Historia literatury rosyjskiej (1917-1945)

1917-1919

Październik- Przewrót bolszewicki, autorzy przewrotu: działacze partyjni, popierali leninowską koncepcję dwóch kultur. W literaturze widzieli tylko narzędzie oświaty, agitacji i propagandy (nie wartości estetyczne).

Monumentalna propaganda- akcja ochrony zabytków, na życzenie Lenina: demontaż starych pomników i wznoszenie nowych

Proletkult- założony w lecie 1917 r. Organizacja działająca przez szeroko rozbudowaną sieć klubów , zespołów amatorskich, kółek samokształceniowych, uniwersytetów robotniczych. Cel: stworzenie klasowo czystej i wolnej od dziedzictwa przeszłości nowej kultury proletariatu przy pomocy przedstawicieli dawnej inteligencji, powołanych do pracy instruktorsko- dydaktycznej, w warunkach pełnej suwerenności i autonomii organizacji wobec władzy bolszewickiej. Ostro skrytykowany i zlikwidowany w 1923 roku. Pozostawił jednak po sobie ślad w literaturze.

Stan wyjątkowy 1917-1921

Nie sprzyjał normalnemu życiu literackiemu. Pisarze zdobywali skromne środki pracując w agendach Komisariatu Oświaty lub Prolekultu. Literaturę rozpowszechniano w rękopisach i przekazach ustnych. Popularne stały się wieczory literackie w różnych lokalach.

Futuryści- utożsamiali rewolucję artystyczną z polityczną. Większość z nich uznało się za bliskich ideowo władzy bolszewickiej. 1918- rozpowszechniali własny „Dekret numer jeden o demokratyzacji sztuk”. Propagowanie nieustannie pogłębiających się konsekwencji przewrotu i realizowanie rewolucji ducha. Występowali z moskiewskiej „Kawiarni poetów”, wydali numer propagandowego pisma „Gazieta futuristow”, współpracowali z organem Komisariatu Oświaty „Isskustwo Kommuny” i jego wydziałem plastycznym, skupiającym artystów analogicznej orientacji. Komuniści- futuryści- komfuta. Niechęć ze strony Lenina do sztuki eksperymentalnej- spowodowało to modyfikację ich programu, przegrupowanie sił, zmiana form organizacyjnych i nazwy.

Stosunki nowa władza i inteligencja- nieufność.

Rewolucja- krwawy chaos pełen aktów wandalizmu, zniszczeń i samosądów. Zamordowania cara Mikołaja II i jego rodziny w Jekaterynburgu (lipiec 1918). Ograniczenie swobody słowa, zgromadzeń i demonstracji, zamknięcie wielu organów prasowych(przestały działać wydawnictwa i czasopisma), wprowadzenie drakońskiej cenzury. Rozstrzelanie Gumilowa (sierpień 1921)- niedoniesienie organom ścigania o próbie zwerbowania go do spisku ( podpucha- prowokacja). Wojna domowa- biali i czerwoni.

Liryka porewolucyjna:

Dominacja tendencji ekspresjonistycznych z cechami katastroficznego wizjonerstwa. Poeci lewicowi- katastrofizm nadziei – marksistowskie przeświadczenie iż proletariusze mają do stracenia niewiele, a zwolennicy tradycyjnych poglądów nie kryjąc niepokoju o los ojczyzny i o losy bliskich.

Twórczość Erenburga i Włoszyna- związek poezji z Księgą Apokalipsy, szokujące obrazy infernalnego okrucieństwa, wizja przyszłego odrodzenia „Rosji ukrzyżowanej”.

Wołoszyn- zderzenie patosu w eschatologicznych reminiscencjach biblijnych z sarkastycznie wyostrzoną ekspresją odgłosów rewolucji, słów wzniosłych(styl podniosły) z ostentacyjnymi wulgaryzmami. Wiersze: „Pokój brzeski” ( Bremskij mir), „Demetrius Imperator” (Dmitrij impjerator). Jego postawa- wzorzec: szlachetności i męstwa w obliczu próby jakiej został poddany cały naród; odwagi w dawaniu (wierszem i swoim życiem); świadectwo współczucia dla uczestników krwawego spektaklu; mężnego patrzenia w oczy upiornej prawdzie historii. Publicystyka: artykuły: „Samogon krwi” (Samogon krowi), „Rosja ukrzyżowana” ( Rossija raspjataja), „Rosyjska otchłań” ( Russkaja biezdna). Odrzucenie pokusy zbiorowej i orgiastycznej psychozy. Przestrzenie Rosji uznaje za „odwieczną krainę opętania”, jedyne wyjście z otchłani widzi w modlitwie i wewnętrznym samooczyszczeniu. Głębokie przemyślenia na temat mechanizmów władzy totalitarnej. Esej: „Poezja i rewolucja” ( Poezija i rjewolucija)- analiza dwóch postaw poetyckich na przykładzie Błoka i Erenburga.

Erenburg- zajął podobną pozycję do Wołoszyna, dopiero pod koniec lat XX poskromił ducha negacji i zajął wysoką pozycję w kręgu bolszewickiej elity. Mając 17 lat wyemigrował do Paryża, do Rosji wrócił latem 1917 roku ( chwilę przed rewolucją). Zbiory wiersz: „ Modlitwa za Rosję” (Molitwa o Rosiju, W smiertnyj cias) oraz „Ogień” ( Ogoń) zawierają konfrontacje ekspresjonistycznie potraktowanego tematu wojny ze światem kameralnych przeżyć bezbronnych szarych ludzi, w nadziei na ocalenie człowieczeństwa. Wiersze: „Krew Pugaczowa” ( Pugaćja krow)- apokaliptyczne wizje, zapowiadały rzeczywistość wojny domowej (1915); „Sądny dzień” (Sudnyj djeń). Jego wczesne wiersze- wzór posługiwania się wierszem wolnym, przeniesionym wprost z Francji.

Cwietajewa- odstręczał ją destrukcyjny żywioł rewolucji- koszmarny nonsens jakim jest wojna, nie ulegała fascynacji bolszewizmem. Poezja: żywe ucieleśnienie buntowniczości, wyzwanie rzucone całemu światu. Bardziej niż Wołoszyn i Erenburg opowiedziała się po stronie „białych”. Cyk wierszy: „Łabędzi obóz” (Ljebjedinyj stan). Nieskora do jakichkolwiek uproszczeń i zafałszowań, upodobanie do antytezy. Majakowski parodiował ją pełen głębokiej troski o los monarchy i całej Rosji ( ona- stawała programowo po stronie zwyciężonych). Miłosna psychomachia- liryka intymna, cykle: „Psyche” ( Psicheja), „Chwała Afrodycie” ( Chwala Afroditje), „Maryna” (Marina)- postać Maryny Mniszchówny, która łączy hipostazy podmiotu lirycznego: zwyczajnej zakochanej kobiety, uczestniczki doniosłych historycznych wydarzeń oraz istoty przynależącej do świata poezji, fikcji artystycznej. Tom wierszy: „Wiorsty” (Wjersty), a później emigracja (1922).

Achmatowa- postawa dumy i godności. Wiersze: „Słyszałam głos…” ( Mnie golos był..)- nazwała Rosję krajem głuchym i grzesznym, a jednak ucieczka- traktowana jako niegodna i uwłaczająca; „ Nie z tymi, co mego ducha” ( Nie z tjemi ja, kto brosil zjemlju). Tomy wierszy: „ Ziele przydrożne” ( Podorożnik) oraz „ Anno Domini MCMXXI”- nastroje elegijne, związane ze śmiercią męża- Nikołaja Gumilowa, „Zapłakana jesień, jak wdowa” (Zaplakannaja osjeń, kak wdowa). Później poetka na długie lata wyłączyła się z oficjalnego życia literackiego, obierając status wewnętrznego emigranta.

Gumilow- stronił od aktualiów polityki (ironia losu- to on stał się jedną z pierwszych ofiar). Tomy: „Ognisko” (Kostjor), „Namiot” (Szatjer), „Słup ognisty” (Ogniennyj stolb), „Pawilon z porcelany” (Farforowyj pawilon)- motywy: skrajny eskapizm i egzotyzm ( są azylem, przywołują atmosferę zabaw chłopięcych). Wiersze: „Pamięć” (Pamjat)- aforystyczny początek (porównanie człowieka do węża- my zmieniamy duszę, a nie ciała), „Zabłąkany tramwaj” (Zabludiwszyjsja tramwaj)- złowieszczy koloryt.

Poeci starszego pokolenia- reakcja na rewolucyjny chaos- nieukrywana wrogość. Mierieżkowski, Balmont- „Jestem rewolucjonistą czy nie” ( Rjewolucjonier ja ili niet), Gippius- „Uciecha”” (Weselje).

Młodzi symboliści- reakcja: próbują odnaleźć w rewolucji sens mesjanistyczny. Błok- poemat „Dwunastu”- dowód zaakceptowania surowych, lecz słusznych praw rewolucji, rozbieżność w interpretacji 12 lumpenproletariuszy oraz Jezusa Chrystusa (najbardziej popularna wersja- postać Chrystusa jako argument usprawiedliwiający lub uświęcający okrucieństwa rewolucji) oraz wiersz „Scytowie”- poetycki protest przeciwko interwencji Zachodu w wewnętrzne sprawy Rosji. Kojarzy się z „Kljewjetnikam Rossii” Puszkina- przeciwstawienie kultury Zachodu narodu rosyjskiego( jego zagadkowej duszy, bezpośredniością w obcowaniu ze światem, charakterystyczną dla młodzieńczego barbarzyństwa- kontrast „My” jako Rosjanie i „Wy” jako Zachód). Problem sprawiedliwości dziejowej, nieludzkie cechy żywiołu buntu, symptomy samooczyszczenia ducha narodu jako konsekwencje działań „karzącej dłoni sprawiedliwości”.

Bieły- wiązał wizje szczęśliwej przyszłości ojczyzny z rewolucją socjalną, jako rewolucją ducha. Poemat: „Chrystus zmartwychwstał” (Christos woskrjes)- pendant, przybierający formę pastiszu utowru „Dwunastu” Błoka, ale z wyraźniejszym brzmieniem nut mistycznego i misternego odczuwania świata. Chrystologia- nacechowana dramatyzmem, dążenie do syntezy socjalizmu i chrześcijaństwa.

Poezja chłopska- imitacja melodyki autentycznej poezji ludowej, stylizacje literackie w wersji śpiewanej: „Tonkaja rjabina”- Surikow, „Iz za ostrowa na strjeżen”, „Jechal s jarmarki uchar-kupiec”- Iwan Nikitin. Protoplasta nurtu- Aleksjej Kolcow. W początku XX wieku nadano jej nazwę poezji nowochłopskiej: idealizowanie ludowej żywiołowości, specyficzny chłopsko-słowianofilski nacjonalizm, rzeczywistość postrzegali poprzez pryzmat religii, opowiadali się za patriarchalną tradycją społeczną, nie wierząc zarazem w realność jej wskrzeszenia. Członkowie Pimien Karpow i Klujew- wykorzystywali idee tzw. Chłystów (sekta religijna wierząca w możliwość wcielenia się Ducha Świętego w różnych ludzi).

Siergiej Kłyczkow- prozaik, autor „Ciertuchinskij balakir”, zatopienie w cichej modlitwie przyrody, odwoływanie się do zasobów folkloru, stałych epitetów i postaci, stylizatorstwo. Mitologizowanie wiejskiego świat, mitotwórcza inwencja (przedstawienie życia jako baśni z istotami fantastycznymi- równorzędnymi partnerami ludzi).

Piotr Orieszyn- samouk, przejmujący ton protestu przeciw okrucieństwom wojny (I wojny światowej- brał udział w walkach). Tom: „Zori”- naturalne vers libre, „Zariewo”, „Krasnaja Ruś” (zeszyt poetycki- dominują nastroje euforii i żarliwa nadzieja na pomyślną przyszłość wsi po obaleniu samodzierżawia, zabarwiona symptopmatycznym dla całego nurtu marzeniem o nowym Kiteżu, utraconym raju). Próba pogodzenia świętości z wojowniczością.

Nikołaj Klujew- tom: „Sosjen pjerjezwon”, „Bratskije pjesni”- wiersze duchowne i pieśni, przeznaczone dla zgromadzenia „Chłystów”, erotyka wyrażająca się na gruncie życiowym w skłonnościach homoseksualnych, na gruncie idei zaś w stopieniu panpsychizmu z panfizjologizmem. Idea fuga mundi- wyrzeczenie się świata postrzeganego jako świata zła, ubóstwienie natury i cichego, skromnego życia; „Mirskije dumy”- różnorodność tematów i form, wiersze przypominające archaiczne pieśni ludowe, chwilami w sielankową przestrzeń wdzierają się pogłosy wojny, kontrastują w nim wiersze duchowne i „Skrytnyj stich”- mistyczny utwór o skomplikowanej strukturze, „Pjesni iż Zaoneżja”- wysoki kunszt epicki, mistrzowskie nawiązanie do tradycji poezji ludowej. Po przewrocie październikowym – działa na rzecz nowego układu społecznego- patetyczne i ekscentrycznie brzmiące utwory witające nowy ustrój. Zbiór wierszy: „Piesnoslow” II części- I (utwory omówione u góry, II- „Dolina Edinoroga”, „Krasnyj ryk”, „Bielaja powjest”- dedykowana pamięci ukochanej matki, mistrzowsko imitowana poetyka snu, paradoksalne połączenie tęsknot związanych z macierzyństwem i ojcostwem z gotowością pozbycia się seksualności, dualizm- próby pogodzenia Dobra ze Złem w cyklach: „Mjjednyj kit”, „Lwinyj chljeb”, „Ljenin”. 1927- poemat „Djerewnja”- potraktowany jako utwór antysowiecki-> zesłanie, rozstrzelanie, dyskredytacja dorobku twórczego. Przemycone egzemplarze: „Pogorjelsina”- oskarżenie kolektywizacji, „Mat Subbota”, „Piesn o wielikoj matjeri”- niepowtarzalna mistyka Ziemi. Klujew- poeta szeroko znany i ceniony, duchowy patron- prorok Awwakum, apostolska żarliwość poszukiwań ideowych, niezmierzone bogactwo języka poetyckiego. Orientacja na melodykę wiersza duchownego, psalmu czy pieśni epickiej.

Siergiej Jesienin- liczne kontrowersje wśród krytyków, a jednocześnie nieustająca popularność. Karierę literacką rozpoczął po spotkaniu z Błokiem. Wiersze 1914-1915- oryginalność, tendencja do radykalnego wykraczania poza nory tradycyjnie pojętej poetyckości. Utwory: „Piesn o sabake”- wiersz toniczny, zbiór „Radunica”- świeżość rytmiki, „Skify”. Dbałość o eufonię. Opowiedział się po stronie nowego ustroju, pojmowanego z odchyleniem chłopskim. Ekspresywne poematy- psalmy- nie rewolucyjny pacyfizm. „Inonija”- motyw sprzeciwu wobec przemocy i cierpienia, „Panktokrator”, „Niebiesnyj barabansik”, „Kobyli korabli”- motyw ofiary, franciszkańskie umiłowanie dobra, bezkompromisowe nie zwrócone do kanibali ducha w świecie, który stał się „wściekłą pożogą trupów”, „Sorokoust”- scena wyścigu, jaki podejmuje źrebak usiłujący prześcignąć pociąg (duch bolszewizmu), „Ljubow chuligana”, „Moskwa kabackaja”, poemat „Pugaciow”, „Szagane, ty maja Szagane”, „Ciornyj cielowiek”- swoiste olśnienie, łabędzia pieśń poety kapitulującego w nierównej walce z bezlitosną epoką i chaosem własnego życia, samooskarżycielski poemat. Cechy: kosmiczne sieroctwo, utrata tożsamości, dramatyczna bezdomność, „etot”- znakiem antyświata, niebytu, eskapizm, pozytywne wartości- ojczyzna, błękitna Ruś (istniejąca tylko w wymiarze metafizycznym jako gorod Kiteż symbolizujący szczęście i świętość). 1924-1925 pogłębia się jego depresja, niezmierzona ironia w twórczości. Jesienin związany z imażynistami- ugrupowanie poetyckie, dominantą dla nich jest autonomiczny obraz poetycki, pojmowany bądź psychologistycznie, bądź w kategoriach stylistycznych, jako szeroko rozumiana metafora. Skrajne postulaty- idea swobodnego szeregu metafor, które powinny przesłaniać sens logiczny, łamanie zasad gramatyki- odstępstwa od norm logiki języka ojczystego. Wiersz z „uwolnioną metaforą” nabierał cech barokowego konceptu- mógł być odczytywany zarówno od początku jak i od końca.

Wadim Szerszeniewicz- najbardziej utalentowany uczestnik ruchu Imażynistów- to on ich zjednoczył, założył wydawnictwo i kawiarnię „Stajnia Pegaza”. Podkreślanie niezależności politycznej-> „Niech żyje oddzielne państwo od sztuki”. Tomy : „Loszad kak loszad”- cum grano salis- hasło walki z sensem w poezji, „Ot mamy na pjat minut”, manifest : „2x2=5”. Potrafili oddać atmosferę chaosu moralnego i intelektualnego w oryginalny sposób, nie uciekając się do takiej lub innej mitologii.

„Scytowie” oraz „poeci chłopscy”- rola „poputcikow”- po drodze z ideologami komunizmu.

„Poeci Proletkultu”- pretendowali do miana rzeczników awangardy klasy robotniczej. Przyczynili się do w wysokim stopniu do powstania kanonu stylistycznego poezji sowieckiej, antycypując emblematykę okresu stalinowskiego. Wpływ na ich poetykę wywarły: „Rabota” (1901) i „Gorodu” Briusowa, buntownicze wiersze Balmonta, twórczość Nadsona i Słuczewskiego. Cechy charakterystyczne twórczości: fantastyczna wiara w postęp techniczny, nosząca wszelkie znamiona mechanistycznej utopii; zafascynowanie zbiorowości, skrajny kolektywizm prowadzący do wyrzeczenia się indywidualności. Kult maszyny przybiera często charakter ubóstwienia religijnego (Wladimir Kiriłłow- „Żeljeznyj Messija”) lub erotycznego (Gierasimow- „Pjesn o żelezje”), a niekiedy przypomina animizm poetów chłopskich (związek człowieka ze światem techniki); skłonności likwidatorskie i aspiracje przywódcze.

Aleksiej Gastiew- najbardziej oryginalny poeta Proletkultu, zasłużony działacz ruchu robotniczego, imponujący hiperbolizm, połączenie postaw romantyka i racjonalisty w prozie lirycznej zbliża go do europejskich futurystów. Nazywany „papieżem rosyjskiego futuryzmu”. Charakterystyczny aktywizm: „Paćka ordenow”, „Gudki”, „Eksprjes”’ „My rastjom iż żeljeza”.

Diemian Biedny- uznawany za pierwszego poetę robotniczego, który jest jednocześnie poetą narodowym. Przeciwstawia się erotyzmowi, egotyzmowi i urzeczeniu śmiercią, pisząc o realistycznych, aktualnych, dotykających sprawach uznawanych za ważne przez przedstawicieli mas. Utwór: „Moj stich”- poeta proponuje formułę poezji, którą w dużym stopniu określa perswazyjność i apelatywność, podporządkowanie „ty” poetyckiego dydaktyzmowi.

Władimir Majakowski- kubofuturysta, przyjął bolszewickie hasła rewolucji socjalnej. Utwory: „Ja sam”, „Otkrytoje pismo robocim”, poemat „Cielowiek”- pożegnanie z pewnym etapem swej biografii poetyckiej, sztuka „Wladimir Majakowskij”- bohater uwznioślony, wpisany w hagiograficzny, ewangeliczny schemat (tytuły rozdziałów- Narodzenie, Męka, Wniebowstąpienie), wiecznie obecny motyw zmartwychwstania, „życia po życiu”, bohater wędrując w poszukiwaniu ukochanej, zdaje się być już blisko celu, kiedy to staje z brutalną rzeczywistością (umiera), finał- malarska wyobraźnia autora, łączy cechy innych przedstawicieli: Demona z Lermontowa, kochanków Chagalla, malarskich Wrubla; „Prikaz po armii iskusstw”; „Nasz marsz”- wiersz napisany po zdobyciu Pałacu Zimowego, jest sugestywnym wyrazem rewolucyjnej euforii, kosmizm z odwołaniem do biblijnego potopu; „Oda rjewolucji”- sarkastyczna ironia (o rewolucji), epitety tyczące się rewolucji mają charakter ambiwalentny; „Ljewyj marsz”- militarystyczna stylistyka wojującego komunizmu, której dane będzie stać się szablonem literackim, również na gruncie pieśni masowej, postulat plakatowości; poemat 150 000 000- dzieje współczesne przedstawione na modłę staroruskich bylin. Przedstawiciel awangardy, kreator nowego oblicza kultury. Praca w agencji prasowej ROSTA. Głosiciel hasła: „wyjścia sztuki na ulicę”. Komiksy łączące hasła agitacyjne lub reklamowe z pomysłową, choć programowo wulgarną grafiką.

Wasilij Kamienski- kubofuturysta, protest przeciw związanym z ideami kapitalizmu hasłom postępu cywilizacyjnego, demonstracja anarchicznego antyurbanizmu, znajdując mocne oparcie w folklorze wsi rosyjskiej. Poszukiwanie poetyckiej genealogii zbuntowanego plebejusza współczesności, sensualizm, apologia niekontrolowanej swobody jednostki, nieokiełznana witalność. Utwory: „Ciudo-rjespublika Rossija”, „Pjesnia rabocich”- powstają jakby z zachłyśnięcia się wolnością, ekscentryczna stylistyka. Rystykalny obraz świata, fascynacja Wschodem.

Nikołaj Asiejew- wielkie poczucie harmonii, typ estetyzacji nazywany „romantyką rewolucji”, będąc dość wyraźnym przejawem ekspresjonizmu, „muzyka” rewolucji. Utwory: tom „Oksana”- umiejętność „zaklinania” grozy pięknem i grą dźwięków, słowa kojarzące się z męczarniami i śmiercią zostają wpisane w szeregi dźwiękowe o przeciwstawnych konotacjach ( osmjejtje razgawor o smjerti); wiersz „Kumać”- wykorzystanie polisemii słowa krasnyj; wiersz „ Eto rjewolucja”- fałszywa etymologia, „O niom”, „Stalnoj solowjej”, „Ob. Obyknowiennych”, „Sowiet wietrow”- zauroczenie utopią maszyn. Podejmowanie myśli o potrzebie zracjonalizowania, usprawnienia człowieka na miarę nowych, porewolucyjnych warunków, kreuje wizję mechanicznego słowika, który nie tylko dorówna swemu naturalnemu prototypowi, lecz będzie dysponował nieporównanie większą siłą oddziaływania.

Dramaturgia i teatr. Kontrolę nad działalnością teatrów przejął Wydział Sztuki przy Państwowej Komisji Oświaty. W 1917 powstał specjalny Wydział Teatralny. 1919 został powołany przez Lenina Centralny Komitet Teatralny. Grano przeważnie stary repertuar. Rolę ideologicznego przywódcy Proletkultu na gruncie teatru pełnił Płaton Kierżencew (książki: „Twocieskij tjeatr”, „Rjewolucja i tjeatr”)- założenia- odrzucenie w całości tradycji teatru zawodowego i nadania najwyższej rangi ruchowi amatorskiemu i twórczości kolektywnej, w praktyce jednak większość teatrów proletkulturowskich powielało stare wzory, dopatrywano się w nich wpływów symbolizmu i innych dekadenckich kierunków estetycznych. Widowiska masowe nawiązywały do idei teatru zbiorowego, stając się współczesnymi misteriami, poprzez które dokonywała się reaktualizacja mitu rewolucji, bądź do postulatu teatralizacji życia. W 1917 roku ruch teatrów amatorskich przybrał niespotykany dotychczas rozmiar- bardzo dużo (dwa nurty: scenariusze widowisk masowych; agitki i popularne sztuki obyczajowe). Scenariusze wodowisk masowych zawierały tylko spis wydarzeń, reszta sztuki powstawała poprzez improwizację na scenie; centralnym tematem była rewolucja październikowa, traktowana jako najważniejszy przewrót w historii. Powstała „ Organizacja masowych prazdnestw”- proponowanie pisania scenariuszy według wzoru: początki buntu, zwalczanie go, narastający proces rewolucyjny, ostateczny triumf rewolucji (wyróżniano nawet dokładne wytyczne co do wydarzeń). Stosowanie figur i symboli- estetyzacja rewolucji. Agitki i sztuki obyczajowe- opierały się zazwyczaj na kontraście rewolucjonista- kontrrewolucjonista, przy czym ich celem było wskazanie właściwych wyborów politycznych i zachęcanie do nich; nieskomplikowana treść i kompozycja. Dramat: „Misterija buff” Władimira Majakowskiego- oparty na biblijnym motywie wszechświatowego potopu oraz Arki Noego, na której znalazło schronienie Siedem Par Czystych i Siedem Par Nieczystych ( odzwierciedlenie walki klasowej); to co wysokie ( wątki i motywy biblijne) zostaje sparodiowane i ośmieszone, a to, co niskie- praca fizyczna i jej wytwory- wyniesione i spatetyzowane; sparodiowanie forma misterium religijnego przekształconego w jarmarczne widowisko; motywy ludowe; agresywny, wyostrzony język, globalna metafora, dynamiczny rytm i rym; pochwała buntu, atak na wszystko co stare; plakatowa wizja świata’ I wariant dramatu zdjęty od razu, II utrzymał się dłużej (charakter agitacyjno- propagandowy). Teatr I połowy XX wieku zdominowała satyra- Teatr Rewolucyjnej Satyry . satyryczne teatry agitacyjne- repertuar satyryczny i komediowy.

1920-1928

Lata XX

• Okres przewrotu październikowego, rewolucji i wojny domowej,

• Zniszczenie podstaw materialnych i organizacyjnych rosyjskiej literatury,

• Przemoc, gwałt, zubożenie, podziały środowiskowe i polityczne,

• Pisarze rozrzuceni po Rosji, znaczna liczba zmuszona/ skłoniona do emigracji,

• Drastyczne, masowe represje bolszewickie,

• Pauza w życiu literackim- próba zastąpienia formami ustnymi,

• Bolszewicy- potrzebowali sztuki użytkowej, przydatnej do agitacji i propagandy,

• 1922- deportacja 160 wybitnych przedstawicieli inteligencji,

• Koniec wojny domowej- szansa stabilizacji życia, zmiany w ugrupowaniach literackich.

Proza

Cechy:

• 1) literatura zwrócona ku niedawnej przeszłości (wojna domowa, wizja wojennych burz i naporów),

• patetyczne zaśpiewy, biblijno- kosmiczne stylizacje,

• fotograficzne szczegóły, nihilistyczne grymasy, sceny okrucieństwa,

• pismo rytmizowane i urwane, skomplikowane układy składniowe,

• skaz jako forma narracji, koloryt lokalny, gwara,

• Patroni nowej prozy: Gogol, Leskow, Bieły, Remizow, Zamiatin.

• Ornamentalizm: wyostrzenie środków ekspresji, fascynacja niszczycielskim żywiołem (narodziny nowego świata), umyślne niedomówienie, aluzja, nerwowość, urywkowość, uproszczenie, prymityw ludowej bajki, stylizacja, symbolika, chaotyczność,

• 2) literatura zafascynowana powszedniością pokoju- powikłana struktura nowej Rosji (wewnętrzne rozterki bohaterów metaforami skomplikowanej sytuacji społecznej; motyw sobowtórów i postaci- zwierciadeł- odzwierciedlające różnice postaw i poglądów),

W literaturze czasów wojny domowej- poezja zdominowała prozę, proza doszedłszy do głosu, operowała środkami bliskimi obrazowaniu poetyckiemu, eksponując moment, szczegół, chwilowy stan ducha.

Jewgienij Zamiatin- w młodości nielegalny działacz bolszewicki, studia politechniczne, specjalista w dziedzinie budowy okrętów, wczesne utwory- sugestywna wizja tępej i płaskiej prowincjonalnej egzystencji. Utwory: „Ujezdnoje”, „Na kulićkach” (sąd- zarzut obrazy armii), opowiadania „Mamaj”, „Drakon”, „Pjesiera”- wizja zdziczałej, odczłowieczonej Rosji, powieść „My”- wizja totalitarnego Jedynego Państwa z mieszkańcami- Numerami, podporządkowanymi bez reszty woli przywódcy- Dobroczyńcy. Numery- kontrolowane, poddawane zbiorowemu tworzeniu supermechanizmu. Totalna opresja wywołuje bunt- zdławiony, a numer D-503 (narrator) podlega Wielkiej Operacji amputacji fantazji- staje się posłusznym trybikiem mechanizmu. Zawarcie nadziei- ludzka potrzeba wolności jest niezniszczalna. Pamflet antykomunistyczny (zakaz tworzenia i emigracja autora). Cechy twórczości: hiperbole, rytmizowane frazy, technika skazu, bezruch, brak nadziei, bohaterowie próbują wygrać z bezwładem popełniając zbrodnie (zamęt; kara lub jej brak; powrót do punktu początkowego bez żadnych zmian), wizyjność, ekspresywność, koloryty lokalne, język mówiony, cechy z zawodu- wyważenie i kalkulowanie, formy logiczne, przemyślnie montowane, dynamizujące formy bez czasownikowe, „neorealizm”/ „syntetyzm” (mikroskopowy ogląd rzeczywistości). Według Zamiatina świat poddany jest nieustannemu współzawodnictwu przeciwstawnych sił- energii i entropii ( występował przeciw każdemu porządkowi- skostnieniu i stabilizacji). Demonstracyjna niezależność , sarkazm, pochwały postawy heretyckiej. Członek Wszechrosyjskiego Związku Pisarzy.

Boris Pilniak- ornamentalista, w wydarzeniach rewolucji dostrzegł triumf anarchicznego, tradycyjnego żywiołu i zapowiedź powrotu do rosyjskiej pierwotności (aprobata rewolucji). „Miał ogromne zdolności widzenia i obserwacji, ale brak wyobraźni” (tak powiedział o nim Woroński). Traktuje brzydotę i pokraczność jako przejaw tragiczności ludzkiego losu. Powracanie do starych wątków w nowych wersjach.Utwory: „Golyj god”- narracja o przyspieszonym biegu, zmienne rytmy- ukazanie chaosu rzeczywistości przez dezorganizację formy: zamiast fabuły- przemieszczenie płaszczyzny. Sugestywna wizja rewolucyjnego chaosu na rosyjskiej prowincji, działacze bolszewiccy ukazani z sympatią, ale i z poczuciem obcości, jako symbole twardości i zdecydowania, skórzane kurtki- stały się obrazem obiegowym. Powieść „Dwojniki”- bracia bliźniacy- postaci antytezy, o odmiennych orientacjach, dopełniający się wzajemnie. „Powiest niepogaszennoj luny”/ „Gibjel komandarma”- antystalinowski utwór, przedstawienie okoliczności śmierci na stole operacyjnym wybitnego dowódcy, zgładzonego na polecenie Stalina.

Wsiewołod Iwanow- piewca wzburzonego żywiołu chłopskiego. Utwory: „Broniepojezd”- scena ataku na białogwardyjski pociąg pancerny- cechy patetycznego rapsodu (wychwalanie), nieprzeparta siła wiejskich mas.

Cechy prozy: wysokie napięcie, skomplikowane układy wątków, zderzenia kontrastów, elementy gwarowe, mowa potoczna, zaskakujące metafory, porównania i epitety, folklor, koloryt lokalny, witalizm, anarchizm, ciekawość życia. „Partizanskije powjesti”, „Golubyje pjeski”, „Wozwrasienije Buddy”- szeroka panorama wydarzeń wojennych na peryferiach, przedstawiciele wszystkich warstw, ugrupowań i sił społecznych.

Cechy: elementy mistyczne, świat wiejskich wierzeń, zabobonów, pesymistyczna koncepcja życia, wiejskie obrazy i egzotyczne opowieści mrocznieją, nabierają cechy sennego koszmaru. „Tajnoje tajnych”- wpływ symbolizmu, ekspresjonizmu i naturalizmu. Duża ilość jego utworów poddana schematom rewolucyjnej hagiografii.

Artiom Wiesioły- ornamentalista. „Rossija krowju umytaja”- nieukończona rewolucyjna epopeja, nieukończona (w planach 24 rozdziały, powstało 9)- dynamiczne obrazy wydarzeń, szkice sylwetek bojowników, bogata instrumentacja, rytmizacja, fragmentaryczność, autentyzm wypowiedzi, nazywana nową „Wojną i pokojem”, „Guljaj Wołga”- powieść historyczna z czasów podboju Syberii, żywiołowość, masowość wydarzeń. „Bosaja prawda”- półopowiadanie, ostry oskarżycielski ton, protest przeciw dyskryminacji bolszewickich bojowników wojny domowej.

Aleksander Małyszkin- ornamentalizm nasycony alegoriami i symbolami. „Padjenie Daira”- Wstawki dokumentalne i liryczne dygresje, utrwalenie kakofonii eksplozji, warkotów, dokument psychologiczny. Opowieść osnuta na tle jednego z ostatnich epizodów wojny domowej, szturmu Pieriekopu i zajęcia przez bolszewików Krymu- nowe wcielenie mitu o wejściu do Ziemi Obiecanej, niezbędnego do poderwania do boju masy żołnierskiej, pozbawiony rodzajowości i naturalistycznej wyrazistości szczegółów na rzecz starć „mnogości” (pozbawienie twarzy, oddzielenie trzech postaci- dwaj żołnierze- uosobienie chłopskości i internacjonalizmu rewolucji, oraz kamienny dowódca armii- wola zwycięstwa, mądrość) z „ostatnimi” (czerwonych mas z białymi). „Sjewastopol”- autobiograficzna powieść. Oficer Floty Czarnomorskiej snuje ambitne plany, rekompensując sobie ich nierealność fantastycznym marzycielstwem. „Ljudi iż zacholustja”- powieść poświęcona tematyce ściśle współczesnej dramatycznym procesom industrializacji, migracyjnym przemieszczeniom mas ludności, trudnej egzystencji małych miasteczek, ostrym starciom postaw. Duża prawdomówność, rzetelność obserwacji.

Lidia Siejefullina- członkini partii socjalistów- rewolucjonistów, współzałożycielka miesięcznika literackiego „Sybirskije ogni”, ornamentalistyka z upodobaniem do naturalizmu, autentyczne ukazanie Syberii (dzikość, brutalność), działaczka Związku Pisarzy Sowieckich. Cechy: fascynacja żywiołem, pochwała spontanicznego zaangażowania, pozycja prawdomównego świadka, który niczego nie ukrywa. „Prawonaruszytjeli”- opowiadanie ukazujące dobitnie trudne procesy reedukacji nastoletnich przestępców. „Pjerjegnoj”- sugestywny obraz wsi poddanej samowoli żywiołowych i nieokrzesanych rewolucjonistów, gdzie elementy nowego ładu powstają w mękach, a akty okrucieństwa współistnieją z marzeniami o świetlanej przyszłości, szczery wizerunek spełniania się porządku rewolucyjnego w warunkach ciemnoty. „Wirinjeja”- powieść. Dziewczyna z ciężkimi doświadczeniami życiowymi, wiarygodnie odnajduje się w rewolucji do której pcha ją instynkt, dla której potrafi zginąć, zyskując godność- nowa propozycja wizerunku kobiet. „Kain-Kabak”- historia bolszewickiego partyzanta, który gubi się w czasach nepu i zostaje uznany za przestępcę.

Boris Ławrieniew- ekspresyjny charakter wczesnej prozy- żarliwość zaangażowania i fascynacja urodą widzialnego świata. Za młodu zbliżony do akmeizmu i egofuturyzmu. Akceptacja nowego nie była dla niego łatwa- widać to w konfliktach i rozdarciach inteligenckich bohaterów. Inteligentom towarzyszyli tam zdecydowani rewolucjoniści- a przedstawiciele starego porządku byli z karykaturalnie odpychającymi cechami. Postaci pokazane w sytuacjach dramatycznych, wymagających jednoznacznych wyborów. Osądzanie z uproszczeniami. Ferwor stylistyczny. Fabularysta. Późniejsza twórczość: zanik wewnętrznych rozdarć, konflikty wynikające ze starć przedstawicieli różnych obozów, bądź człowieka i sił przyrody. Utrata ekspresyjności i dynamiczności, utrata wyrazistości, konwencjalizacja myśli. „Wjetjer”- środowisko marynarskie. Bohater Gulawin działający w służbie rewolucji. Urwany, rytmizowany tok narracji, dynamizowany pejzaż. Opowiadanie „Zwjezdnyj bljesk”- tragiczne starcie praw tradycyjnej własności z wybuchem uczucia i uproszczoną moralnością nowych czasów. Opowiadanie „Sorok pjerwyj”- nierozwiązywalny konflikt miłosnego zauroczenia z racjami ideologicznymi. Dwoje młodych ludzi wyrzuconych przez Morze Aralskie na bezludną wyspę. Walka uczucia, które ich łączy z przekonaniami, które ich dzielą (w ostatnim momencie silniejsze), fatalny koniec- fatalna nieuchronność, skazanie na klęskę „hamletyzujących inteligentów”. Opowiadanie „Sjedmoj sputnik”- carski generał angażuje się jednoznacznie po stronie rewolucji. Broniąc swojej racji przed białogwardyjskimi kolegami. Dramat „Perjelom”- kapitan Biersieniew z trudem i tragicznymi konsekwencjami przystaje do zrewoltowanych marynarzy. Sztuka „Golos Amjeriki”- imperjalistyczni „podżegacze wojenni” przeciwstawieni prostym, postępowym Amerykanom.

Władimir Zazubrin- związany z Syberią, walczył po obu stronach frontu, współzałożyciel Związku Pisarzy Syberii. Pozorny beznamiętny chłód odbierany jako maska protestu, przerażenia, zwątpienia w sens rewolucji. Powieść „Dwa mira”- rozległy, kalejdoskopowy obraz wojny domowej na Syberii. Epizody ukazujące potraktowanych bohaterów na tle mas ludzkich. Wyrazista i politycznie jednoznaczna charakterystyka obozów. Pierwsza „radziecka powieść. Opowiadanie „Siepka”- opowieść o kryzysie duchowym przewodniczącego gubernialnej Czeki Srubowa, którego działalność określa codzienny terror. Krótkie, rytmizowane eliptyczne frazy. Sceny codziennych egzekucji w jego piwnicach- okrucieństwo. Srubow- pełne przekonanie o słuszności rewolucyjnego bezprawia (nie oszczędza ojca), wykryto u niego oznaki manii prześladowczej i obłędu. Motyw obciążeń psychicznych. Opowiadania „Obsieżytje” i „Bljednaja prawda”- bezwzględna prawdziwość i powszednie okrucieństwo obrazu egzystencji w czasach nepu. Upadek lokalnego bolszewickiego działacza , wplątanego w aferę korupcyjną.

Ugrupowanie bracia Serafińscy

1) Mikołaj Nikitin- wydarzenia wojny domowej- barwność, chaotyczność, dziwność, groza, „Rwotnyj fort”

2) Michaił Słonimski- tom „Szestoj strjelkowyj”- zdyscyplinowana, lakoniczna ekspresja, wymyślne układy fabularne.

3) Konstantin Fiedin- liryczne wiejskie obrazy we wczesnych opowiadaniach- przesycone cierpkim przekonaniem o nietrwałości harmonii świata, zagrożonej przez historyczne nawałnice. Motyw jednostki wyobcowanej, hamletycznej uwikłanej w splot przeciwstawnych konieczności. Później uległ złagodzeniu jego pesymizm i szczerość, nie konflikt wewnętrzny, a pomiędzy bohaterami- „pisarskaja degradacja”. Opowiadanie „Sad”, powieść „Goroda i gody”- Andriej Starcow (elementy autobiograficzne)- uczciwy, ale bezwolny i rozchwiany, nienawidzący gwałtu, próbuje przyjąć neutralną postawę wobec zamętu epoki, jednak dopadają go konsekwencje zdrady, którą kiedyś popełni. Egzekutor- jego najlepszy przyjaciel Kurt Wahn (niemiecki rewolucjonista, antyteza i dopełnienie Starcowa, twardy, konsekwentny typ „skórzanej kurtki”). Inteligencja rosyjska nie może sprostać wymogom nowych czasów i zostaje zmiażdżona w trybach historii. Próba odejścia od dezintegracji świata na rzecz psychologicznego realizmu. Liczne inwersje. Powieść „Bratja”- trzej bracia reprezentują odmiennie umotywowane warianty akceptacji nowego porządku. Nikita Kariew- kompozytor, szuka odosobnienia w muzyce. Powieść „Pachisienie Jewropy”- konfrontacja kapitalistycznego i socjalistycznego świata. Powieść „Sanatorij Arktur”- dowód na problematyczność izolacji obszarów, pozornie wyłączonych z czasu i przestrzeni historycznej.

4) Michaił Zoszczenko- początek twórczości: opowiadania rodzajowe, bogata panorama obyczajowości, konstatując o zerwanie wszelkich więzów z przeszłością, symbioza starych nawyków, obyczajów, rytuałów rzemieślniczych z wystrojem nowego porządku, rewolucyjna frazeologia, potoczne slogany, wprowadzanie prymitywnego narratora- wpadający w sidła sprzeczności między wymową faktów i własnych komentarzy (nadaje psychologiczną głębię), często stosuje formę skazu, chwyty narratorskie, miesza style- język żołnierski, frazeologia agitacyjnych przemówień, żargon biurokratyczny, leksyka romansów z wyższych sfer, brak fascynacji dialektyzmami i neologizmami, traktowany jako humorysta. Plebejsko- inteligenccy bohaterowie starają się w niesprzyjających warunkach zachować minimum godności, wykonują nieskoordynowane gesty i mówiący niedorzeczne słowa, demaskują swym zachowaniem sprzeczności między ambicjami i realizacjami, teorią i praktyką, programem i rzeczywistością, mają w sobie chaplinowską sugestywność wyrazistych indywiduów i wielkich uogólnień. Opowiadanie „Arystokratka”- półmelancholijny, półironiczny uśmiech, ironia, psychologiczna głębia. Cykl „Sjentymentalnyje powiesti”- nawiązanie do tradycji XI-X powieści urzędniczej, pochylający się współczująco nad małymi urzędnikami i artystami, ironiczny sentymentalizm. „Wazwrasiennaja junost”, „Galubaja kniga”- refleksyjne, półżartobliwe syntezy.

Ilja Erenburg- trzeźwy, ironiczny sceptyzm, krzyżowanie beletrystyki z publicystyką, na przemian krytykuje i aprobuje nowy system. Akceptuje rozmach niszczenia, ale obawia się bezdusznej uniformizacji. „Nieobyciajnyje prikljucienia Chiliju Churjenito i jewo ucienikow”- uniwersalny pamflet na wszystkie warianty europejskiej cywilizacji, a także wczesne stadium rosyjskiej rzeczywistości bolszewickiej, wprowadza siebie samego jako adepta i kronikarza poczynań tytułowego mistrza, konwencja przypowieści pseudoewangelicznej, manifestacja sceptyzm, pamflet na śmierć i życie. Powieść „Trest D. E.”- przeświadczenie o nadciągającym upadku Europy. „Żyzn i gibjel Nikołaja Kurbowa”, „Rwać”, „W promoćnom pjerjeułkie”- obawy przed powracającą falą mieszczaństwa i zasadzkami czyhającymi ze strony starego świata, motyw dramatycznej sprzeczności między jednostkami o bujnych życiorysach, mającymi poczucie bezwzględnego indywidualizmu, a intrygami i naciskami starego i nowego otoczenia. Powieść „Burnaja żyzn Lazika Rojtszwanieca”- tragigroteskowy i liryczny akcent, drobny żydowski krawiec i Homla wplątany w łańcuch perypetii i awantur, broni się przed losem wyrzutka orężem gadulstwa, monologując i kpiąc ze wszystkiego, wszędzie jest niepożądanym przybyszem.

Michaił Bułhakow

„Zapiski junowo wracia”, „Zapiski na manżetach”, „Djawoljada”. Powieść „Rakowyje jajca”- satyra, nawiązuje do utworów satyrycznych Gogola, wyraz braku zaufania i niewiary w zachodzące w kraju przemiany. Powieść „Sabacije sjerdce”- analiza negatywnych zjawisk społecznych diagnozując ich jakości strukturalne oraz poszukując przyczyn i mechanizmów ich zaistnienia, wykazuje jak pod przykrywką pięknych haseł zaczyna rządzić chamstwo, prymitywizm i arogancja, doprowadzając do zanegowania podstawowych wartości, na których opierały się zasady wyznawane przez dawną inteligencję rosyjską. Powieść „Bielaja gwardja”- świat rewolucji z perspektywy „białych”, autobiograficzna, o etosie inteligencji rosyjskiej ukształtowanej w duchu tradycji i wartości humanistycznych, próba odtworzenia motywacji działań z kręgu białogwardyjskich oficerów, którzy uzyskują wymiar ludzi chroniących ważne dla nich wartości kulturowe (szczerość i spontaniczność tych ludzi- człowiek broniący czci i honoru), niezależność polityczna, podkreślanie wagi prywatności w kształtowaniu osobowości, kult białogwardzistów. Sztuka „Dni Turbinych”. „Bieg”, „Bagrowyj astrow”, „Kabala swjatosz”, „Pasljednije dni”- relacje pomiędzy twórcą- głosicielem prawdy, a władcą- tyranem. Powieści „Żyzn gaspodina de Moljera”. Powieść teatralna „Tjeatralnyj raman”- stosunki panujące w teatrze. Powieść „Mastjer i Margarita”- niezależne i nie ulegające presjom myślenie o współczesności o uniwersalnych zasadach życia.

Aleksiej Tołstoj- przyjął rewolucje wrogo. „Pachożdjenia Niewzorowa ili Ibikus”, „Emigranty”- charakter satyryczny i pamfletowy, ocena rzeczywistości emigracyjnej. „Galubyje goroda”, „Gadjuka”- współczesna problematyka obyczajowa, obawy o przyszłość. Powieść „Aelita”- fantastyka, przeniesienie rewolucji w obszary międzyplanetarne. Powieść „Chożdjenie pa mukam”. Powieść „Sjestry”- wizja duchownych niepokojów i rozterek rosyjskiej inteligencji, trapionej poczuciem końca epoki, doświadczenia bohaterów ukazane z doskonałą znajomością kobiecej psychiki i plastycznością indywidualnych charakterystyk, wydarzenia w kameralnym kręgu petersburskim, wśród cyganerii artystycznej, odgłosy burz dziejowych dobiegały z daleka (wkrótce nastąpi zburzenie równowagi), sugestywność, soczystość obrazów, wierne szczegóły i charaktery, symbioza z rygoryzmem.

Wikientij Wieriesajew- psychologiczny realista, dawał autentyczne świadectwa stanów depresyjnych bohaterów, boleśnie porażonych brutalnością bolszewizmu. „Zapiski wracia”- autobiograficzne. Powieść „W tupikje”- oparta na krymskich przeżyciach pisarza w latach wojny domowej, bohaterka pragnąca odnowy rosyjskiego życia, porażona bestialstwami zwycięzców, gorzkie przeświadczenie o zniszczeniu wartości i niepewność dalszych losów formacj inteligenckiej. Powieść „Bjestry”- późniejsza faza rozterek uosobionych w doświadczeniach dwóch sióstr (I- aktywistka Komsomołu, II- zachowuje prawo do własnego osądu kolektywizmu), forma dziennika, który piszą na zmianę bohaterki.

Leonid Leonow- wczesne opowiadania: fantastyka, stylizacja, ornamentalizm, stał się dziejopisem ludzkich rozdarć i konfliktów, wynikających z nacisku przemożnych sił historycznych na jednostkę, skróty obrazowe, wyostrzenie ekspresji. Powieść „Barsuki”- konfrontacja postaw dwóch braci, bunt chłopów- borsuków, przeświadczenie o zacofaniu cywilizacyjnym wsi, diagnoza tępoty i bezduszności lokalnych działaczy. Powieść „Wor”- ironizacja na temat pokus używania technik ornamentalnych, prowokujących do efekciarstwa i ukazywania tylko zewnętrznej strony zjawisk, dramatyczne losy byłego bojownika wojny domowej, który nie może odnaleźć się w małej stabilizacji nepu (bohater- zwierciadłem autora), zostaje hersztem złodziejskiej bandy.

Andriej Płatonow-

Strona 242