ADMINISTRACJA W POLSCE W LATCH 1944 do 1990

Wyzwolenie ziem polskich przez Armie Czerwoną skutecznie uniemożliwiło przejęcie władzy przez organy obozu londyńskiego. Władza znalazła się w rękach obozu ludowo-demokratycznego który przystąpił do zmiany typu państwa i administracji oraz tworzenia jej struktur na szczebli centralnym i w terenie. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 22 lipca 1944 r. formułował zasadę przejęcia władzy przez lud pracujący (zasada ludowładztwa), uznawał Krajową Radę Narodową za jedyne legalne źródło władzy i najwyższy organ w państwie sprawujący swe kompetencje poprzez PKWN oraz wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe (zasada jedności władzy państwowej). Wszystkie organy działać miały w oparciu o konstytucje marcową z 1921 r. aż do czasu zwołania Sejmu, który uchwalić miał nową konstytucję.

Administracja centralna w latach 1944 - 1947

PKWN objął w imieniu KRN władzę na wyzwolonym terenie. Na jego czele stał E. Osóbka-Morawski oraz dwóch wiceprzewodniczących. Poszczególne działy administracji nazwano resortami, którymi zarządzali kierownicy resortów. Sprawy należące przed wojna do ministra spraw wewnętrznych rozdzielono miedzy dwa resorty: Bezpieczeństwa Publicznego oraz Administracji Publicznej. W sumie utworzono 14 resortów. Po utworzeniu 31 grudnia 1944 . Rządu Tymczasowego dotychczasową nazwę resort zastąpiono terminem ministerstwo. Struktura administracji centralnej nie ulegała większym zmianą także po przekształceniu się Rządu Tymczasowego w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (28 czerwca 1945)

Administracja centralna w latach 1947 - 1952

Uchwalenie Małej Konstytucji z 1947 r. zamykało pierwszy okres kształtowania się nowej władzy. Do organów państwowych działających w zakresie władzy państwowej zgodnie z jej treścią zaliczano; Prezydenta, Radę Państwa oraz Rząd. Inaczej niż w konstytucji marcowej określono pozycje Prezesa Rady Ministrów, który nie tylko miał przewodniczyć obradą Rady Ministrów, lecz także stanąć na jej czele. W rzeczywistości (wbrew zapisom nowej konstytucji) podstawową rolę w państwie odgrywał organ pozakonstytucyjny - Prezydium Rządu, w skład którego wchodzili prezes i wiceprezesi rady ministrów, podsekretarz stanu oraz fakultatywnie inni członkowie rządu. Do zadań prezydium należało kierowanie pracami rządu we wszystkich dziedzinach oraz zastępowanie go w sprawach ważnych. Organ ten obradował regularnie pod przewodnictwem prezydenta RP, łączącego w swych rękach także funkcje przewodniczącego rady Państwa oraz I sekretarza PZPR.

W trakcie kadencji sejmu ustawodawczego następował stały wzrost liczby ministerstw. Istotnych zmian w administracji centralnej dokonano ustawą z dnia 10 lutego 1949 r. o zmianie organizacji naczelnych władz gospodarki narodowej. Nowe zasady miały służyć realizacji planu 6 letniego. W miejsce Ministerstwa Przemysłu i Handlu utworzono: Ministerstwo górnictwa i energetyki, Przemysłu Ciężkiego, Przemysłu Lekkiego, Przemysłu Rolnego i Spożywczego, Handlu wewnętrznego i Handlu Zagranicznego. Jednocześnie przy Radzie Ministrów utworzono organ pomocniczy i doradczy w sprawach gospodarczych, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów. W miejsce istniejącego Centralnego Urzędu Planowania powstała Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego. Wbrew nazwie komisja była organem jednoosobowym, jej przewodniczący (H. Milc) był faktycznym zwierzchnikiem wszystkich ministrów resortów gospodarczych.

Administracja centralna po 1952 r.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) z 1952 odrzuciła tradycyjny trójpodział władzy, wprowadzając nowy system organizacji aparatu państwowego. Organy państwowe podzielone zostały na organy: władzy państwowej, administracji państwowej oraz sądowe. Konstytucja wprowadziła pojęcie naczelnych organów administracji, zajmujących nadrzędną pozycje wobec innych organów centralnych i jednostek organizacyjnych.

Rada Ministrów jako naczelny organ wykonawczy i zarządzający administracji państwowej posiadała funkcje kierowniczo-koordynacyjne w stosunku do pozostałych organów naczelnych administracji oraz określała kierunek działania całego aparatu administracyjnego. W jej skład wchodzili Prezes RM, wiceprezesi RM, ministrowie, oraz przewodniczący określonych w ustawach komisji i komitetów. Przejściowo wchodził do niej także Prezes NIK.

Prezes Rady Ministrów jako organ naczelny sprawował kierowniczą funkcje w stosunku do pozostałych organów administracji. W latach 1947-1970 funkcje Prezesa RM nieprzerwanie pełnił J. Cyrankiewicz.

Prezydium Rządu odgrywało nadal istotną role, mimo że nie wspominała o nim również konstytucja 1952. W skład prezydium wchodzili Prezes Rady Ministrów, wiceprezesi, a także inne powołane przez Radę Ministrów osoby. W 1976 r. w wyniku nowelizacji konstytucji Prezydium Rady Ministrów uzyskało rangę konstytucyjną naczelnego organu administracji. Prezydium formalnie istniało do 1992 r.

Od połowy lat osiemdziesiątych status naczelnego organu administracji wchodzącego w skład Rady Ministrów uzyskał także minister - Szef Urzędu Rady Ministrów. Początkowo pełnił funkcje głównie usługowe względem innych naczelnych organów. Organ ten działał do 1996 r.

Ministrowie stanowili resortowe naczelne organy administracji, kierując jej określonymi działami. Powoływał i odwoływał ich sejm, a w przerwie miedzy jego kadencjami Rada Państwa na wniosek prezesa Rady ministrów. Ministrom podlegały ministerstwa. Z zasadą jednoosobowego kierownictwa ministerstwem połączono częściowo zasadę kolegialności w pracy ministerstw. W 1950 r. wprowadzono kolegia ministerstw jako organy opiniodawczo - doradcze w stosunku do ministra.

Obok ministrów na podstawie wyraźnego postanowienia ustawy charakter naczelnych organów administracji mogły mieć także różne komisje i komitety, będące organami kolegialnymi przy Radzie Ministrów. Ich przewodniczący wchodzili w skład Rady Ministrów. W 1956 r. w miejsce zlikwidowanej Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego utworzono Komisje Planowania przy Radzie Ministrów. Przejściowo działały Komitet do spraw bezpieczeństwa publicznego, Komitet Dobrej Wytwórczości, Pracy i Płacy, Nauki i Techniki. W latach osiemdziesiątych większość komitetów przestała istnieć z wyjątkiem Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, która działała do 1988r.

Administracje centralną tworzyły także urzędy centralne, nie będące naczelnymi organami. Podlegały prezesowi RM lub poszczególnym ministrom a ich kierownicy nie wchodzili w skład Rady Ministrów.

Niezależnie od ustawowego zakresu działania poszczególnych organów administracji podlegała ona w całości kierownictwu PZPR, podejmującemu często decyzje zastrzeżone dla rządu lub ministrów. Wydziały istniejące w Komitecie Centralnym PZPR dublowały poszczególne resorty rządowe. Komitety partyjne kontrolowały dobór kadr i obsadę stanowisk co prowadziło w konsekwencji co bezpośredniej zależności organów administracji od organów partyjnych.

Administracja terenowa w latach 1944 - 1950

Dekretem PKWN z 1944 r. restytuowano instytucje samorządu terytorialnego, teraz powiązanego z radami narodowymi, którym przyznano zadania organów uchwałodawczych. Nowością było ponadto wprowadzenie samorządu terytorialnego na szczeblu wojewódzkim. Rozwiązania wprowadzone w 1944 doprowadziły w okresie 1944-1950 do dualizmu władzy i administracji, przejawiającego się w istnieniu obok siebie pionu administracji rządowej oraz pionu administracji samorządowej i rad narodowych.

Terenowymi organami administracji rządowej zgodnie z dekretem PKWN wojewodowie i starostowie. Służbowo i organizacyjnie podlegali ministrowi administracji publicznej, rzeczowo poszczególnym ministrom. Wojewodów mianował PKWN, a następnie Rada Ministrów na wniosek ministra administracji, zaopiniowany przez wojewódzką radę narodową. Starostów mianował minister administracji publicznej na wniosek wojewody zaopiniowany przez powiatową radę narodową. Zmianie uległ zakres kompetencji wojewodów i starostów, z zakresu działania administracji ogólnej wyłączono Milicję Obywatelską, która podlegała resortowi bezpieczeństwa publicznego, a także sprawy kontroli publikacji i wydawnictw. Wojewodów i starostów powiązano z radami narodowymi, które poza przedstawieniem opinii w sprawie powołania, mogły również wnioskować o odwołanie wojewody lub starosty. Ponadto podlegali oni radą w sprawach należących do zakresu samorządu terytorialnego. Społeczną kontrolę nad organami administracji rządowej powierzono prezydium odpowiednich rad narodowych.

Struktura administracji niezespolonej ulegała rozbudowaniu. Szczególną pozycje zajmowały tu wojewódzkie i powiatowe organy Bezpieczeństwa Publicznego i MO.

Członkowie rad narodowych do 1954 r. nie pochodzili z wyborów, prawo ich powoływania przysługiwało określonym organizacją politycznym i społecznym, rady niższego szczebla mogły delegować swoich przedstawicieli do rad szczebla wyższego.

Organami wykonawczymi samorządu terytorialnego poszczególnych szczebli były wydział wojewódzki (kierowany przez wojewodę lub jego zastępcę, wydział powiatowy (kierowany przez starostę), zarząd miejski (kierowany przez prezydenta, lub burmistrza), zarząd gminy (pod przewodnictwem wójta). Ich członków z wyjątkiem wójta i starosty wybierały rady narodowe. Oprócz organów kolegialnych istniały ponadto organy jednoosobowe: prezydent, burmistrz, wójt. Nadzór nad organami wykonawczymi powierzono organom administracji rządowej, organom wykonawczym wyższego stopnia oraz radą narodowym. Nadzór wobec wydziałów wojewódzkich oraz zarządów miejskich w Warszawie i Łodzi sprawował minister administracji pub.

Funkcje organów uchwałodawczych powierzono radą narodowym. Zadania rad narodowych wykraczały poza tradycyjną rolę samorządu terytorialnego, rady były bowiem jednocześnie organami planowania działalności publicznej i kontroli administracji rządowej. Bardzo rozległy nadzór nad działalnością rad sprawowały rady wyższego stopnia, wszystkie zaś podlegały KRN. Większość uchwał wymagała zatwierdzenia przez prezydium rady wyższego szczebla.

Od 1945 r. stopniowo wprowadzano zasady organizacji administracji terytorialnej również na ziemiach zachodnich i północnych. Proces ten trwał do 1950 r. Tereny te wyłączono z zakresu działania ministra administracji publicznej i przekazano utworzonemu w 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych. Kierował im W. Gomułka. Organami administracji zespolonej na tych terenach byli wyposażeni w szerokie kompetencje okręgowi i obwodowi pełnomocnicy rządu. Podporządkowano im także organy administracji niezespolonej. W 1945 r. dawny podział zastąpiono podziałem na województwa i powiaty.

Wobec zmian granicy na Wschodzie w 1945 r. doszło do powstania województwa rzeszowskiego, skorygowano granice województwa białostockiego, utworzono województwo gdańskie oraz zniesiono autonomie województwa śląskiego. Definitywnego podziału terytorialnego dokonano 1946 r. tworząc województwa olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie.

Administracja terenowa w latach 1950 - 1972/75

W latach 1948-1950 w krajach bloku radzieckiego dochodziło do likwidacji tradycyjnych organów administracji a w ich miejsce tworzono jednolity system administracji w oparciu o tzw. zasadę centralizmu demokratycznego. W Polsce zasadnicza reforma oznaczająca całkowite odejście od tradycji polskich przeprowadzona została ustawą z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Ustawa zniosła dotychczasowy dualizm administracji terenowej, zlikwidowany został samorząd terytorialny, zniesiono istniejące organy administracji rządowej ogólnej, likwidując stanowiska wojewodów, wicewojewodów, starostów i wójtów oraz wydziały wojewódzkie i powiatowe urzędów wojewódzkich i starostw. Zniesiono także niektóre organy administracji niezespolonej.

Terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej stały się rady w gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach. Na szczycie hierarchicznie zbudowanego systemu rad działała Rada Państwa posiadająca od 1952 r. charakter emanacji sejmu. Rady działały zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowania; poziomego (organy wykonawcze podlegały organom uchwałodawczym) oraz pionowego (organy niższego stopnia podlegały organom wyższego stopnia.

System centralizmu demokratycznego

Zadania rad określono bardzo szeroko: między innymi kierowanie działalnością gospodarczą, społeczną, kulturalną, ochroną porządku publicznego, uchwalanie terenowych budżetów i planów gospodarczych. Rady obradowały w sesjach zwyczajnych, w terminach wynikających z ustaw, oraz nadzwyczajnych zwoływanych decyzją samej rady. Organami wykonawczymi rad były kolegialne, wybierane przez rady prezydia, sprawujące na podległym terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, wykonujące uchwały rad oraz polecenia władzy zwierzchniej. Pracami prezydium kierował przewodniczący, prezydia zaś dzieliły się na wydziały.

W 1954 r. w miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w których miały działać gromadzkie rady narodowe. Ich działania miały obejmować zwłaszcza aktywizowanie produkcji rolnej. Słabe gospodarczo gromady nie spełniały swojej roi to też w kolejnych latach istniała tendencja do ograniczania ich liczby.

Jednocześnie została uchwalona ustawa o osiedlach i radach narodowych. Osiedla liczące co najmniej 1000 mieszkańców i cechujące się zwartą zabudową mogły być wydzielone z obszaru gromady, jako osiedla robotnicze ,uzdrowiskowe lub rybackie. Po 1945 r. osiedla stanowiły nowy typ jednostek podziału terytorialnego.

Korekta systemu rad narodowych dokonana została ustawą z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych. Formalnie ustawa zwiększyła kompetencje rad narodowych wprowadzając domniemanie kompetencji na ich rzecz. Charakter terenowych organów administracji państwowej o dużym stopniu samodzielności uzyskały wydziały, podporządkowane prezydium. Ich kierownicy mogli samodzielnie podejmować decyzje bieżące w indywidualnych sprawach.

W grudniu 1954 r. odbyły się pierwsze wybory do rad narodowych. Zgodnie z ordynacją prawo do zgłaszania kandydatów posiadały organizacje polityczne, zawodowe, spółdzielcze .

Administracja terenowa po reformie lat 1972-1975

Reforma administracji publicznej przebiegała w trzech etapach. Punktem wyjścia dla pierwszego etapu reformy była ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. W drugim etapie w 1973 r. dokonano odpowiednich zmian w wyższych jednostkach podziału terytorialnego. Etap trzeci reformy stanowiło wprowadzenie w 1975 r. zasadniczego dwustopniowego podziału terytorialnego.

W rezultacie zmian charakter zasadniczej jednostki podziału terytorialnego uzyskały gminy. W 1972 r. dotychczasowe gromady zostały przekształcone w gminy, zlikwidowano osiedla nadając im statut miasta lub włączając je do odpowiednich gmin. Rady narodowe pozostały terenowymi organami władzy państwowej, zyskując jednocześnie charakter podstawowej organizacji samorządu społecznego. Ustawa z 1972 r. powołała nowe jednoosobowe terenowe organy władzy państwowej - naczelników gmin. Naczelnicy działali za pomocą aparatu zorganizowanego w formie urzędów gmin. Prezydium gminnej rady narodowej było kolegialnym organem wewnętrznym rady gminy organizującym jej pracę i reprezentującym ją na zewnątrz. Gminom przekazano wiele kompetencji należących dotychczas do powiatów, co uczyniło je ogniwem pośrednim między województwem.

W drugim etapie (1973) charakter terenowych organów administracji państwowej uzyskali wojewodowie, naczelnicy lub prezydenci miast, a przejściowo również naczelnicy powiatów. Podporządkowano im aparat wykonawczy w postaci urzędów wojewódzkich, powiatowych, miejskich. Wojewodów, prezydentów miast, naczelników powiatów lub miast stanowiących powiat powoływał prezes Rady Ministrów, po zaopiniowaniu przez odpowiednią radę narodową, pozostałe organy powoływał wojewoda także po uzyskaniu opinii właściwej rady narodowej.

Prezydia rad narodowych wyższego stopnia analogicznie do prezydiów rad gminnych stanowiły organy wewnętrzne swoich rad. Prezydia straciły charakter organów administracji państwowej wobec powołania osobnych terenowych organów administracji zespolonej. Zgodnie z ustaleniami Konferencji Krajowej PZPR z 1973 r. funkcje przewodniczących rad powierzono I sekretarzom odpowiednich ogniw partyjnych (komitetów wojewódzkich, powiatowych, gminnych).

Trzeci etap reformy stanowiło wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego. Dokonano niezbędnej nowelizacji konstytucji oraz utworzono urząd Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska. Nowy podział obejmował jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, dzielnice większych miast) oraz jednostki stopnia wojewódzkiego (województwa, miasto stołeczne Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław). Likwidacji uległy powiaty. W miejsce dotychczasowych 17 województw utworzono 49 województw.

Zmiany w administracji terenowej po 1989 r.

Wybrany w czerwcowych wyborach w 1989 r. sejm uchwalił w dniu 8 marca 1990 r. ustawę o samorządzie terytorialnym, w dniu 22 marca o terenowych organach rządowej administracji ogólnej oraz o pracownikach samorządowych. Wraz z ustawą wprowadzającą tzw. kompetencyjną oraz ustawą o ustroju samorządu miasta stołecznego Warszawy, stworzyły one podstawy prawne nowego systemu administracji terenowej. Został on oparty na dualizmie wykonywania administracji publicznej w terenie, podzielonej miedzy administrację rządową i samorząd terytorialny, przywrócony na szczeblu gminy. Gmina działając po przez swoje organy (rada gminy i zarząd pod przewodnictwem wójta, burmistrza prezydenta) wykonywać zaczęła zadania własne i zlecone. Jednocześnie w 1990 r. nastąpiła komunalizacja mienia. Administracja rządowa w województwie (wojewodowie) uzupełniona została w terenie przez stworzenie tzw rejonów na czele z kierownikami urzędów rejonowych. Utrzymano zasadniczy dwustopniowy podział terytorialny, rejony stanowiły tylko jednostkę pomocniczą.

W dniu 1 stycznia 1999 r. weszły w życie ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym i wojewódzkim, oraz ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa.

Kontrola Administracji w Polsce po II wojnie światowej.

Kontrola parlamentarna. Zgodnie z przepisami małej konstytucji z 1947 r. kontrola sejmu nad rządem sprawowana była w sesjach plenarnych (przy okazji rozpatrywania ustaw budżetowych, wniosków o absolutorium dla rządu, narodowych planów gospodarczych oraz rządowych sprawozdań z ich wykonania, a ponadto po przez komisje stałe i nadzwyczajne oraz interpelacje poselskie. Rola tych ostatnich zmalała po tym jak upoważniono Marszałka Sejmu w możliwość ich selekcji.

Konstytucja PRL z 1952 r. także powierzała kontrole rządu i innych organów państwowych sejmowi. Sejm wykonywał ją bezpośrednio w stosunku do Rady Państwa oraz rządu, lub pośrednio przez Radę Państwa w stosunku do Rad narodowych. Rzeczywista kontrola Sejmu PRL w okresie podejmowania najważniejszych decyzji w ramach aparatu państwowego nie była duża.

W 1982 r. przywrócono instytucje odpowiedzialności konstytucyjnej osób sprawujących najwyższe funkcje w aparacie władzy państwowej. Do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu sejm mógł pociągnąć członków Rady Państwa, rządu, prezesa NIK, NBP, Prokuratora Generalnego oraz kierowników urzędów centralnych.

Kontrola prokuratorska. Podstawowym ogniwem państwowej kontroli przestrzegania prawa tak przez osoby fizyczne jak i organy państwowe stała się prokuratura. Prokuratura wyodrębniona została w osobny organ państwowy, podporządkowany formalnie głowie państwa (prezydentowi, później Radzie Państwa) a nie ministrowi sprawiedliwości, faktycznie zaś PZPR, a do 1954 r. także służbie bezpieczeństwa. Uprawnienia w ramach kontroli prokuratorskiej (od 1967 r. nazywanej oficjalnie nadzorem ogólnym) obejmowały możliwość badania legalności działania organów administracji, przedsiębiorstw państwowych, instytucji, organizacji a także w ramach nadzoru ogólnego kontroli podlegały także uchwały rad narodowych (z wyjątkiem Rady Państwa). Tzw. nadzór ogólny nie obejmował prawa do podejmowania wiążących decyzji, w razie stwierdzenia naruszenia prawa prokurator mógł jedynie żądać od właściwego organu podjęcia odpowiednich działań, a w przypadku decyzji administracyjnych mógł również wnieść sprzeciw. Wobec decyzji wydawanych przez ministrów Prokuratorowi Generalnemu przysługiwało tzw. wystąpienie.

Kontrola państwowa Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Powstanie NIK przewidywała Mała Konstytucja z 1947 r. Do czasu wejścia w życie powołującej ją ustawy (9 marca 1949 r.) działało Biuro Kontroli przy Radzie Państwa, stanowiące kontynuacje Biura Kontroli Prezydium KRN. NIK została upoważniona do badania działalności władz, instytucji i przedsiębiorstw państwowych pod względem finansowym, gospodarczym, zgodności z wytycznymi polityki państwowej, a także pod względem organizacyjno - technicznym. NIK podporządkowano Radzie Państwa, Prezesa NIK powoływał sejm, wiceprezesów Rada Państwa.

Konstytucja PRL z 1952 r. nie przewidywała NIK. Po jej likwidacji utworzono urząd Ministra Kontroli Państwowej. Podporządkowany rządowi kontrolował realizacje narodowych planów gospodarczych, wykonywanie uchwał rządowych, oraz czuwał nad przestrzeganiem dyscypliny państwowej, gospodarczej i finansowej.

W ramach krótkotrwałej odwilży politycznej w 1956 r. przywrócono NIK. Po raz kolejny NIK uległa istotnej zmianie po nowelizacji konstytucji i uchwaleniu nowej ustawy w 1976 r. Prezes NIK powoływany przez Sejm na wniosek Rady Ministrów uzyskał status naczelnego organu administracji państwowej i wchodził w skład rządu. Podporządkowany został prezesowi Rady Ministrów. Pod presją protestów i wydarzeń w 1980 r. NIK odzyskał niezależność od administracji centralnej, nowela konstytucji oraz ustawa 1980 r. podporządkowała NIK bezpośrednio sejmowi. Zmiany przeprowadzone w 1980 r. oznaczały powrót NIK do tradycyjnej formy i zasad działania. W roku 1995 weszła w życie nowa ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli, a konstytucja z 1997 r. określiła NIK jako naczelny organ kontroli państwowej.

Rzecznik Praw Obywatelskich. W latach osiemdziesiątych doszło w Polsce do istotnych przekształceń systemu kontroli , przejawiających się między innymi w utworzeniu nowych instytucji w tym w 1987 r. Rzecznika Praw Obywatelskich. Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany przez sejm na 5 lat (obecnie za zgodą senatu) postawiony został na straży praw i wolności człowieka i obywatela, określonych w konstytucji oraz innych aktach normatywnych. Upoważniono go m.in. o żądania wszczęcia właściwego postępowania w sprawach cywilnych, przygotowawczego w sprawach karnych, administracyjnego, wzięcia udziału w już toczącym się postępowaniu, wnoszenia rewizji nadzwyczajnych, wystąpienia o Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności aktu ustawodawczego z konstytucją.

Kontrola sądowa. Ogólne sądownictwo administracyjne reaktywowano dopiero w 1980 r. kiedy to utworzono NSA. W latach 1947-1974 działało także dwuinstancyjne sądownictwo ubezpieczeń społecznych.

Trybunał Konstytucyjny. W 1986 r. został powołany do życia Trybunał Konstytucyjny, wprowadzony do Konstytucji PRL jeszcze w 1982 r. Początkowo ograniczone kompetencje dawały mu prawo badana zgodności ustaw i dekretów z konstytucją oraz innych aktów normatywnych z konstytucją lub aktami ustawodawczymi. Orzeczenie TK uznające ustawę za niezgodą z konstytucją wymagało akceptacji sejmu (sejm mógł je odrzucić). Orzeczenie dotyczące innych niż ustawa aktów wiązało organ, który akt wydał. W razie nie usunięcia niezgodności w ciągu 3 miesięcy, akt tracił moc.

Kontrola społeczna. Kontrola społeczna w państwie socjalistycznym stanowić miała formę realizacji podstawowej zasady ludowładztwa. Sprawowana była przez rady narodowe. Jej zakres rzeczowy i podmiotowy określono bardzo szeroko, oprócz legalności i celowości obejmowała zgodność działania administracyjnego aparatu terenowego i gospodarczego z kierunkiem polityki państwa.

Rady narodowe sprawowały kontrole na sesjach plenarnych lub poprzez komisje kontroli. W latach 1979 - 1983 jako organy kontrolne rad narodowych, koordynujące kontrolę społeczną w terenie, istniały tzw. komitety kontroli społecznej.

Kontrolę społeczną zleconą przez państwo wykonywały także organizacje społeczne: rady zakładowe związków zawodowych, działający w imieniu związków zawodowych inspektorzy pracy.

W formie niezorganizowanej kontrola społeczna funkcjonowała w postaci instytucji skarg i wniosków, składanych przez osoby fizyczne i prawne.

Kontrola wewnętrzna międzyresortowa. Kontrole międzyresortową sprawowały różne inspekcje specjalne. Przeprowadzały kontrolę określonego rodzaju działalności niezależnie od tego kto ją podejmował. Miedzy innymi od 1954 r. działała Państwowa Inspekcja Sanitarna, w roku 1958 powołano Państwową Inspekcje Handlową, a następnie jej okręgowe inspektoraty, zaś w 1981 Państwową Inspekcję Pracy.

Kontrola resortowa. Mogła być sprawowana przez jednostkę nadrzędną organizacyjnie lub funkcjonalnie nad jednostką kontrolowaną. Jej szczególną formę stanowiła kontrola instancyjna, będąca instytucją postępowania administracyjnego. Z dniem 1 stycznia 1961 r. wszedł w życie nowy kodeks postępowania administracyjnego

4

SEJM

RADA PAŃSTWA

Organy Wykonawcze Wojewódzkie

Wojewódzkie Organy Uchwałodawcze

Organy Wykonawcze Powiatowe

Powiatowe Ograny Uchwałodawcze

Gminne Organy Uchwałodawcze

Organy Wykonawcze Gminne

---