Rozdział 1. ZJAWISKO ALKOHOLIZMU W LITERATURZE PRZEDMIOTU

„ Trunkiem się wielkie dusze upadlały:

Leszków i Mieszków on na płe przemienił,

Bolesław z męstwa o/crzykniony Śmiałym,

Miodem kijowskim cnoty wykorzeniłf...)

Olbracht w Krakowie berdyszem raniony,

Gdy się pijany uwijał na rynku;

Stefan, o Stefan dziełami wsławiony,

Połknął śmierć w Grodnie z ustawnego szynkuf...)

Każdy w pijaństwie dziwne rzeczy broił,

August zaś Polskę do reszty rozpoił"

(Ignacy Krasicki)

1. Historia alkoholu

Historia alkoholu sięga bardzo odległych czasów. Pojawił się bowiem już wraz
z pierwszymi społeczeństwami ludzkimi, świadczą o tym pewne wzmianki o jego funkcjach, już w najstarszych dziełach literackich, kodeksach, czy dokumentach.
W niektórych kręgach kulturowych ma już dzisiaj bardzo szerokie znaczenie. Jego spożywanie związane jest nawet z pewnymi rytuałami.

Biorąc pod uwagę fakt, iż alkohol towarzyszył ludzkości już od zarania dziejów należałoby się przyjrzeć jak alkohol funkcjonował w środowisku ludzkim w różnych okresach rozwoju społeczeństwa.

Wynalazek alkoholu jest prawdopodobnie rezultatem przypadku, nie zaś świadomym poszukiwaniem. Mogło być to, zatem wino, które jest rezultatem fermentacji soku owoców, bądź piwo - uzyskiwane z fermentującego zboża lub też trunek powstały
z fermentacji miodu.

W życiu społeczeństw pierwotnych, alkohol był istotnym elementem zarówno obrzędów magicznych, jak i ceremonii ważnych dla szczepu. Jednakże w owych społeczeństwach antropologowie nie zetknęli się z indywidualnym piciem, a to, dlatego, że zawsze było ono czynnością społeczną, miało formę biesiad, co ułatwiało kontrolę zachowań. Prócz tego stał się on ważnym elementem pożywienia, nieodłączną częścią posiłków i to jeszcze zanim wymyślono piece do pieczenia chleba. Ciekawą sprawą jest to, że już wówczas były dokładnie określone zasady odnoszące się do tego, kto miał prawo pić alkohol, a kogo obejmował zakaz jego spożywania.

W starożytnym Egipcie i Mezopotamii najbardziej rozpowszechnionym napojem alkoholowym było piwo, natomiast w mniejszym stopniu wino gronowe.

Również wśród Żydów było rozpowszechnione spożywanie alkoholu, zwłaszcza
w okresie niewoli. Nawet w Starym Testamencie możemy spotkać się z opisami nadużywania wina. Wiele postaci biblijnych, jak Noe słynęło z opilstwa. Żydzi stosowali także alkohol jako środek medyczny, ponadto wykorzystywano go do walki
z przeciwnikiem - polegało to na spiciu wroga.

Dzięki różnym źródłom możemy także zetknąć się z opisami roli alkoholu
w kulturze starożytnej Grecji. W owej społeczności pito go w różnych sytuacjach. Alkohol towarzyszył rytuałom religijno - magicznym, był składany w ofierze bogom, stanowił nieodłączny element świąt, uczt, wszelakich spotkań towarzyskich, służył zarówno jako pożywienie i napój, miał także pewne funkcje medyczne, często był używany jako środek uśmierzający ból.

W średniowiecznej Europie zwyczaj picia alkoholu był szeroko rozpowszech­niony, przeniknął wszystkie dziedziny życia: towarzyszył narodzinom, zawieraniu małżeństwa, śmierci, koronacjom, podpisywaniu układów, wszelkim obradom. Prócz tego obejmował wszystkie stany społeczne. W krajach gdzie istniały korzystne warunki uprawy winnej latorośli, wino stanowiło podstawowy napój alkoholowy. Pełniło ono funkcję odżywczą, było napojem, którym gaszono pragnienie i popijano posiłki. Wielorakie zastosowanie wina, jego obecność w codziennym życiu mieszkańców krajów Śródziemnomorskich sprawiły, że poziom jego spożycia był tam wyższy niż w innych krajach Europy.
Na pozostałych terenach dominowało piwo i miód.

Duży wpływ na historię społeczno - kulturową alkoholu wywarła rewolucja przemysłowa i procesy z nią związane. Wpływ jej rozpatruje się w dwóch bardzo ściśle ze sobą powiązanych kategoriach: technologicznej i społeczno - ekonomicznej. W tym czasie miały miejsce liczne wynalazki, wobec czego podniosła się również jakość napojów spirytusowych oraz zwiększyła się wydajność urządzeń destylacyjnych, a tym samym spadły koszty wytwarzania. To również przyczyniło się do zwiększenia asortymentu produkcji. Opanowanie technologii produkcji wódki z ziemniaków w początkach XIX w. oraz wprowadzenie nowych, bardziej wydajnych urządzeń wytwórczych, pobudziło produkcję i doprowadziło do gwałtownej obniżki cen alkoholu, które najniższy poziom osiągnęły w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Alkohol stał się dostępny nawet dla najuboższych.

Analizując rozwój historii możemy dostrzec procesy przemiany funkcji alkoholu polegające zazwyczaj na wzroście ich liczby, niż na wypieraniu starych przez nowe. Początkowo alkohol pełnił rolę fizjologiczną i psychologiczną, dopiero z czasem zaczął nabierać funkcji społecznych, a obecnie ekonomicznych i politycznych.

2. Alkoholizm jako uzależnienie

Słowo alkohol, jak podaje Bohdan T. Woronowicz, „pochodzi najprawdopodobniej od któregoś z dwóch słów arabskich: al - kuhl (antymon, delikatny, drobny proszek) lub
al - ghul (zły duch)” .

Alkohol jest to substancja chemiczna. Jej znak chemiczny to C₂H₅OH.
Ta substancja chemiczna posiada wyjątkową moc - w bardzo krótkim czasie po zażyciu może zmienić stan psychiczny człowieka. To czyni go właśnie tak groźnym dla ludzkich poczynań.

Alkohol jest jednym spośród środków odurzających, który wywołuje uzależnienie fizyczne, psychiczne, społeczne i zjawisko tolerancji.

Alkohol wprowadzany do organizmu, choćby w małych dawkach, wywołuje stan podniecenia, euforii, zaburzeń psychosomatycznych, obniża proces myślenia oraz ich sprawność stając się najczęstszą przyczyną wypadków drogowych i wypadków przy pracy.
Według badań uczonych francuskich już małe dawki alkoholu osłabiają reakcje: wzrokowe o 20 proc., słuchowe o 50 proc., oraz powodują wyraźne zmiany stereomotoryczne.

Dla celów spożywczych wykorzystywany jest alkohol etylowy, spożywany pod postacią wódek, koniaków, whisky, które zawierają 40 - 50 % alkoholu, natomiast wina
10 - 20 %, a piwa 3 - 7 %.

Pozostałe alkohole są związkami znacznie bardziej toksycznymi dla organizmu człowieka. Ze względu na zbliżony smak i wygląd, najczęściej mylone są alkohole: etylowy (etanol) i metylowy (metanol) - inaczej zwany karbinolem, który jest niezwykle silnie trującym związkiem chemicznym, uzyskiwanym syntetycznie w wyniku suchej destylacji drewna. Stosowany jest on głównie w przemyśle chemicznym jako rozpuszczalnik.

Alkohol, o którym będzie mowa, zalicza się do grupy tych najczęściej spożywanych, mowa tu o etanolu (alkohol etylowy). W jego skład wchodzą takie pierwiastki chemiczne jak: węgiel, wodór, tlen, które wiążą się bardzo prosto, dając bezbarwny płyn. Dwa połączone ze sobą atomy węgla wiążą 5 atomów wodoru, tworząc rdzeń etylowy. Chemiczną drobinę uzupełnia grupa alkoholowa, wobec czego ostateczny chemiczny zapis wzoru tegoż alkoholu wygląda następująco:

C₂H₅OH

W owym wzorze C, H, O - oznaczają pojedyncze atomy węgla, wodoru i tlenu, OH zaś oznacza grupę hydroksylową.

W taki oto sposób, poprzez połączenie powyższych pierwiastków chemik otrzymuje alkohol etylowy.

Alkohol ten pochodzi zazwyczaj z drożdżowej fermentacji cukrów prostych i złożonych, które zawarte są w roślinach. Napoje otrzymywane wskutek takiej fermentacji, czyli piwo z jęczmienia, wino z winogron i jabłecznik z jabłek, zawierają stosunkowo niski procent alkoholu. Zatem chcąc jego stężenie zwiększyć, należy dokonać destylacji, w procesie której, po skropleniu się par wydzielanych przez sfermentowane zaciery, uzyskuje się znacznie większe stężenie alkoholu.

Nadmierne wchłanianie alkoholu i związany z tym wzrost jego stężenia we krwi wywołuje fizjologiczną reakcję organizmu w postaci stanu upojenia.

Opierając się na pracy B. Woronowicza, zobrazowano rozwój zatrucia, czyli upojenia zwykłego w zależności od poziomu alkoholu we krwi:

Tabela nr 1. Rozwój zatrucia alkoholowego

*od 0,3 promila do 0,5 promila	nieznaczne zaburzenia równowagi oraz euforia i obniżenie krytycyzmu, upośledzenie koordynacji wzrokowo - ruchowej oraz zaburzenia widzenia,
*0,3 promila	oko dostrzega gorzej rodzaj i kształt przedmiotów ukazujących się w głębi pola widzenia, następuje obniżenie zdolności dostrzegania ruchomych źródeł światła,
*0,4 promila	czas adaptacji oka do ciemności po olśnieniu światłem wydłuża się o ok. 70%,
*0,5 promila	czas reakcji na nowe bodźce wzrokowe ulega opóźnieniu, zdolność dostrzegania ruchomych świateł zwiększa się o połowę, pojawia się też opóźnienie i osłabienie dostrzegania przedmiotów na obwodzie pola widzenia,
*od 0,5 promila do 0,7 promila	zaburzenia sprawności ruchowej (niezauważalne osłabienie refleksu), nadmierna pobudliwość i gadatliwość, a także obniżenie samokontroli oraz błędna ocena własnych możliwości, które często prowadzą do fałszywej oceny sytuacji, z jaką może spotkać się kierowca,
*od 0,7 promila do 2,0 promila	zaburzenia równowagi, sprawności i koordynacji ruchowej, obniżenie progu bólu, spadek sprawności intelektualnej (błędy w logicznym rozumowaniu, wadliwe wyciąganie wniosków itp.), pogłębiający się w miarę narastania intoksykacji alkoholowej, opóźnienie czasu reakcji, wyraźna drażliwość, obniżona tolerancja, zachowania agresywne, pobudzenie seksualne, wzrost ciśnienia krwi oraz przyspieszenie akcji serca,
*od 2,0 promila do 3,0 promila	zaburzenia mowy (bełkotliwa), wyraźne spowolnienie i zaburzenia równowagi (chód na szerokiej podstawie, chwianie, przewracanie się), wzmożona senność, znacznie obniżona zdolność do kontroli własnych zachowań,

Przedstawione wyżej reakcje organizmu na alkohol są reakcjami typowymi, czyli fizjologicznymi, które odbijają się przede wszystkim na wyższych ośrodkach
w centralnym układzie nerwowym, jak i prowadzą do zmian w całym organizmie.

Natomiast alkoholizm, którego nazwa pochodzi od rzeczownika „alkohol” określa chorobę powstającą wskutek nadużywania napojów alkoholowych. W szerszym znaczeniu jest to „całokształt ujemnych następstw wynikających stąd dla jednostki i społeczeństwa”.

Alkoholizm oznacza bardzo intensywne uzależnienie emocjonalne danej osoby od alkoholu.

Jeszcze inaczej alkoholizm określa M. Bańko ujmując owo „zjawisko jako chorobę, charakteryzującą się uzależnieniem od alkoholu oraz jako zjawisko społeczne obejmujące wiele osób uzależnionych od alkoholu”.

Alkoholicy to ludzie, którzy nie są w stanie konsekwentnie kontrolować swego picia przez dłuższy czas i którzy nie mogą ręczyć za swe zachowanie po tym jak zaczną pić.

Natomiast członkowie Światowej Organizacji Zdrowia zaproponowali nową definicją, a mianowicie „... alkoholikami są ludzie pijący nadmiernie, u których zależność od alkoholu osiągnęła taki stopień, że przejawiają oni bądź łatwe do zauważenia zaburzenia psychiczne, bądź zachowują się w sposób przynoszący szkodę ich zdrowiu fizycznemu i psychicznemu, ich stosunkom z osobami drugimi, ich sytuacji społecznej
i ekonomicznej”.

1. Alkoholizm- epidemiologia alkoholu w Polsce i na świecie w grupach wiekowych

Jaką mamy młodzież każdy widzi. Wielu ludzi uważa, że złą. Na to ogólne stwierdzenie mają wpływ negatywne przypadki zachowań młodzieży. Nadużywanie alkoholu, narkotyzowanie się, bezczynne przesiadywanie pod blokiem, bójki, kradzieże samochodów itp., to widoczne, na co dzień, na własne oczy, bądź też zasłyszane z mass - mediów czy przeczytane w codziennej prasie najczęściej przedstawiane opinii publicznej zachowania współczesnej młodzieży. Niestety - jak są postrzegani młodzi ludzie, tak też są oceniani. Nie należy negatywnej opinii generalizować na całą społeczność młodzieżową, ale należy przyznać, że sytuacja wygląda groźnie poprzez fakt dokonywania coraz cięższych przestępstw, często pod wpływem alkoholu, przez rzeszę nastolatków.

Problemy wynikające z picia alkoholu przez młodzież stanowią obecnie jedną
z najważniejszych kwestii społecznych, przed którą stanęły rządy wielu krajów europejskich, w tym również Polski. Zjawisko to ma istotny wpływ zarówno na poczucie bezpieczeństwa społecznego (wzrasta liczba nieletnich nietrzeźwych sprawców przestępstw, ale również nieletnich nietrzeźwych ofiar), ogólny stan zdrowia młodych Europejczyków, zdolność do konkurencji na coraz bardziej wymagającym rynku pracy
a także na relacje interpersonalne z rówieśnikami i środowiskiem rodzinnym. W opinii ekspertów picie alkoholu jest główną przyczyną zgonów i inwalidztwa osób w wieku
15-21 lat, znacznie przewyższając pod tym względem szkody związane z narkotykami.

Wobec nasilających się problemów związanych z piciem alkoholu przez młodzież pod auspicjami Rady Europy w 1995 roku uruchomiony został wielki europejski program badawczy obejmujący ponad 30 krajów naszego kontynentu (w tym Polskę), dotyczący monitorowania zjawisk związanych z piciem alkoholu, zażywaniem narkotyków, paleniem tytoniu oraz zachowaniami prozdrowotnymi młodzieży. Kwestia ta znalazła również swój wyraz w jednym z głównych dokumentów europejskich odnoszących się do problemów związanych z alkoholem - Europejskiej Deklaracji w sprawie Alkoholu (The European Charter on Alcohol) przyjętej przez delegacje rządowe wszystkich krajów europejskich podczas konferencji Światowej Organizacji Zdrowia w Paryżu w grudniu 1995 roku. Jedna
z podstawowych zasad etycznych naszego kontynentu w sprawach związanych
z alkoholem, zawarta we wspomnianej Karcie, brzmi: "Wszystkie dzieci i młodzież mają prawo do wzrastania w środowisku zabezpieczonym przed negatywnymi konsekwencjami picia alkoholu i powinny być chronione przed promowaniem napojów alkoholowych".

W przyjętym przez Radę Ministrów Narodowym Programie Profilaktyki
i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2000-2005 na pierwszym miejscu postawiony został cel - "Zmniejszenie ilości alkoholu spożywanego przez młodzież".
W ciągu kilku ostatnich lat w realizację tego celu udało się włączyć dziesiątki tysięcy osób, setki instytucji i organizacji pozarządowych, samorządy gminne i społeczności lokalne. Inicjatorem i koordynatorem wielu zadań w tym zakresie była również Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.¹⁰

W Polsce ciągu ostatnich kilku lat nastąpił szereg gwałtownych zmiany w zakresie konsumpcji alkoholu przez młodzież, dlatego zaczęto stosować różne programy profilaktyczne.

Jednym z najbardziej wartościowych programów badawczych pozwalających przyjrzeć się temu problemowi z dłuższej perspektywy czasowej są tzw. badania mokotowskie, realizowane cyklicznie co 4 lata - począwszy od 1984 roku - wśród 15-latków z warszawskiej dzielnicy Mokotów. Realizatorem tych badań jest Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej "Pro-M" Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

Wyniki wspomnianych badań pokazują systematyczny, ponad dwukrotny spadek odsetka uczniów, którzy nigdy nie pili alkoholu na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat.
W 1984 roku stanowili oni nieco ponad 22% badanych, zaś w 2000 roku jedynie 10% (na tym poziomie ustabilizował się w połowie lat 90-tych). Jeszcze większe różnice w tym zakresie odnotowano w populacji dziewcząt. W 1988 roku abstynentkami było niemal 30% respondentek zaś w ostatnich badaniach z 2000 roku okazało się, że obecnie jest ich już tylko nieco ponad 10%. Szczegółowe zestawienie zmian w populacji badanej młodzieży, która nie piła jeszcze alkoholu przedstawiono w Tabeli 2.

Tabela nr 2. Abstynenci wśród uczniów I klas szkół ponadpodstawowych Mokotowa
w latach: 1984, 1988, 1992, 1996, 2000.

Rok badania	Chłopcy	Dziewczęta	Ogółem
1984	21,5%	23,1%	22,3%
1988	19,8%	29,2%	24,8%
1992	10,4%	15,6%	13,2%
1996	8,4%	11,7%	10,1%
2000			10%

Źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Wraz ze spadkiem liczby abstynentów dramatycznie wzrosła częstość picia oraz ilość jednorazowo wypijanego alkoholu przez młodzież. Najbardziej niekorzystne zmiany w tym zakresie stwierdzono w populacji dziewcząt, głównie pijących piwo i wódkę.
W omawianym okresie tj. między 1984 a 2000 rokiem ponad 4-krotnie (!!!) zwiększył się odsetek dziewcząt pijących piwo w ciągu ostatniego miesiąca. W jeszcze większym stopniu - ponad 5-krotnie - wzrósł procent 15-letnich uczennic, które upiły się piwem (wypiły jednorazowo 3 lub więcej butelek).

Wyniki badań wskazują, że często pije alkohol ponad 50 % nastolatków, upija się 18 %. Dostrzegane jest niewielkie zahamowanie niekorzystnych zmian obserwowanych
w latach 90, szczególnie wyraźne wśród chłopców. Natomiast wśród dziewcząt, wskaźniki picia alkoholu wzrosły - odsetek często pijących wino (26%) przewyższył odsetek chłopców (21%), odsetek tych, które próbowały wódki, wzrósł z 44 % do 56 %, a odsetek pijących piwo w ilościach prowadzących do upicia się wzrósł z 8% do 11 %. Wyniki analizy regresji logistycznej świadczą o zacieranie się różnic w częstym piciu alkoholu między dziewczętami i chłopcami oraz uczniami liceów ogólnokształcących i szkół zawodowych.¹¹

Dramatyczny obraz zmian związanych z upijaniem się 15-latków ilustruje Tabela 3.

Tabela nr 3. Uczniowie I klas szkół ponadpodstawowych upijający się piwem i wódką.

Rok badania	Chłopcy	Dziewczęta	Ogółem
ostatni przypadek picia piwa - 3 lub więcej butelek
1984	11,0%	2,0%	6,3%
1988	15,5%	3,3%	9,0%
1992	17,9%	5,0%	10,9%
1996	24,0%	8,3%	15,8%
2000	25,4%	10,7%
ostatni przypadek picia wódki - 3 duże kieliszki lub więcej
1984	10,1%	2,3%	6,0%
1988	10,8%	1,2%	5,7%
1992	18,4%	5,1%	11,2%
1996	28,3%	10,4%	18,8%
2000	24,1%	11,5%

Źródło: Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Analizując dynamikę zmian w zakresie rozpowszechnienia picia i upijania się nastolatków warto również zwrócić uwagę na badania ankietowe zrealizowane w Polsce
w 1995, 1999 oraz 2003 roku w ramach Europejskiego Programu Badań Szkolnych na Temat Alkoholu i Innych Narkotyków - ESPAD, w pierwszych i trzecich klasach szkół ponadpodstawowych (grupa 15/16-latków oraz 17/18-latków) koordynowanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Wybrane wyniki badań zrealizowanych
w 2003 roku przedstawiamy poniżej.

W roku 2003 zrealizowana została w Polsce kolejna edycja badań ankietowych
w ramach Europejskiego Programu Badań Szkolnych na Temat Alkoholu i Innych Narkotyków - ESPAD, w pierwszych i trzecich klasach szkół ponadpodstawowych (grupa 15/16-latków oraz 17/18-latków) koordynowanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii
w Warszawie.

Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną używaną przez młodzież (podobna sytuacja dotyczy również populacji dorosłych).
Do picia napojów alkoholowych przyznaje się ponad 92,5% uczniów III klas szkół gimnazjalnych i ponad 96% uczniów II klas szkół ponadgimnazjalnych.

Jako wskaźnik częstej konsumpcji traktowane jest picie alkoholu w ciągu ostatniego miesiąca poprzedzającego badanie. Ponad 2/3 chłopców (71,5%) oraz ponad połowa dziewcząt (60,3%) uczących się w III klasach szkół gimnazjalnych (15-16-latków) piła w tym czasie alkohol. Należy również podkreślić, iż badania były realizowane
w czerwcu, a zatem w okresie wolnym od wszelkich świąt, karnawału czy wakacji, które stanowią szczególne okazje do picia.

Analizując rozpowszechnienie częstej konsumpcji alkoholu przez nastolatków -
z klas trzecich gimnazjalnych - trzeba zwrócić szczególną uwagę na dynamikę tego zjawiska
w ciągu ostatnich kilku lat. W badaniach ESPAD z 1995 do częstego picia alkoholu przyznawało się nieco ponad połowa chłopców (55,5%) oraz niecałe 50% dziewcząt. Oznacza to, iż w ciągu 8 ostatnich lat odsetek młodzieży często sięgającej po alkohol wzrósł o ponad 40%. Najbardziej niekorzystne zmiany w tym zakresie stwierdzono
w populacji dziewcząt - od połowy lat 80-tych odsetek dziewcząt pijących piwo w ciągu ostatniego miesiąca zwiększył się prawie 5-krotnie.

Wykres nr 1. Picie napojów alkoholowych przez 15-latków - okres ostatniego miesiąca.

Jeszcze wyższy wzrost tego wskaźnika odnotowano w populacji uczniów II klas szkół ponadgimnazjalnych (17-18-latków). W ciągu ostatniego miesiąca piło alkohol ponad 4/5 chłopców (84,6%) i prawie 2/3 dziewcząt (73,2%).

Jak wynika z badań najbardziej wzrosła liczba często pijących dziewcząt. W ciągu ostatnich 8 lat odsetek dziewcząt, które piły w ostatnim miesiącu zwiększył się o prawie 40%.¹²

Największe ryzyko wypadku jak również potencjalna szansa stania się ofiarą lub sprawcą przestępstwa związane są z piciem alkoholu w ilościach przekraczających próg nietrzeźwości. Młodzież nie zdaje sobie sprawy, że nawet niewielkie ilości wypitego alkoholu powodują wzrost zachowań agresywnych.

Wyniki ostatnio przeprowadzonych badań (ESPAD 2003) pokazują, iż prawie połowa 15-latków (48,5%) oraz niemal 2/3 17-latków (64,5%) upiło się w ciągu ostatniego roku.

Chłopcy upijają się częściej niż dziewczęta. Na miesiąc przed badaniami upił się co trzeci 15-16-letni chłopiec (38,1%) zaś w grupie17-18-latków odsetek tych, którzy upili się w ciągu ostatnich 30 dni sięgał niemal połowy badanych (47,7%). Do upicia się w czasie ostatniego roku przyznaje się niemal 60% piętnastolatków (58,3%) i prawie 75% siedemnastolatków.

Z tych samych badań (ESPAD 2003) przeprowadzonych w czerwcu br. roku wynika, iż co piąta 15-letnia dziewczynka upiła się w ciągu ostatniego miesiąca. W czasie ostatniego roku upiło się prawie 40% 15-letnich dziewcząt (39,2%). W populacji 17-latek do upicia w ciągu ostatnich 30 dni przyznaje się 25% badanych dziewcząt (26,5%). Porównując te wyniki z poprzednimi badaniami z 1995 roku odnotowujemy prawie 30% wzrost odsetka upijających się 15 i 17-letnich dziewcząt.

Wykres nr 2. Upicie się w ciągu ostatnich 30 dni - młodzież lat 15 i 17

Porównując wyniki z ostatnich lat można wskazać kilka ważnych zjawisk:
lekki wzrost odsetka konsumentów napojów alkoholowych, wśród uczniów młodszych oraz stabilizację wśród uczniów starszych wyniki odnoszące się do częstego picia pokazują,
że różnice między chłopcami i dziewczętami powoli się zacierają

W czasie ostatnich ośmiu lat, zarówno wśród gimnazjalistów, jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych obserwujemy stały trend wzrostowy popularności piwa (w grupie
15-latków pijących w czasie ostatnich 30 dni piwo piło około 70%, wśród 17-latków było to 80%). Również odsetek pijących wódkę po lekkim spadku w 1999 r., wzrósł o prawie 50% w grupie młodszej i ponad 20% wśród 17-latków.¹³

Picie alkoholu przez młodzież stało się pod koniec XX wieku jednym z głównych problemów społecznych Europy. Wielka dynamika tego zjawiska w latach 90. oraz utrwalanie się niekorzystnych trendów w większości państw naszego kontynentu sprawiły, że w wielu krajach europejskich podjęto liczne badania w celu przeprowadzenia wnikliwej analizy tego zjawiska.

Równolegle z pracami naukowymi zainicjowano również - na skalę całego kontynentu - działania promujące nowe strategie profilaktyczno-naprawcze. Przyjęta podczas konferencji ministrów zdrowia w lutym 2001 roku w Sztokholmie Europejska Deklaracja w sprawie Młodzieży i Alkoholu wyznaczyła państwom Europejskiego Regionu WHO 10 najważniejszych celów, które powinny zostać zrealizowane do roku 2006. Podniesienie granicy wieku inicjacji alkoholowej, ograniczenie częstotliwości związanych z piciem alkoholu i upijaniem się ryzykownych zachowań nastolatków, zwiększenie dostępności alternatywnych wobec picia form aktywności młodzieży, a także zwiększenie zaangażowania młodych ludzi w kształtowanie polityki prozdrowotnej dotyczącej młodzieży to tylko niektóre z celów wymienionych w Deklaracji.

Inną, niezwykle ważną kwestią omawianą w tym dokumencie jest ograniczanie presji wywieranej na młodzież w sprawie konsumpcji alkoholu w kontekście jego promocji, reklamy oraz sponsoringu imprez masowych. Problem reklamy alkoholu stanowił także jeden z kluczowych elementów wystąpienia otwierającego konferencję
w Sztokholmie, przedstawionego przez Dyrektora Generalnego Światowej Organizacji Zdrowia panią Gro Harlem Brundtland, która stwierdziła m.in.: "Jak pokazują najnowsze badania zwiększenie o 5 minut dziennie reklamy alkoholu w telewizji powoduje, że młody konsument wypija o 5 g czystego alkoholu dziennie więcej" (w ciągu tygodnia oznacza to 3-4 dodatkowe piwa - przyp. autora).

Ponad 2/3 badanych, jak wynika z cytowanych powyżej badań, widziało w ciągu ostatniego roku pijących nastolatków, ale jedynie co dziesiąty spośród nich deklaruje,
iż spróbował podjąć jakąś interwencję w tej sprawie. Sytuacja ta wydaje się wręcz paradoksalna. Z jednej strony traktujemy problem picia alkoholu przez młodzież jako szczególnie ważny w naszym życiu społecznym, z drugiej zaś niemal powszechnie unikamy podejmowania jakichkolwiek działań lub interwencji w tej kwestii. Czy jest to oznaka strachu przed nietrzeźwymi młodymi ludźmi, czy też pewien rodzaj przyzwolenia, wyrozumiałości dla "młodzieńczych wybryków"? Na to pytanie nie znamy dziś trafnej odpowiedzi. Coraz lepiej poznajemy natomiast różne aspekty zjawiska, jakim jest picie alkoholu przez nastolatków. Poznanie tego problemu w skali kontynentu europejskiego
w kontekście różnic społeczno-kulturowych i prawno-instytucjonalnych pozwala naukowcom oraz praktykom zajmującym się profilaktyką problemów alkoholowych wśród młodzieży spojrzeć na to zjawisko z różnych perspektyw i wspólnie poszukiwać optymalnych strategii działań zaradczych.

Jeszcze 10 lat temu trudno było o porównywalne dane ukazujące problem częstotliwości i intensywności picia alkoholu przez młodych ludzi w skali międzynarodowej. Standardy metodologiczne stosowane w badaniach prowadzonych
w poszczególnych krajach były zbyt zróżnicowane, aby zestawiać poszczególne wskaźniki i wyniki badań. W ciągu ostatnich kilku lat w Europie (a także innych regionach świata, np. w Ameryce Północnej) podjęto kilka międzynarodowych projektów badawczych opartych na jednolitym podejściu metodologicznym (sposób doboru próby, system zbierania i analizy danych), pozwalających na sportretowanie zjawiska używania alkoholu przez młodzież żyjącą w różnych krajach. Przykładem takich przedsięwzięć są Europejskie badania zachowań zdrowotnych wśród młodzieży szkolnej (The Health Behaviour in School-aged Children - HBSC) oraz Europejski program badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (European School Survey Project on Alcohol and Drugs - ESPAD).¹⁴

Europejskie badania zachowań zdrowotnych wśród młodzieży szkolnej (HBSC)

Realizacja i opis wyników przeprowadzonych w ramach projektu HBSC.

Badania realizowane w ramach projektu HBSC prowadzone są co 4 lata począwszy od 1982 roku w większości krajów Europejskiego Regionu WHO [1]. Analizując wyniki wspomnianych badań autorzy raportu pt. Drinking amoung young Europeans [2] dołączyli do nich również dane z podobnych badań realizowanych w Stanach Zjednoczonych, dzięki czemu można porównywać niektóre zachowania młodzieży europejskiej i amerykańskiej. Celem projektu HBSC jest gromadzenie danych pozwalających na lepsze zrozumienie postaw i zachowań młodych ludzi wobec alkoholu oraz poznanie warunków i okoliczności, w jakich się one rozwijają. W badaniach tych zastosowano wspólnie opracowaną metodologię i wystandaryzowany kwestionariusz, a ich realizatorzy pochodzą z państw,
w których są prowadzone. Badanymi są dzieci i młodzież w wieku 11 do 15 lat stanowiące reprezentatywną próbę młodzieży szkolnej w tym wieku. Badani w każdym z 28 krajów uczestniczących w projekcie są pytani o to, czy kiedykolwiek próbowali jakiegoś alkoholu,
a także o częstotliwość jego spożycia oraz doświadczenia związane z upiciem się.¹⁵

Doświadczenia związane z alkoholem

Przedstawienie krajów i wyników związanych z upijaniem się młodzieży.

W większości krajów uczestniczących w badaniach ponad 50% 11-latków co najmniej raz próbowało już alkoholu. Zgodnie z oczekiwaniami odsetek uczniów, którzy nigdy nie pili alkoholu, zmniejsza się wraz z wiekiem. Tylko w kilku krajach uczestniczących w badaniach odsetek 15-latków, które nie miały jeszcze żadnych doświadczeń z alkoholem, przekraczał 10%. Największy odsetek abstynentów -
we wszystkich grupach wiekowych - odnotowano w Izraelu, Norwegii i Szwajcarii. Ale
i w tych krajach obserwuje się spadek tego odsetka wraz z wiekiem badanych.

W krajach takich jak Wielka Brytania, Czechy, Słowacja, Litwa oraz Dania obserwuje się szczególnie niski odsetek abstynentów wśród nastolatków. Różnice pomiędzy poszczególnymi krajami niemal całkowicie zanikają w populacji uczniów
w wieku 15 lat. Zestawienie wskaźników dotyczących abstynencji wyraźnie pokazuje znaczenie wpływów kulturowych w poszczególnych krajach. Tam, gdzie funkcjonuje silny ruch abstynencki w obrębie poszczególnych wyznań religijnych, liczba nastolatków, które miały doświadczenia z alkoholem we wczesnym wieku, jest znacząco mniejsza. Jedynie
w Izraelu, gdzie relatywnie wysoki odsetek badanych nastolatków pochodził z kręgu kultury islamskiej, odsetek abstynentów pozostaje nadal wysoki.

W krajach, gdzie umiarkowane picie alkoholu jest integralną częścią kultury, znacząca liczba 11-latków miała już kontakty z alkoholem. W tych państwach 90%
13-latków i prawie wszystkie 15-latki przynajmniej raz w życiu piły alkohol. Istotne różnice w zakresie doświadczeń z alkoholem obserwowane są wyłącznie pomiędzy 11-
i 13-latkami.

W każdej grupie wiekowej chłopcy znacznie częściej niż dziewczęta sięgają po alkohol. Wskaźnik ten pokazuje większą tolerancję kulturową dla spożywania alkoholu przez osoby płci męskiej. W grupie 15-latków różnice w zakresie konsumpcji alkoholu pomiędzy płciami prawie zanikają. Wyraźne są tylko w Izraelu i Portugalii.

Obecnie obserwuje się, iż młodzi ludzie zaczynają sięgać po alkohol już w bardzo wczesnym wieku. Wśród przyczyn tego zjawiska eksperci wymieniają przede wszystkim wpływ mediów i reklamy alkoholu oraz środowiska rodzinnego. Takie opinie często pojawiały się podczas dyskusji panelowych prowadzonych w ramach wspomnianej we wstępie konferencji ministrów zdrowia z całej Europy - pt. "Młodzież i alkohol" - która odbyła się w lutym 2001 roku w Sztokholmie. Wyniki różnych badań (Settertobulte, Jansen i Hurrelmann, 2001; Nic Gabhainn, Francois, 2000) wyraźnie pokazują,
iż eksperymentowanie z alkoholem stanowi istotną część kulturowo akceptowanej fazy dorastania nastolatków zarówno w centralnej Europie, jak i w Ameryce Północnej. Wskazują także, iż doświadczenia te nie są inicjowane przez same tylko dzieci i nastolatki, ale w znacznej mierze przez rodziców i innych dorosłych. Bardzo ważne są różnice dotyczące wieku, w którym takie eksperymenty są akceptowane przez dorosłych. Picie alkoholu przez 11-latki jest tolerowane zaledwie w kilku krajach, ale pierwsze doświadczenia z alkoholem podejmowane przez 13-latki stanowią już część społecznie akceptowanego stylu zachowania.

Częstotliwość konsumpcji alkoholu była w badaniach HBSC oceniana
w kategoriach picia "co najmniej raz w tygodniu". Pytania dotyczyły trzech typów napojów alkoholowych: piwa, wina oraz napojów spirytusowych. Trudności w dokonaniu porównań w zakresie zachowań związanych z piciem wśród 15-latków wynikały w dużej mierze z faktu, iż w kwestionariuszu pytano badanych o spożycie napojów alkoholowych specyficznych dla danego regionu. I tak np. w Wielkiej Brytanii pytania obejmowały różne gatunki piwa, podczas gdy w Grecji badana była konsumpcja Uzo (napój spirytusowy),
a we Francji szampana.

W większości krajów regularne picie alkoholu - tj. raz w tygodniu lub częściej - nie jest zjawiskiem często obserwowanym wśród 11-latków. Odsetek osób regularnie pijących
w tym wieku jest na ogół niższy niż 5%. Dotyczy to szczególnie Norwegii, Finlandii, Niemiec, Łotwy i Szwajcarii, gdzie w zasadzie w ogóle nie można mówić o regularnej konsumpcji alkoholu wśród 11-letnich dziewcząt. Odsetek chłopców często sięgających po alkohol w ww. krajach wynosi 3-4%. Z drugiej jednak strony w krajach takich jak Grecja, Izrael, Czechy i Wielka Brytania występuje uderzająco wysoki odsetek osób pijących w tej grupie wiekowej (15-20% wśród chłopców i 8-9% wśród dziewcząt).

Wskaźnik regularnej konsumpcji wzrasta wśród 13-latków, przy czym zestawienia dotyczące rankingu poszczególnych krajów nie zmieniają się. Tylko w Niemczech i Danii różnice pomiędzy 11- i 13-latkami są znaczące, natomiast w Izraelu - minimalne.

Analizując wyniki badań (badania HBSC oraz porównywalne badania prowadzone
w Ameryce Pn.) wyraźnie widzimy, że w większości krajów europejskich, a także w USA
i Kanadzie, konsumpcja alkoholu wśród 15-latków jest czymś powszechnym. Najwyższy odsetek 15-latków regularnie pijących alkohol odnotowano w Wielkiej Brytanii, Belgii, Danii, Austrii i Grecji, podczas gdy relatywnie mniej młodzieży w tym wieku pije
w Finlandii, na Litwie, w Grenlandii, Szwecji, Norwegii, Szwajcarii, Estonii oraz Polsce. Regularne spożycie alkoholu częściej obserwuje się wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Wyjątkiem w tym przypadku są Grenlandia i Stany Zjednoczone (grupa 13-latków),
w których odsetek regularnie sięgających po alkohol dziewcząt był wyższy niż odsetek chłopców (Nic Gabhainn, Francois, 2000).¹⁶

Świadome upijanie się

Ukazanie wyników dotyczących świadomego upijania się przez młodzież.

Pierwsze upicie się jest wydarzeniem w życiu młodego człowieka równie istotnym, jak inicjacja alkoholowa. Częstotliwość epizodów upijania się jest wskaźnikiem ryzykownego używania alkoholu. Odsetek osób przyznających się do upicia rośnie stopniowo w poszczególnych grupach wiekowych.

Osoby, które przyznają się do upicia dwa lub więcej razy w życiu to około 12%
11-latków, 37% 13-latków oraz 67% 15-latków (średnie odsetki dla poszczególnych grup wiekowych). Wyraźny wzrost tego odsetka wraz z wiekiem odnotowano np. na Litwie, gdzie wspomniany wskaźnik rośnie z 2% wśród 11-latków, poprzez 11% wśród 13-latków do 33% w grupie 15-latków. Podobny trend występuje również w Stanach Zjednoczonych, gdzie odsetki te wynoszą odpowiednio: 3%, 12% i 31%.

W niektórych krajach obserwuje się znaczące różnice między grupą 11- i 13-latków. W Szwecji wspomniany wskaźnik wzrasta w tym przypadku z 7% do 40%, a w Austrii z 10% do 42%. W kilku państwach zjawisko upijania się uczniów
w poszczególnych grupach wiekowych ma dość stabilny charakter. W Szwajcarii, Izraelu, Portugalii, Grecji i Francji odsetek upijających się nastolatków we wszystkich grupach wiekowych jest najniższy w Europie, podczas gdy w Irlandii Północnej, Anglii, Szkocji
i Walii - najwyższy. Ta prawidłowość dotyczy także 15-latków, którzy upili się 10 lub więcej razy. Stanowią oni 20% badanych w Irlandii Północnej, Danii i Walii. Niski odsetek upijającej się młodzieży odnotowano w regionie Morza Śródziemnego.

Chłopcy upijają się częściej niż dziewczęta we wszystkich grupach wiekowych. Różnica w tym zakresie jest szczególnie wyraźna wśród starszej młodzieży; w większości krajów wśród 15-latków wynosi ona 10%, a w trzech - Estonia (21%), Węgry (21%)
i Łotwa (24%) - ponad 20%. We wszystkich badanych krajach 11-letni chłopcy częściej niż dziewczynki (w tej samej grupie wieku) przyznawali się do upicia. Tylko w Grenlandii
i Finlandii odsetek 13-latków przyznających się do upicia dwa lub więcej razy był wyższy wśród dziewcząt niż wśród chłopców (różnica ta wynosiła ok. 7%). Taką sytuację wśród 15-latków zaobserwowano w Grenlandii, Anglii, Finlandii, Szkocji i Norwegii. Różnice pomiędzy płciami dotyczące upijania się 10 lub więcej razy są we wszystkich krajach uczestniczących w badaniach na korzyść dziewcząt. Różnice w tym zakresie dla Finlandii, Grecji, Irlandii i Szkocji wynoszą 10 punktów procentowych (Nic Gabhainn i Francois, 2000).

Jeśli chodzi o zjawisko upijania się nastolatków, to w całej Europie obserwujemy tendencję wzrostową. Odsetek regularnie pijących 13-latków spada wyraźnie w Austrii, we Francji, a także wśród dziewcząt w Irlandii Północnej. Tylko w Niemczech odsetek ten nieznacznie wzrósł. W większości krajów wskaźnik upijających się 13-latków nie uległ zmianie, natomiast nieznaczny spadek zaobserwowano w Austrii. Uderzający jest jednak fakt, iż największy wzrost w tym zakresie odnotowano w krajach, gdzie liczba upijających się 13-latków jest stosunkowo niska. Odnosi się to w szczególności do krajów Europy Wschodniej oraz Szwecji, Irlandii Północnej i Walii, przy czym wzrost ten jest większy
w populacji chłopców (z wyjątkiem Walii).

Wśród 15-latków odnotowano trendy spadkowe w zakresie regularnej konsumpcji alkoholu. W Irlandii Północnej spadek liczby regularnie pijących wynosił 13% dla chłopców i 11% dla dziewcząt. Podobne zmiany zaobserwowano wśród kanadyjskich dziewcząt. Odmienne zjawisko występuje w krajach Europy Wschodniej (z wyjątkiem Czech) oraz w Szwajcarii, w których wskaźniki w tym zakresie wyraźnie wzrosły. Widać również istotny wzrost przypadków upijania się wśród 15-latków. Obserwacja ta dotyczy Szwecji, Estonii oraz krajów Europy Wschodniej z wyjątkiem Czech.

Wskaźnik wzrostu przypadków upijania się jest generalnie wyższy dla chłopców niż dla dziewcząt. W badaniach zaobserwowano wyraźne zmiany w modelu spożycia alkoholu w uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej. Częstsza jest nieregularna konsumpcja mniejszych ilości alkoholu, za to większe jego ilości są wypijane przy specjalnych okazjach. W opinii wielu ekspertów polskich i europejskich różnice między krajami uczestniczącymi w badaniach mają również związek z dynamiką rozwoju i zakresem podejmowanych w poszczególnych państwach programów profilaktycznych, a także intensywnością reklamy napojów alkoholowych. W przypadku krajów Europy Wschodniej zmiany te odzwierciedlają także trend, zgodnie z którym używanie alkoholu stanowi integralny element rosnącego dobrobytu ekonomicznego.

Przedmiotem tych badań była przede wszystkim ocena rozpowszechnienia konsumpcji alkoholu (wskaźnikiem rozpowszechnienia jest odsetek uczniów, którzy pili napoje alkoholowe co najmniej 40 razy w życiu) wśród młodych Europejczyków, oszacowanie rozmiarów i wzorów spożycia, a także częstości i okoliczności upijania się nastolatków. Poniżej przedstawiono kilka wybranych wyników ze zwróceniem szczególnej uwagi na porównania międzynarodowe.

Niemal we wszystkich krajach mniej niż połowa uczniów piła napoje alkoholowe co najmniej 40 razy w swoim życiu. Jedynym krajem, w którym odsetek ten był wyższy niż 50% jest Dania (59%). Kraje, w których odsetek ten wynosił 40% lub nieco więcej to: Wielka Brytania, Grecja, Czechy i Irlandia. Najmniejszy odsetek (poniżej 15%) odnotowano w Macedonii, Grenlandii, na Węgrzech oraz w Islandii.

W większości krajów o konsumpcji alkoholu więcej niż 40 razy w życiu częściej wspominali chłopcy. Polscy uczniowie (chłopcy) pod względem tak zdefiniowanego rozpowszechnienia picia lokują się na 7. pozycji (35%) wśród państw uczestniczących
w badaniach, po Danii (66%), Grecji (54%), Wielkiej Brytanii i Czechach (po 51%), Malcie (44%) i Irlandii (41%). Dziewczęta ze wskaźnikiem 18% lokują się na 10. pozycji, po Danii (53%), Wielkiej Brytanii (43%) i Irlandii (39%). ¹⁷

W prawie połowie państw europejskich odnotowano wzrost odsetka uczniów pijących 3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni poprzedzających badanie - największą dynamikę tego wzrostu odnotowano w Polsce, Słowenii, Irlandii, Danii i Wielkiej Brytanii (w 1995 roku w Polsce odsetek ten wynosił 11%, zaś w 1999 roku 31%).

Odnotowano wyraźny wzrost konsumpcji piwa przez polską młodzież: w ciągu
4 lat o prawie 60% wzrosła liczba uczniów pijących co najmniej 1 litr piwa podczas ostatniej okazji (w 1995 - 12%, a w 1999 - 19%). Mimo tego wzrostu polscy uczniowie (16-latki) pod względem częstości picia piwa (3 razy lub więcej podczas ostatnich 30 dni) znajdują się dopiero na 12. pozycji (39%) wśród młodzieży pochodzącej z innych badanych krajów; w Danii i Czechach wskaźnik ten jest o 50% wyższy (64%, 59%). Najniższy odsetek konsumentów piwa odnotowano na Węgrzech (12%) oraz w USA (16%) i Macedonii (16%); Polskie dziewczęta pod względem picia piwa lokują się
w środkowej części tabeli - z wynikiem 19%; odsetek ten jest przeszło dwukrotnie niższy niż u dziewcząt w Danii czy w Grenlandii, które zajmują pierwsze pozycje (42%, 43%).

Największy odsetek pijących wino odnotowano na Malcie, gdzie ok. 1/3 uczniów piła wino 3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni poprzedzających badanie. Odsetek na poziomie 17-22% odnotowano w Czechach, Grecji, Włoszech, Słowacji i Słowenii, natomiast najniższy (4-6%) na Wyspach Owczych, Grenlandii, w Islandii i Norwegii,
a także - Portugalii. Niemal w połowie krajów większość spożywających wino stanowili chłopcy, w wielu krajach nie zaobserwowano jednak istotnych różnic pomiędzy płciami. Dziewczęta stanowiły większość wśród konsumentów wina jedynie w Wielkiej Brytanii.
Pod względem konsumpcji wina (3 lub więcej razy w miesiącu) polska młodzież sytuuje się w końcowej części tabeli - 8%. Chłopcy z odsetkiem 12% lokują się na 16. pozycji wraz z chłopcami z Wielkiej Brytanii, Łotwy i Cypru. Polskie dziewczęta z odsetkiem 4% zajmują dopiero 26. miejsce.

Najbardziej zaskakujące wydaje się porównanie wyników dotyczących odsetka badanych pijących wódkę (3 lub więcej razy podczas ostatnich 30 dni). Chłopcy z Polski zajmują pod tym względem 27. pozycję (13%), zaś dziewczęta ostatnie 30. miejsce (4%). Wódka była przez wiele lat tradycyjnym napojem alkoholowym Polaków; wynik ten potwierdza, notowane w ostatnich latach, wyraźne zmiany modelu konsumpcji alkoholu wśród mieszkańców Polski. Najwyższy wskaźnik częstej konsumpcji napojów spirytusowych odnotowano na Malcie (chłopcy - 43%, dziewczęta - 45%), w Danii (40%), Irlandii (34%) i Wielkiej Brytanii (32%). Zaskakujące jest to, iż w dwóch ostatnich krajach - Irlandii i Wielkiej Brytanii - liczba dziewcząt często pijących wódkę jest o ponad 60% wyższa od liczby sięgających po ten trunek chłopców (26% - chłopcy, 40% - dziewczęta). Najmniejszy odsetek uczniów pijących napoje spirytusowe odnotowano w Rumunii (6%) oraz w Estonii, Polsce i Finlandii (poniżej 10%).

Największy odsetek uczniów, którzy upili się 20 i więcej razy w życiu odnotowano
w Danii (41%). W Finlandii, Irlandii i Wielkiej Brytanii wskaźnik ten wynosił ok. 25%,
a najniższy (2%) był w Rumunii, we Włoszech i na Cyprze. Z analiz wynika, iż w wielu krajach większość upijających się stanowili chłopcy, ale w niektórych państwach nordyckich (Dania, Finlandia, Grenlandia, Islandia i Norwegia) nie odnotowano żadnych różnic między płciami albo jedynie bardzo nieznaczne.

Najwyższy odsetek uczniów, którzy upili się 3 lub więcej razy w ciągu 30 dni poprzedzających badanie odnotowano w Danii (30%), Irlandii (24%), Wielkiej Brytanii (24%), Grenlandii (19%) i Finlandii (18%), natomiast najniższy (3%) stwierdzono na Cyprze, w Grecji, we Włoszech i w Rumunii. W większości państw przeważającą grupę upijających się stanowili chłopcy, jednak w Finlandii, na Malcie, w Norwegii, Islandii, Rosji i Wielkiej Brytanii nie odnotowano żadnych wyraźnych różnic między płciami.

Polska młodzież pod względem częstego upijania się (3 lub więcej razy w ciągu ostatnich 30 dni) lokuje się w środkowej części tabeli (10%). Chłopcy znajdują się na 8. miejscu wraz z młodzieżą męską z Norwegii i Ukrainy (po 14%), wyprzedzając nieco chłopców z USA i Wysp Owczych (po 13%). Polskie dziewczęta, wśród których częste upijanie się jest udziałem jedynie 6%, znajdują się na 14. pozycji wraz z dziewczętami
z Litwy, Estonii, Słowacji i Wysp Owczych. W naszym kraju jest ponad cztery razy mniej upijających się dziewcząt niż w Danii, Wielkiej Brytanii i Irlandii.¹⁸

Jeśli zamiast słów prawdy i czynów miłości doświadcza negatywnych nacisków, wtedy pojawiają się zagrożenia i trudności w rozwoju, aż do wystąpienia różnego rodzaju patologii, takich jak alkoholizm, narkomania, przestępczość, choroby psychiczne, samobójstwa. Nie bez powodu alkoholizm wymieniony jest na pierwszym miejscu, ponieważ picie alkoholu jako patologia społeczna wśród młodzieży zatacza coraz większe kręgi.

Z powyższych faktów widać bardzo przejrzyście, że alkohol to zguba dla dorastającej młodzieży i to w pełnym tego słowa znaczeniu. Najlepiej unikać w ogóle ich unikać w młodym wieku. Zbyt duże wiąże się z nimi ryzyko. Chwile złudnej przyjemności nie są warte często straconej szansy na piękne i radosne życie. Należy przestrzegać młodzież przed popełnieniem błędu sięgnięcia po alkohol , uczyć się na błędach cudzych,
nie swoich.

Dużo młodych ludzi, przed wstąpieniem do wojska, ma mniejszy lub większy kontakt z alkoholem. Picie alkoholu po prostu jest w modzie, a problem nie jest dostrzegany przez wiele osób związanych z przydzielaniem potencjalnych żołnierzy
w szeregi wojska. Często poborowi to ludzie już uzależnieni. Na pewno przyczyn używania alkoholu przez młodzież nie należy szukać w wojsku, chociażby nawet z tego powodu, że tylko pewien odsetek „zdolnych” do służby trafia do wojska.

2. Alkoholizm jako problem społeczny

Alkoholizm jest jedna z najprostszych i najbardziej niebezpiecznych chorób, jakie dotykają polskie społeczeństwo. Jest jednocześnie jedną z tych chorób, o których statystyczny Polak posiada niewielką wiedzę. Nie zdając sobie sprawy z faktu, iż alkoholikiem może być np. ktoś, kto rzadko pije alkohol, kto pije jedynie piwo. Według opinii rozpowszechnionych w naszym społeczeństwie uzależnienie od alkoholu zwane alkoholizmem lub nałogiem alkoholowym odnosi się wyłącznie do stanu bardzo zaawansowanej degradacji fizycznej, psychicznej, duchowej i materialnej będącej konsekwencją nadużywania alkoholu przez długi okres czasu. Najbardziej klasyczny
i nadal funkcjonujący obraz człowieka uzależnionego to osoba, która utraciła już wszystko: zdrowie, rodzinę, pracę, dom i która codziennie zatacza się na ulicy lub leży na ziemi
w stanie upojenia alkoholowego. Nadal niewielu Polaków zdaje sobie sprawę, że opisany schemat odnosi się do końcowego stadium choroby alkoholowej, która w swych mniej rażących i widocznych z zewnątrz fazach obejmuje znacznie szerszy krąg osób.
W początkowych stadiach uzależnienia dany człowiek może niemal normalnie funkcjonować w wielu dziedzinach życia i zwykle tylko specjaliści są w stanie rozpoznać,
że jest już człowiekiem uzależnionym od alkoholu.

Następstwa długotrwałego nadużywania alkoholu. Przyczyny alkoholizmu nie są znane, na ogół przyjmuje się współdziałanie wielu czynników: genetycznych, biologicznych i środowiskowych. W Polsce ok. 4,5 mln osób nadużywa alkoholu, w tym ok. 600-900 tys. jest uzależnionych i wymaga leczenia. W odróżnieniu od innych rodzajów toksykomanii, w alkoholizmie występuje głównie uzależnienie psychiczne, natomiast somatyczne objawy abstynencyjne są dość nikłe. Tylko w alkoholizmie w miarę rozwoju nałogu spada tolerancja.

Alkoholizm prowadzi do zmian fizycznych (uszkodzenia narządów miąższowych, przewodu pokarmowego, serca) oraz psychicznych (zaburzeń zachowania, utraty krytycyzmu, obniżenia uczuciowości wyższej, występowania stanów depresyjnych, prób samobójczych, agresji), w końcowym stanie - do zespołu otępiennego.

Bardzo poważne są następstwa społeczne. Alkoholizm powoduje zazwyczaj rozbicie rodziny, rozluźnienie więzów społecznych i zawodowych, zmniejszenie więzów społecznych i zawodowych, zmniejszenie dyscypliny pracy, obniżenie jakości. Jest jednym z głównych czynników w rozwoju przestępczości. Znaczna część wypadków komunikacyjnych
i zawodowych związana jest z używaniem alkoholu.

Alkoholizm jest główną plagą społeczną w Polsce. Najwyższe spożycie notowano
w latach 1979-1980, kiedy na jednego statystycznego mieszkańca wypadało 8,5 l 100% alkoholu. W późniejszych latach nastąpił spadek do poziomu 6,5-6,8 l, jednak równocześnie oceniano, że prawdziwe spożycie alkoholu może być wyższe o 30%,
a alkohole te pochodzą z nielegalnej produkcji.

W latach 90. spożycie zaczęło znowu wzrastać i ocenia się, że wynosi ono obecnie ok. 10 l 100% alkoholu na 1 mieszkańca. Wprawdzie spadła produkcja nielegalnego alkoholu, jednak do kraju dostaje się wiele różnych alkoholi sprowadzanych nielegalnie i nie objętych oficjalną statystyką. W latach 70. ok. 40% alkoholu spożywane było w czasie i w miejscu pracy. Dziś liczba ta prawdopodobnie znacznie spadła w związku z bezrobociem
i zagrożeniem utraty pracy, nadal jednak kształtuje się bardzo wysoko. Wprawdzie, jeśli idzie o ilość wypitego alkoholu, dane statystyczne plasują nas na końcu drugiej dziesiątki, jednak Polska przoduje, gdy idzie o spożycie wysokoprocentowego alkoholu, głównie pod postacią wódki.

Ponad 70% wypijanego w kraju alkoholu to wódka. Ponieważ spożycie rozkłada się nierównomiernie, oblicza się, że 2/3 całości alkoholu wypija ok. 6-8-milionowa grupa mężczyzn w wieku produkcyjnym. Praktycznie jest to większość zatrudnionych, a obecnie
również bezrobotnych. Rośnie także liczba uzależnionych kobiet. Jeszcze przed kilku laty nie przekraczały one liczby 3% wśród wszystkich alkoholików, obecnie mówi się o 8-10%, przy czym u kobiet do uzależnienia dochodzi szybciej i w młodszym wieku. Pozytywnym zjawiskiem jest zwiększenie się liczby abstynentów, zwłaszcza wśród młodzieży.

Bezpieczeństwo na drogach jest ważnym problemem społecznym. Brawura i brak wyobraźni powodują, że co roku w wypadkach komunikacyjnych ginie zbyt wielu ludzi. Najbardziej cierpią piesi, którzy podczas zderzenia z samochodem nie mają żadnych szans.

Naukowcy z Francji zaobserwowali, że zmęczeni i pijani kierowcy ponad 7-krotnie częściej powodują śmiertelne w skutkach wypadki komunikacyjne w porównaniu
z trzeźwymi i wypoczętymi osobami siadającymi za kierownicą. Spożycie alkoholu zwiększa ryzyko śmierci ponad 4-krotnie. Wykazano, że najwięcej wypadków spowodowanych nietrzeźwością zdarza się w nocy, kiedy rozpoczynają się powroty ze spotkań towarzyskich.

Wyniki badania wykazały, że zmęczenie znacznie wpływa na bezpieczeństwo prowadzenia samochodu. Zmęczony kierowca ma wydłużony czas reakcji i nie jest
w stanie w porę zareagować na nagłe zmiany sytuacji na drodze. Wzmożona senność, ograniczenie widoczności i trudności w skupieniu uwagi sprawiają, że kierowcy tracą panowanie nad pojazdem.¹⁹

Najbardziej znany był podział na alkoholizm nałogowy i chroniczny (przewlekły). Przez ten pierwszy rozumiano stan uzależnienia, przez drugi - zmiany psychiczne
i społeczne. Obecnie najczęściej stosuje się podział na:

1. Epizodyczne picie nadmierne.

2. Nawykowe picie nadmierne.

3. Nałóg alkoholowy.

4. Alkoholizm inny i nieokreślony.

Popularny jest podział według Jellinka:

1. Alfa alkoholizm: picie dla uzyskania odprężenia przy zachowaniu kontroli.

2. Beta alkoholizm: picie powodujące już zmiany somatyczne.

3. Gamma alkoholizm: uzależnienie fizyczne i psychiczne, zaburzenia osobowości
i zachowania, utrata kontroli.

4. Delta alkoholizm: inne odmiany choroby alkoholowej.

5. Epsilon alkoholizm: picie okresowe - dipsomania.²⁰

Wyleczenie alkoholika jest bardzo trudne. Pijąc w domu samotnie, ukrywając się przed całym światem, trafia na leczenie już z rozwiniętą ostatnią fazą choroby alkoholowej. Szybko również traci oparcie uczuciowe u bliskich i jest zdany na własne siły.

Por. Cz. Cekiera, op. cit. s. 77.

B. T. Woronowicz, Alkoholizm jest chorobą. Warszawa 1998, s. 5.

J. Melliburda, Tajemnice ETOH, Warszawa 1996, s. 4.

Cz. Cekiera, Toksykomania, Warszawa 1985, s. 59.

B. T. Woronowicz, Alkoholizm jest chorobą. Warszawa 1998, s. 7-8.

W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989, s. 34.

Patrz szerz. M. Bańko, Inny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, s. 21.

W. Sztander, Poza kontrolą, Warszawa 1993, s. 11.

K. Frieske, R. Sobiech, Pijaństwo interpretacja problemu społecznego, Warszawa 1984, s. 85-86.

¹⁰ http://www.parpa.pl

¹¹ Tamże

¹² Tamże

¹³ Tamże.

¹⁴ B. Prajsner, Alkohol a młodzi Europejczycy u progu XXI wieku, Alkohol i nauka 2001, nr 14, s. 7-10

¹⁵ Tamże

¹⁶ Tamże

¹⁷ Tamże

¹⁸ Tamże

¹⁹ http://www.mediweb.pl

²⁰ E. M. Jellinek, Phasses of alcohol addiction 13, 1952, s. 673-684

29

---