BIBLIOTEKA ZYGMUNTA AUGUSTA
1547 - 7 lipca 1572
W 1545 dostaje w posagu Elżbiety Habsburżanki 100 tys. Dukatów, za które m.in. zakłada bibliotekę.
Młody król prowadzi dość swobodny styl życia, ponadto finansuje kolekcjonerstwo i utrzymuje trzy dwory wobec czego pieniędzy zaczyna brakować.
Biblioteka musi powstać ze względu na konieczność obsługi zarządzania krajem, leczenie króla i dworu, wymagania duchownych, ponadto ze względu na modę i rodzinne tradycje (tradycje Jagiellońskie, np. Jan Olbracht i słynny Graduał; ,biblioteka Sforzów należała do najzasobniejszych w tamtym okresie, poza tym b. Medyceuszów we Florencji, papieska, która za Sykstusa IV służyła już jako publiczna).
Bona przywiozła książki z Włoch i nabywała w Polsce, między innymi utwory do niej adresowane. W jej kolekcji znalazł się m.in. rękopis dzieła Długosza. Ponadto- dzieje Franciszka Sforzy, księcia Mediolanu (La Sforziada) pióra Giovanni Simonetty (Milano 1490) z barwną aluzyjną iluminacją wyk. Przez nadwornego miniaturzystę Sforzów Jana Piotra Birago. (Obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie). Tylko na tej iluminacji artysta umieścił swój podpis. (Później przeszła do kolekcji Jana Zamoyskiego, który przejął znaczną część książkowej spuścizny królewskiej).
Po Zygmuncie Starym syn odziedziczył ok. 70 tomów zanotowanych w Metryce Litewskiej, jako spis sporządzony 8 maja 1510 r:
39 ksiąg ruskich, wśród których znalazły się krakowskie druki Szwajpolta Fiola.
19 dzieł w 27 tomach - m.in. pełny kodeks prawa rzymskiego (druk z XV w.), słownik łaciński Reuchlina, encyklopedia Glanwilla, Historia Aleksandra Wielkiego, przełożona z łaciny przez Leonarda z Bończy, w srebrnej oprawie.
Spis obejmował pozycje z zamku wileńskiego, jednak nie wszystkie pozycje odziedziczył syn, np. Kodeks Justyniana znalazł się z czasem w Ministerstwie Sprawiedliwości w Moskwie. Jednak większość zbioru przeszła na Zygmunta Augusta - świadczy o tym np. spis ksiąg przejętych sporządzony przez Jana Zamoyskiego.
Niewiadomo kiedy Zygmunt August zaczął gromadzić księgozbiór. Otrzymywał też dary książkowe z zagranicy. Zabiegał o nie m.in. Piotr Tomicki, wicekanclerz i biskup krakowski. Od 1547 zaczął systematyczne gromadzenie zbiorów. Król zleca to zadanie swym jednocześnie wyznaczonym do tego celu agentom - w Krakowie Andrzejowi Trzecieskiemu ojcu, znanemu poecie i pisarzowi reformacyjnemu, aktywnemu członkowi zboru kalwińskiego, w Wilnie Janowi z Koźmina, swemu nadwornemu kaznodziei.
W Polsce były wtedy silne tendencje humanistyczne, reformatorskie. Wpłynęło to również na księgozbiór - ks. Albrecht Hohenzollern przysyłał książeczki służące do wyznania wiary luterańskiej oraz modlitewnik, a także inne książki luterańskie. Jeśli chodzi o książki innowiercze w księgozbiorze króla, to przyczynił się tutaj Andrzej Trzecieski, który zdobywał dzieła kalwińskie ( jego przyjaciele tłumaczyli przekład Biblii Brzeskiej z 1563 r.).
Ponadto - Biblia Lutra, własnoręcznie dedykowana przez niego królowi, oprawiona w jedwab i srebro, przechowywana w odpowiedniej szkatule (przez tę Biblię Zygmunt August był podejrzewany o sprzyjanie luteranizmowi; przechowywano ją w Bibliotece kolegium jezuickiego w Wilnie do roku 1656, kiedy to została - wobec zbliżania się wojsk moskiewskich- do Królewca wraz z całą biblioteką, ale już jej nie zwrócono); Bernardino Ochnio Dialogi, Biblia Brzeska z 1563 r.
Jeśli chodzi o dzieła z tematyki historycznej, to można wyróżnić przede wszystkim historyka dziejów Polski, Marcina Kromera De origine et rebus gestis Polonorum (Bazylea 1555).
Dzieła chrześcijańskie głównie w Krakowie- w 1547 r. Notujemy wiele dzieł ojców Kościoła: Euzebiusza, Ambrożego, wielotomowego Hieronima, Jana Chryzostoma. Od roku 1550 zaczyna wśród nabytków przeważać prawo, jakkolwiek dział teologii wciąż rośnie. Biblioteka wzbogaca się o liczne wydania Biblii w różnych językach, ponadto przybywają dzieła zwalczające protestantyzm (np. Jan Cochlaeus). Znikomy jest procent dzieł różnowierczych. Istnieją dwie teorie: twórca przed śmiercią kazał spalić dzieła heretyckie; Anna Jagiellonka zrobiła czystki.
Do 1552 r. Trzeciescy dostarczyli włącznie 1273 tomy.
W 1565 r. Skarbiec książkowy został przeniesiony z Wilna do Tykocina.
Biblioteka posiadał bogaty zbiór liturgików (wiemy z testamentu) - graduały, antyfonarze, agendy, mszały.
Król pod koniec życia przebywając na stałe w Warszawie musiał i tam gromadzić jakiś podręczny zbiór. Król przekazał bibliotekę Jezuitom wileńskim - wycena biblioteki opiewała na sumę 10 000 złotych pol. Była to pokaźna suma i według obliczeń zbiór zawierał ok. 5000 dzieł.
W zależności od problemów kultury stan zbiorów ulegał ciągłym zmianom.
DZIEDZINY:
prawo
medycyna
historia
astronomia
przyrodoznawstwo
piśmiennictwo humanistyczne (starożytnictwo) - obfitość piśmiennictwa hellenistycznego
teologia
TESTAMENT - większą część księgozbioru przekazywał Jezuitom wileńskim. Egzekutorem testamentu była siostra- Anna Jagiellonka.
Była to największa kolekcja w Polsce, nowoczesna (najnowsze trendy i wiedzę z danej dziedziny).
Funkcja - księgozbiór służył królowi i jego dworowi, ale też całej społeczności twórców: uczonych i literatów całego kraju.
* Franciszek Lizmanin - jeden z głównych działaczy zboru różnonowierczego, został wysłany z poselstwem za granicę w 1551 r. Według niejasnych świadectw miał on przesłać do Polski oprócz listów Kalwina do króla i teologów szwajcarskich do wybitniejszych działaczy małopolskich także książki. Z innych jednak przekazów wiadomo, iż oddał tylko jeden tom- było to dzieło włoskie z zakresu wojskowości.