Hipolit Taine, HISTORIA LITERATURY ANGIELSKIEJ (1864)
1.Nie można badać dokumentu historycznego, żadnego zapisku literatury czy prozy tylko jako zapisanej kartki. Zawsze trzeba się odwołać do człowieka, czasu, i epoki w której ów człowiek dokument ten stworzył. Trzeba sobie dzięki tekstowi uświadomić wszystko- jak autor wyglądał, co nosił i jak się zachowywał. Jak czytamy grecką tragedię mamy sobie wyobrazić cały naród grecki, z ich modą, zwyczajami i filozofią. Gdy czytamy zapiski ze wschodu, to podróż do Indii byłaby najlepszym źródłem wiedzy, a w razie jej nieprawdopodobieństwa, zastąpić ją mogą opowiadania podróżników, książki o tamtejszej geografii, botanice i etnologii. Język, prawodawstwo, katechizm, są zawsze tylko abstrakcjami, a jedyna rzecz całkowita to człowiek żywy, cielesny i widzialny, jedzący, chodzący, walczący i pracujący. Musimy usiłować widzieć ludzi w warsztatach, w biurach, na polach, ludzi wraz z ich niebem i ziemią, domami i odzieżą, z różnorodną ich uprawą i codziennym posiłkiem. To wszystko jest pierwszym krokiem w nauce historii.
2. Obserwując człowieka, poszukujemy człowieka niewidzialnego. Ludzkie zachowanie, gesty, słowa są po to, aby wyrazić coś niewidzialnego- duszę. W człowieku zewnętrznym ukrywa się człowiek wewnętrzny; pierwszy spełnia tylko czynność objawiania drugiego. Jeżeli przypatrujemy się domowi, sprzętom, ubraniu człowieka, to tylko dlatego, aby w nich znaleźć objawy jego przyzwyczajeń i upodobań, stopień wytworności lub prostactwa, rozrzutność lub oszczędność, głupotę lub dowcip. Jeżeli, przysłuchując się jego rozmowie, staramy się zapamiętać brzmienia głosu i zmiany postawy, to tylko dlatego, aby wydać sąd o jego zapale, szczerości i wesołości, albo energii i oschłości. Jeżeli zastanawiamy się nad jego pismami, albo dziełami krytycznymi, to tylko w tym celu, aby zmierzyć doniosłość i granice jego umysłu, pomysłowości i rozwagi.
Autor wymienia dwa dzieł, które doskonale ukazują człowieka wewnętrznego. Są to : komentarz nad Cromwellem Carlyle'a i Port-Royal Sainte-Beuve'a.
To krok drugi , bliski już zupełnego dokonania, a będący dziełem krytyki współczesnej.
- generalnie rasa aryjska jest zajebista, najlepsza, najmądrzejsza itp.
3. Rozwój uczuć i pojęć ludzkich odbywa się według systematu, w którym pierwszą siłą w ruch wprawiającą są pewne rysy ogólne, pewne cechy umysłów i charakterów, wspólne wszystkim ludziom pewnej rasy, pewnego czasu i pewnego kraju. Rozwój rzeczy ludzkich staje się rozmaitym, według rozmaitych odmian zachodzących w rozwoju wyobrażeń. Jeżeli pojęcie ogólne, do którego doprowadzają wyobrażenia, jest tylko suchą zapiską, wtedy język staje się rodzajem algebry, religia i poezja karłowacieją, filozofia sprowadza się do moralnego i praktycznego rozsądku, nauka do zbioru przepisów, wszystko przybiera kierunek pozytywistyczny. Jeżeli, przeciwnie, pojęcie ogólne, do którego doprowadzają wyobrażenia, jest tworem poetycznym i plastycznym, ( jak u rasy aryjskiej) język staje się rodzajem epopei barwnej, w której każdy wyraz posiada swoją osobowość, poezja i religia przybierają rozmiary wspaniałe i niewyczerpane, metafizyka rozwija się szeroko i subtelnie.
Stan duchowy poszczególnych ludów wynika, według Tain'a z trzech pierwiastków:
• Plemienności- jest różna u różnych ludów, są to usposobienia wrodzone i odziedziczone, które człowiek przynosi na świat i które zazwyczaj zostają w związku z wybitnymi odrębnościami temperamentu i budowy ciała. Jedne są głupie i niezdolne do wyższej twórczości inne natomiast są mądre i twórcze ( jak np. aryjskie).
• Środowiska- różny klimat wymusza różne charaktery, zachowania i wytwory (np. politykę)
• Czasu
Istnieją trzy główne wytwory umysłowości ludzkiej:
• religia- to pojęcia przyrody i przyczyny pierwiastkowe ujete w formę symboli i uosobień którym towarzyszy wiara w ich istnienie. Powstała jak np. chrześcijaństwo i buddyzm w epokach wspaniałych syntez i zarazem nędzy i ucisków. Potrzebne jest uosobienie duchowe.
• Sztuka- to pojęcia przyrody i przyczyny pierwiastkowe ujete w formę symboli i uosobień którym towarzyszy brak wiary w ich rzeczywiste istnienie. Także potrzebuje uosobienia duchowego, ale musi on być innye dla każdego z jej rodzajów: architektury, malarstwa, rzeźby, muzyki i poezji. Wszystkie one osobno kiełkują na rozległem polu psychologii ludzkiej.
• filozofia- to pojęcie przyrody i zawartych w niej przyczyn pierwiastkowych, ujęte w formę abstrakcji i formuł.
Istnieją dwa wytwory stowarzyszenia ludzkiego:
• państwo- to uczucie posłuszeństwa jednoczącym ludzi pod rządami wodza
• rodzina- uczuciem posłuszeństwa, sprawiające, że żona i dzieci poddają się kierunkowi nadawanemu przez męża i ojca.
Rodzina jest państwem naturalnym, pierwotnym i ciasnym, a państwo — rodziną sztuczną, późniejszą i rozległą
Badanie piśmiennictwa stanowi główny środek do wytwarzania duchowej historii Ludzkości i poznawania praw psychologicznych, rządzących wypadkami.