CZASOPISMA POPULARNONAUKOWE W POLSCE OD POCZĄTKÓW DO CZASÓW WSPÓŁCZESNYCH
Tytułem wstępu zaznaczyć należy, że tematyka związana z polskimi czasopismami popularnonaukowymi nie jest tematyką szczególnie popularną i nie nie cieszy się wśród badaczy historii prasy polskiej szczególnym zainteresowaniem. Dotyczy to zarówno badań odnoszących się do czasów historycznych jak i do współczesności. Dotąd nie powstała żadna całościowa monografia, której przedmiotem byłyby polskie czasopisma popularnonaukowe, a w opracowaniach naukowych dotyczących historii prasy ta grupa czasopism jest pomijana. Jak zauważa Grażyna Wrona „jest to fakt zaskakujący, zarówno ze względu na przypisywaną im istotną rolę w szerokim systemie upowszechniania nauki, jak również z uwagi na stale rosnącą ich liczbę”.
Choć nie jest to popularny wątek badań prasoznawczych, to jednak istniejące piśmiennictwo jest na tyle bogate, że pozwala przytoczyć kilka definicji terminu „czasopismo popularnonaukowe”. „Encyklopedia wiedzy o prasie” proponuje dwie definicje - o charakterze ogólnym oraz potoczną. Pierwsza z definicji określa czasopisma popularnonaukowe jako „ogół czasopism treści specjalnej i czasopism treści ogólnej, służących uprzystępnianiu wiedzy szerokim kręgom publiczności”. W znaczeniu potocznym zaś są to „ czasopisma popularyzujące naukę”.
Z kolei Władysław Kolasa definiuje czasopisma popularnonaukowe kładąc nacisk na odróżnienie ich od czasopism stricte naukowych oraz popularnych magazynów. Definicja tak rozumianego czasopisma popularnonaukowego brzmi: „to wydawnictwo periodyczne zawierające teksty
o tematyce naukowej, posługujące się specyficznymi formami ich prezentacji, przeznaczone dla niespecjalistów. Czasopismo to realizuje (potencjalnie) następujące typy działalności: udostępnianie wiedzy (i nauki), animację, popularyzację nauki, nauczanie ogólne i dokształcanie, nadto poradnictwo praktyczne i publicystykę naukową. Czasopismo popularnonaukowe różni się od czasopism naukowych i fachowych specyficzną funkcją, skoncentrowaną na zaspokajaniu naukowych potrzeb pozazawodowych odbiorców. Ma również własną wieloaspektową problematykę (na przykład socjologiczną, językoznawczą czy pedagogiczną)”. W podobnym duchu wypowiada się Władysław Tyrański, dla którego prasa popularnonaukowa lokuje się na styku czasopism o treści naukowej i fachowej oraz pism o tematyce ogólnej. Dla Tyrańskiego czasopisma popularnonaukowe „w przeciwieństwie do pism naukowych i fachowych są przeznaczone dla czytelnika stykającego się z nauką i techniką pozazawodowo. W odróżnieniu zaś od prasy treści ogólnej dostarczają informacji z obszaru samej nauki i techniki, mniej poświęcając uwagi luźno związanym z tymi dziedzinami zjawiskom społecznym i gospodarczym. «Popularyzatorski» sposób prezentacji zasadza się na lekkim, obrazowym stylu pisania, zajmującej narracji, barwnej szacie graficznej i przykładach bliskich doświadczeniu odbiorcy”.
Biorąc pod uwagę powyższe definicje można pokusić się o potoczne stwierdzenie, że definiowanie czasopism popularnonaukowych jest ściśle związane z rolą jaką pełną. Rolę tę -
w dużym uproszczeniu - można określić jako krzewienie i popularyzowanie nauki. W literaturze przedmiotu funkcja jaką spełnia ta grupa czasopism określana jest o wiele szerzej i zawiera w sobie o wiele więcej aspektów. Specjalistyczne określenie funkcji i roli pełnionych przez czasopisma popularnonaukowe mówi, że „odgrywają istotną rolę w procesie upowszechniania wiedzy i nauki - udostępniają informacje, ułatwiają ich odnajdywanie i umożliwiają zastosowanie wyników badań naukowych w rozwiązywaniu problemów gospodarczych i społecznych. Budzą też w czytelniku świadomość jego własnych potrzeb, pomagają w odkrywaniu i krystalizowaniu własnych umiejętności, popularyzują naukę i budzą zainteresowania konkretnymi jej osiągnięciami. Czasopisma popularnonaukowe mają również znaczenie na polu interdyscyplinarnego komunikowania, przez co umożliwiają osiąganie postępu i integrację nauki. Są istotnym elementem dla funkcjonowania społecznego ruchu naukowego - przyczyniają się do postępu w naukowym poznawaniu i rozwoju osobowości, a przez publikacje prac naukowych dostępnych dla niespecjalistów aktywizują komunikowanie wyników badań”.
Po nakreśleniu ogólnej istoty czasopism popularnonaukowych pora przejść do właściwego tematu jakim jest charakterystyka rodzimych wydawnictw tego typu - począwszy od ich początków aż do czasów współczesnych. Pierwsze polskie pismo tego rodzaju nosiło tytuł „Zbiór Pism Ciekawych Służący do Poznania Różnych Narodów i Krajów”. Był to miesięcznik o charakterze geograficzno-historycznym, wydany po raz pierwszy w 1795 roku we Lwowie (dla porównania - pierwsze czasopismo popularnonaukowe w Europie ukazało się w 1688 roku w Niemczech i nosiło tytuł „Monats Gespräche”). Początki polskiego czasopiśmiennictwa popularnonaukowego, datowane na XVIII wiek, mają ścisły związek z pojawieniem się idei oświeceniowych; są też pokłosiem pojawienia się w tamtym czasie pierwszych wydawnictw o charakterze stricte naukowym. Jeżeli chodzi o zawartość treściową pierwsze czasopisma popularnonaukowe miały charakter ogólny i uniwersalny (bez specjalizacji w konkretnej dziedzinie nauki) i zawierały doniesienia z różnych obszarów nauki, dobrane na zasadzie przypadku. Istotnym czynnikiem, który powodował, że dany materiał trafiał do druku była jego sensacyjność. Z badań wynika, że do końca XVIII na terenie Polski powstały 22 czasopisma popularyzujące naukę.
Wiek XIX oznaczał dalszy rozwój czasopiśmiennictwa popularnonaukowego. Rozwój ten miał kilka determinant. Wymienia się wśród nich rozwój nauk przyrodniczych i zainteresowanie społeczne jakim cieszyły się osiągnięcia nauk przyrodniczych oraz pozytywizm, który z założenia przywiązywał wagę do udostępnienia wiedzy jak najszerszemu ogółowi. Wiek XIX przyniósł także zmiany dotyczące zawartości merytorycznej czasopism. Zagraniczne przedruki zastąpiły własne treści, tworzonew oparciu o osiągnięcia krajowej nauki i we współpracy z polskimi uczonymi. Pod koniec XIX wieku współpraca z rodzimymi naukowcami osiągnęła zaawansowany stopień. Przejawiało się to faktem, że przedstawiciele polskiej nauki często zasiadali w komitetach redakcyjnych i pisali własne teksty. Do upowszechnienia i rozwoju prasy w ogóle, w tym wydawnictw popularnonaukowych, przyczynił się też rozwój kolei, zwłaszcza rozwój trasy Warszawa-Kraków-Wiedeń. Przed erą kolei prasa docierała głównie do elit. Przedstawiciele „niższych stanów” (robotnicy, rzemieślnicy, drobni kupcy i urzędnicy) mieli sporadyczną styczność z prasą - a i to pod warunkiem, że byli mieszkańcami większych ośrodków miejskich. Kolej zmieniła ten stan rzeczy. W XIX wieku w Polsce ukazywało się w sumie 19 czasopism, które można zaliczyć do czasopism popularnonaukowych. Największe „zagęszczenie” tytułów przypadło na Warszawę (dwanaście tytułów). Pozostałe pisma ukazywały się we Lwowie (dwa tytuły), Krakowie, Lesznie, Poznaniu, Puławach i Tarnowie (po jednym tytule). Dominowały tygodniki, po nich zaś dwutygodniki i miesięczniki. Dziewięć z nich miało charakter ogólny, pozostałe poświęcone były naukom przyrodniczym i geograficznym. Przykładem pism przyrodniczo-geograficznych może być wydawany przez warszawskiego dziennikarza Michała Dembińskiego „Dziennik Podróży Lądowych i Morskich” (po dwunastu wydaniach zastąpiony przez „Kolumba. Pamiętnik opisom podróży lądowych, najnowszych odkryć geograficznych, wiadomościom statystycznym wraz z temi w styczności zostającym poświęcony”, również wydawanego przez Dembińskiego) oraz „Kolumb Nowy. Pamiętnik podróży i wiadomości statystycznych”. Przykładem czasopisma ogólnego może być pierwszy polski periodyk dla dzieci, noszący tytuł „Skarbiec dla Dzieci”, wydawany w Puławach. Teksty, będące zagranicznymi przedrukami, publikowano w nim w języku polskim, angielskim i francuskim, co miało sprzyjać nauce języków obcych. Ich zakres tematyczny obejmował najczęściej nauki przyrodnicze, technikę, geografię, etnografie i historię. Ogólny w swym charakterze był też wydawany w Warszawie „Magazyn dla Dzieci”, jednak nie dorównywał pod względem merytorycznym puławskiemu odpowiednikowi. Do tej samej, ogólnej grupy można zaliczyć czasopisma warszawskie dla dorosłych czytelników: „Magazyn Powszechny”, „Muzeum Domowe albo Czytelnia Wieczorna”, „Księgę Świata”, „Wędrowca”, „Wszechświat” i poznański periodyk „Przyroda i Przemysł”. Na tym tel novum stanowiło pojawienie się w latach 70. XIX wieku dwutygodnika „Zdrowie”, podejmującego tematykę higieny i ochrony zdrowia (ośrodek warszawski).
Z upływem lat wzrosła też specjalizacja badań naukowych, a wraz z nią pojawiły się czasopisma specjalizujące się w określonym zagadnieniu i wydawane przez towarzystwa naukowe, które na przełomie XIX i XX wieku przejęły role upowszechniania wiedzy. Przykładem może być miesięcznik „Urania”, wydawany od 1919 przez Koło Miłośników Astronomii w Warszawie, poświęcony tylko i wyłącznie astronomii (w 1922 roku pismo zaczęło wydawać Towarzystwo Miłośników Astronomii). Specjalizacja to proces, który wciąż postępował. Skutkiem czego była stale rosnąca liczba czasopism popularnonaukowych. W latach 70. XX wieku W. Tyrański wyodrębnił trzydzieści osiem czasopism popularyzujących osiągnięcia nauki, z czego dwanaście zaliczył do nurtu naukowotechnicznego, pozostałą część zaś do czasopism popularnonaukowych. Wśród wydawnictw popularnonaukowych znalazły się takie czasopisma jak „Żyjmy Dłużej”, „Poznaj Świat”, „Zdrowie”, „Poznaj swój kraj”, „Przyroda Polska”, Problemy”, „Wiedza i Życie”, „Mówią Wieki”, „Delta”, „Aura”, „Urania”, „Wszechświat”, „Filomata”, „Meander”, „Astronautyka” i „Z Otchłani Wieków”. Do czasopism naukowo technicznych zaliczył m.in. „Motor”, „Skrzydlatą Polskę”, „Przegląd Techniczny - Innowacje” i inne. Wybór ten został dokonany na podstawie analizy tekstów pojawiających się w ówczesnej prasie, których styl
W. Tyrański podzielił na naukowy, popularyzatorski oraz dziennikarski. Kryterium zaliczenia danego pisma do kategorii czasopism popularnonaukowych wyboru była przewaga tekstów
o charakterze popularyzatorskim. Wyodrębnione czasopisma zostały skatalogowane w trzy grupy,
w zależności od stopnia „wtajemniczenia” i zainteresowania czytelników. I tak pisma z pierwszej grupy adresowane były głównie do dzieci i młodzieży, a ich główną rolą było rozbudzenie zainteresowania nauką i techniką (na przykład „Poznaj Świat”, „Poznaj swój kraj”). Czasopisma
z drugiej grupy miały trafić do starszych czytelników o ogólnych i niesprecyzowanych zainteresowaniach, a ich rolą było upowszechnienie nauki i techniki (na przykład „Żyjmy dłużej”, „Wiedza i Życie”). Czasopisma z trzeciej grupy adresowane były do odbiorców
o skrystalizowanych zainteresowaniach i miały za zadanie zaspokoić ich rozbudzone zainteresowania (na przykład „Urania”, „Astronautyka”).
O prawdziwym boom'ie czasopism popularnonaukowych - wynikającym z ciągle postępującej atomizacji nauki - można mówić pod sam koniec XX wieku. Sylwester Dziki mówi aż o 2392 tytułach popularyzujących naukę i ukazujących się na polskim rynku w pierwszym kwartale 1998 roku (z czego 49 ukazywało się jeszcze przed 1919 rokiem, a 25 ma swój rodowód w XVIII wieku). Zaznaczyć tutaj należy, że S. Dziki do grupy 2392 czasopism zalicza nie tylko czasopisma popularnonaukowe, ale też naukowe i fachowe (na temat samych czasopism popularnonaukowych danych brak). Czasopisma te pogrupowane zostały w 65 grup tematycznych, wśród których prym wiodły nauki humanistyczne - ze względu na duży odsetek wydawnictw związanych z prawem, ekonomią i psychologią (ponad 50%). Na drugim miejscu znalazły się czasopisma techniczne, dzięki pismom o tematyce architektonicznej, urbanistycznej i budowlanej. Czasopisma techniczne stanowiły 17,5% ogółu wszystkich czasopism popularnonaukowych ukazujących się w tym czasie. 15,2% stanowiły czasopisma poświęcone naukom przyrodniczym, medycynie i naukom o Ziemi. 6,3% należało do wydawnictw związanych z tematem gospodarki żywieniowej. S. Dziki wskazał też inną wiodącą cechę, charakteryzującą współczesne czasopisma popularyzujące naukę, mianowicie niski nakład. Niski nakład oznacza nakład poniżej 500 egzemplarzy; legitymuje się nim aż 58% polskich, współczesnych pism zajmujących się przybliżaniem czytelnikom zdobyczy nauki. Dla porównania - wysokonakładowość (nakład powyżej 5 tysięcy egzemplarzy) dotyczy zaledwie 5,6% pism tego samego rodzaju. Niskie nakłady czasopism popularnonaukowych u progu Millenium wynikały, w głównej mierze, z wcześniej wspomnianej atomizacji nauki oraz z zaniku popularnonaukowych pism uniwersalnych. Swoją cegiełkę dołożyły też uczelnie wyższe, towarzystwa naukowe oraz różnorodne instytuty, komitety i komisje Państwowej Akademii Nauk, wydające swoje wydawnictwa (najczęściej zeszyty), których nakład nie przekracza zwykle 150 egzemplarzy. Ponadto S. Dziki zauważył również, iż powodem niskich nakładów może być fakt, że na przełomie XX i XXI wieku tradycyjne nośniki papierowe zaczęły przegrywać z nośnikami elektronicznymi, a rola tych drugich w komunikacji naukowej niebywale wzrosła.
W tym miejscu warto wspomnieć o dwóch przełomach, które miały niebagatelny wpływ na główną misję jaką spełniają czasopisma popularnonaukowe, mianowicie popularyzację nauki
i wymianę naukowej myśli. Chodzi tutaj o pojawienie się w latach 60. XX wieku mikrofilmów, które tę misję znacznie ułatwiły. Drugim przełomem, który zaważył na dostępności wiedzy była tzw. digitalizacja, czyli elektroniczne kopiowanie tradycyjnych, papierowych publikacji. Na naszych oczach „dzieje się” trzeci przełom, czyli cyfryzacja, która oznacza publikacje tworzone tylko i wyłącznie z myślą o wirtualnej przestrzeni i tylko tam publikowane. Rolę cyfryzacji w prasie popularnonaukowej XXI wieku podkreślają Małgorzata i Marek Nahotko pisząc, że „od końca lat 90. ubiegłego wieku obserwujemy masowy zwrot wydawców ku czasopismom elektronicznym. Główni wydawcy czasopism, zauważywszy na rosnące znaczenie sieci globalnych i Webu, rozpoczęli od tworzenia cyfrowych wersji czasopism wydawanych wcześniej w wersji tradycyjnej. Często wersje elektroniczne w żaden sposób nie różnią się od wcześniejszych, kopiując po prostu wygląd i zawartość wersji drukowanych. Dla tego celu powstały specjalne formaty. Wydawcy zakładali, że do 1999 roku większa część czasopism naukowych dostępna już będzie w wersji elektronicznej. Te prognozy sprawdzają się: w 2005 roku około 93% czasopism z zakresu nauk ścisłych, techniki i medycyny (STM) oraz 84% z nauk humanistycznych i społecznych posiadało swoje elektroniczne odpowiedniki można więc powiedzieć, że wszystkie czasopisma tego typu są elektroniczne”.
Digitalizacja i cyfryzacja nie byłyby możliwe, gdyby nie gwałtowny rozwój Internetu
i związanych z nim technologii, wyraźnie dostrzegalny w początkach XXI wieku. W dzisiejszym świecie Internet „staje się z jednej strony wsparciem dla mediów tradycyjnych, z drugiej samodzielnym medium, którego atutami są coraz większa dostępność i łatwość użytkowania, ale przede wszystkim interaktywność przekazu. Novum to pojawienie się gazet internetowych (bez wersji papierowej), internetowego radia i telewizji”. Ma to swoje odbicie w czasopismach popularnonaukowych, które oprócz tradycyjnych papierowych wydań posiadają swoje witryny internetowe, a propagowane w nich treści są powszechnie nie tylko za pośrednictwem komputerów stacjonarnych, ale również nowoczesnych urządzeń przenośnych typu smartfon, tablet czy laptop. Współczesne czasopisma popularnonaukowe nie stronią też od wykorzystywania mediów społecznościowych typu facebook. Przykładem takiego nowoczesnego czasopisma popularnonaukowego jest powstały w 2008 miesięcznik „21. Wiek”. Tematyka, którą podejmuje to szeroko rozumiana nauka i technika, w tym sporo miejsca zajmuje genetyka, biochemia, astrofizyka i historia, medycyna, rozwój nowych technologii i urządzeń, osiągnięcia informatyki oraz motoryzacja. Pismo ukazuje się w dwóch wersjach - drukowanej i cyfrowej. Wydanie główne uzupełniają trzy kwartalniki: „21. Wiek Extra”, „21. Wiek Panorama” oraz „21. Wiek History Revue”. Pismo jest też obecne na facebook'u. Na podobnej zasadzie działa wydawany od 1995 roku polski miesięcznik popularnonaukowy „Focus”. Do nowych czasów przystosowały się też pisma z bardzo długą tradycją, co można zaobserwować na przykładzie takich wydawnictw jak „Wszechświat” czy „Wiedza i Życie”.
Bibliografia:
Z. Bauer, E. Chudziński (red.), Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2008,
B. Centek, Popularnonaukowe czasopisma południowo-wschodniego Podlasia (1980-2005), „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy”, t. 1/12, Kielce 2009,
S. Dziki, Polskie czasopiśmiennictwo naukowe, popularnonaukowe i fachowe (stan na
I kwartał 1998 r.), „Zeszyty Prasoznawcze”, 2000 nr 1-2 (161-162),
D. Hombek, Prasa i czasopisma Polskie w XVIII wieku w perspektywie bibliologicznej, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2001,
http://www.focus.pl,
http://pl.wikipedia.org/wiki/Urania_(czasopismo), 1.10.2012,
W. Kolasa, Współczesne czasopismo popularnonaukowe. Studium analityczne na przykładzie „Wiedzy i Życia” oraz „Świata Nauki”, „Rocznik Historii Prasy Polskiej”, t. I (1998), z. 1-2,
J. Łojek, J. Myśliński, W. Władyka, Dzieje prasy polskiej, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1988,
M. i M. Nahotko, Stopień cyfryzacji polskich czasopism naukowych, http://skryba.inib.uj.edu.pl/wydawnictwa/e06/nahotko.pdf, 2009,
J. Maślanka (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976,
E. Tomaszewski, A. Wyczański, Mikrofilm nowa postać książki, „Przegląd Humanistyczny”, 1962 nr 1,
W. Tyrański, Polskie czasopisma popularnonaukowe i naukowotechniczne, „Zeszyty Prasoznawcze”, r. XX, nr 4 (82), Kraków 1979,
G. Wrona, Polskie czasopisma popularnonaukowe w XIX wieku. Ewolucja treści i formy, Rocznik Historii Prasy Polskiej, t. X (2007), z. 2 (20).
Wrona G., Polskie czasopisma popularnonaukowe w XIX wieku. Ewolucja treści i formy, Rocznik Historii Prasy Polskiej, t. X (2007), z. 2 (20), s. 7.
Ibid.
Maślanka J. (red.), Encyklopedia wiedzy o prasie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976, s. 50.
Ibid.
Kolasa W., Współczesne czasopismo popularnonaukowe. Studium analityczne na przykładzie „Wiedzy i Życia” oraz „Świata Nauki”, „Rocznik Historii Prasy Polskiej”, t. I (1998), z. 1-2, s. 151.
Tyrański W., Polskie czasopisma popularnonaukowe i naukowotechniczne, „Zeszyty Prasoznawcze”, r. XX, nr 4 (82), Kraków 1979, s. 36.
Centek B., Popularnonaukowe czasopisma południowo-wschodniego Podlasia (1980-2005), „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy”, t. 1/12, Kielce 2009, s. 125. Por. W. Kolasa, Współczesne czasopismo popularnonaukowe..., op. cit., s. 148-149.
Maślanka J., Encyklopedia wiedzy o prasie, op. cit., s. 50.
Wrona G., Polskie czasopisma popularnonaukowe w XIX wieku..., op. cit., s. 7.
Maślanka J., Encyklopedia wiedzy o prasie, op. cit., s. 50.
Hombek D., Prasa i czasopisma Polskie w XVIII wieku w perspektywie bibliologicznej, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2001, s. 41.
Wrona G., Polskie czasopisma popularnonaukowe w XIX wieku..., op. cit., s. 30.
Łojek J., J. Myśliński, W. Władyka, Dzieje prasy polskiej, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1988, s. 142.
Wrona G.., Polskie czasopisma popularnonaukowe w XIX wieku..., op. cit., s. 8-15.
Maślanka J., Encyklopedia wiedzy o prasie, op. cit., s. 50-51.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Urania_(czasopismo), 1.10.2012.
Tyrański W., Polskie czasopisma popularnonaukowe i naukowotechniczne, op. cit., s. 36-38.
Dziki S., Polskie czasopiśmiennictwo naukowe, popularnonaukowe i fachowe (stan na I kwartał 1998 r.), „Zeszyty Prasoznawcze”, 2000 nr 1-2 (161-162), s. 115-117, 123, 133.
Tomaszewski E., Wyczański A., Mikrofilm nowa postać książki, „Przegląd Humanistyczny”, 1962 nr 1, s. 185.
Nahotko M. i M., Stopień cyfryzacji polskich czasopism naukowych, http://skryba.inib.uj.edu.pl/wydawnictwa/e06/nahotko.pdf, 2009.
Bajka Z., Rynek mediów w Polsce. W: Dziennikarstwo i świat mediów. Nowa edycja, Z. Bauer, E. Chudziński (red.), Wydawnictwo Universitas, Kraków 2008, s. 205.
http://www.21wiek.com.pl/.
http://www.focus.pl/.
http://www.wiz.pl/, http://www.wszechswiat.ptpk.org/.
7