LITERATURA

Sem. I

1. Roland Barthes, Mit i znak, [tu:] Biedak i proletariusz, Befsztyk i frytki, Striptease, Nowy Citroën, Fotogenika wyborcza.

2. Bruno Bettelheim, Cudowne i pożyteczne.

3. Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, [tu:] rozdziały Kontrkultura, Kultura.

4. Zygmunt Freud, Kultura jako źródło cierpień.

5. E. Leach, Levi-Strauss.

6. Dwight MacDonald, Teoria kultury masowej.

7. Jean Piaget, Strukturalizm, [tu:] Antropologia kulturalna, Myśl nieoswojona, Rasa a nauka.

8. Słownik etnologiczny, [hasło:] strukturalizm.

9. Ziółkowski M., C. Levi-Straussa koncepcja kultury, [w:] „Studia socjologiczne” nr 4/76.

WPROWADZENIE

Antropologia - 1) biologiczna nauka porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu, rozwoju osobniczym i rodowym oraz zróżnicowaniu rasowym; 2) dział filozofii zajmujący się człowiekiem jako istotą społeczną, traktujący o jego powiązaniach
ze światem kultury, całokształtem wytworów działań ludzkich; 3) w krajach anglosaskich: nauka o kulturze różnych narodów, zwłaszcza pierwotnych.

Etnografia - nauka będąca działem historii, poddająca klasyfikacji ludy świata, badająca ich skład, pochodzenie, rozmieszczenie; wyjaśnia osobliwości materialne, społeczne i duchowe ludowych kultów; ludoznawstwo.

Etnologia - termin równoznaczny z etnografią lub używany dla określenia nauki zajmującej się badaniami porównawczo-teoretycznymi nad kulturami ludów, głównie pierwotnych.

Kultura - termin przybierający szerszy bądź węższy zakres; 1) całokształt dorobku ludzkości gromadzonego w ciągu jej dziejów, zarówno materialnego (ogół sił, środków i umiejętności o charakterze materialnym), jak duchowego (ogół osiągnięć
w nauce, sztuce, moralności itp.); 2) poziom rozwoju społeczeństw, grup i jednostek w danej epoce - szeroko uwarunkowany osiągnięciami wiedzy, sztuki oraz formami współczesnego życia społecznego; 3) poziom osiągnięć i sprawności w jakiejś określonej dziedzinie; 4) poziom rozwoju intelektualnego, moralnego; 5) takt, obycie.

Socjografia - nauka dokładnie opisująca zjawiska i procesy zachodzące w różnego rodzaju zbiorowościach ludzkich dla potrzeb socjologii nauk społecznych
o charakterze teoretycznym.

Socjologia - nauka o społeczeństwie i procesach, które w nim zachodzą; zajmuje się badaniem stosunków społecznych, określa prawidłowości powstawania
i przekształcania się różnych form życia zbiorowego, analizuje w tych zbiorowościach. Jako samodzielna dyscyplina naukowa pojawiła się w 2. połowie XIX wieku. Termin wprowadził francuski filozof A. Comte - w znaczeniu ogólnej nauki
o strukturze społeczeństwa, prawach jego rozwoju u metodach badania. Obecnie socjologia traktowana jest na ogół jako nauka empiryczna o strukturze
i funkcjonowaniu różnych zbiorowości.

Sztuka - podstawowy składnik kultury; jeden z zasadniczych sposobów uzewnętrzniania zdolności twórczych człowieka - zespół świadomych działań ludzkich, w wyniku których powstaje przedmiot estetyczny (obraz, rzeźba, budowla, film, utwór sceniczny lub muzyczny itd.), określany mianem dzieła sztuki;
w starożytności był to termin bardzo rozległy, zaliczano do niej również
np. aktywność poznawczą człowieka - filozofię.

SZTUKA

Najbardziej charakterystyczną dziedziną kultury symbolicznej jest sztuka.

Jej stosunek wobec praktyki społecznej jest szczególnie złożony, jej funkcje ekspresyjne szczególnie rozwinięte.

W potocznym użyciu, mówiąc o kulturze jakiegoś kraju, ludu lub narodu,
ma się na myśli w szczególności sztukę odzwierciedlającą w sposób artystyczny naczelne wartości ludzkiego świata.

Znaki stosowane w sztuce najlepiej odpowiadają przedstawionej poprzednio definicji symbolu. Są abstrakcyjne, wieloznaczne, samozwrotne, tj. zatrzymujące na sobie uwagę twórcy i odbiorcy.

Koncepcja bezinteresowności i autoteliczności powstała właśnie w związku
ze sztuką. W starożytności Arystoteles, nie dysponując jeszcze terminem wyodrębniającym sztukę spośród innych umiejętności, zwrócił uwagę na fakt,
że niektóre z nich są tylko narzędziem pośrednio służącym zaspokojeniu potrzeb.
Te, w których cel był bezpośrednio realizowany, zyskały nazwę sztuki.

W czasach nowożytnych Immanuel Kant rozwinął koncepcję bezinteresowności zwłaszcza estetycznych doświadczeń. Sąd estetyczny odznacza się - wg niego - charakterem czysto kontemplacyjnym. Jest wolny od pożądania przedmiotu przedstawianego przez dzieło sztuki. Idąc śladami tej teorii, Alfred Weber uznał całą kulturę, rozumianą wyłącznie jako kulturę symboliczną, za dziedzinę, w której ustaje wszelka konieczność życiowa, a człowiek wolny od materialnych potrzeb oddaje się bezpośrednim doznaniom najcenniejszych wartości.

Weber nie posługiwał się pojęciem wartości autotelicznych. Zostało ono jednak już
w XVIII wieku wprowadzone do teorii literatury przez szwajcarskich krytyków,
J.J. Bodmera i J.J. Breitingera, następnie przejęte przez poezję parnasizmu jako hasło sztuka dla sztuki i w tym sformułowaniu zastosowane przez chilijskiego poetę Vincente'a Huidobro w dobie awangardy początków XX w.

Pod jego wpływem znajdował się twórca krakowskiej „Zwrotnicy”, Tadeusz Peiper. Dla tegoż jednak koncentracja na samym przekazie artystycznym nie oznaczała lekceważenia społecznych zadań sztuki. Przeciwnie, przez sztukę właśnie chciał on trafić do mas społecznych, dostarczyć wyrazu ich najistotniejszym problemom
i umożliwić im w przeżyciu sztuki najpełniejszą ekspresję własnych stanów.

Pojęcie autotelicznych wartości jest podstawowym elementem socjologicznej teorii estetycznej Stanisława Ossowskiego. Zgodnie z jego stanowiskiem, przeżycia estetyczne należą do kategorii doświadczeń, które umożliwiają pełne, bezpośrednie doznanie zaspokojenia istotnych potrzeb człowieka. Warunkiem przeżycia estetycznego jest pełne zatopienie się w doznawaniu, „życie chwilą”, wykluczające chęć i potrzebę jednoczesnej, aktualnej myśli o czymkolwiek innym.

„Życie chwilą” jako warunek pełni i skuteczności kontaktu z kulturą symboliczną wartości w życiu człowieka. Wartości autoteliczne nie ograniczają się do sfery kultury symbolicznej. Przeciwnie - ich występowanie jest jak najbardziej zrozumiałe właśnie poza tą sferą. Czynności człowieka, który zaspokaja głód, pragnienie, popędy seksualne, są jak najbardziej autoteliczne. Są wartością same przez się, gdyż w nich bezpośrednio, w samej ich realizacji osiągnięty zostaje cel ludzkich pożądań, zredukowane zostaje napięcie wynikłe z biologicznej lub psychofizycznej konieczności.

Możliwość równie bezpośredniego zaspokojenia jakichś istotnych potrzeb
przez czynność tylko symboliczną stanowi natomiast godną uwagi, a nawet zadziwiającą swoistość gatunku ludzkiego.

Herder napisał, ze człowiekowi potrzebna jest jego kultura. Przystosowawcze funkcje kultury podkreślali ewolucjoniści i funkcjonaliści. Kultura jest jednak potrzebna człowiekowi także w sferze symbolicznej - religii, sztuki, nauki, zabawy.
Z tego względu Gassiver nazwał człowieka stworzeniem symbolicznym, a Marks zastanawiając się na jego „gatunkową naturą” powiedział, że człowiek
przez swe zmysły potwierdza się także w różnych dziedzinach sztuki i jest zdolny tworzyć także wg kanonów piękna.

Stwierdzenie autoteliczności kultury symbolicznej oznacza, że ma ona również - choć nie wyłącznie - autonomiczną funkcję i że nie można jej całkowicie sprowadzić do działań instrumentalnych wobec jakiejkolwiek sfery kultury socjetalnej lub kultury bytu. Nie oznacza ono jednak z drugiej strony, że kultura ta jest w pełni autonomiczna i że nie ma żadnych innych funkcji prócz bezpośredniego zaspokojenia potrzeb numenalnych (związanych z wyobrażeniem bóstwa), poznawczych, estetycznych lub ludycznych, zabawowych.

Charakteryzując poprzednio religię i naukę jako dziedziny kultury symbolicznej, zwracano już uwagę na instrumentalne ich odniesienie do różnych dziedzin życia
i kondycji ludzkiej. Nie inaczej przedstawia się sytuacja sztuki.

Dzieła artystyczne od wieków służyły uświetnianiu religijnych, politycznych
i innych publicznych i prywatnych celów. Były wykorzystywane dla wzmożenia mocy perswazyjnej ideologii, dla wzmocnienia społecznych więzi.

Koncepcja „przynęty” - wartość, która ma siłę przyciągania i motywowania ludzi
do określonego jej charakterem działań. Jest jednak wykorzystywana do celów dodatkowych, często nieuświadamianych przez osoby ulegające wpływom „przynęty”.

Przynęta właściwa sztuce jest w pełni autoteliczna. Wg wielu teoretyków siła przyciągania sztuki wiąże się z pięknem, które Kant określał jako to, „co się podoba z subiektywną koniecznością, w sposób powszechny, bezpośredni i zupełnie bezinteresownie”.

Badania nie potwierdzają zdania Kanta o powszechności estetycznego sądu. Można też z nich wywnioskować, że nie zawsze piękno jest tym, co przyciąga ludzi do sztuki.

W niektórych konwencjach artystycznych wartości estetycznych odbiegają
od kryteriów piękna. Licznych odbiorców pociąga też zawarta w dziełach fikcja
i chęć zastępczego przeżywania treści przedstawionych.

FUNKCJONALNA TEORIA KULTURY

Nauka powinna być ścisła i spójna, ale jednocześnie prosta i zrozumiała.

Bronisław Malinowski (ur. 1884) - twórca funkcjonalizmu, antropolog.

• syn Lucjana Malinowskiego, językoznawcy, badacza dialektu śląskiego

• studia - nauki społeczne (UJ, Lipsk)

• spotkania z Wundtem (psychologia etnologiczna)

• od 1914 - badania terenowe w Australii

Funkcjonalna teoria kultury

• krytyka odrębnego badania kultur

• kultura - integralna całość składająca się z narzędzi i dóbr konsumpcyjnych,
  i twórczych zasad różnych grup społecznych, ludzkich idei, wierzeń
  i obyczajów

• teoria instytucji i potrzeb

• główna funkcja kultury - przystosowanie się człowieka do otoczenia

• człowiek - istota w pewien sposób stadna, łączy się w jakieś grupy

• instytucje - organizacje, w jakie się zbierają ludzie

• zasada reprodukcji

• rodzina

• zaloty (w kulturze Melanezji)

• ślub

• grupa domowa

• grupy krewnych

• zasada terytorialna

• sąsiedzka grupa lokalna

• miasto

• dzielnica

• zasada fizjologiczna

• prymitywne totemiczne grupy płciowe

• organizacje młodzieżowe

• zrzeszenia dobrowolne

• loże masońskie

• kluby

• towarzystwa wzajemnej pomocy

• tajne stowarzyszenia

• zajęcia i zawód

• czarownicy

• lekarze

• prawnicy

• rzemieślnicy

• kultury nie można badać wyrywkowo

Zwyczaj kula - rytualny zwyczaj ludów Melanezji, wzajemna wymiana różnych przedmiotów.

Socjologiczne aspekty kula

• decyduje o tym wódz

• stosunek partnerstwa (obcy z innej wyspy obdarowuje gospodarza, a ten mu się odwdzięcza)

• nawiązanie stosunku kula:

• odpowiedni wiek

• posiadanie wartościowych rzeczy

• znajomość magii

• uczestnictwo kobiet:

• raczej nie uczestniczą bezpośrednio

• często są posłankami

Rodzina

• najważniejszy opiekun dziewczyny w domu - brat; gdy on zachoruje lub umrze - ona opiekuje się nim lub jego rodziną; gdy ona wychodzi za mąż, narzeczony płaci okup bratu

• wdowa - składa dar żałobny (jest winna to rodzinie męża)

Stosunek B. Malinowskiego do mitu: nie można mitów traktować tylko jako literaturę.

Główne funkcje mitów:

• edukacyjna

• opowiadanie młodym ludziom wyruszającym w świat

• opowieści:

• społeczne

• obyczajowe

• religijne

• poznawcza

• poznawanie innych plemion, obyczajów

Cała kultura wg funkcjonalistów łączy się w instytucje.

Potrzeby:

• pierwotne - biologiczne, najważniejsze to:

• pożywienie (system nutrytywny)

• oddychanie

• wypoczynek (system wentylacyjny, meble)

• zaspokojenie seksualne (domy publiczne)

• potrzeba reprodukcji (rodzina, związki, pokrewieństwo)

• potrzeba poczucia bezpieczeństwa (dom, broń, armia, fortyfikacja, alarmy)

• potrzeba ruchu (działalność np. sportowa)

• zdrowie (higiena)

• wtórne

• społeczne

• potrzeba produkcji (system ekonomiczny)

• potrzeba organizacji i kolektywnego działania (instytucje
  i organizacje społeczne)

• regulacja i kontrola zachowań (kodeksy prawne, sankcje prawne i obyczajowe)

• integracyjne

• język

• sztuka

• ceremonie

• potrzeba ufności i optymizmu (system religijny)

• odpoczynek (rekreacja)

Kultura - reakcja na potrzeby tkwiące w człowieku

Główne założenia funkcjonalistów:

• pytanie o funkcje badanego zjawiska

• badania terenowe (praktyka)

• badania są holistyczne (całościowe)

Mircea Eliade

• podróże po różnych częściach świata, badacz kultury i filozofii indyjskiej

• religia - coś, co tkwi w człowieku, pierwiastek zupełnie niezależny, pierwotny

• religijność - pierwiastek główny, podstawowy, leży u podłoża wielu społeczeństw

• Traktat o historii religii

• sacrum - sakralność i wszelkiego rodzaju świętość - i profanum - powszechność, świeckość

Sacrum - obszar życia człowieka (życie religijne); nawet gdy ktoś jest ateistą nigdy nie pozbędzie się swojego pierwiastka sacrum, każdy ma swoje sacrum (np. dom, rodzinę) i zawsze będzie go bronił

Badanie faktów religijnych - hierofania

• wszelkiego typu objawiania się świętości (symbole religijne)

• elementem bardzo często powtarzającym się są motywy mitologiczne, np. motyw zbawiciela (u Azteków i w Biblii)

Hierofania

• czas

• uraniczne (związane z niebem)

• solarne (związane ze słońcem)

• kamienie

• związane z księżycem

• meteoryty

• święte symbole

• święte drzewa

• płeć

• zwierzęta

• święta przestrzeń (ziemia święta, świątynie)

KULTY I SYMBOLE

Kult solarny

• występuje w nielicznych punktach Ziemi

• Azja

• Egipt

• Peru

• Meksyk

• Europa starożytna

• Słońce = dawca życia

• tęcza u mieszkańców Ziemi Ognistej - brat Słońca

• często Słońce jest synem stwórcy lub oczu nieba albo boga

• słońce - oko dobre

• księżyc - oko złe

• drzewa ofiarne

• w ofierze - koźlęta

• Słońce - siedziba boga-nieba

• Słońce - przewodnik dusz zmarłych

• wysysa dusze ludzi po śmierci

• Egipt - bóg Re (najwyższy), przewodnik dusz uprzywilejowany

• starożytna Grecja, starożytny Rzym - istniały bóstwa solarne, ale nie były one najważniejsze; potem w Rzymie ustalono, że Helios jest najważniejszym bogiem

Drzewa

• ważny obiekt sakralny i symbol

• drzewo = moc

• czczono to, co się przez drzewo objawia

• jest pionowe, traci liści i odzyskuje (regeneracja), przynosi owoce

• symbol wszechświata lub jest wszechświatem

• drzewo = mikrokosmos

• drzewo - ołtarz - kamień

• równoczesne współistnienie

• Mezopotamia

• żadna rzecz ani czynność nie może być dobra, jeśli nie posiada niebiańskiego prototypu

• Babilon

• wąż wspinający się na drzewo

• ściąć drzewo u korzeni = wycofanie się człowieka z kosmosu

• Dante: sfery nieba = korona drzewa, gałęzie skierowane do góry

• plemiona australijskie - czarownicy sadzili drzewo korzeniami do góry i skrapiali je ludzką krwią

• mit o Igdrasilu

• epos o Gilgameszu

• Biblia - drzewo żywota

Jajo

• symbol powrotu do życia

• obrzędy noworoczne, rolne itp.

Eliade - potrzeba religii to rzecz zupełnie odrębna, nie związana ze stosunkami
np. ekonomicznymi w danym społeczeństwie.

PSYCHOANALIZA

Zygmunt Freud (1856-1939)

Przyczyną nerwic i kompleksów jest biologizm.

1. Libido - popęd płciowy, podstawowy popęd człowieka

• potem: popęd Erosa i Tanatosa (popęd śmierci)

• popęd Erosa:

• skierowany na zewnątrz - normalny

• skierowany do wewnątrz (narcyzm) - niedobry, chory

2. Koncepcja osobowości: id, ego, superego

• id (łac. `to, ono') - najstarszy ze składników, którego treść stanowi wszystko, co dziedziczne, wrodzone, ustalone konstytucyjnie (genetycznie), głównie popędy wynikające z budowy ciała, znajdujące swój pierwszy wyraz psychiczny, którego formy nie są nam znane; to najstarsza część aparatu psychicznego pozostająca najważniejszą przez całe życie; od niego zaczęła się praca badawcza psychoanalizy

• ego - koordynuje postrzeżenia zmysłowe z akcją mięśni; pełni funkcje samoobronne na zewnątrz przez rozpoznawanie bodźców, gromadzenie
  o niech doświadczenia (w pamięci), unikanie zbyt silnych bodźców
  (przez ucieczkę), uczy się zmieniać w celowy sposób świat zewnętrzny
  na swoją korzyść (aktywność); kontroluje id poprzez uzyskanie władzy
  nad popędami; dąży do przyjemności, chce uniknąć przykrości, starając się uzgodnić relacje między id i superego.

• superego (łac. super `nad') - owoc długotrwałego okresu dzieciństwa, dorastania i dojrzewania, w którym człowiek jest poddany kontroli i wpływom wychowywania rodziców i społeczeństwa (odziedziczona przeszłość
  i kulturowa teraźniejszość, z którymi muszą być uzgodnione działania).

ID - BIOLOGICZNA NATURA CZŁOWIEKA

EGO - ZASADA RZECZYWISTOŚCI

SUPEREGO - IDEE

Id i superego wskazują, że w przeszłości każdego człowieka były elementy,
które kształtowały jego charakter (otoczenie biologiczne i otoczenie kulturowe).

Działanie ego jest właściwe, gdy jednocześnie czyni ono zadość wymogom id, superego i realności, gdy potrafi ze sobą pogodzić ich wymogi.

3. Koncepcja marzeń sennych

Nawet w czasie snu, gdy wydaje się, że ego i superego są uśpione, w snach powstają symbole.

4. Koncepcja czynności pomyłkowych

• gubienie przedmiotów

• przekręcanie nazwisk

• przejęzyczenia

5. Koncepcja sublimacji popędu

Nieustannie musimy walczyć z libido. Cokolwiek, co by się zrobiło albo czego by się nie zrobiło, tłumaczy się dążeniem do zaspokojenia libido.

Wszelkie zajęcia kulturowe to zaspokajanie libido.

Przy pomocy psychoanalizy można bardzo wiele zinterpretować.

Wszystkie histerie, kompleksy, nerwice powstają w okresie dzieciństwa i związane są z wychowaniem.

6. Koncepcja kultury jako źródła cierpień

Kultura - zespół wytworów, które służą sublimowaniu libido, zbiór reguł, nakazów, norm.

• zjawisko, które nas otacza, uczestniczymy w niej, budujemy ją

• stale dopasowujemy się do norm kultury (do superego)

KULTURA NISZCZY BIOLOGIZM

Kultura - zabezpieczenie się człowieka przed źródłem instynktu.

7. Koncepcja lęku

Karen Horney - uczennica Freuda

Każdy z psychoanalityków wypracował sobie koncepcję libido.

Jung - koncepcja libido = koncepcja panseksualistyczna, libido = energia

1

2

3

4

5

1 - ja

2 - świadomość

3 - nieświadomość indywidualna

4 - nieświadomość zbiorowa

5 - nieświadomość zupełna

Adler - libido jako dążenie do mocy, która tkwi w każdym człowieku

• kompleks niższości - wyrasta ze stosunku rodzice - dziecko każdy ma ten kompleks

• każda działalność człowieka to udowadnianie, że jesteśmy mocni, silni

Erich Fromm

• „nie ma potrzeby mówienia o libido jako o sile, która nami targa”

• motor działalności - walka o to, by współistnieć w kulturze

SYMBOLIKA MARZEŃ SENNYCH

Symbolika marzeń sennych (Freud) - interpretacja słów, potrzebna do leczenia nerwic i kompleksów.

• zniekształcenie marzeń sennych - cenzura

Symbolicznik i symbol

• symbol - stały przykład

Metoda wolnych skojarzeń - pacjent opowiada sen, potem mówi, co mu się kojarzy z poszczególnymi składnikami snu

Poprzez symbole wyraża się:

• dom

• ciało

• rodziców

• rodzeństwo

• poród

• śmierć

Symbole:

• domy o gładkich murach mężczyźni

• domy z balkonami kobiety

• król, królowa (cesarz, cesarzowa) rodzice

• odjazd, jazda koleją śmierć

• woda poród

• suknie, uniformy nagość

• robactwo, zwierzęta dzieci, rodzeństwo

• wyrwanie zęba kastracja (kara za onanizm)

• dom ciało

• okna, drzwi, bramy otwory w ciele

Symbole płciowe

• wiele rzeczy wyobraża jeden desygnat

• niewiele rzeczy wyobrażanych

• narząd męski:

• liczba trzy

• laska

• parasol

• drzewo

• broń palna

• szpada

• nóż

• sztylet

• kurek, kran

• konewka

• obsadka

• płaz

• ryba

• wąż

• młotek

• narząd żeński:

• kieszeń

• puszka

• piec

• pokój

• skrzynia

• brama

• drzwi

• drzewo

• ślimak

• muszla

• papier

• kościół

• kaplica

Symbole te wywodzą się z mitów, bajek, dowcipów, piosenek (zwłaszcza ludowych), z folkloru.

PSYCHOANALIZA BAJEK

Jaś i Małgosia

• rozwój i dojrzewanie dziecka

• inicjacja seksualna (jedzenie słodyczy)

Czerwony Kapturek

• inicjacja seksualna

Jack i łodyga fasoli

• odstawienie od piersi

• problem z męskością

Królewna Śnieżka

• konflikt edypalny

• trzy krople krwi krwawienie menstruacyjne, przerwanie błony dziewiczej

Kopciuszek

• rywalizacja z rodzeństwem, zazdrość

• dorastanie

• chęć trzymania się blisko matki

Złotowłosa i trzy niedźwiadki

• brak cech charakterystycznych dla baśni (ocalenie itp.)

• emocjonalne bezpieczeństwo rodziny

• symboliczna liczba trzy - trzy osoby w szczęśliwej rodzinie (rodzice
  + dziecko), która nie ma problemów seksualnych i edypalnych

• rozwój emocjonalny dziecka

Śpiąca królewna

• dojrzewanie (dwie fazy: bierność [100 lat snu] i aktywność [wtedy człowiek jest sobą])

• pożegnanie z dzieciństwem (pokonanie lęków itp.)

• król - ojciec; król - kochanek

• seksualne przebudzenie się dzieci - mimo przeciwdziałania rodziców

• symbole:

• kręte schody przeżycia seksualne

• pokój zamknięty na klucz wewnętrzne organy kobiecie

• przekręcenie klucza stosunek płciowy

• wrzeciono - aluzja seksualna

STRUKTURALIZM

Strukturalizm - kierunek w nauce uważany raczej za metodę badania rzeczywistości niż określoną szkołę filozoficzną.

Powstał, kiedy lingwista szwajcarski Ferdynand de Saussure rozróżnił:

• język jako obiektywny i niezależny od konkretnego człowieka system relacji determinujących możliwości użycia słów i zdań;

• mowę jednostkową polegającą na tym, że w określonej sytuacji wybiera się
  z systemu językowego określone zwroty.

Strukturalizm w antropologii kulturowej wiąże się z Claude'em Levi-Straussem.

Proponowane przez niego badanie mitów, systemów pokrewieństwa
w społecznościach pierwotnych, sposobów klasyfikacji itd. zasadza się
na wyodrębnianiu podstawowych jednostek znaczących i ustaleniu ich wzajemnych relacji.

Ta analiza badawcza ma pokazać, jaki sens instytucji kulturowych i w jaki sposób przebiega ludzkie myślenie.

Levi-Strauss wykazał, że myśl pierwotna nie jest „gorsza” od myślenia cywilizowanego, ale „inna”.

W psychologii metodą strukturalistyczną posługiwał się J. Piaget.

Ze strukturalizmem związani są też: Umberto Eco, W. Toporow, G.A. Richards.

Ferdynand de Saussure - językoznawca.

• langue badane przez parole

• langue - ogólny system języka, struktura języka, na której buduje się wypowiedzi

• tym powinno się zajmować językoznawstwo

• parole - akt mówienia, konkretny manifest słowny, manifestacja systemu

Język - struktura rządzona regułami

Synchronia - badania struktury zjawiska w danym czasie

Diachronia - badania historyczne, mają na względzie przebieg, rozwój zjawiska
(np. historia literatury)

Strukturaliści postulują raczej badania synchroniczne.

Semiotyka - nauka o znakach i znaczeniach.

Język znaki

• każdy znak językowy rozpada się na dwa elementy:

• signifiant - element znaczący

• signifé - element znaczony

Znak rozpoznajemy:

• poprzez to, jak to jest zapisane lub jak to słyszymy, tzn. forma dźwiękowa

• przez ideę słowa

Znak językowy - rzecz umowna, arbitralna

• C. Levi-Strauss - antropolog, etnograf

System kultury składa się z:

• langue - struktura kultury

• parole - manifestacje tej wewnętrznej struktury

Wyróżnikiem kultury jest używanie języka.

Totemizm - występował zawsze.

Totem - wyróżnia jedną grupę społeczną od innej.

KONCEPCJA ZNAKU

Roland Barthes (1915-1980) - analiza semiologiczna i semiotyczna.

• krytyk filmowy, badacz znaku w fotografii i fotografice

Semiologia - nauka o znakach.

• nie ma uniwersalnej struktury

wszystkie znaki - współczesna mitologia

znak

znaczone znaczące

Badania fotografii prasowej i reklamowej.

Signifikacja - przesunięcie się znaku na poziom kulturowy.

Denotacja znaczenie słownikowe poziom podstawowy odczytanie znaku

Konotacja znaczenie uwarunkowane świadomością kulturalną

Pierwszy mechanizm percepcji - najpierw całość, znaczenie, potem dopiero możemy odczytać denotację.

Reklama makaronu:

• biały stół - na nim produkty spożywcze i makaron

• tło - czerwono-zielone

• hasło: włoska kuchnia

• skojarzenie: spaghetti itp.

Zdjęcie

• intencja autorska

• przekaz obrazowy zawsze istnieje z przekazem słownym

• tekst też jest znakiem

• konotacja

WYBRANE ZAGADNIENIA Z ETNOGRAFII

G. Benedict - przedstawicielka nurtu historycznego - diachronicznego

• kultury - całości odrębne, choć występują między nimi zależności

• badania terenowe - Indianie Ameryki Północnej

• Indianie Pueblo - (północno-zachodnia część Ameryki Północnej) - Zuni

• Kwakiutlowie

• kultura apolińska - główny wzorzec to rozsądek

• kultura dionizyjska - gwałtowność, emocje (trans, wizje, alkohol, narkotyki)

Indianie Pueblo - Zuni

• stara rodzinna tradycja

• uch kultura nie uległa dezintegracji

• tańce ku czci bogów

• kultura różna od wszystkich okolicznych kultur

• cechy apolińskiego wzorca: rytuał, wstrzemięźliwość, kulty:

• wojny

• zmarłych

• bogów

• wiara w kary od bogów

• przywiązywanie bardzo dużej wagi do rytuałów i obrzędów (są one po to, „by spadł deszcz”)

• proces inicjacji

• nigdy nie biją dzieci

• kultura społeczna

• wieczorem dziewczyny idą do źródła po wodę; gdy chłopiec poprosi dziewczyną o wodę, a ona mu ją da, on może sądzić, że jest mu przychylna

• są rozwody, jednak źle widziane są sprzeczki, większość małżeństw żyje zgodnie

• dziedziczy się po matce

• kobiety nie mają obowiązku posłuszeństwa wobec mężczyzn

• nie wypada okazywać złości, gniewu

• nie przywykli do zabójstw lub samobójstw, znają fakty zabójstw tylko
  z opowiadań, historii

• racjonalne, skromne życie

• śmierć jest smutna, ale nie wypada okazywać rozpaczy

• są kapłani, nie ma szamanów

Kwakiutlowie

• żyją na wypie Vancouver

• obrzędy religijne cel: ekstaza

• tańce obrzędowe

• czasem - tortury

• ludożerstwo (istnieje tzw. Bractwo Ludożerców) - o znaczeniu mistycznym i religijnym (wzdragali się przed jedzeniem ludzkiego mięsa, jeśli już je ktoś połknął, brał środki wymiotne)

• inicjacja

• żałoba

• kultura dionizyjska

• potlacz - zwyczaj przybierający bardzo skrajne formy, rywalizacja
  w obdarowywaniu się, niektórzy nawet niszczą wszystko dookoła,
  by pokazać, jak małe znaczenie przywiązują do dóbr materialnych

• zaręczyny - licytacja, walki, płomienie

• dziedziczy się po matce

• szamani

• śmierć - wielkie wydarzenie, obraza; rozdawanie bądź niszczenie dóbr materialnych, popełnianie samobójstw

• polowanie na ludzkie głowy - „zabijanie na otarcie łez”

KONTRKULTURA

Pojęcie kontrkultura wprowadził Theodore Roszak w 1969. Jest to ruch, który wyraża się w sprzeciwie, w odrzucaniu podstawowych idei i wzorów kultury zastanej
i wyrastające z niego próby tworzenia kultury nowej, mającej zastąpić zanegowaną rzeczywistość.

• hippisi

• teatr otwarty

• teatr uliczny

• ruch Provo (Partia Krasnoludków)

• Międzynarodowe Stowarzyszenie Sytuacjonistów

• społeczność wschodniego Londynu

• „Arts Laboratiry” - Centrum Wolnej Twórczości

• ruch wyzwolenia kobiet

Kultura alternatywna

Kultura alternatywna - pozytywna część działań ruchu kontrkultury.

• ruch ekologiczny

• zmiana samego siebie i swego otoczenia - początkiem zmiany „świata”

• odrzucenie przemocy

• ruch wyzwolenia kobiet

• ruch walczących o zmianę statusu społecznego mniejszości seksualnych

• ruch alternatywnej technologii

• eksperymenty wspólnotowe

• próby odbudowywania społeczności lokalnych w biednych dzielnicach miast

• alternatywne wydawnictwa i ośrodki informacyjne

• alternatywna medycyna i dietetyka

• happeningi

• ruchy antypsychiatryczne

• niekonwencjonalna muzyka i plastyka

• grupy religijne działające poza ramami oficjalnych Kościołów

• wejrzenie w siebie

i wiele innych

Kontrkultura w Polsce

• hippisi - Kraków, 1968

• prawie całkowicie zniszczony od wewnątrz

• ok. 300 osób

• kilkanaście tysięcy osób utożsamiało się nieoficjalnie

• słaba struktura

• zloty na Jasnej Górze

• nowa fala 1975-1981/1982 - ok. 500 osób

• muzyka (głównie gitara), piosenka, poezja

• atak na instytucje, karierę, pieniądze

• powrót na wieś - niepowodzenia

• młodzi terapeuci - ruch psychoterapii humanistycznej (środowisko warszawskich psychologów)

• Kazimierz Janowski - lekarz, psychiatra

• grupy religijne nawiązujące do tradycyjnych religii Wschodu

• buddyzm i joga

• 1981 - buddyści uzyskali status oficjalnego Kościoła w Polsce

• teatr

• Wojciech Eischelberger

• Szkoły Zen

• grupy twórcze, artystyczne i paraartystyczne - działania artystyczne
  w sferze języka, różnych form ekspresji, często łączenie różnych języków
  w jednym dziele (teatr, muzyka, poezja itp.)

• Teatr „Laboratorium”

• Jerzy Grotowski

• powrót do najbardziej podstawowych doświadczeń

• kultura czynna

• akcje z udziałem kilkunastu tysięcy osób

• „Pracownia-Klub”

• Gardzienice - od 1978

• Włodzimierz Staniewski

• wspólne przeżywanie symboli

• nawiązanie do tradycji ludowych

• Olsztyn - grupa historyków sztuki i kulturoznawców

• Lucim - akcje artystyczne, odbudowywanie tradycji, żywy folklor

• „Grupa Działania”

• „Galeria Repassage”

• Ela i Emil Cieślanowie

• punk-rock

• Pomarańczowa Alternatywa

• Teatr Ósmego Dnia w Poznaniu

• Akademia Ruchu w Warszawie

• Teatr Kalambur we Wrocławiu

• sztuka otwarta

• festiwale międzynarodowe

KULTURA MASOWA

Historyczne przyczyny powstania kultury masowej

• 1808 - demokracja, produkcja (tanich) książek, czasopism, mebli (w dużych ilościach)

• nowoczesna technika

Hollywood

Sztuka ludowa miała swą wartość, kultura masowa jest tylko nikłym, zwulgaryzowanym odbiciem sztuki ludowej.

Kicz - dostarcza łatwych wrażeń, skróconej drogi do artystycznych doznań.

Kultura homogenizowana

• magazyn „Life”

• od ok. 1931 r. kultura wyższa starała się przezwyciężyć kulturę masową

• akademizm - pozorna „wyższa” kultura, pośrednia kultura masowa

Pierwszy semestr ćwiczeń z wiedzy o kulturze II semestr filologii polskiej. Zajęcia z mgr Aleksandrą Uścinowicz.

Autoteliczny - o dziele artystycznym, zwłaszcza literackim - będący celem samym
albo usprawiedliwiającym się, tłumaczącym się sam(o) przez się, a nie przez okoliczności zewnętrzne.

Socjetalny = społeczny.

Opowieści też są czasem przedmiotem kula. Serdeczny śmiech jest najwyższą ceną
dla opowiadającego.

Czyt. Mirczja. Rumuński religioznawca, indolog, filozof kultury, a także eseista, pisarz (autor powieści, monografii, artykułów, dzienników) i dyplomata, uczony, wykładał na Sorbonie; ur. 1907, zm. 1986.

Nowe drogi w psychoanalizie.

Analogia do wód płodowych.

Pojęcie z Nietzschego.

Pojęcie z Nietzschego.

Opracowanie na podstawie: Aldona Jodłowska, Kontrkultura w Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku pod red. Stefana Amsterdamskiego i in. T. I, Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze
pod red. Antoniny Kłoskowskiej, Wrocław 1991, s 51-62, uzupełnione wnioskami z zajęć.

---