M. Klimowicz

Historia WSTĘP

„Brązoburstwo i moralistyka”

EUROPA

• Teoretycy oświeceniowi rozrachunek z przeszłością przeprowadzali poprzez odwoływanie się do prawa natury i rozumu → nie uznawali żadnego autorytetu zewnętrznego

• Dzieje ludzkości → krytyka kronikarzy (odrzucenie wszystkiego, co wbrew rozsądkowi); niedostrzeganie metaforyki, symboliki → nieprawdziwe = szkodliwe, godne pogardy

• Teoretycy oświeceniowi apelowali o bezwzględny obiektywizm, poszukiwanie ciągów przyczynowo-skutkowych, poszukiwanie źródeł

• Oni zapoczątkowali rozwój historii jako nauki wraz z jej działami pomocniczymi

• Jednocześnie rozwinęła się publicystyka historyczna → gł. przedstawiciel brązoburca epoki - Wolter

• krytyka przeszłości wg gustów i opinii swoich czasów → tendencyjność

• historia wykorzystana do walki o współczesność

• burzenie mitu feudalnego przywileju (atak na zmyślone genealogie szlachty)

• kostium historyczny służy do polemiki ze współczesnością

• obnażanie niekonsekwencji i zmyśleń starożytnych (Herodot, Kurcjusz) → potępienie podbojów i wojen zaborczych; wielcy bohaterowie ukazywani jako tyrani i wrogowie ludzkości

• Historia dzięki temu staje się nauką moralną, która na doświadczeniach przeszłości uczyła, jak żyć, by uzyskać szczęście doczesne

• Koncepcja nowego bohatera historycznego wraz z potępieniem wojny zaborczej rodziła się już wraz z początkiem myśli oświeceniowej we Francji

• Kryzys monarchii absolutnej (wyniszczająca polityka wojenna Ludwika XIV) → budzenie się opozycji i krytyki (nawet ze strony feudałów)

• Fenelon Przypadki Telemaka (romans pedagogiczny) - pouczenie następcy tronu → potępienie zaborczej polityki Ludwika XIV, potępienie zdobywcy podbijającego spokojne narody → z podbojów i sławy swojego władcy naród nie wynosi nic dobrego, wprost przeciwnie: dźwiga ciężary podatków, ubożeje etc. ; zdobywcy autor przeciwstawia władcę pokojowego, który wojny prowadzi jedyni w obronie kraju

• Saint-Pierre → głosił ideę powszechnego pokoju, proponował stworzenie międzynarodowego trybunału rozstrzygającego spory miedzy państwami

• Ideał władcy: oświecony monarcha, król-filozof, dokona reform w interesie burżuazji

• ideał ten widziano w młodym Fryderyku II

• Nowy ideał obywatela: mieszczański bohater pozytywny, kierujący się kodeksem honorowym; bohaterem jest człowiek pracujący dla dobra ludzkości i własnego kraju

POLSKA

• Reformatorzy walczyli o naprawę i unowocześnienie feudalnego państwa

• Krytyka historyczna nie była przygotowaniem ideologicznym rewolucji mieszczańskiej; kształtowała nową świadomość społeczną; stanowiła ostrze w walce z tradycją saską, kulturą feudalizmu

• Opóźnienie w stosunku do Zachodu; eklektyzm wynikający z niższego stopnia rozwoju świadomości społecznej kraju

• Czasopisma obyczajowe (np. „Monitor”) w pierwszych latach okresu stanisławowskiego raczej nie poświęcają uwagi zagadnieniom historii → 1770 „Journal Polonais” drukuje wiersz pt. Definicja historii

• Wiersz zawiera akcenty rewizjonistyczne; traktuje historię przede wszystkim jako naukę moralną

• Dokładniej rozwija zadanie historii cykl artykułów z 1770 pt. O historii w powszechności, o jej potrzebie i sposobie z niej pożytkowania

• Pojecie historii jako nauki moralnej zostało sformułowane w formie programu Ⴎ od 1770 w czasopismach coraz częściej spotyka się dyskusje historyczne i nowego bohatera

• Polska publicystyka wysunęła podobne wzory moralne i obyczajowe, co publicystyka francuska

• Obóz reformy w Polsce próbował podźwignąć przemysł i handel, ochronić go przed rozbiorami

• Rolę historii jaki nauki moralnej dostrzegła Komisja Edukacji Narodowej Ⴎ oparta na zasadach oświeceniowej pedagogiki i filozofii pragnęła na „czystych tablicach” ,młodzieży wyryć nowy, oświeceniowy i racjonalistyczny światopogląd

• Sekularyzacja szkolnictwa miała oderwać społeczeństwo od służby Kościołowi i jego kosmopolitycznego wychowania

• W programie nauki KEN historia odgrywała ważną rolę Ⴎ od 1773 roku ma charakter nauki cnoty i obyczajów

„Rewizjonizm i <<Życia sławnych mężów>> w <<Historii>>”

• Już w Myszeidzie zagadnienia historii występują jako jeden z głównych motywów utworu

• Poemat osnuty na kanwie heroikomiczno-bajkowej

• Kpina z naiwności i braku krytycyzmu historycznego u średniowiecznych kronikarzy

• 1776 M. Gröll otrzymał przywilej królewski na druk Historii (wyd. 1779)

Narrator Ⴎ Grumdrypp

• nieśmiertelny

• uosobienie oświeceniowego rozsądku i bezstronności

• nie należy do żadnej narodowości

• nie jest z kimkolwiek spowinowacony

• nie piastuje wysokich godności

• jest blisko ludzi i ważnych momentów historycznych Ⴎ zawsze nieco z boku

• nie angażuje się szczególnie w to, co się dzieje

• odmładza się co jakiś czas i wyciąga wnioski z doświadczeń ubiegłych epok

• jest jednocześnie sędzią i moralizatorem

• Grumdrypp zaczyna swoją rewizję dziejów od okresu podbojów Aleksanda Wielkiego (Aleksander uchodził za wzór wg Kurcjusza i Plutarcha) Ⴎ Grumdrypp znajduje sprzeczności i niekonsekwencję w ich podaniach)

• Grumdrypp z pasją zagłębia się w wątki anegdotyczne i romansowe, wskazuje nieprawdziwość upublicznianych podań, pozawala sobie na sprostowanie wszelkich cudownych i fantastycznych faktów z życia Aleksandra Wielkiego

• Elementom rewizjonizmu towarzyszą oceny moralne opisywanych czynów; Aleksander wypada w tej ocenie niekorzystnie (podbija spokojne narody, wyrządza ludom nieszczęścia)

* z galerii bohaterów został usunięty wzór szkodliwy dla oświecenia Ⴎ Aleksander odarty z moralnego autorytetu jaki posiadał przez wieki (ze względu na dążenia feudalne)

• Grumdrypp opisuje dzieje rzymskie od początków po wojny punickie Ⴎ Rzeczpospolita szlachecka nawiązywała wyraźnie do tradycji Republiki Rzymskiej Ⴎ walka z obyczajem saskim musiała więc łączyć się z tendencją do pomniejszania roli tego typu wzorca Ⴎ dzieje Rzymu to wg Krasickiego historia zaborów i gwałtu na spokojnych narodach

• Grumdrypp wędrując z Egiptu trafia do granic rzeczypospolitej kartagińskiej

• Kartagina zrehabilitowana jako państwo urządzone zgodnie z wzorem oświecenia

• Podniesienie do wysokiej godności cnót mieszczańskich Kartagińczyków

• Żywa aktualność wobec dążeń reformatorów szlacheckich czasów oświecenia

• Hannibal i Hamilkar to dwa wzorce „życia dawnych mężów” oświecenia

• Hiszpania Ⴎ idylliczny obraz narodu żyjącego w stanie natury (utopia). Następuje tu nadanie wysokiej wartości moralnej kupieckiemu społeczeństwu Kartaginy przez wykazanie możliwości spokojnego współistnienia i sąsiedztwa handlowej republiki o rozwiniętej cywilizacji i kulturze oraz dzikiego narodu, żyjącego w stanie natury

• Pod maską historyczną spotykamy się z potępieniem polityki podbojów i pochwałę mieszczańskiej idei pokojowego współżycia narodów

• Następuje tu zachwianie postulowanej w założeniu zasady bezstronności historycznej = sielanka współistnienia plemion iberyjskich z Kartaginą była w rzeczywistości krwawą walką o obronę wolności przeciw najeźdźcom Ⴎ ideał obiektywizmu został zaniedbany na rzecz dydaktycznej roli historii

• Narrator z sympatią mówi o Lukullusie i Pomponiuszu Attku

• Krasicki pozwala sobie na ocenę przyczyn upadku republiki rzymskiej i dojścia do władzy Cezara Ⴎ obraz upadku Rzymu jest podobny do rozkładu państwa feudalnego

• Grumdrypp zapłakał nad gruzami cywilizacji rzymskiej :(

• Grumdrypp znajduje się w Chinach Ⴎ powodem umieszczenia w Historii egzotyki chińskiej była panująca w XVIII w. moda na chińszczyznę (gł. Wolter)

• Opis Chin oparty głównie na pracy Du Halde'a Description geographigue, historique...de l'empire de la Chine

• W opisie brak stosunku rewizjonistycznego opisywanych dziejów oraz ciekawych postaci portretowych

• Główną materię opisu stanowi wschodnia egzotyka, fragment chiński nie jest kostiumem historycznym ani znakiem jakiejkolwiek głębszej polemiki filozoficznej

• Grumdrypp dociera do Polski (w chwili gdy toczy się spór w publicystyce stanisławowskiej na temat pochodzenia narodu polskiego i jego historii)

• Atak na podania Kadłubka, Długosza i innych kronikarzy, którzy usiłowali tworzyć polską mitologie na wzór rzymskiej

• Żywe przykłady Historii uczą nowej postawy filozoficznej i etycznej, którą powinien kierować się człowiek oświecenia

• Powieść skonstruowana jest z wielu miniaturowych powiastek moralnych i filozoficznych oraz fragmentów utopii

Najciekawsze kwestie filozoficzne

• Krytyka szkół filozoficznych starożytności (utylitaryzm oświecenia) Ⴎ Krasicki uważa te systemy za przeczące zasadom zdrowego rozsądku i umiaru; niechęć do wielkich systemów wyjaśniających zasadę wszechrzeczy Ⴎ filozofowie oświecenia byli gł. moralistami pragnącymi wychować nowego obywatela pozbawionego poglądów feudalnych, użytecznego dla społeczeństwa, wyznającego racjonalistyczny światopogląd

• Program filozoficzny kupca z Rodos (wykształcony, ubogi, ciężko pracuje dla swojego pana, dorabia się w podróżach handlowych). Program filozoficzny kupca jest syntezą cnót mieszczańskich (przydatność, uczciwość, oszczędne i celowe użycie słowa, pracowitość, prawdomówność). Koncepcja filozoficzna Kupca z Rodos jest zaczerpnięta z Mikołaja Doświadczyńskiego (...) (Xaoo, rozdz.6, ks. II)

• Krasicki w Historii nie zauważa początków chrześcijaństwa (szczególik taki ;p)

„Konstrukcja romansu”

• Ścisły związek z publicystyką XVIII wieczną

• Jako powieść korzysta z prawa przybierania kostiumu historycznego

• Jest swoistym narzędziem walki w sporze szlacheckich reformatorów z tradycją feudalizmu

• Ukazuje nowych bohaterów i nową filozofię

• Konstrukcja ramowa (odnalezienie dokumentu z opowieścią)

• Fikcja nie stanowi funkcji nadrzędności Ⴎ stanowi tylko ramę kompozycyjną

• Postaci nie żyją własnym życiem, nie są nawet marionetkami (jak u Woltera) Ⴎ są to swoiste katalogi cnót i wad, ułożone i opisane

• Dużą część Historii stanowią partie moralizatorskie, publicystyczne oraz elementy polemiki i rewizjonizmu

• Portrety osób oraz opis ich perypetii życiowych przypominają powiastki moralne lub filozoficzne

• Historia to gatunek pośredni miedzy powieścią a publicystyką Ⴎ elementy fikcji nie są rozwinięte

Źródła

1. wzory służące stworzeniu fikcji literackiej

2. źródła erudycyjne z którymi Krasicki polemizuje albo się z nimi zgadza i powołuje na nie

3. zagadnienia wynikające ze schematów np. Rzymianie = feudalizm itp.

• W romansie XVIII wieku nie przestrzegano wierności realiów historycznych

• Temat historyczny to tylko kanwa do aktualnej polemiki

---