Kinga Manka, II rok filologii polskiej
Reformy ortografii polskiej
Ostatnia reforma ortografii polskiej miała miejsce ponad 70 lat temu. Język jest materią żywą i ciągle się zmienia, a co za tym idzie okres 70 lat od ostatniej reformy ortografii to okres wielu zmian, a szczególnie zmian dotyczących spolszczania obcojęzycznych nazw.
Jednak zacznijmy od początku. W 966 r. Polska przyjęła chrześcijaństwo, a co za tym idzie włączyła się w krąg kultury zachodniej wraz z jej pismem. Z konieczności trzeba było dostosować grafię łacińską do zasobu dźwięków polszczyzny. Brakowało m. in. Znaków dla:
Nosówek ę, ą i rozróżnienia i - y
typowych dla j. polskiego spółgłosek miękkich: b', p', v', m', n' itp.
spółgłosek środkowojęzykowych ś, ź, ć, dziąsłowych č, š, ž, oraz dla zwarto - szczelinowych
niezgłoskotwórczych i, u, a także dla ł
Na utrwalenie brzmień polskich głosek w kształcie łacińskich liter, ich odpowiednich połączeń potrzeba było aż czterech wieków. Proces ten musiał przejść trzy etapy: ortografię wieloznaczną (XII - XII w.), ortografię złożoną (XIV - XV w.) i okres wprowadzenia znaków diakrytycznych (XV - XVI w.)
Czym była grafia niezłożona inaczej ortografia wieloznaczna? Początkowo jeden znak łaciński oddawał dwie , a czasem i więcej polskich głosek np. s oznaczało s, ś, š, z, ź, ź, literą t oznaczano dźwięk t i ć. Grafię taka stosowano do XII w. a bogatym źródłem jej przykładów jest Bulla Gnieźnieńska z 1136r. (400 nazw miejscowych i osobowych) , Księga Henrykowska z XIII w. (pierwsze zdanie zapisane po polsku „Day ut ia obrusa a ti poziwai” oraz Kazania świętokrzyskie jako najdawniejszy zabytek prozy polskiej (XIV w.)
Początkowo nie odróżniano spółgłosek twardych od miękkich, różnie zapisywano głoskę k (przed a, o u, - k, przed e jako k, przed spółgłoską i w wygłosie jako c, k). Najwięcej trudności sprawiały nosówki (an, am - prasłowiańskie ą, e; en - nosowe, prasłowiańskie e, prasłowiańskie ę i ọ zlały się w jedną samogłoskę zbliżoną do nosowego a), rozróżniano jeszcze samogłoski długie i krótkie. Sposób zapisu nosówek jest najbardziej archaiczna cechą Bulli Gnieźnieńskiej. Nowościami, zaobserwowanymi w Kazaniach Świętokrzyskich są: pisanie głoski ć jako ch lub c, g jako oznaczenie j obok i , zastosowano jeden znak dla wszystkich nosówek - ø tj. „o” przekreślonego. Z czasem pojawiły się nowe dwuznaki ze względu na niejednoznaczność grafii (ss, sz, cz dz, rz) i trój znaki (np. sch). Ważna dla rozwoju ortografii polskiej była Biblia Królowej Zofii gdzie zastosowano podwójne znaki dla samogłosek długich (głównie e i a), konsekwentnie stosowano zmiękczenie spółgłoski za pomocą litery y, używano jej także do oznaczenia głoski j (szczególnie gdy występowała na początku oraz na końcu sylaby lub wyrazu).
Pierwszą, ważną próbę reformacji polskiej ortografii okresu średniowiecza podjął Jakub Parkoszowic, w 1440 r. ogłosił traktat o ortografii polskiej. Zaproponował m. in. Nowy sposób oznaczani spółgłosek twardych i miękkich (twarde miały być pisane okrągło a miękkie kanciasto) oraz namawiał aby podwojona samogłoska oznaczała samogłoski długie, litera l' miała oznaczać l, a litera l - głoskę ł. Niektóre z pomysłów Parkoszowica okazały się mało praktyczne, jednak jego próby dostosowania alfabetu łacińskiego do potrzeb polszczyzny ocenia się raczej pozytywnie.
Uporządkowanie grafii i ortografii zawdzięczamy głównie drukarzom. Różnorodność znaków hamowała produkcję książki dlatego dążono do uproszczenia m. in. Wieloznaków służących do oznaczenia spółgłosek nieznanych łacinie. Zaczęto rozróżniać: samogłoski pochylone od otwartych za pomocą kreskowania, konsekwentnie rozróżniano l od ł, przydzielono odpowiednie funkcje znakom i, y, wprowadzono interpunkcję. To właśnie kodyfikatorzy, związani ze środowiskiem drukarskim nadali jednolity kształt XVI - wiecznej ortografii ( Jan Seklucjan, Jan Sandecki, Małecki i Jan Januszowski). W 1594 r. wydano książkę Nowy karak ter polski…zawierającą m. in. Projekty ortograficzne Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego.
Na początku XVI w. nową rozprawę o ortografii polskiej ogłosił Stanisław Zaborowski (1513). Usunął on dwuznaki dla jednego dźwięku przyjmując wzorowany na sposobie Husa system znaków diakrytycznych nad literami, wprowadził znaki diakrytyczne na większa skalę niż Parkoszowic, bez zmian z jego propozycji utrzymały się litery ż oraz ł.
Kolejnym reformatorem był Stanisław Murzynowski, który w 1551 r. w Ortografii polskiej wprowadził oznaczenie miękkości spółgłosek przed samogłoskami za pomoca litery i, rozróżnił nosówki ę i ą oraz samogłoski i - y,a także głoski: c -cz - ć, z - ż - ź, dz - dż - dź, oraz zaczął storować dwuznak rz.
Niestety w ortografii polskiej znów zaczął panować chaos (XVII - XVIII w.)na skutek obniżenia poziomu sztuki drukarskiej. Dopiero w 1778 r. ks. Onufry Kopczyński znów podjąl się ustalenia reguł ówczesnej ortografii jednak nie przyjęła się m. In. Próba przywrócenia kreskowania liter, ale zaakceptowano rozróżnienie w narzędniku i miejscowniku końcówek przymiotników, zaimków przymiotnych i liczebników odmiennych -ym, -ém, -ymi,- émi. Kolejna próbę reformacji ortografii podjęlo Towarzystwo Przyjaciół Nauki, przewodniczącym towarzystwa był Stanisław Staszic.
Na szczęście w 1814r. powołano Deputację Ortograficzną, która położyła kres tworzeniu się „własnych” ortografii. W Rozprawach i wnioskach o ortografii polskiej ogłoszonych w 1830 r. postulowano:
usunięcie á
wprowadzenie j: jabłoń, mój, wyjazd
utrzymanie w wyrazach obcych -ya, -ia (Maryja, Julia)
pozostawienie w imiesłowach przysłówkowych końcówki -łszy (zładłszy, spostrzegłszy, przyniósłszy)
dopuszczenie końcówek ć, c, dz w bezokolicznikach
przyjęcie koncepcji Kopczyńskiego rozróżniającej w narzędniku i miejscowniku przymiotników oraz zaimków przymiotnych końcówek
Niestety wysiłki Deputacji nie zostały docenione głównie przez pogarszająca się sytuacje polityczna kraju, brakowało również organu koordynującego wysiłki podjęte w celu ujednolicenia ortografii.
Kolejną próbę ujednolicenia ortografii podjęła redakcja „Biblioteki Warszawskiej” w 1877 r. Jednak projekt przesłany w postaci memoriału Akademii Umiejętności w Krakowie nie został zatwierdzony. Od tej pory uwidoczniły się dwie szkoły pisowni: warszawska i krakowska. Pierwszą stosował Słownik warszawski, a druga powszechna była w szkołach publicznych Galicji. Spierano się o pięć zagadnień:
pisownia i/y - j po spółgłoskach w wyrazach zapożyczonych: (w) Marja, Julja, Francja, Anglja; (k) Marya, Francya, ale Julia, Anglia
pisownia zakończeń bezokoliczników: (w) być, piec, móc; (k) być, piec, módz
pisownia form imiesłowu przysłówkowego uprzedniego na -łszy: (w) zjadłszy; (k) zjadłszy
pisownia połączeń ke, ge czy kie, gie: (w) geografia, kielner; (k) geografia, kelner
końcówki -im/-ym - -emi, -im; -ymi,- -emi: (w) -im (-ymi), -imi (-ymi), bez różnicy rodzajów: dobrym synem, dobrym dzickiem, dobrymi synami, wielkimi oknami; (k) -im (-ym), -em, dobrym synem ale chorem dzieckiem, dobrymi synami ale biednemi sierotami.
Od 1891 do 1916 spierano się o kształt ortografii polskiej. Przeciwko ustaleniom krakowskiej Akademii Umiejętności występowali m. In.: Aleksander Brückner, Antoni Kalina, Jan Karłowicz. Próbowano nawet zarchaizować ortografię polską, na szczęście spotkały się te próby w ogromnym sprzeciwem. W 1916 Akademia Umiejętności na prośbę Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wystąpiła z ważnymi uregulowaniami ortograficznymi. Niestety w praktyce, piszący nie trzymali się tych postanowień. Widoczne było to zwłaszcza w tekstach prasowych zaledwie 1/16 dzienników przestrzegała zasad ortografii z 1918r. W 1930 r. obradujący w Krakowie Zjazd polonistów zażądał od Akademii Umiejętności rewizji ustalonych norm ortograficznych. Zdecydowano:
pisownia łączna wyrażeń złożonych z przyimka i rzeczownika jeżeli mają one znaczenie samoistnych przysłówków - pomału, zamłodu, zbliska, nakoniec, wkońcu
pisownię rozłączną zalecono gdy połączenie formy przypadka z przymiotnikiem „było luźne” po koleżeńsku, po naszemu, z polska
Jednak odmienne stanowisko w tej kwestii zajął Kazimierz Nitsch. Zasadniczego uporządkowania pisowni wyrażeń przyimkowych dokonał dopiero Witold Doroszewski, który zaproponował pisownię przede wszystkim, od razu, w ogóle.
Istotna zmiana w przepisach ortograficznych w latach 1931-32 dotyczyła przenoszenia lub dzielenia grup spółgłoskowych. Za obowiązującą uznano normę zgodną z budową słowotwórczą wyrazu np.: isk-ra a nie iskr-a. Postanowiono również, ze nie dzieli się wyrazowa jednozgłoskowych, połączeń literowych oznaczających jedną głoskę, dwugłosek, ale można podzielić mar-znie. Niestety Departament Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nie uznał zmian które przygotował Nitsch i po raz kolejny w polskiej ortografii zapanował chaos.
21 stycznia 1935 r. powołano do życia Komitet Ortografii Polskiej, którego inicjatorem był Tadeusz Lehr - Spławiński, a starania te popierał Zenon Klemensiewicz. W 1936 r. ustalono następujące zasady:
pisownia i/j - w wyrazach typu Maria - pisanie prze i z wyjątkiem po c, s, z (Francja, pasja, diecezja). W dwóch wyrazach pozwolono na oboczności: Maria i Maryja, triumf i tryumf.
ujednolicenie końcówek -ym, -ymi; -im, -imi - zgodnie z nowymi zaleceniami należało pisać np. wtem (nagle), zatem (wiec), przedtem, potem, pozostawiono pisownię w Skolem, w Zakopanem, w Bystrem, należało zapisywać tak też nazwy miejscowe np. w Górnem Bystrem chociaż było to niezgodne z fleksją tak samo zbudowanych nazw Nowe misato, Morskie Oko.
uregulowanie pisowni nazw geograficznych - przed reformą wyrazy morze, półwysep, przylądek traktowano jako wyrazy pospolite i nazwy geograficzne zapisywano morze Marmara, przylądek Horn, góra Ararat. Po reformie postanowiono, że w nazwach występujących w mianowniku i mogących występować oddzielnie pozostawiono dawną pisownię (Hel, Ararat, Bajkał) natomiast w nazwach typu Morze Martwe, Pustynia Błędowska, Półwysep Arabski oba wyrazy należało pisać wielkimi literami. Tak zresztą pozostało do dziś.
pisownia wyrażeń przyimkowych typu: nareszcie, naprawdę, znienacka - podstawowa zasada - pisownia rozdzielna bez względu na znaczenie. Łączną pisownię zachowano jedynie w tych wyrażeniach, w których dyktowana była dłuższą tradycją (wniwecz, wprost, wszerz) - były to głównie wyrazy, które traktowane były jako zrosty, mające już charakter prostych przysłówków. Za rewolucyjne uznano rozcięcia np.: przede wszystkim, w ogóle, za mąż.
pisownia przeczenia nie - w połączeniu z czasownikami od zawsze partykułę nie pisano oddzielnie z wyjątkiem takich wyrazów jak: niedowidzieć, niedosypiać, niecierpliwić się, nienawidzić, zniecierpieć. Już w 1918 postanowiono, ze nie trzeba pisać łącznie z zaimkami, przysłówkami, przymiotnikami i rzeczownikami. W wyniku decyzji komitetu otrzymaliśmy nowy przepis, który zmuszał piszącego do rozróżnienia pomiędzy imiesłowem przymiotnikowym w znaczeniu czasownikowym a imiesłowem w znaczeniu przymiotnikowym.
pisownia cząstki by - w 1918 r ustalono, że cząstkę by należy pisać łącznie z każdym poprzedzającym wyrazem, w 1936r. uzależniono ją od poszczególnych części mowy uznano, ze cząstkę by zapisuje się łącznie z osobowymi formami czasownika, a we wszystkich innych przypadkach pisze się je rozdzielnie, zalecono również łączny zapisz cząstki by ze spójnikami i partykułami.
jednostkowe zmiany pisowni - wbrew etymologii wprowadzono zmiany w pisowni takich wyrazów jak bruzda (brózda), chrust (chróst), dłuto (dłóto), hałastra (chałastra), kłuć (kłóć), pasożyt (pasorzyt), płukać (płókać), żuraw (żóraw).
Mało przychylnie do tych zmian podchodziły koła literatów i dziennikarzy, jednak nie sprzeciwiły się im instytucje rządowe.
Przy Komitecie Językoznawsta PAN w 1954 r. powołano Komisje Kultury Języka, której zlecono przygotowanie do druku XII wydanie Pisowni polskiej. Ustalono np.:
ke jedynie w mniej potocznych zapożyczeniach (hokej, jankes)
łączna pisownia obcych przedrostków wice-, anty-, kontr-, pseudo-, super-, ekstra-
pisownia wielka literą członów w nazwach orderów i odznaczeń (Za Zasługi dla Obronności Kraju)
ujednolicenie pisowni skrótowców - nie używano kropki (PKO zamiast P.K.O.)
przez pomyłkę, wbrew wszelkim ustaleniom wprowadzono do nazw miejscowych typu Warszawa Śródmieście, Chorzów Batory łącznik i obowiązywać miała pisownia Warszawa - Śródmieście mimo iż nie stanowiły one osobnych jednostek administracyjnych jak np. Czechowice - Dziedzice.
W 1963 r. wydrukowano XIII wydanie Pisowni polskiej jednak nie zostało ono rozpowszechnione, gdyż wprowadzało wiele ważnych zmian np.:
nakazywano pisać wielką literą zarówno Krakowiak jaki i Krakowianim niezależnie od tego czy mówiło się o mieszkańcu miasta czy województwa
zaproponowano nowy zapis tytułów czasopism - wszystkie człony nazwy miały być pisane wielką literą i to niezależnie od tego czy podlegają odmianie gramatycznej czy nie
zrezygnowano z pisania wielką literą Średniowiecze, Renesans, Modernizm decydując się na zapis małą litera
rozdzielna pisownia na co dzień, pisownia wpół do piątej a nie w pół godziny
W następnych latach dokonywano już niewielkich zmian i poprawek. W roku 1971 spolszczono niektóre zapożyczenia takie jak bigbit, czempion, blef, biznes. Uznano, że poprawny będzie zapis Konstytucja 3 maja jak w tytułach innych dokumentów. W kolejnych latach dokonywano zmian, które można by nazwać kosmetycznymi. Od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku początkowo Komisja Kultury Języka Komitetu Językoznawsta PAN, a później Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN - sukcesywnie wprowadzają zmiany w ortografii polskiej, które publikowane są w „Komunikatach rady Języka Polskiego” i pismach językoznawczych oraz w nowych słownikach ortograficznych. Dopuszczono na przykład pisownię:
eksmąż bez łącznika, pineska przez „s”
ważną zmianą jest uproszczenie pisowni partykuły nie z imiesłowami przymiotnikowymi niezależnie od znaczenia jednak z uwagi na przyzwyczajenia części użytkowników języka dopuszczono możliwość stosowania dotychczasowej zasady.
Dawniejsze reformy zakończono gruntownymi zmianami w 1936r. Obecnie wprowadza się drobne korekty i uzupełnienia, które są bardzo pożyteczne. Warto by zastanowić się nad innymi zmianami, które można by wprowadzić do polskiej ortografii by lepiej uporządkować przepisy dostosowując je do współczesnej polszczyzny.