Czasopisma popularnonaukowe w Polsce od początków do czasów współczesnych
Popularyzacja nauki to uprzystępnienie wyników badań naukowych oraz przedstawienie problemów nauki szerokiej publiczności, podejmowane jednak poza szkolnictwem, jako jego uzupełnienie i wzbogacenie. Główne formy popularyzacji nauki to publikacje popularnonaukowe w postaci książek oraz publikacje i audycje w prasie, radio, telewizji czy internecie.
Literaturę popularnonaukową można nazwać pomostem pomiędzy literaturą naukową czyli profesjonalną prezentacją wyników badań naukowych oraz sferą dyskursu politycznego i kulturalnego na poziomie popularnym. Celem tego rodzaju piśmiennictwa często bywa dorównanie co do dokładności metodom naukowym, przy jednoczesnym zachowaniu bardziej zrozumiałego języka.
Adresatami literatury popularnonaukowej są nie tylko laicy, ale również naukowcy zajmujących się innymi dziedzinami nauki. Dostarcza ona im szybkiej, ogólnej informacji. Zawiera ona niekiedy stwierdzenia budzące zastrzeżenia lub niezweryfikowane, kładzie nacisk na to, co w najnowszych wynikach badań jest spójne i zgodne z ustaloną wiedzą, a stara się pomijać niezgodności i wady.
Wyróżniającą się cechą publikacji popularnonaukowych jest wprowadzanie akcentów humorystycznych, nawiązywanie osobistej więzi z publicznością. W publikacjach tego typu podkreśla się wyjątkowość opisywanych zjawisk, często formułując radykalne opinie. Omawiane są idee pomijane przez specjalistów lub też wykraczające poza zakres uznanych dyscyplin nauki. Uogólniane, upraszczane są pojęcia naukowe. Autorzy zwracają się do publiczności z małym lub zupełnie bez przygotowania naukowego i dokładniejszego wyjaśniania ogólnych pojęć nauki. Buduje się syntezy sięgające wielu dziedzin wiedzy mające zastosowanie w innych specjalnościach naukowych. Dla wyjaśnienia trudnych, abstrakcyjnych pojęć naukowych autorzy odwołują się do metafor i analogii. Do minimum ograniczone zostaje stosowanie formuł matematycznych i innych skomplikowanych szczegółów.
Wyspecjalizowane czasopisma odgrywają główną rolę w działalności prasowej . Pierwsze polskie czasopisma tego typu to: społeczno-literackie „Zabawy przyjemne i pożyteczne”(1770-77), „Biblioteka Warszawska”(1841-1914) czy „Przegląd Naukowy” (1842-1848).
Spośród aktualnie wydawanych w Polsce czasopism popularnonaukowych najbardziej znane są: Kosmos (od 1876 r.), Wszechświat (1882-1914 oraz od 1927); „Urania - Postępy Astronomii” (1922-98 jako Urania), "Wiedza i życie"" (od 1926 r.), „Młody Technik” (od 1932 r.), "Świat Nauki", „Mówią Wieki” (od 1958), „Sprawy Nauki”, „Charaktery”, „Archeologia Żywa”, „Academia” (magazyn popularnonaukowy PAN), „Sekrety Nauki”(Gruner + Jahr Polska). Wiele tytułów prasowych ma własne działy naukowe. Niektóre pisma wydają specjalne dodatki o tematyce popularnonaukowej w postaci wkładek lub osobnych publikacji (np. tygodnik „Polityka” wydaje "Pomocnik Historyczny" i "Pomocnik Psychologiczny").
„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne z Sławnych Ludzi Wieku Tego Autorów Zebrane” to tygodnik wydawany w Warszawie w latach 1770–1777, pierwsze polskie czasopismo literackie. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” miały istotny wpływ na ożywienie życia literackiego doby Oświecenia w Polsce, kształtowanie literatury nowego typu, upowszechnienie twórczości ówczesnych pisarzy. Z pismem związani byli najwybitniejsi pisarze i poeci epoki (m.in. A. Naruszewicz, I. Krasicki, F. D. Kniaźnin, F. Zabłocki, Tomasz Kajetan Węgierski. Na czele pisma stanęli Naruszewicz i Albertrandi. Pismo związane było z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Często zatem popierało jego politykę oraz chwaliło jako mecenasa sztuki i literatury. Utwory drukowane w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych" miewały charakter polityczny. W latach 1804-1806 Cyprian Godebski i Ksawery Kossecki ponownie zaczęli wydawać czasopismo, bez powodzenia jednak.
„Kosmos”, czasopismo Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika którego wydawanie rozpoczęto w 1876 roku we Lwowie, od 1927 do 1948 roku istniał podział na dwie serie tematyczne: Seria A (prace oryginalne), Seria B (prace przeglądowe). Czasopismo wydawane jest do dnia dzisiejszego.
„Wszechświat” to polskie czasopismo popularnonaukowe poświęcone naukom przyrodniczym wydawane podobnie jak „Kosmos” przez Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika w formie kwartalnika. Wydawanie pisma jako dwutygodnika omawiającego problematykę przyrodniczą i nauk ścisłych rozpoczęto w 1882 r. w Warszawie. Inicjatorami powstania periodyku i jego redaktorami była kadra i absolwenci rozwiązanej już wówczas Szkoły Głównej. Pierwszym i długoletnim redaktorem naczelnym był chemik Bronisław Znatowicz, który piastował stanowisko aż do wybuchu I wojny światowej, gdy pismo zamknięto. "Wszechświat" został reaktywowany w 1927 r. jako miesięcznik i od tego czasu wychodzi nieprzerwanie do dziś, z wyjątkiem okresu II wojny światowej. W 1929 r. redaktorem naczelnym został Jan Dembowski, który kierował pismem do wybuchu wojny. Doprowadził on do przejęcia czasopisma przez Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika w 1930 i przeniesienia redakcji do Wilna. W 1945 r. geolog Kazimierz Maślankiewicz i zoolog Zygmunt Grodziński reaktywowali ponownie pismo, tym razem w Krakowie. W latach 1981–2002 redaktorem naczelnym „Wszechświata” był Jerzy Vetulani. Obecnie stanowisko to zajmuje Maria Śmiałowska.
„Urania – Postępy Astronomii” – dwumiesięcznik poświęcony upowszechnianiu wiedzy astronomicznej. Czasopismo powstałe z połączenia się „Uranii” i „Postępów Astronomii”, wydawane wspólnie pod patronatem PTA i PTMA od 1998 roku. „Urania” była miesięcznikiem Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii i ukazywała się od 1922 roku. „Postępy Astronomii” były kwartalnikiem wydawanym przez Polskie Towarzystwo Astronomiczne od 1953 roku. Poprzedniczką „Uranii” był kwartalnik „Uranja“ wydawany od listopada 1919 roku przez Koło Miłośników Astronomii w Warszawie. W 1922 roku czasopismo o tej samej nazwie stało się oficjalnym wydawnictwem Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. Po reformie ortografii w 1936 tytuł czasopisma przyjął obecną formę „Urania“.
„Wiedza i Życie” jeden z najstarszych polskich miesięczników popularnonaukowych, wydawany od 1910 (regularnie od 1926) roku (z wyjątkiem, oczywiście, II wojny światowej (1939-1945) i stanu wojennego (1981-1983). W latach 1945-1948 wydawany był przez Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego. Po 1989 roku ukazywał się nakładem spółdzielni dziennikarzy Wiedza i Życie (wydawali także gazetę „Życie Codzienne” oraz książki popularnonaukowe), następnie tytuł został odsprzedany wydawnictwu Prószyński i S-ka. Od czerwca 2002 roku wydawany przez spółkę Agora. W grudniu 2004 tytuł został odkupiony przez wydawnictwo Prószyński Media. Od 1994 do 2002 roku „Wiedza i Życie” wychodziła razem z dodatkiem humanistycznym „Wiedza i Człowiek”.
„Młody Technik” miesięcznik naukowo-techniczny na poziomie popularnym przeznaczony głównie dla młodzieży. Wyszło także kilka numerów specjalnych między innymi "Technika morska" (1963) i "Człowiek i kosmos" (1963).Czasopismo zatytułowane "Młody Technik" było wydawane od roku 1932 w Poznaniu przez Leona Rudawskiego. Wg wstępu do numeru 1 swoim zakresem miało obejmować działy: Roboty ręczne, Modelarstwo lotnicze, Radiotechnika, Fotografia, Wynalazki oraz Poradnik techniczny. Tytuł wznowiono jako dwutygodnik w 1950 przez Zbigniewa Przyrowskiego, redaktora naczelnego przez następne 30 lat, do lipca 1981. Ilustrowany przez wiele lat przez Jerzego Flisaka.
"Młody Technik" jest czasami uważany za kontynuację czasopisma "Młody Zawodowiec" wydawanego od 1935. Są wzmianki o wychodzeniu czasopisma o tym tytule także w latach 1932-1939. Jednakże ten tytuł był przeznaczony dla uczniów szkół zawodowych i techników, nowo powstałych w latach 30. w efekcie reformy jędrzejewiczowskiej. Zbigniew Przyrowski pracował w redakcji pod koniec lat 40. Kiedy profil czasopisma zaczęto rozszerzać o uczniów szkół handlowych i rzemieślniczych stwierdził, że trzeba "zmienić profil czasopisma i nastawić je na młodzież o zainteresowaniach technicznych, czyli stworzyć pismo popularnonaukowe dla młodzieży szkół średnich". Od 1953 miesięcznik. W czasach Polski Ludowej i PRL wydawany przez Naszą Księgarnię, od września 1993 do czerwca 1995 przejęty przez wydawnictwo Lupus, a od października 1995 wydawany przez wydawnictwo AVT. Od 2005 do grudnia 2010 ukazywał się "Młody Technik on - off line" z płytą CD. Od stycznia 2011 z e-suplementem – materiałami dodatkowymi publikowanymi na stronie www.mt.com.pl. Materiały zawarte w e-suplemencie połączone są integralną więzią z bieżącym wydaniem miesięcznika, gdyż zawierają poszerzenia artykułów, łącząc świat druku z rzeczywistością multimedialną. W e-suplemencie zamieszczone są też dodatkowe materiały, a wśród nich multimedia, recenzje, zdjęcia, filmy oraz dodatkowe artykuły – relacje z ciekawych miejsc i przewodniki krok po kroku, a także niepowtarzalne eksperymenty wideo z chemii oraz filmy – uzupełnienia tekstów, np. działu "Na warsztacie".
„Świat Nauki”– miesięcznik popularnonaukowy ukazujący się od roku 1991 jako polska edycja Scientific American. Artykuły umieszczane w Świecie Nauki poświęcone są najnowszym metodom badawczym, teoriom i odkryciom naukowym z dziedzin nauk przyrodniczych, ekonomii, medycyny, antropologii i informatyki, rzadziej także można znaleźć w miesięczniku informacje dotyczące innych dziedzin nauki. Obecnie najbardziej popularne tematy związane są z odkryciami w biotechnologii, astronomii, fizyce materii skondensowanej, kosmologii, neurobiologii i przemyśle informatycznym. Autorami artykułów często są naukowcy prowadzący badania w opisywanych dziedzinach. Pierwszym wydawcą miesięcznika była firma Science Press. W latach 1993-2002 tytuł należał do wydawnictwa Prószyński i S-ka. Do końca 2005 roku wydawcą były Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. W grudniu 2005 roku licencję na wydawanie czasopisma wraz z witryną internetową oraz prawa do kwartalnika Umysł zostały przekazane spółce Prószyński Media. Redaktorem naczelnym czasopisma obecnie jest Joanna Zimakowska.
„Mówią Wieki” , popularnonaukowy magazyn historyczny wydawany od 1958 roku jako miesięcznik. Funkcję redaktora naczelnego pisma sprawuje Jarosław Krawczyk (1995 - do chwili obecnej). Magazyn Historyczny „Mówią Wieki” powstał w roku 1958 na fali "popaździernikowej odwilży". Przez pół wieku nieprzerwanego istnienia „Mówią Wieki” było jedną ze szkół polskiej historiografii. Pisali tu historycy o liczących się nazwiskach w dyscyplinie historycznej; wielu z nich debiutowało na łamach czasopisma. Pierwszym redaktorem naczelnym „Mówią Wieki” była prof. Maria Bogucka, później pismem kierowali m.in. Eugeniusz Duraczyński i Stefan Meller. W roku 1992, po wycofaniu się Naszej Księgarni z wydawania pisma, Stefan Meller założył spółkę Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”, która podtrzymała istnienie Magazynu. W roku 1998 współwydawania „Mówią Wieki” podjęło się PWN, a od roku 2001 – Dom Wydawniczy Bellona S.A. Dzięki dotacji Komitetu Badań Naukowych miesięcznik trafia do 6000 szkół w całej Polsce. Od 1999 roku czasopismo organizuje konkurs dla młodzieży szkolnej „Szkolna Liga Historyczna” (pod patronatem m.in. Prezydenta RP i Marszałka Senatu RP). Od 2003 wydawany jest dodatek „Mówią wieki w szkole”, poświęcony problemom edukacji historycznej oraz historii we współczesnej szkole. Organizowany jest też szereg międzynarodowych warsztatów uczniowskich, podczas których młodzież z Polski konfrontuje swe umiejętności w zakresie historii alternatywnej z rówieśnikami z Ukrainy, Białorusi, Litwy i Rosji. Specjalnością „Mówią Wieki” są numery monograficzne poświęcone dziejom i kulturze innych narodów, historii miast polskich czy historii wojskowości. Wydano więc zeszyty opowiadające o historii Francji, Szwecji, Rosji, Ukrainy, Wielkiej Brytanii, Czech, Niemiec i RPA. Na łamach czasopisma zaprezentowano historię Torunia, Tarnowa, Bielska-Białej, Skierniewic, Krakowa, Radomia, Elbląga a także regionu świętokrzyskiego. Dziejom wojen i wojskowości poświęcone były numery o zdobyciu Monte Cassino, kampanii 1812 r., Powstaniu Styczniowym, Powstaniu Warszawskim (w dwóch edycjach), wojnie polsko-bolszewickiej czy Powstaniu w warszawskim getcie. Opracowano również numery specjalne poświęcone dwusetnej rocznicy powstania Księstwa Warszawskiego czy osiemdziesięcioleciu Polskiego Radia.
„Sprawy Nauki” - ogólnopolski, niezależny miesięcznik publicystyczno - informacyjny traktujący o nauce w Polsce, polityce naukowej, organizacji i finansowaniu badań, związkach nauki z gospodarką, ze sztuką oraz popularyzujący osiągnięcia polskich uczonych i ośrodków naukowych. Pełni też rolę forum dyskusyjnego dla środowiska naukowego w Polsce. Skierowany głównie do placówek naukowych oraz środowisk opiniotwórczych.
„Charaktery” ,polski miesięcznik popularnonaukowy ukazujący się od 1997 roku, poświęcony psychologii, wydawany przez spółkę z o.o. "Charaktery", która wydaje również periodyki „Style i Charaktery”, „ Psychologia w Szkole” i „Psychologia Dziś”. Miesięcznik Charaktery to z założenia pismo popularyzujące wiedzę psychologiczną w sposób zrozumiały dla przeciętnego człowieka. Na łamach magazynu publikowane są artykuły odsłaniające zasady funkcjonowania ludzkiego umysłu, poświęcone relacjom między ludźmi, uczące poznawania własnych emocji, a także analizujące mechanizmy powstawania kryzysów i uzależnień. W Charakterach ukazują się także porady psychologów i stały cykl przeznaczony dla dorosłych dzieci alkoholików. Miesięcznik regularnie informuje o aktualnych trendach naukowych w psychologii oraz konferencjach naukowych. W październiku 2007 Tomasz Witkowski, były współpracownik "Charakterów", udając nieistniejącego w rzeczywistości psychologa z Francji (Renata Aulagnier) opublikował na łamach Charakterów artykuł pt. Wiedza prosto z pola. Artykuł był mistyfikacją podobną do przeprowadzonego w 1996 tzw. Sokal hoax. Referat opisujący "hoax Witkowskiego" został zamieszczony w programie konferencji "Pogranicza nauki: Protonauka – Paranauka - Pseudonauka". Samo czasopismo przeprosiło za to, że dało się wprowadzić w błąd sprytnemu oszustowi. Jednocześnie redakcja czasopisma uznała, że działanie Tomasza Witkowskiego było niezgodne z zasadami etyki przyjętymi w nauce, w szczególności z kodeksem etyczno-zawodowym psychologa, przyjętym przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne, na które powoływał się w opisie zdarzenia sam Tomasz Witkowski. Archeologia Żywa - polski miesięcznik popularnonaukowy ukazujący się od 1996 roku. Czasopismo to omawia najnowsze odkrycia polskich i zagranicznych archeologów. Omawia różne zagadnienia historyczne. Zamieszcza wywiady ze znanymi badaczami oraz opisuje co dzieje się w światowej archeologii. Zamieszcza sprawozdania z imprez archeologicznych z kraju i ze świata. Na początku czasopismo ukazywało się jako kwartalnik, następnie do numeru 1(59) jako dwumiesięcznik, a od 2(60) jako miesięcznik.
"Pomocnik historyczny" to dodatek do polskiego tygodnika Polityka. Wychodzi co kwartał i porusza różnorakie kwestie dotyczące historii. Publikują dziennikarze pracujący dla tygodnika oraz specjaliści z danych dziedzin.