W. Shakespeare[szekspir], Wieczór Trzech Króli lub co chcecie
(w przekładzie M. Słomczyńskiego, Kraków 1983.)
Miejsce: „Iliria i inne państwo, położone dalej na brzegach Adriatyku”
Postaci: ORSINO - książę Ilirii, VIOLA - później występująca w przebraniu jako CESARIO, SEBASTIAN - jej brat bliźniak, KAPITAN rozbitego okrętu - przyjaciel Violi, ANTONIO - kapitan, przyjaciel Sebastiana, OLIVIA - hrabina, SIR TOBY CZKAWKA - wuj Oliwii, SIR ANDRZEJ CHUDOGĘBA - kompan Sir Toby'ego, KSIĄDZ.
Orsino jest zakochany w Olivii. Ona jednak nie odwzajemnia jego uczuć. Viola chce zostać żoną Orsina. Przebrała się za mężczyznę, żeby mu usługiwać. W tym przebraniu posłańca spodobała się Oliwii. Viola miała brata bliźniaka Sebastiana. Olivia o tym nie wiedziała i wzięła ślub z Sebastianem. Była przekonana, że wyszła za Cesaria (czyli za przebraną Violę).
Książę obiecał Violi, że się z nią ożeni, pod warunkiem, że przebierze się ona w swoje dziewczęce ubrania.
Maria (w imieniu Olivii) napisała list z wyznaniem miłosnym do rządcy Malvolia. Ten we wszystko uwierzył i aby przypodobać się Olivii, ubrał się zgodnie z zaleceniami zawartymi w liście: „Przypomnij sobie, kto chwalił twe żółte pończochy i pragnął, abyś zawsze wiązał na krzyż podwiązki.” (tak naprawdę Olivia nie cierpiała takiego ubioru). Był to figiel służącego Olivii - Fabiusza i Toby'ego w odwet za złe traktowanie. Maria napisała ten list na polecenie Toby'ego, który w zamian za to wziął ją za żonę. Malvolio został ośmieszony.
Z posłowia
Wieczór Trzech Króli - świetnie skonstruowana „komedia romantyczna”, bardzo wysoka ranga artystyczna utworu; wesołe studium ludzkiego szaleństwa.
Sir Toby - nieustanne pijaństwo
Malvolio - kołtuństwo, samouwielbienie
Twelfth night or what you will - Dwunasta noc albo co chcecie - 12 noc po Bożym Narodzeniu czyli wieczór Trzech Króli, zamykający okres świątecznych zabaw, tańców, wesołych szaleństw (czas nieładu, w którym mogło wydarzyć się wszystko, co chcecie, jakie tylko chcecie żarty, złośliwości. Szekspir był czuły na ludowe tradycje, co wiązało się z jego prowincjonalnym pochodzeniem).
Wstęp J. Krzyżanowskiego do BN II 66 Wieczór Trzech Króli czyli wszystko co chcecie, tłum. S. Dygat, Wrocław 1951.
RENESANS EPOKI ELŻBIETAŃSKIEJ W ANGLII
Kiedy wskutek wielkich odkryć geograficznych 2 poł. XV i początku XVI wieku Atlantyk zaczął się stawać główną drogą ekspansji handlowej Europy, nadeszła dla Anglii jej wielka szansa historyczna. Anglia stała się pomostem kontynentu najdalej na Zachód wysuniętym ku bogactwom Nowego Świata, a także (po odkryciu drogi dookoła Przylądka Dobrej Nadziei) i Indii Wschodnich.
Równocześnie dokonały się w Anglii przemiany społeczno-ekonomiczne, które sprzyjały wykorzystaniu tej wielkiej szansy i doprowadziły do tego, że Atlantyk, który sami Anglicy jeszcze w XVI w. nazywali oceanem hiszpańskim, stał się z czasem ich domeną.
Zwyciężyła krocząca ku kapitalizmowi kupiecka Anglia, a nie kostniejąca w feudalnych przeżytkach Hiszpania grandów i hidalgów.
Feudalizm w Anglii sam się wykrwawił i załamał w swej anarchii w czasie bratobójczych wojen Dwóch Róż (1455-1485). Z chaosu wynurzyła się monarchia absolutna Tudorów, opierająca się na bogatym mieszczaństwie i doceniająca w osobach Henryka VII i Henryka VIII sprawy floty, handlu i rękodzieła.
Zmieniło się równocześnie i oblicze wsi angielskiej. Własność ziemska była koncentrowana w ręku wielkich obszarników i stopniowo wyniszczani byli wolni chłopi, przez grodzenie na rzecz obszarników wspólnych dotąd gruntów gminnych..
Reformacja przyspieszyła proces przechodzenia Anglii na tory gospodarki kapitalistycznej.
Humanistyczny światopogląd oraz renesansowa literatura i sztuka uczyniły z Anglii potęgę nie tylko gospodarczą, ale i kulturalną. Renesansowe zwrócenie oczu na ludzkie uciechy doczesnego życia, dzieła plastyczne, dzieła muzyki i literatury dodają życiu klas posiadających blasku, równego światłom najświetniejszego włoskiego Odrodzenia. Rzeczy wielkie stworzyła Anglia przede wszystkim w literaturze, w jej zaś obrębie szczególnie w dramacie.
Przyczyn tego wspaniałego rozwoju dramatu elżbietańskiego szukać należy w jego masowym oddziaływaniu. W teatrze spotykał się dworak z balkonu z czeladnikiem ze stojącego parteru, a widowiska dramatyczne, wzbogacając się o importowaną z Włoch dworską kulturę renesansową, czerpały jednocześnie głęboką prawdę o życiu z realistycznych elementów średniowiecznego ludowego teatru cechowego. Ten splot elementów arystokratycznych i plebejskich, obcych i narodowych, fantastycznych i realistycznych składa się na ciekawe, dwojakie oblicze dramatu elżbietańskiego, a także całej literatury tej epoki.
Szekspir otworzył oczy na intrygi i zepsucie świata dworskiego, którego blask tak go olśniewał w pierwszych okresach jego kariery. Z tego czasu pochodzą jego największe tragedie i ich ukoronowanie Hamlet. Do okresu poprzedzającego Hamleta (ok. 1602) należy Wieczór Trzech Króli (ok.1600), dzieło, w którym bardzo wyraźnie odbiły się wszystkie sprzeczności renesansu angielskiego.
IDEOLOGIA WIECZORU TRZECH KRÓLI
W dalekiej Ilirii, fantastycznym kraju owianym ciepłym powiewem włoskiego renesansu, żyją piękne damy „w których tchnieniu świat cały staje się jaśniejszy” i wytworni kawalerowie, mówiący swym bogdankom: „niech deszcz niebiański zrosi cię swym aromatem”. Jedynym przedmiotem troski tych ludzi jest miłość i piękno.
Wśród takiego świetnego towarzystwa kręcą się ludzie ulepieni z całkiem innej, nie włoskiej, lecz angielskiej gliny, dla których miłość jest sprawą bardzo konkretną i namacalną, pijący piwo i czkający po nim beztrosko na cały teatr.
Osoby zgrupowane koło Oliwii i księcia Orsina reprezentują wyidealizowany świat renesansowej arystokracji; ich życie jest upiększonym obrazem życia dworu królowej Elżbiety i pałacu earla of Southampton. Zebrał tu Szekspir i opromienił blaskiem swego geniuszu to wszystko, co kultura renesansowa miała najpiękniejszego.
Panowie Chudogęba, Czkawka przedstawiają natomiast świat parteru elżbietańskiego teatru, wesołych obywateli merry old England, w swej rubaszności i realistycznym spojrzeniu na życie bliskich naszemu zacnemu dziedzicowi z Nagłowic.
Portret purytanina w Wieczorze Trzech Króli jest szczególnie odrażający. Malwolio jest zarozumiały, bardzo dba o swoje interesy, dla innych jest surowym sędzią. Cnota Malwolia jest tylko obłudą, bo widzimy jego gotowość nawiązania romansu z Oliwią, który tak u innych potępia.
Dobro, prawda i piękno w Wieczorze Trzech Króli żyją w świecie baśni, w fantastycznej Ilirii. Tylko w krainie fantazji mógł znaleźć Szekspir, żyjący pełnią piękna renesansu, dwór rządzony przez księcia „szlachetnego z rodu i z natury”, będącego ideałem humanistycznego władcy. Realnie obraz renesansowego życia był raczej ponury. Panowie Czkawka i Chudogęba wraz z Malwoliem nie są najkorzystniejszymi przedstawicielami prawdy o życiu, skontrastowanej z ułudą. W tym dramacie żegna się Szekspir z humanistycznym marzeniem o pięknie renesansowego życia, które przeniósł do krainy ułudy.
TYTUŁ I TEKST SZTUKI
W oryginale Wieczór Trzech Króli nosi podwójny tytuł Twelfth Night or What You Will, tj. Dwunasta noc (tak oznacza się święto Trzech Króli licząc od Bożego Narodzenia) albo Co chcecie. Dzień 6 I był przeznaczony na zabawy, maskarady i przedstawienia właśnie w rodzaju Wieczoru Trzech Króli. Możliwe jest nawet, że „premiera” Szekspirowskiej komedii wypadła na ten dzień i stąd pochodzi jej tytuł. Podtytuł świadczy o tym, że sam autor odczuwał przypadkowość obranego tytułu i nie upierał się przy nim.
CHARAKTER KOMEDII
Mówi się czasem, że komedia Szekspirowska jest typu „romantycznego”. Znaczy to przede wszystkim, że nie jest w duchu komedii klasycznej. Nie uprawiał też Szekspir komedii „humorowej” (tego typu komedie uprawiał współczesny mu Ben Jonson; do nielicznych typów „humorowych” u Szekspira zaliczyć można Malvolia i jego kompanów), ani próbował komedii obyczajowej, którą zaczął wtedy uprawiać Middleton. Natchnieniem była dla Szekspira nowela pełna nadzwyczajnych przygód lub mityczna historia. Akcja komedii nie może toczyć się w Anglii. Szekspir wybiera więc kraj wyimaginowanego romantyzmu Italię, fantastyczną Ilirię czy egzotyczny Las Ardeński. Fabuła komedii jest z reguły poważna, nieraz nawet graniczy z tragizmem. O charakterze komediowym tych fabuł decyduje szczęśliwe zakończenie i skojarzenie par.
Oryginalność komedii Szekspirowskiej polega na tym, że te „romantyczne” historie nie wyczerpują całej ich treści. Równolegle bowiem biegnie druga akcja, zupełnie odmiennego charakteru i z postaciami całkiem różnego pokroju. O ile pierwszą fabułę można nazwać romantyczną, to „realizm” cechuje drugą. Postacie są bliższe rzeczywistości , naturalniejsze; należą do świata komedii plebejskiej: rzemieślnicy, pasterze, wieśniacy. Spotkanie tych dwóch światów - świata utkanego z „powietrza i światła” i świata szarego, twardego życia - nadaje Szekspirowskim komediom ton specyficzny.
Fabuła Wieczoru Trzech Króli, podobnie jak prawie wszystkich sztuk Szekspirowskich, nie jest oryginalna w pomyśle. Oryginalność komedii polega na całym kompleksie modyfikacji, które wprowadził Szekspir. Pamiętać jednak należy, że inaczej przedstawia się ta kwestia, o ile chodzi o wątek tzw. romantyczny, a inaczej w realistycznej części sztuki.
Domniemane źródła romantycznego wątku to: Gl'Ingannati - Oszukani, komedia nieznanego autora grana w Sienie w 1531 r., jej francuskie tłumaczenie, łacińskie tłumaczenie z tego franc. tłumaczenia, Gl'Inganni - komedia Nicola Secchiego, komedia pod tym samym tytułem autorstwa Curzio Gonzagi oraz nowele, które opierają się przeważnie na pierwszej komedii Gl' Ingannati (Oszukani).
Wątek realistyczny - realizm tej części sztuki ma swe źródło nie w lekturze, lecz w obserwacji życia. Fragment życia elżbietańskiej Anglii został tu przeniesiony do Ilirii. Niewysoki jest poziom etyczny przedstawicieli tego życia, dodających tytuł „sir” przed swoi nazwiskiem: pijacy, nicponie, nieroby. Ofiarą ich dowcipu pada Malwolio. Ma on wrogi stosunek do wszelkiego rodzaju zabaw, wywyższa się moralnie ponad otoczenie. Posiada cechy purytanina, ale nie wyczerpują one jego psychiki (chęć romansu z Oliwią).
Elżbietańska technika dramatyczna chętnie posługiwała się metodą paru równoległych fabuł, często równoważnych a rzadko niepowiązanych ze sobą. Obserwujemy to w większości dramatów Szekspirowskich, zwłaszcza w kronikach udramatyzowanych i komediach. Różnica polega tylko na stopniu powiązania paru akcji ze sobą. W jednej scenie zostaje Viola ściągnięta z piedestału romantycznego do poziomu wesołej kompanii. Jest to farsowa scena pojedynku z sir Andrzejem, w której poza romantyczna zostaje zdemaskowana w starciu z realizmem sytuacji. Istotnym ogniwem łączącym 2 światy nie jest ani pokrewieństwo sir Tobiego z Oliwią, ani konkury sir Andrzeja do niej. Na prawdziwego łącznika kreował Szekspir pozornie drugorzędną figurę - błazna Feste. To jest jego dramatyczna funkcja. Feste łączy w sobie nici obu akcji: widzimy go na dworze Księcia, którego miłość koi on sentymentalnymi piosenkami, słyszymy go również wyśpiewującego pijackie melodie wraz z obu podochoconymi szlachcicami i dowcipkującego dwuznacznikami z Violą. On wreszcie bierze walny udział w pognębieniu Malwolia. W finale sztuki spotykają się na scenie przedstawiciele obu światów i właśnie Feste wygłasza epilog komedii, będący zarazem jej komentarzem.
Tłumacze Wieczoru Trzech Króli na j. polski:
Placyd Jankowski w 1845 r.
Józef Komierowski w 1858
Leon Ulrich w 1877
Antoni Lange w 1895
Stanisław Dygat 1951 (wg J. Kydryńskiego ten przekład jest dziwną pomyłką w dorobku znakomitego pisarza)
Władysław Tarnawski (w rękopisie)
Maciej Słomczyński
Stanisław Barańczak
1