Powszechna historia państwa i prawa-wykład 27.02.2005
Korona Królestwa Polskiego, kształtowanie się stanów.
I konstytucja Korony Królestwa Polskiego
Konstytucja pojawiła się w Polsce w wieku XIV, do końca wieku XIII państwo polskie było monarchią patrymonialną-monarcha był właścicielem państwa. Piastowie byli uważani za domini naturales (panów przyrodzonych), tzn., ze ziemie polskie nie powinny wychodzić spod ich władania.
Konsekwencje pozytywne:
-integracja ziem polskich podległych pierwszej dynastii
-zabezpieczenie przed agresją sąsiadów
Wady:
-zanikanie władzy centralnej(państwo dzieli się na jednostki)
-uznawanie podziałów dynastycznych za rzecz naturalną
W takim układzie, elementem publiczno-prawnym była tutaj Korona Królestwa, ponieważ nie wchodziła ona w patrymonium Piastów, gdyż nadawał ją papież(był jej szafarzem).
W XIII w. panowało przekonanie, że Polska jest Królestwem-Korona Królestwa polskiego zakładała, że państwo jest wspólnotą należącą do społeczeństwa a nie do osoby panującego.
1 - insygnia władzy królewskiej ucieleśniają suwerenność państwa, król nie jest właścicielem
2 - Konstytucja zakłada, że Korona obejmuje wszystkie ziemie Królestwa historyczne,czyli nawet te, które już nie są w zasięgu Korony, ale kiedyś były jej własnością(zakłada także obowiązek ich odzyskania)
3 - przekonanie, że państwo jest suwerenne i że król jest cesarzem we własnym państwie (zasada niepodzielności państwa,akcentowanie ogólnokrajowych więzi i przyjęcie herbu)
II Zasięg terytorialny Królestwa
Powstałe po okresie rozbicia dzielnicowego Królestwo Polskie obejmowało tylko Małopolskę, Wielkopolskę oraz ziemię sieradzką.
Wchodząca w skład Królestwa ziemia łęczycka była oddana w lenno książętom kujawskim.
Ziemie poza granicami Królestwa:
Pomorze zachodnie, ziemia lubuska, pomorze Gdańskie, Śląsk.
Za Kazimierza Wielkiego włączono do Królestwa ziemię łęczycką, Kujawy a także kawałek Śląska-ziemię wschowską.
W rezultacie odnowione Królestwo Polskie w drugiej połowie XIVw. liczyło ok 170 tyś. km2, i jak się szacuje w przybliżeniu 1300 tyś. mieszkańców w tym ok. 70% Polaków.
III Kształtowanie się stanów
Stan-grupa mająca podobny zakres praw i obowiązków i z tego tytułu wyróżniająca się w społeczeństwie (przynależność do określonego stanu była na ogół dziedziczna).
Stany dzieliły się na:
-szlachta
-duchowieństwo
-mieszczaństwo
-chłopstwo
1)najwcześniej jako osobny stan ,wyodrębniło się duchowieństwo. Nastąpiło to ostatecznie w początkach XIIIw., kiedy kler zaczął w pełni rządzić się odrębnym prawem kościelnym i uzyskał własne sądownictwo, a dla dóbr kościoła rozległe immunitety tj.:
-przywilej podlegania jedynie sądownictwu duchownemu
-przywileje prowadzące do umocnienia ekonomicznego w Polsce
-zezwolenie pozwalające na kanoniczny wybór biskupa przez Kapitułę (przywilej ten został jednak bardzo szybko zlikwidowany)
cechą stanu duchownego było to, że obejmował on zarówno hierarchię duchowną (bp, prałatów, opatów) ,jak i niższe duchowieństwo w miastach i na wsi.
2)stan mieszczański -stworzony w sposób sztuczny: intensywna akcja lokowania miast na prawie niemieckim.
pierwsze lokacje pojawiły się na Śląsku - Złotoryja , najbardziej opróżnione w lokacji były: Mazowsze , Pomorze , Kujawy
Byli to ludzie różnych klimatów, na szczycie hierarchii stali meliores - bogaci kupcy, rzemieślnicy. Bardzo dużo ludzi pochłaniał tzw. plebs, złożony z drobnych rzemieślników, kupców, prostytutek, żebraków było to w przybliżeniu 1/3 do 1/2 ludności miast. Grupy te miały jednak cechy wspólne a mianowicie przysługiwała im wolność osobista i podległość prawna organom miasta.
3)stan kmiecki (chłopski)- w wieku XIV sytuacja chłopa była dobra, zamożniejsi wpłacali panu sumę zakupną ,która gwarantowała nieusuwalność z ziemi ; chłop był wtedy osobiście wolny ,zależność od pana była tylko z tytułu posiadania ziemi.
sytuacja zaczęła się zmieniać w poł. w.XIV i początku XV gdy w europie powstała szalona koniunktura na polskie zboże-zaczęła upowszechniać się pańszczyzna , do tego dochodzi ograniczenie wychodźstwa chłopa ze wsi.
Na czele hierarchii chłopskiej stali:
-sołtysi: przeprowadzali akcję lokowania wsi , posiadał 1/6 ogółu areałów ,jego ziemie były wolne od czynszu i dziesięciny, posiadali monopol ,pobierał 1/3 opłat sądowych dla pana i 1/6 czynszów chłopskich,
sołtys miał obowiązek odbywania konnej służby wojskowej
-kmiecie: gospodarstwa 1-łanowe, lub 2-łanowe, zasiadali w ławie miejskiej itp.
-zagrodnicy: chaty i działki nie przekraczające 1/4 łana
-chałupnicy
-komornicy
4)stan szlachecki- w wieku XIII zjawisko zlewania się możnowładztwa z wyższym rycerstwem i tworzenie jednolitego stanu rycerskiego , dobra rycerskie były wyłączane spod jurysdykcji sądowej -uzyskujący go możnowładca podlegał tylko sądowi monarszemu. powoli rycerstwo przechodzi w stan szlachecki .Stan ten ukształtował się po masowym zdobyciu immunitetów przez możnowładców i rycerzy.
IV Urzędy w dawnej Polsce
1.Wojewoda - najstarszy w Polsce ,spotykany juz na dworze pierwszych piastów, zarządzał dworem, pomagał w sądzie monarszym, ścigał kary z urzędu ,w wieku XIII wyzwalają się spod władzy Księcia i stają się urzędnikami danej ziemi ,pod koniec XIII w. tracą swe kompetencje na rzecz starosty .Wojewoda wchodzi do senatu wraz z Radą Królewska, w XV w. przekonanie że ziemie w których funkcjonuje wojewoda to województwa.
Pełnił także nadzór nad ziemiami. Byli nominowani przez króla później obowiązek ten przejęła Rada.
2.Kasztelan - niżsi rangą od wojewodów, z wyjątkiem kasztelana krakowskiego, zastępcy wojewodów w terenie, stali na czele okręgów grodowych-kasztelanii , pełnili funkcje wojskowe, administracyjne. stali na czele sądów kasztelańskich w terenie ,utracili swe kompetencje na rzecz starosty ale urzędu nie zniesiono.
V Stanowiska ministerialne
marszałek wielki koronny
marszałek nadworny
kanclerz
podkanclerzy
podskarbi
hetman
Marszałek-godność wyniesiona przez Kazimierza wielkiego, obowiązki dworskie i ogólnokrajowe, oficjalnie tytuł uznano w 1409r. ,kompetencje:
-czuwanie nad bezpieczeństwem króla i dworu, sąd marszałkowski sądził kryminały związane z bezpieczeństwem władcy-wyrok nie podlegał apelacji
-dbał o bezpieczeństwo przeciwpożarowe w miejscu pobytu monarchy
-przejmuje obowiązki lokalnego wojewody-mistrz ceremonii dworskich
-przełożony dworu
-dowódca gwardii króla
-zasiadał w senacie-drugie miejsce po Prymasie
-dbał o bezpieczeństwo posłów i senatorów na polu elekcyjnym
-funkcja nie ustawała podczas bezkrólewia
-obwieszczał wybór nowego monarchy
-nosił laskę marszałkowską,
Marszałek nadworny -kompetencje takie same jak marszałka koronnego
Kanclerz-w Polsce przyjęto regułę że kanclerzem jest raz świecki raz duchowny, byli nominowani podczas sesji sejmowej, był uważany za rękę króla, kompetencje:
-zawiadywali kancelariami państwa
-polityka zagraniczna
-dzierżyli pieczęcie
-kontrola monarchy
-mieli czuwać by w sprawy Korony nie ingerowały obce państwa
-publikowanie ustaw sejmowych
-przewodnictwo sądom asesorskim
-na okres bezkrólewia funkcja kanclerza ustawała
Podskarbi-zarządzał dochodami i wydatkami państwa, obowiązki:
-pilnuje koron królewskich
-strzeże skarbu króla
-zarządza finansami państwa
-emituje pieniądz (przewodniczy mennicy)
-ściga fałszerstwa
rozlicza się na sesji sejmowej
Hetman-wzór urzędu pochodzi z Czech, mianowany przez króla na czas określonej kampanii, od 1527 uznany za najwyższego urzędnika wojskowego, obowiązki:
-prawo prowadzenia akcji dyplomatycznych
-dowodzenie oddziałami
-administracja wojskowa
-sądownictwo do podległych oddziałów
-organizacja żywności dla wojska
-wywiad wojskowy
uznawano za urząd dożywotni, podczas sejmu wielkiego zniesiono urząd hetmana w 1775 staje się tylko jednym z członków Rady