Jarosław Iwaszkiewicz
Proza Iwaszkiewicza jest silnie związana z tradycją literacką i z przemianami literatury współczesnej, jednak trudno ją włączyć do któregoś z XX-wiecznych prądów czy kierunków. Jego wczesne utwory utrzymane są w konwencji baśniowo-poetyckiej powieści poetyckiej (Zenobia Palmura, Ucieczka do Bagdadu, Wieczór u Abdona); dominuje w nich tradycja modernistyczna, która ulega zarazem próbom przewartościowania, skupionym wokół opozycji sztuka-życie. Motyw ten przewija się również w stylizowanych na autobiografie powieściach (Hilary, syn buchaltera, Księżyc wschodzi). Począwszy od powieści Zmowa mężczyzn Iwaszkiewicz tworzy własną, oryginalną wizję świata, która pełny wyraz osiąga w opowiadaniach Panny z Wilka, Brzezina, Młyn nad Utratą, oraz powieściach Czerwone tarcze i Pasje błędomierskie. Dojrzałą prozą Iwaszkiewicza rządzi zasada kojarzenia przeciwieństw (życie-śmierć, miłość-nienawiść i in.) i nadawanie im wymiaru filozoficznego uogólnienia losów postaci cechujących się bogatym życiem psychicznym i wrażliwą świadomością, osadzonych w precyzyjnie wystudiowanym, pełnym zmysłowych uroków świecie, który jest czynnym tłem przedstawianych zdarzeń. Uwikłanym w owe antynomie bohaterom towarzyszy prawie zawsze poczucie tragizmu, uzasadnione okrucieństwem praw natury (częsty motyw przedwczesnej śmierci) albo klęską racji jednostkowych w obliczu procesu historycznego. Tragizm ten nabiera wymiaru szerszego w utworach zrodzonych z doświadczeń wojenno-okupacyjnych: Kongres we Florencji (nowele włoskie), Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów (w zbiorze Nowa miłość), Stara cegielnia. Młyn nad Lutynią, Kwartet Mendelssohna (Opowieści zasłyszane), Kościół w Skaryszewie (O psach, kotach i diabłach), a także w zakrojonej na sposób epicki powieści o losach polskiej inteligencji w I połowie XX stulecia - Sława i chwała. W prozie Iwaszkiewicza występuje jednak nie tylko inelektualno-moralny niepokój, ale także towarzyszące mu przekonanie o istnieniu w naturze ludzkiej zdolności do słusznych wyborów etycznych i związku tragicznego przeżycia ze szczególną intensyfikacją doznań estetycznych i zmysłowych (Tatarak, Kochankowie z Marony, Sny. Ogrody. SÉrÉnitÉ, Noc czerwcowa. Zarudzie. Heydenreich).
Iwaszkiewicz świadomie - wykorzystując całą gamę stylów i konwencji literackich - rozwinął i unowocześnił formę gatunkową opowiadania, nadał nowy kształt powieści historycznej i ożywił narrację epicką, wzbogacając ją elementami refleksji i liryzmu.
Jako poeta Iwaszkiewicz był najmniej typowym przedstawicielem grupy Skamander. Od pozostałych jej członków dzieliły go odmienne tradycje kulturowe i większy stopień wewnętrznego skomplikowania. Do charakterystycznych i najtrwalszych cech jego poezji należą: silna wrażliwość zmysłowa pozwalająca poecie z niezwykłą intensywnością oddawać urodę świata, kult sztuki oraz jasna świadomość nieosiągalności szczęścia.
W rozwoju przedwojennej poezji Iwaszkiewicza daje się zauważyć swoistą naprzemienność, opartą na kontrastach i przeciwieństwach. Po wyszukanym estetyzmie tomu Oktostychy, następny tom Dionizje miał biegunowo odmienną, ekspresjonistyczną tonację. Z kolei, po dwu zbiorach, w których dominowały kameralność, prywatność i postawa filozoficznej rezygnacji (Kaskady zakończone siedmioma wierszami, Księga dnia i księga nocy) następny tom Powrót do Europy przyniósł problematykę historiozoficzną, tok dyskursywny i akcenty patosu. Po tomie Lato, cyklu wierszy ukazujących świat wewnętrznych niepokojów i metafizycznego lęku, nastąpiło Inne życie, w którym dominowała poezja kultury - tłumaczenie na język poetycki wielkich dzieł malarskich. Ówczesna liryka Iwaszkiewicza stroniła na ogół od nowatorstwa, skłaniając się coraz wyraźniej ku klasycyzmowi. W twórczości powojennej kontynuacją tego nurtu były Ody olimpijskie. Rozwój jego poezji poszedł w odmiennym kierunku - ku odrzuceniu tradycyjnych rygorów. Po tomach przejściowych Warkocz jesieni i Ciemne ścieżki, decydujący zwrot przyniósł zbiór Jutro żniwa. Zapoczątkował on - kontynuowany przez tomy Krągły rok, Xenie i elegie oraz Śpiewnik włoski - renesans poezji Iwaszkiewicza, która nowoczesnym, ascetycznym językiem, w przejmujący sposób mówiła teraz przede wszystkim o sprawach ostatecznych ludzkiego życia. Jednym ze szczytowych osiągnięć poezji Iwaszkiewicza stał się zbiór Mapa pogody i ostatnie wiersze poety, w których powrócił on do bogactwa środków wyrazu, do szerokich perspektyw historyczno-kulturowych i doprowadził do poetyckiego mistrzostwa topos żegnania się ze światem.