Udział twórczości oryginalnej i przekładowej w polskiej lit. staropolskiej.
Średniowieczna literatura polska.
Początki literatury polskiej wiążą się z przyjęciem chrześcijaństwa. Wówczas właśnie zaczęły powstawać pierwsze dzieła piśmiennicze, z reguły w języku łacińskim, ponieważ przyjęto go wraz z chrześcijaństwem. Początki polskiej literatury datuje się więc na wiek XI. Literatura polska nie różniła się zbytnio od literatury europejskiej, ze względu na panujący wówczas uniwersalizm - jeden język i model kultury. Kilka zjawisk nie wystąpiło jednak w naszym piśmiennictwie, bądź też nie dochowało się do późniejszych czasów. Zachowane teksty są bardzo różnorodne, co wskazuje na wielość gatunków i tematyki, uprawianej w polskim piśmiennictwie średniowiecznym. Twórczość podzieliła się na religijną i świecką. Większość polskich utworów średniowiecznych to nie dzieła oryginalne, ale tłumaczenia i przeróbki tekstów obcojęzycznych. Tłumaczono: Biblię (Biblia królowej Zofii), Psałterz (Psałterz floriański, Psałterz puławski), romanse religijne i inne dzieła.
Polskie przekłady
Psałterz św. Kingi
pierwszy, domyślny przekład
miał powstać w otoczeniu byłej małżonki Bolesława Wstydliwego
jeżeli powstał naprawdę w XIII w. jako przekład wszystkich psalmów na język polski, należy uważać to za jedno z najważniejszych wydarzeń literackich polskiego średniowiecza!
brzmienia hipotetycznego brzmienia
Psałterz floriański
najwcześniejsza zachowana wersja przekładu Księgi Psalmów
mieści się na 296 kartach in folio
powstał pod koniec XIV i na początku XV w. częściowo na Śląsku (w Kłodzku), a częściowo w Krakowie
tekst trójjęzyczny: łaciński, polski i niemiecki sporządziło trzech nieznanych kopistów, którzy pracowali oddzielnie, w różnych odstępach czasu
tekst miał różne podstawy:
wersja łacińska wywodziła się zasadniczo z Wulgaty
tekst niemiecki pochodził z jakiegoś przekładu powstałego prawdopodobnie na Śląsku
przekład polski wywodził się ze starszego tłumaczenia (możliwe, że 2 różnych kopii z początku XIV w.) oraz z jakiegoś tłumaczenia czeskiego
te trzy wersje psalmów umieszczano naprzemiennie wg. kolejności: wers łaciński, polski i niemiecki (rozdzielone przerywnikami graficznymi)
pisarze dążyli do możliwie ścisłego oddania tekstu biblijnego (wg. średniowiecznej zasady literalnego przekładu Pisma Świętego, którą sformułował św. Hieronim)
księga została opatrzona dodatkowymi tekstami modlitewnymi
na wstępie pojawiły się dwa „prologi” Ludolfa Saksończyka
rolę zakończenia pełnią kntyki biblijne
wersety (z zasady dwuczłonowe, czasem czteroczłonowe, rzadko trójczłonowe) pokrywają się ze zdaniami
cechy charakterystyczne: bogate słownictwo poetyckie, niezwykłość metafor i porównań
Psałterz wniósł do polszczyzny ogromne bogactwo środków językowych!
tekst pisano staranną teksturą (gotycką minuskułą) i obficie zdobiono
bogate kolorystycznie i złocone iluminacje stanowią dzieło kilku twórców, stosujących różne style malarskie
oprawa z tłoczonej skóry została wykonana w XVI w., możliwe, że przez znanego introligatora, Heinriha Yegema
manuskrypt został wywieziony z kraju w niewyjaśnionych okolicznościach w XVIw.
przed 1637r. trafił do biblioteki klasztoru kanoników regularnych w opactwie St. Florian w Górnej Austrii, gdzie znajdował się do 1931r. (stąd pochodzi jego nazwa!)
* Dwa zabytki związane z Psałterzem floriańskim:
Karta praska - luźna kartka, na kutej skryptor początkowej części Psałterza umieścił próbki pisma. Przypuszcza się, że próbki zostały wykonane na zlecenie bp. Piotra Wyszka, który miał dokonać wyboru najwłaściwszego duktu.
Karta medycka - zwana też Kartą Świdzińskiego (od nazwiska odkrywcy), mieści się na niej odpis Psalmu 50, potraktowanego jako osobna pieśń, przeznaczona do celów liturgicznych. Nieznany kopista oparł się na tekście zbliżonym do Psałterza floriańskiego, a pracę wykonał w Krakowie na Kazimierzu, o czym informuje notatka w prawym dolnym rogu. Tekst psalmu jest glosowany: niektóre słowa zyskały wariantowe odpowiedniki.
Psałterz puławski
nazwa od miejsca przechowywania rękopisu: po wielu zawirowaniach trafił do zbioru rodziny Czartoryskich w Puławach (XVIII w.)
obecnie znajduje się w bibliotece Czartoryskich w Krakowie
rękopis powstał pod koniec XV w. lub na początku XVI
zapisany w pergaminowej księdze oprawionej w skórę, 312 kart (624 strony)
manuskrypt zawiera nie tylko Psałterz (ten kończy się na 583 s.)
wersety psalmów układane w jedną kolumnę po 14 wersów na stronie
każdy psalm poprzedzony łacińskim incipitem
po incipicie argumenty:
miały pomóc „rozmaitym stanom ludzkim” w zrozumieniu ukrytego sensu pieśni Dawidowych
zawierały historyczny układ pieśni lub komentarz podwójny - wyjaśniający sens figuralny i literalny
miał przypuszczalnie spełniać funkcję modlitewnika dla osób świeckich lub duchownych niższego stopnia
przypuszcza się, że Psałterz puławski i wcześniejszy - floriański wywodzą się z tego samego zaginionego archetypu w języku polskim
Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego
wyszedł w 1579r. z Drukarni Łazarzowej
charakter wyznaniowy nie jest jasny (czytali i śpiewali go katolicy w kościołach i innowiercy w zborach)
zacierają się tu albo mieszają starotestamentowe, chrześcijańskie i greckie wyobrażenia o Bogu
różnorodność epitetów (j. hebrajski jest ubogi w przymiotniki)
Kochanowski używa epitetów zaprzeczonych wobec Boga (zalecane przez Arystotelesa i sztuki humanistyczne)
stosuje wiele form stylistycznych klasyczno-humanistycznej poetyki, czego nie ma w oryginale
najbardziej znany jest Psalm 91, śpiewany do dziś w kościołach: Kto się w opiekę poda Panu swemu… (operuje obrazowaniem typowym dla oryginału)
nad tym dziełem Kochanowski pracował co najmniej 8 lat
Przykłady średniowiecznej literatury zagranicznej:
Pieśń o Rolandzie - najstarszy francuski epos, pochodzący z końca XI wieku.
Dzieje Tristana i Izoldy - legenda celtycka z wieku XIII.
Boska komedia Dantego Alighieri - poemat epicki, składający się ze stu pieśni. Jest uznawany za arcydzieło włoskiej literatury. Powstał na początku wieku XIV. Opiewa wędrówkę Dantego po Piekle, Czyśćcu i Raju.
Wielki Testament Francois Villona - francuski poemat z XIV wieku.
Twórczość orginalna
Twórczość świecka.
Twórczość świecka, przede wszystkim poezja, rozwinęła się w wieku XV z dużym rozmachem. Warto podkreślić, że twórczość polska o tematyce świeckiej to nie przeróbki, ale dzieła oryginalne, ujawniające dużą wrażliwość na aktualne wydarzenia społeczne, polityczne i obyczajowe. Autorzy posiadali umiejętność ujęcia ciekawych treści w równie ciekawe formy. Choć nie zachowało się wiele tekstów, jednak wszystkie odwołują się to jak najbardziej aktualnych wówczas tematów. Przykłady:
Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, opiewający mord Kasztelana Tęczyńskiego, który miał miejsce w roku 1461. Mordercami byli mieszczanie krakowscy. Wiersz ten wymierzony jest przeciw mieszczanom i nosi znamiona politycznego pamfletu. Warto tu podkreślić wyraźnie zarysowujące się antagonizmy klasowe.
Wiersz o zachowaniu się przy stole Przecława Słoty porusza zagadnienia obyczajowe. Jest to zbiór przepisów towarzyskich obowiązujących na uczcie i jednocześnie dytyramb pochwalny na część kobiety.
Najwybitniejsze dzieła średniowiecznej literatury polskiej.
Legenda o świętym Aleksym - polska wersja legendy znanej od VI wieku, powstała w początkach XV wieku. Anonimowy autor zredagował polski żywot Aleksego w formie wierszowanej.
Bogurodzica - czas i miejsce powstania pieśni do dziś nie są znane, jednak przyjmuje się za najbardziej prawdopodobny czas powstania wiek XIII. Bogurodzica jest najprawdopodobniej dziełem oryginalnym, nie wzorowanym. Uważana jest najdawniejszą z polskich pieśni religijnych. Najstarszy przekaz tekstu pochodzi jednak dopiero z początku XV wieku.
Lament świętokrzyski (Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub Posłuchajcie bracia miła) - niewielki, ośmostrofkowy utwór, uznawany za "arcydzieło średniowiecznej liryki polskiej". Jest to monolog Matki Boskie, stojącej pod krzyżem, adresowany kolejno do ludzi, archanioła Gabriela i Chrystusa, wiszącego na krzyżu.
Żywot świętego Wojciecha - XI wiek
Kronika polska Anonima zwanego Galem - pochodzi z początków wieku XII, zapisana została w języku łacińskim, opiewa dzieje państwa polskiego od czasów najdawniejszych do panowania Bolesława Krzywoustego.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - najobszerniejsze i najwybitniejsze dzieło polskiego średniowiecza poruszające temat śmierci, bardzo wówczas popularny. Zachowane w kopii z roku 1463, zapisanej przez nieznanego twórcę. Utwór ten oparty jest na wzorach łacińskich, ale autor wykazał się w przeróbce dużą samodzielnością.
Żywot świętego Stanisława - XIII wiek.
Kronika polska Wincentego Kadłubka - spisana w wieku XIII. Składa się z czterech ksiąg: pierwsze trzy obejmują dzieje Polski od czasów legendarnych po okres rozbicia dzielnicowego w drugiej połowie XII stulecia, czwarta natomiast relacjonuje wydarzenia współczesne kronikarzowi rządy Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego.
Kazania świętokrzyskie - zachowały się dzięki kopii sporządzonej na początku XIV wieku we fragmentach. Tylko jedno kazanie spośród ośmiu ocalało w całości.
Historia Polski Jana Długosza - powstała w latach 1455-1480 w dwunastu księgach. Długosz przedstawił w niej próbę krytyczno-naukowej syntezy dziejów państwa od czasów najdawniejszych aż po epokę Jagiellonów
UDZIAŁ TWÓRCZOŚCI ORYGINALNEJ I PRZEKŁADOWEJ W POLSKIEJ TWÓRCZOŚCI ŚREDNIOWIECZNEJ
Fazy rozwoju piśmiennictwa średniowiecznego w Polsce:
Okres pierwszy (XI i XII w.) - dominacja języka łacińskiego, przewaga prozy artystycznej nad formami poetyckimi. Literaturę tworzyli przeważnie autorzy obcego pochodzenia. Była to hagiografia i dziejopisarstwo, a ewenementem stał się modlitewnik, zawierający osobiste wyznania i pełniący funkcję swoistego „dziennika intymnego”. Epikę reprezentowały romanse rycerskie. Poezja liryczna, choć mniej liczebna, zabłysła różnorodnością form i tematów. Pierwsze słowa polskie zapisano w XII w.
Twórczość w języku łacińskim: roczniki (np. Rocznik Rychezy ok. 1013 r.), żywoty świętych (Żywot św. Wojciecha Brunon z Kwerfurtu ok. 1004 r.), modlitewnik (Modlitewnik Gertrudy 1078-1087 lub 1084-1087), kroniki (Gall Anonim Kronika polska 1113-1116, Kronika polska Wincentego Kadłubka XII/XIII w.), poemat epicki (Carmen Mauri {Pieśń Maura} powstał po 1153 r.).
Okres drugi (XIII i XIV w.) - nadal dominował język łaciński, ale piśmiennictwo było już wtedy w większości dziełem rodzimych autorów, przeważnie wykształconych w kraju. Nastąpił szybki rozwój poezji liturgicznej (hymnów, tropów, sekwencji, oficjów rymowanych), uprawiano też różne odmiany tematyczne i formalne dramatu liturgicznego, związanego z rytmem głównych świąt kościelnych. Nurt świecki składał się z dydaktycznych poematów „stanowych” i pieśni o charakterze okolicznościowym. Druga połowa XIII w. przyniosła dalsze zapisy słów i pierwsze odnotowania zdań polskich. W końcu tego stulecia powstał - być może - przekład Psałterza, a z XIV w. zachowały się już teksty dzieł wysokiej rangi artystycznej w postaci kopii (wcześniej powstałych) arcydzieł języka i stylu: tzw. Kazań świętokrzyskich oraz Psałterza floriańskiego. Na wzór łacińskich utworów liturgicznych zaczęto układać śpiewy kościelne w języku narodowym. Pod koniec XIII w. miało powstać arcydzieło słowno-muzyczne Bogurodzica. Zapewne od drugiej połowy XIII w. w powszechnym użyciu były polskie modlitwy codzienne, spowiedź powszechna i wierszowane dekalogi, a świadomość religijną i wyobraźnię wiernych stopniowo kształtowały głoszone po polsku kazania, często wzbogacane exemplami. Budząca żywą krytykę Kościoła kultura karnawałowa sprzyjała powstawaniu pieśni miłosnych i swawolnych.
Twórczość w języku łacińskim: legendy o świętych (Wincenty z Kielczy Legenda św. Stanisława 1253/4-1261/6), żywoty świętych (Żywot św. Jadwigi 1297-1300), kroniki (Kronika wielkopolska koniec XIII w.), kazania (Peregryna z Opola 1297-1304), pieśni liturgiczne - gatunki: hymny (Gaude Mater Polonia Wincenty z Kielczy XIII w. - hymn był podniosłą pieśnią liryczną ku czci Boga, przeznaczoną do śpiewu chóralnego), tropy - były drobnymi pieśniami lirycznymi powstającymi w wyniku podkładania tekstu pod melodię śpiewu liturgicznego (tropy do Kyrie eleison), sekwencje - były lirycznymi pieśniami liturgicznymi odśpiewywanymi w obrębie oficjum mszalnego, stanowiły wyodrębnioną formalnie odmianę tropów; poematy „stanowe” np. Antigametarus Frowinus (ok. 1320), Pieśń o wójcie Albercie (1320).
Twórczość w języku polskim: przekłady modlitw z łaciny (Ojcze nasz, Zdrowaś Maryjo, Wierzę w Boga) oraz kanon przykazań moralnych Dekalog, pieśni procesyjne np. Chrystus z martwych wstał je, pieśń Bogurodzica, przekłady Psałterza (Psałterz św. Kingi - koniec XIII w. i Psałterz floriański - powstał w końcu XIV i na początku XV w. tekst trójjęzyczny: łaciński, polski i niemiecki), Kazania świętokrzyskie (koniec XIII w. lub początek XIV w.).
Okres trzeci (XV w.) - bogaty i zróżnicowany dorobek poezji i prozy. Piśmiennictwo łacińskie rozwijało się nadal, zmieniając swój charakter i stając się z wolna, w drugiej połowie wieku, terenem wpływów nowych na gruncie polskim tendencji humanistycznych. Jednakże okres jego wyłączności w naszym kraju minął bezpowrotnie, a literatura miała odtąd na długo stać się dwujęzyczna. Późne średniowiecze wydało parę wybitnych indywidualności twórczych: Władysława z Gielniowa (poezja polska i łacińska) i Jana Długosza (piszącego łacińską prozą historyka wielkiego formatu). W polskojęzycznej twórczości tamtego okresu dominowała tematyka religijna, a główną jej formą była pieśń kościelna, podtrzymująca struktury gatunkowe łacińskiej poezji liturgicznej. Zapisywano krążące w ustnym przekazie pieśni o świętych oraz utwory o śmierci i życiu przyszłym. W prozie dużą rolę odegrały utwory o tematyce apokryficznej, eksponujące zwłaszcza wątki pasyjne i narodzeniowe, a obok nich - wcześniej już uprawiane gatunki, jak żywoty świętych lub kazania. W twórczości łacińskiej wyraźnie zaznaczyło się współistnienie dwu nurtów: tradycyjnego, związanego głównie z formami poezji i prozy kościelnej oraz budującej (pieśniami liturgicznymi, kazaniami, utworami hagiograficznymi, poematami stanowymi) i modernizującego się z wolna, głównie świeckiego, związanego ze środowiskiem dworskim lub uniwersyteckim; na ten drugi nurt składały się: poezja polityczno-okolicznościowa, panegiryczna, żakowska oraz proza oratorska, epistolograficzna, dziejopisarska, traktatowa i publicystyczna.
Twórczość w języku polskim: hymn Zdrowaś gwiazdo morska (przekład z łaciny), pieśni Władysława z Gielniowa, Posłuchajcie bracia miła (zwany też Lamentem świętokrzyskim, Żalami Matki Boskiej pod krzyżem, Planktem świętokrzyskim), pieśń o św. Stanisławie, Legenda o św. Aleksym, Skarga umierającego (pieśń), Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią, wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole, Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, Satyra na leniwych chłopów, przekład Biblii - Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) katolicka, przekład Psałterza (Psałterz puławski), apokryfy (przekłady), Kazania gnieźnieńskie, modlitewniki (Modlitewnik Nawojki), listy miłosne (List żaka do panny).
Twórczość w języku łacińskim: poezja okolicznościowa (Stanisław Ciołek Pochwała Krakowa), kronika Jana Długosza (Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego).