Kamienie szlachetne pochodzenia organicznego
Kamienie szlachetne pochodzenia organicznego są od wieków cenione w jubilerstwie. Mimo że nie należą do najtwardszych i nie mają takiego blasku, jak np. brylanty czy rubiny, często zdobiły klejnoty będące w posiadaniu możnych rodów, a nawet królewskie insygnia.
Perły
Na dużą wartość pereł ma wpływ piękny połysk, barwa, odcień, brak konieczności dodatkowej obróbki dla polepszenia wyglądu, a także niebezpieczeństwa czyhające na poławiaczy. Dawniej pochodzenie pereł było nieznane. Wierzono np., że perły są łzami nieszczęśliwych osób zamkniętymi w muszlach przez ocean.
Z biegiem czasu powstawanie pereł udało się wyjaśnić. Swoje istnienie zawdzięczają żywym organizmom. Perły powstają w płaszczu, narządzie otulającym miękkie ciało małża, znajdującym się wewnątrz dwustronnej skorupy. Są one naturalną ochroną przed podrażnieniem przez obce ciała, np. ziarenka piasku, narządów wewnętrznych małża. Te najcenniejsze i najpiękniejsze są wytwarzane przez małże morskie z rodziny perłopławów (Pteriidae), które żyją w ciepłych morzach przytwierdzone do dna na głębokości 30 m. Najwięcej pereł dostarcza perłopław Pteria morgaritifera odławiany w Zatoce Perskiej i Zatoce Manaar u wybrzeży Cejlonu. Natomiast największe perły wytwarza perłopław żyjący u zachodnich i północnych wybrzeży Australii.
Znane są także perły wytwarzane przez słodkowodne małże, m.in. skójkę (Unio) i szczeżuję (Anodonta). Perły te nie mają większej wartości, mimo że są rzadko spotykane.
Każda perła ma podobną budowę i zbliżony skład chemiczny. Wokół obcego ciała układają się koncentrycznie warstewki masy perłowej. Składają się one w 90% z aragonitu, tj. węglanu wapnia, oraz substancji organicznej (konchioliny) i wody. Piękną, kunsztowną budowę prawdziwej perły można obejrzeć pod mikroskopem. Taka obserwacja pozwala z łatwością odróżnić perły naturalne od sztucznych, wykonanych np. z rybiej łuski.
Połysk i gra barw pereł zależy od zjawisk optycznych zachodzących w trakcie odbijania się promieni świetlnych od warstewek aragonitowych. Najpiękniejszy połysk, określany mianem wschodniego, mają perły pochodzące z Zatoki Perskiej i okolic Cejlonu. Barwa pereł może być bardzo różna i zależy od stosunku ilościowego masy perłowej do konchioliny. Zewnętrzne warstwy pereł białych, srebrzystych, opalizujących i niebieskoszarych składają się tylko z masy perłowej. Barwa żółta, brunatna i czarna jest tym intensywniejsza, im bliżej powierzchni perły i w większym nagromadzeniu występuje konchiolina.
Najwyższą cenę uzyskują perły różowe, a następnie kremowe, białe, czarne, brunatne i inne. Na podstawie barwy i połysku znawcy potrafią określić pochodzenie pereł. W przeciwieństwie do większości kamieni szlachetnych perły nie są trwałe. Na skutek rozkładu konchioliny pod wpływem zmiennych warunków atmosferycznych matowieją, ciemnieją, zaczynają się łuszczyć i w końcu się rozsypują. Znajdowane w starych grobowcach po dotknięciu rozpadały się na brunatny proszek.
W zależności od warunków powstawania perły osiągają różne kształty i wielkości. Najwyżej cenione są perły kuliste i w kształcie kropli. Mogą mieć wielkość ziarenka piasku, a wyjątkowo - nawet gołębiego jaja. Największa znaleziona perła ma wagę 454 karatów. Można ją zobaczyć w przyrodniczym oddziale British Museum w Londynie. Ma kształt wydłużonej kropli o długości 50 mm a barwie w ¾ białej i w ¼ brązowej. Jej wartość oceniono na 40000 dolarów.
Hodowla pereł
Już w XIII wieku Chińczycy stwierdzili, że wprowadzone do wnętrza perłopławu drobne przedmioty po pewnym czasie pokrywają się masą perłową. W ten sposób uzyskiwano pokrycie masą perłową malutkich posążków Buddy. Do tych samych wniosków doszedł w XVIII wieku przyrodnik Karol Linneusz. Na większą skalę badania nad perłami hodowlanymi prowadzili w XIX wieku Japończycy. W roku 1890 Mikimoto, pod kierunkiem profesora zoologii Mitsukuri, opracował metodę otrzymywania pereł na dużą skalę. Perły te, o kształcie półkuli, nazywane były perłami japońskimi. Aby otrzymać perłę okrągłą sklejano obie połówki. Pierwsze perły łudząco podobne do naturalnych uzyskał Japończyk Mikimoto. Oparł się na badaniach naukowych niemieckiego zoologa F. Alverdesa z Marburga. Po wprowadzeniu do płaszcza małży malutkiej kuleczki z masy perłowej lub nawet maleńkiej perły naturalnej, otrzymywał perły o prawidłowej budowie kulistej. Aby chronić perłopławy przed krabami, ośmiornicami i rybami, umieszczano je w klatkach pod tratwami na głębokości 3-4 metrów.
Wprowadzenie do handlu dużej ilości pereł z japońskich hodowli spowodowało początkowo zamieszanie na światowych giełdach, lecz wkrótce opracowano niezawodne metody odróżniania pereł naturalnych od hodowlanych. Naturalne nadal uzyskują znacznie wyższe ceny. Istotna różnica polega na budowie wewnętrznej: w perle naturalnej wszystkie warstwy wokół jądra układają się koncentrycznie; w perle hodowlanej ze względu na duże sztuczne jądro warstwy masy perłowej ułożone są prawie równolegle, a tylko nieliczne zewnętrzne - koncentrycznie. Badania za pomocą specjalnego mikroskopu, endoskopu, a w szczególności promieni Rentgena jednoznacznie pozwalają ustalić pochodzenie perły.
Ciekawostki
1. Naszyjniki z pereł o różnych barwach wyglądają bardzo efektownie. Stanowią przedmiot pożądania wielu eleganckich pań.
2. Popularnymi imitacjami pereł są tzw. perły francuskie. Szklane kuleczki zanurza się w opalizującym preparacie z łusek rybich lub w roztworze żelatyny.
3. Wartość pereł zależy od wielkości, kształtu, barwy i połysku. Wielkość pereł podaje się w granach (1 gran = 0,0648 grama, tj. ok. 1/3 karata), tylko bardzo duże mierzy się w karatach, tak jak w przypadku kamieni szlachetnych.
4. Niektóre małże morskie są chętnie poławiane ze względu na efektowne barwy macicy perłowej i możliwości wytwarzania z niej pięknych ozdób.
Muszle
Znakomitym materiałem do wyrobu biżuterii, paciorków, guzików i wielu innych ozdób są muszle o różnych kształtach i kolorach. Kolorowe muszle ślimaków i perłopławów są poszukiwane ze względu na opalizujące barwy masy perłowej. Małże o szczególnie pięknych skorupach występują u wybrzeży Australii, Nowej Zelandii i USA.
Ze względu na piękny pancerz grzbietowy zagrożony jest morski żółw szylkretowy (Eretmochelys imbricata) żyjący w ciepłych wodach zachodnich Indii i Indonezji. Na szczęście naturalny szylkret jest zastępowany obecnie przez plastikowe imitacje.
Kość słoniowa
Od tysiącleci popularnym materiałem wykorzystywanym w zdobnictwie była kość słoniowa. Niewątpliwymi jej zaletami są łatwość obróbki, intensywne kremowe zabarwienie i piękna faktura. Międzynarodowe przepisy dotyczące ochrony zwierząt w istotny sposób ograniczyły ilość pozyskiwanego surowca. Sprzedaż kości słoniowej stanowiła dużą część dochodu narodowego niejednego biednego państwa afrykańskiego.
W zdobnictwie wykorzystuje się także kości innych zwierząt, np. dzika, hipopotama, guźca, morsa. Obróbce poddaje się również kości niektórych zwierząt kopalnych, takich jak mamuty czy mastodonty.
Ciekawostki
rzeźbienie w kości słoniowej ma niezwykle długą historię. Znaleziony we Francji rzeźbiony kawałek kości mamuta oceniono na ponad 30000 lat.
Dla biednych afrykańskich i azjatyckich rzemieślników obróbka kości słoniowej stanowi znaczące źródło dochodów.
Celnikom udaje się czasem zarekwirować cały ładunek przemycanej kości słoniowej. Nie zlikwiduje to jednak handlu nielegalnym towarem.
Korale
Duże znaczenie w jubilerstwie mają korale. Są to wapienne części szkieletowe koralowców (Anthozoa). Koralowce tworzą ławice na głębokości 3 do 50 metrów. Pnie takiej kolonii koralowej dochodzą średnio do 40 cm wysokości, a gałązki do 4-6 cm grubości. Najcenniejszy jest koral czerwony, zwany także prawdziwym lub szlachetnym. Bywają odmiany białe, różowe, białe w różowe plamki, niebieskie, czarne a nawet żółtawe. W stanie naturalnym wszystkie korale są matowe. Po wypolerowaniu nabierają szklistego połysku. Są wrażliwe na podwyższoną temperaturę i działanie kwasów, a w trakcie noszenia bledną; uzyskują swoją barwę po zanurzeniu w wodzie utlenionej.
Najczęściej korale występują u wybrzeży Morza Śródziemnego i Czerwonego, w pobliżu Archipelagu Malajskiego, a także w przybrzeżnych morzach Japonii.
Ciekawostki
Wyroby z korali od lat cieszą się powodzeniem. Sznury korali są nieodzowną ozdobą stroju krakowskiego. Niekiedy mają duże wartości i są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Gagat
Mało znaną bitumiczną odmianą węgla brunatnego jest czarny lub ciemnobrązowy gagat. Powstał on przed milionami lat ze szczątków drzew, które po rozłożeniu uległy zwęgleniu. Jego gęstość wynosi 1,3 g/cm3, a twardość jest zbliżona do twardości zwykłego szkła okiennego.
Na skutek polerowania uwydatnia się woskowy, tłusty połysk. Po silnym podgrzaniu gagat spala się podobnie jak węgiel.
Najważniejszym miejscem występowania i obróbki jest miejscowość Withby w hrabstwie Yorkshire (Wielka Brytania). Znany jest również gagat z Hiszpanii, Francji, Niemiec, Chin, USA, Turcji i Rosji.
W Polsce w niewielkich ilościach występuje w utworach jurajskich Gór Świętokrzyskich i w okolicy Opoczna. Swoją popularność zawdzięczał XIX-wiecznej biżuterii żałobnej. Wyrabiano z niego różańce, broszki, naszyjniki, wisiorki, kolczyki. Ze względu na właściwości elektrostatyczne nazywano go niesłusznie czarnym bursztynem.