Teoretyk „umowy społecznej” - Rousseau.
1. Życie.
Jean Jacques Rousseau urodził się w Genewie, w 1712r. Pochodził z ludu. Przeznaczony do rzemiosła i oddany do terminu, zbiegł w r. 1728, by szukać życia bardziej odpowiadającego jego aspiracjom. Był wychowankiem klasztornym nawracanym na katolicyzm, lokajem, a także nauczycielem muzyki.
Najspokojniejszy i najszczęśliwszy okres życia spędził w Sabaudii. Kształcił się i czytał wiele książek. W roku 1741 wyruszył do Paryża z zamiarem przedstawienia Akademii Nauk swego projektu znaków muzycznych. Mimo odrzucenia projektu, został w Paryżu.
Zdolności zastąpiły mu naukowe przygotowanie i najprzedniejsze sfery naukowe (późniejsi encyklopedyści) przyjęły go do swego grona.
Długo nie znajdował ujścia dla nurtujących go myśli i uczuć, dopiero praca konkursowa, ogłoszona w 1749 r. przez Akademię w Dijon, na temat: „Czy postęp nauki i sztuki przyczynił się do zepsucia, czy poprawy obyczajów?” dała mu sposobność do sformułowania ich i ogłoszenia. Jego paradoksalna odpowiedź, nagrodzona przez Akademię, dała mu w jednej chwili światową sławę. Sława nie zaspokoiła jego ambicji ani nie dała mu szczęścia. Różnice poglądów doprowadziły go do zerwania z encyklopedystami. Szukając życia bliższego przyrodzie, powrócił w 1754 r. do swej ojczystej Genewy, powracając jednocześnie na łono kościoła reformowanego. Prześladowania polityczne stały się powodem jego licznych przeprowadzek. Zmarł w 1778r.
2. Pisma i poglądy.
Rozprawa o nowej muzyce (1743)
Rozprawa o naukach i sztukach (1750) - nagrodzona w Dijon; Rousseau twierdził, że rozwój sztuki i postęp cywilizacyjny nie przyczyniły się do szczęścia człowieka. Jedyną wartością, która może zapewnić społeczną harmonię i samorealizację jednostki jest cnota, moralność, zgodność codziennego postępowania z własnymi przekonaniami. Tymczasem społeczeństwo wymusza na ludziach zachowania nieszczere, konserwuje niesprawiedliwy despotyczny ustrój i nierówność jednostek. Nauka i sztuki piękne odwracają natomiast uwagę człowieka od ponoszonych w ten sposób krzywd i skłaniają go na skupianiu się na rzeczach nieistotnych, podczas gdy dążenie do prawdziwego szczęścia w dalszym ciągu nie jest możliwe.
List o muzyce francuskiej (1753)
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności (1755)
Nowa Heloiza (1761) - pełny tytuł: Julia, Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u stóp Alp; powieść epistolograficzna, zalicza się do prozy sentymentalnej. Opisuje nieszczęśliwą miłość skromnego nauczyciela i jego arystokratycznej uczennicy.
Umowa społeczna (1762)
Emil, czyli o wychowaniu (1762) - przedstawił ideę wychowania wolnego od złych wpływów cywilizacji i kultury, zgodnego z prawami natury.
Uwagi nad rządem Polski (1772)
Wyznania (1770, opublikowane po śmierci w 1782)
3. Umowa społeczna.
Główne dzieło Rousseau to klasyczna utopia polityczna, w której została opisana demokracja idealna. Stworzył jej model na podstawie pism starożytnych i wspomnień z dzieciństwa w Szwajcarii. Idea ta zakładała, iż można założyć od nowa państwo już istniejące.
Utopia miała powstać przy zignorowaniu dotychczasowych struktur władzy i państw. Projekt umowy ma charakter czysto racjonalistycznej abstrakcji: lud zbiera się i w jednym akcie głosowania „unieważnia” liczącą stulecia lub tysiąclecia tradycję narodową, polityczną i religijną społeczeństwa. Umowa delegitymizuje wszystko, co miało miejsce przed jej zawarciem. Lud ma prawo do rewolucyjnych zmian, przebudowy społecznej w każdej dziedzinie, może zmienić prawa natury, nadać sobie nową religię, a nawet napisać zupełnie od nowa swoją własną historię. Konstruktywizm ludu nie posiada jakichkolwiek ograniczeń, gdyż świat i człowiek są całkowicie plastyczni - nie panują w świecie żadne prawa natury czy socjologii - i lud może świat przekształcić wedle swojej wolnej woli w jakimkolwiek kierunku. Odrzucając wszelkie prawa natury - tak chrześcijańskie, jak i liberalne - Rousseau uznawał tylko absolutną i nieograniczoną pierwotną suwerenność ludu.
„Ponieważ żaden człowiek nie ma władzy naturalnej nad innym człowiekiem i ponieważ siła nie tworzy nigdy prawa, pozostają więc układy, jako podstawa wszelkiej władzy prawomocnej między ludźmi”. Problemem zasadniczym jest znalezienie formy zrzeszenia, która by broniła i chroniła całą siłą osobę i dobra każdego członka, pozostającego wolnym - ten problem rozwiązuje umowa społeczna. Ponieważ każdy oddaje się w zupełności, sytuacja jest równa dla wszystkich. Skoro zaś sytuacja jest jednakowa dla wszystkich, w nikogo interesie nie leży, aby czynić ją uciążliwszą dla innych. Każdy oddając się wszystkim, nie oddaje się nikomu, ponieważ nie ma żadnego członka, nad którym nie nabyłoby się tych samych praw, jakie mu się względem siebie odstępuje. Umowa społeczna sprowadza się do następującej treści: „Każdy z nas wspólnie oddaje swoją osobę i całą swoją potęgę pod naczelnie kierownictwo woli powszechnej i traktujemy każdego członka jak niepodzielną część całości.”
Rousseau poprzez umowę społeczną chciał znieść jedną z przyczyn zła: nierówności społeczne wynikłe z pierwotnego przywłaszczenia ziemi. Według niego państwa dotychczasowe istniały z woli bogatych i dla zabezpieczenia ich interesów; umowa miała to odwrócić, stwarzając państwo na warunkach uznanych przez ogół, który dotychczas nie posiadał praw politycznych.
Idea rewanżu mas nad elitami ujawnia się w istocie samej umowy społecznej; jest to oddanie radykalne, gdyż ogół jest panem wszystkich dóbr i ma prawo wydać jakiekolwiek postanowienie kwestionujące dotychczasowe stosunki w jakiejkolwiek dziedzinie. Jedną z zasad umowy jest prawo ogółu, aby za pomocą państwa dokonać nowego rozdziału własności. Przed wolą ogółu nie chronią żadne prawa jednostki, gdyż wszelkie normy mają jedno uzasadnienie: wolę ogółu. Podstawowy warunek umowy społecznej brzmi: „zupełne oddanie się każdego członka ze wszystkimi jego prawami całemu społeczeństwu” i to jest według Rousseau prawdziwa wolność: „ktokolwiek odmówi posłuszeństwa woli powszechnej, będzie do tego zmuszony przez całe ciało [społeczne]: co nie oznacza niczego innego, jak że będzie zmuszony do wolności”. Koncepcja ta ma charakter skrajnie kolektywistyczny; antyindywidualizm posunięty jest do skrajności; oznacza negację własności: „państwo, w stosunku do swoich członków, jest panem wszystkich ich dóbr”. Zakres wolności wyznacza jednostkom wszechwładny ogół; obywatel winien zajmować się państwem, a państwo całością jego spraw. W sumie jest to wizja państwa demokratycznego co do odbioru władzy i totalitarnego co do treści; obywatele jako masa panują nad wszystkimi dziedzinami życia jednostek, lecz nie mają żadnych praw, jeśli ogół im ich nie da.
To, co charakteryzuje utopię Rousseau to przyjęte założenie, że opisana przezeń utopijna demokracja totalitarna jest jedynym prawowitym ustrojem i nawet jednomyślna zgoda ludu nie legitymuje innego ustroju. Lud bowiem nie ma prawa zrzec się własnej suwerennej woli i przelać ją na kogokolwiek. Wszelki inny ustrój jest więc tyranią, nawet jeśli istnieje za zgodą ludu i cieszy się jego poparciem. Teoria o niepodzielności i niezbywalności suwerenności ludu w praktyce stanowiła delegitymizację wszelkich innych ustrojów. Rousseau odrzucał wszelkie formy pośrednictwa wyrażania woli przez suwerenny lud, czyli parlamentaryzm; demokracja jest albo bezpośrednia, albo mamy do czynienia nie z rządami ludu, lecz z panowaniem oligarchii parlamentarnej za parawanem woli ludu; lud tylko wtedy jest suwerenny, jeśli gromadzi się na jednym placu lub polanie i decyduje o najdrobniejszych nawet sprawach państwa i poszczególnych obywateli. Oznacza to, że obok utopii ustroju, Rousseau tworzy także utopię obszaru, gdyż formuła taka jest niemożliwa dla jakiegokolwiek większego państwa.
Rys utopijny, o wyraźnie totalitarnym charakterze, to pojęcie „woli powszechnej” (volonte generale); Rousseau często posługiwał się tym pojęciem, nie rozumiejąc pod tym określeniem woli większości. „Wola powszechna” jest w ujęciu Rousseau najprawdopodobniej synonimem racji stanu, interesu narodowego lub podobnych pojęć.
Jest to model doskonałego społeczeństwa, żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju demokratycznym, którego obywatele współpracują ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego prawem porządku. Rousseau postulował budowę nowego społeczeństwa poprzez właściwe wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.
4. Opozycja.
Sprzeciw uczonych wobec poglądów Rousseau był powszechny. Z natury rzeczy sprowadzał się do obrony istniejących poglądów, które on atakował. Jednym z oponentów, któremu Rousseau specjalnie replikował, był król Stanisław Leszczyński. Polemika z Rousseau nie była trudna, bo ten zwalczając jednostronność panujących idei, sam uległ przeciwnej znów jednostronności. Broniąc roli uczucia, nie docenił rozumu; broniąc natury, nie docenił kultury; brakło mu poczucia rzeczywistości; jego poglądy, zwłaszcza pogląd na naturę ludzką, odpowiadały jego marzeniom, ale nie rzeczywistości.