Andrzej Kostrzewski
Polskie herby w heraldyce szlachty rosyjskiej

      W roku 1855 Aleksander Borysowicz Łakier [1] wydał „Heraldykę rosyjską”. Obszerne opracowanie obejmujące także sfragistykę państwową (pieczęcie carskie) zawiera ciekawy rozdział odnoszący się do heraldyki polskiej, w którym autor wylicza 271 herbów polskich, jakie weszły w całości bądź jako elementy herbów złożonych do heraldyki szlacheckich rodzin rosyjskich. Autor słusznie zauważa ,że do heraldyki rosyjskiej dostały się za pośrednictwem Litwy, w skład której wchodziły ziemie białoruskie, ruskie i rosyjskie jako późniejsze województwa połockie, mścisławskie, smoleńskie, czernihowskie, mińskie i witebskie.

         Heraldyka rosyjska nie miała możliwości rozwinąć się wcześniej i samodzielnie, bowiem przedstawiciele "wyższych sfer" księstwa moskiewskiego shołdowanego przez Tatarów musieliby przyjmować jako swoje herby tamgi tatarskie, co nie wchodziło w rachubę. Wcześniejszej tradycji znaków rycerskich w Rosji nie było. Wiadomo natomiast, że istniała od XVI wieku, a i wcześniej, żywa wymiana mieszkańców Litwy z Moskwą, zarówno w wyniku prowadzonych wojen (jeńcy wojenni), jak i licznych obustronnych poselstw i koligacenia się rodzin. Przykladem może być sam król Jagiełło, którego matka pochodziła z Białorusi, dzięki czemu nie miał problemów w porozumiewaniu się z Polakami w niewiele od siebie odbiegających językach. Do przyjmowania herbów polskich na Rusi przyczyniła się przede wszystkim Unia Horodelska podpisana 2 października 1413 roku [autor mylnie kładzie datę na rok 1414).

         Autor, jak wspomnieliśmy, wylicza w porządku alfabetycznym (alfabetu rosyjskiego) 271 herbów polskich z ich opisem i rysunkami. Posługując się całą wówczas dostępną heraldyczną literaturą polską, powtarza niestety bezkrytycznie legendy o pochodzeniu herbów z X , XI czy XII wieku, głównie za Paprockim i Niesieckim . [3]

         Wydaje się, że przytoczenie nazwisk szlachty rosyjskiej, która przyjęła herby polskie będzie o tyle ciekawe dla czytelnika polskiego, że temat ten nie był dotychczas poruszany. [4]

         A. B. Łakier wspomina również o herbach napływowej szlachty z krajów Europy zachodniej, zwłaszcza z Niemiec, lecz chodzi tu o herby konkretnych rodzin. Autor słusznie podkreśla, że herby polskie nadawały się do "rozpowszechniania", gdyż obejmowały one od kilku do kilkudziesięciu rodzin i heraldyka polska znała "adopcję herbową". Tej adopcji herbowej nie przejęły rodziny rosyjskie, upodobniając swoje herby do obyczaju zachodniego, gdzie osobne herby funkcjonowały nawet w ramach jednej rodziny. Jeśli używały tego samego herbu dwie lub więcej rodzin rosyjskich było to dziełem przypadku, chyba że chodzi o przedstawicieli rodzin polskich osiadłych w Rosji.

         Z 271 herbów polskich przytoczonych przez autora podajemy tylko te herby, które przypisał on szlachcie rosyjskiej. [5]

         Należy jednak podkreślić pewien istotny brak w rozważaniach A.B. Łakiera. Nie podaje on w jaki sposób dana rodzina rosyjska przyszła do używania herbu polskiego. Wchodzą tu w grę dwie możliwości. I tak przy nazwiskach polskich np. Mielnicki, Romanowski, Rokosowski, Chrapowicki, mamy do czynienia z rdzenną szlachtę polską, której przedstawiciele osiedli w Rosji. Gdy idzie o Rosjan, to można przyjąć, że w niektórych przypadkach mamy do czynienia z ''dopasowaniem" do herbu polskiego przez podobieństwo przyjętego (nadanego) znaku herbowego, co miało świadczyć o starożytności rodu. Geneza tych herbów wymaga drobiazgowych badań heraldyków rosyjskich po blisko stu latach zastoju w tej gałęzi nauk pomocniczych historii i konieczności nadrobienia "straconego czasu".

*********

 

ABDANK - Wojewodcki , Wołynski , Mielnicki

BOŃCZA - Bataszew , Wierigin , Ostafiew , Romanowski , Striekałow , Turgieniew , Szuwałow

OKSZA - Pasynkow

BRODZIC - Bunin

BROCHWlCZ - Rostowski , Bogdanow , Woiejkow , Bronski , Posjejew , Tieriajew

WARNIA - Rakow (możliwe, że przyjęty jako herb "mówiący")

WIENIAWA - Cichaczew

WĄŻ - Kozarski

WUKRY - Maksziejew

HERBURT - Romanczukow

HIPPOCENTAURUS - Gałaganow, Gołowin

GLAUBICZ - Rokosowski

GOZDAWA - Wiazmitinow, Wasiliew, Glebow, Glebow-Straszniew, Diedieniew, Zacharow, Łodyżenski, ks. Romodanowski-Łodyżenski, Chrapowicki

GRABIE - Dobrowolski

GRYF - Byrdin, Wisticki, Kołtowski, Korobanow, Łaptiew, Łopuchin, Łupandin, Mieliedynski-Mielecki, Papłow, Tuchaczewski, Szimanowski

GRZYMAŁA - Wiekientiew, Zasiecki, Miszkow, Ostrowski, Czagin, Czierncow

HURKO/GURKO - Jasieniecki-Wojna, Hurko/Gurko, Romieyko

DENIS - Wiadykin, Dienisiew

DOLIWA - Doliwo-Dobrowolski (z nobilitacji carskiej I poł. XIX w.) [7]

DOŁĘGA - Bobrowski, Kowalewski

DĄBROWA - Sapeg, Adadurow, Kusielew, Łodyzienski, Łanski, Romodanowski-Łodyżewski (również h. Gozdawa!) Rodzianko, Rumjancow, Famincin

DĄBROWSKI - Dubrowski

DRZEWICA - Norow, Fiłosofow

DROGOMIR - Kulikowski

DRUŻYNA - Liwasziew

DRYJA - Kaszienski

JELITA - Wieliaminow, Woroncow-Wieliaminow, Gordiejew, Gołowin, Gribojedow, Diewiatin, Katietin, Lichaczew, Merlin, Romancziuk, Stupiszyn, Szpakowski

ZAREMBA - Batiuszkow, Gotowcjew, Jełagin, Pikałow, Suchariew

TRZY ZĘBY (siedmiogrodzki herb Batorych) -Bakunin

ZIENOWICZ-DESPOT - Zinowiew

KANTAKUZEN - Jamont-Podberezski, Wieriejski, Woiejko

KARP - Bieklieszow, Kułomzin

KIERDEJA - Wiegorodski , Diwow, Czaplin

KIETLICZ - Wałujew, Kołokolcjew

KISIEL, ŚWIATOŁDYCZ - Kisieliew, Brusiłow

KLAMRY - Golinski

KOWNIA - Wałujew, Woropanow, Mierkułow, Mozyrin

KOŁODYN - Babicziew, Putiatin

KOŁONTAJ - Golenkowski

KORAB - Korobok, Łobanow, Łobod, Torsukow, Cziertkow

KORWIN.- Baszucki, Buturlin, Woronow, Karaczinski, Niekljudow

KORZBOK - Łanski

KORYBUT - kniaź Kurakin, Daszkow

KORSAK - Korsakow, Dundukow-Korsakow, Rimski-Korsakow

KORCZAK - Aliabiew , Baratynski, Wiazmitinow, llliacziewski, Ilinski, Korsakow (także h. Korsak !), Dundukow-Korsakow (także h. Korsak !), Rimski-Korsakow (także h. Korsak !), Kotłubibicki, Otiajew, Sielicki, Chwostow, Chodyrew, Szafrow

KOS - Kusakow

KOŚCIESZA - Wałkiewicziew

KROK - Kułomzin

KUR - Rostopczin

ŁABĘDŹ - Łykoszyn

LELIWA - Biełozierski, Adamowicz, Butrymow, Byrdin, Byczkow, Badowski, Wieniewitinow, Dundukow-Korsakow (także h. Korsak i Korczak !), Kołogriwow, Łaszkiewicz, Liewszin, Liedicki, Leontiew, Łosew, Nowikow, Romanczukow, Sieniawin, Tarakanow, Tarnowski, Tarchow, Tyrkow, Szubin, Jarosławow

LIS - Sapeg (także h. Dąbrowa)

ŁODZIA - Bieriezin, Borodawicin

ŁUK - Wiengierski, Golieniszczew, Piskariew, Chripunow , Czesnokow

LUBICZ - Bajkow, Bakurinski, Batiuszkow, Bachtin, Woroniec, Gruszecki, Żukow, Ławrow, Olieszew, Palibynyn, Stałypin, Chodujew, Chomiakow, Chruszczow, Czemodurow i in.

MASZKOWSKI - (Słońce, jak herb Podola) - Mazaraki, Cheraskow, Szczierbacziew, Biekliemisziew, Borozdnow

MIKULINSKI - kniaź Mikuliński na Litwie, Masalski, Mikulin

MIESIĄC ZATAJONY - Chotiaincow

NABRAM - Sokołow, Czierkasow

NAŁĘCZ - Wadkowski, Podolski, Raczinski, Tichocki

NOWINA - Pozdniejew, Szupinski

OSĘKI - Nowicki

NOWOSIEL, NAŁĘCZ odm. - Nowosilcow

OGOŃCZYK- Izwolski, Ogon-Dogonowski, Skriszkiew

ODROWĄŻ - Gaswicki, Durasow, Szipniewski

ODYNIEC - Bieriezowski, Odincow

OLIWA - Woroncow

OLSZEWSKI - Olszew

OSSORIA - Bakłanowski

OSTOJA - Alieiew, Batiuszkow, Bezborodko, Bogajewski, Domogacki, Koczubej, Łupin, Mikłaszewski, Paszkow, Safonow, Szeszkoski, Sziszkin, Sziszkow

PIELESZ - Żilinski, Iwanczin, Kuzowliew, Małysziew, Sukowkin, Juriew, Chitrow, Czieriepow i in.

PELIKAN - Chonieniew, Chorwatow , Szirajew

PIERZCHAŁA, ROCH - Apuszkin, Pyziew

PNIEJNIA - Wonliarliarski

POBÓG - Streszniew, Glebow-Streszniew, Malinowski, Muchanow

POGOŃ [8] Awdulow, Bałakiriew, Baszmakow, Biekietow, Bołotnikow, Bielkin, Wieliaminow-Ziernow, Wolzinski, Wjazmitinow, Gołowkin, Dołgowo-Saburow, Zachariew, Ziłow, Zubow, Kołogriwow (także h. Leliwa !), Kormilicyn, Kotłubicki, Kuzmin-Korowajew, Kulniew, Kupriejanow, Machow, Musin-Puszkin, Mjakinin, Oboljaninow, Oszanin Plieszcziejew, Pljuskow, Potiemkin, Puszkariew, Ratkow, Romodanowski, Rostopczin (także h. Kur), Ryszkow, Swinin, Sobakin, Stasow, Stierligow, Suchotin, Suszkow, Tieliepniew, Tjutcziew, Chiłkow, Czieriepow (także h. Pielesz), Cziertoryżski (?), Czufarowski, Szafrow i in.

POZNIAK - Poznjakow

POMIAN - Karmilicyn, Maljawok, Sokołowski, Jurieniew

PRAWDZIC - Jegin, Zieliencow, Łutowinow, Nielidow, Prezentow, Rochmanow, hr Sołogubow, Chruszczow, Szubin

PRZEROWA - Dubljanski

PRZESTRZAŁ - Sumarocki

PRZYJAClEL, AKSAK - Aksakow, Annenkow, Gordieiew, Denisjew, hr. Zotow, Iwanczin, Kandibow, Łuzin, Palicyn, Sacharow, Suszkow, Jurasow

PRUS (I,II,III) - Koricki, Ozierow, Opoczynin, Rodzjanok

RAWICZ - Dembinski, Zaborowski, Zawadowski, Kropotow, Miełgunow (mają pochodzić od Minigajły, kasztelana wileńskiego, który w 1400 r. zaliczony został do h. Rawa), Olienin, Oliesziew

RADWAN - Niemcow, Paskiewicz, Paszkow, Jakuszkin

RADZIC - Baszmakow, Butrimow, Gordieiew, Islienjew, Kaszkin, Kokoszkin, Koptiew

ROWNIA - Andriejanow, Kursakow, Minin, Osorgin, Radiłow

ROLA - Artiuchow, Bułasziewicz, Kamienski

RÓŻA, PORAJ - Biernacki, Rimski-Korsakow (także h. Korsak !)

SAMSON , WATTA - Masłow , Czielieiew

SAS - Asłonowicz, Dmitriew-Mamonow (odm.), Zapłatin, Pierski, Curikow , Jaworski, Jaminski (także innych herbów)

ŚlIZIEŃ - Kołogriwow

ŚLEPOWRON - Bułgakow (Bułhakow), Woronow, Kamieniew, Kuczecki, Szimanowski

SULIMA - Bantysz-Kamienski, Guriew, Sabłukow (odm.)

SOŁTYK - Sałtykow, Haszmakow, Kuzmin-Korowajew, Liedycki

SZRENIAWA - Grieczaninow, Isljeniew (mieli wywodzić się od Horainów), Miendielejew, Pisariew, Rozin, Czupracow, Szatiłow, Szafonski

STARZA, TOPÓR - Kalinski, Kormilicyn, Krasnopolski, Łowieniecki

STARYKOŃ - Wielikopolski (Wielkopolski!), Majkow, Miszkow

STRZEMIĘ - Łogod, Łyzłow, Tiszeninow

SUSZYNSKI - Wieriechowski, Gudowicz

SUCHEKOMNATY - Sudijenkow

SYROKOMLA -Putjatin

TARNAWA - Tumanski, Tarnowski

TOPACZ - Błudow (na Litwie pod nazwiskiem Błudnicki), Zembułatow

CIOŁEK - Woznicin, Panjutin , Cziernołusski

JANINA - Polikarpow, Poroszin

JASIEŃCZYK - Kraiewski

JASTRZĘBIEC - Bazyliewski, Gierasimow, Gorożanski, Zełtuchin, Żukow, Żmijew, Iwaniszcziew, Kokowinski, Łaczinow, Łukomski, Miszkow, Romanczukow, Rosławliew, Samarin, Kwaszinin-Samarin, Uljanow, Chmiliew, Szpakowski

JUNOSZA- Kotłubicki, Kusznikow

JUŃCZYK - Islieniew (także h. Szreniawa i Radzic)

SZASZOR, ORLA - Oliesziew , Palczikow

SZELIGA - Bołotow, ks. Biełozierski, Goiencki, Goriajnow, Kozin, Konopliew, Korsakow, Łasunski, Lipow, Łutowinow, Miendieiew, hr. Morkow, Smirnow, Tomar, Chonieniew.

 

PRZYPISY:

[1] A.B. Łakier, Russkaja geraldika, St. Petersburg 1855, reprint Moskwa 1990, wyd. KNIGA ;

str. 397, XXV tabl.

[2] Aleksander Borysowicz Łakier urodził się 16 maja 1824 r. w Taganrogu, ukończył studia prawnicze i pracował w administracji państwo, gdzie doszedł do stanowiska radcy kolegialnego. Dużo podróżował po Europie i w swej publicystyce podejmował różne tematy. Jego „Rosyjska heraldyka” wyszła w małym nakładzie i stała się od razu bibliofilską rzadkością. Pod koniec życia A. B. Łakier powrócił do Taganrogu, zamieszkał w posiadłości teścia i podjął praktykę adwokacką. Zmarł tam 28 stycznia 1870 r.

[3] O znajomości autora polskiej literatury heraldycznej świadczy fakt, że powołał się m.in. na bardzo rzadkie opracowanie B. Paprockiego: „Strom czyli o herbach ze znakiem podków”, o czym dowiedział się z Historii literatury polskiej Wiszniewskiego wydanej w Krakowie w r. 1845.

[4] Przy wszystkich cytowanych przez autora nazwiskach rosyjskich podaje on tom i paginę ksiąg Heroldii rosyjskiej, gdzie one figurują. Zastrzega przy tym, że nie uwzględnił nazwisk, które jeszcze nie doczekały się takiego wpisu, mimo że używane są jako szlacheckie. Stąd przy wyliczaniu nazwisk umieszczał czasem „ i in.”.

[5] Znaczne trudności występują przy transkrypcji nazwisk rosyjskich na język polski i odwrotnie. Zastosowano tu zasadę, że „e” zawsze transkrybowane jest jako "ie", pomimo że powszechnie np. Miendieleiew pisany jest po polsku jako Mendelejew, a Romieyko jako Romeyko. Nie stosowano także transkrypcji „b” jako „v” lecz jako „w”. Wymaga to od czytelnika szczególnej uwagi, zwłaszcza, że i w stosunku do pisowni rosyjskiej wymowa znacznie od niej odbiega, np. Golieniszcziew czytany jest jako Galieniszew z miękkim „sz”, czy Boratynski jako Baratynski, a często z miękkim „r” jako Bariatynski (choć mamy tu do czynienia z dwoma różnymi nazwiskami). Oczywiście w tym ostatnim nazwisku brak miękkiego polskiego „ń”. O dużych różnicach w tym zakresie świadczyć może nazwisko „Czartoryski” pisane po rosyjsku jako „Cziertoryżski”. W XIX wieku stosowano w transkrypcji polskiej końcówkę -ff w miejsce rosyjskiego -w, a do końcówki -ski, -cki dodawano -j (np. Paszkoff, Boratynskij).

[6] Jako ciekawostkę można podać, że jednym z dowódców Armii Czerwonej w r. 1920 był Boncz-Brujewicz. Był to oczywiście Brujewicz h. Bończa, a „Boncz” miało brzmieć jak pseudonim rewolucjonisty.

[7] Przypadków nazwisk osób nobilitowenych w I połowie XX w. autor cytuje więcej, choćby Dobrowolski h. Grabie.

[8] Autor zalicza do h. Pogoń w ogóle herby z wyobrażeniem jeźdźca, mimo że z Pogonią nie mają nic wspólnego. Są raczej wyobrażeniem św. Jerzego, jakiego znamy z herbu Moskwy, choć różnica jest znaczna, bo św. Jerzy przebija włócznią smoka. Geneza jeźdźca jako znaku herbowego może być zresztą różna.

---