LITURGIA
LITURGIA, zgromadzenie wiernych w celu oddania Bogu publicznej czci, także ściśle ustalony porządek i sposób odprawiania nabożeństw i in. obrzędów religijnych.
Okresy rozwoju liturgii rzymskiej i czasy ich trwania:
improwizacji do III wieku
tworzenia formularzy - IV-VII wiek
kompilacji VIII-XII wiek
stabilizacji XIII-XVI wiek
reforma po Soborze Trydenckim
rubrycystyki 1588-1903
odnowa liturgii 1903-1963
reforma po Soborze Watykańskim II.
Termin "improwizacji" w liturgii domaga sie pewnych uściśleń. Ze względu na brak wolności religijnej młode chrześcijaństwo nie dysponowało tym wszystkim, co rozumiemy pod pojęciem kultu. Musiała jednakże istnieć wielka dbałość o poprawność wypowiadanych podczas celebracji tekstów. Czas powstawania formularzy charakteryzuje się istnieniem bardzo dojrzałej myśli liturgicznej i poczuciem misteryjności sprawowanych obrzędów. Dlatego też wielu znawców liturgii chciałoby opatrzyć pierwszy okres powstawania liturgii chrześcijańskiej mianem "świętej" improwizacji.
Najstarszym tekstem liturgii rzymskiej jest Kanon św. Hipolita Rzymskiego. Początkowo w Rzymie językiem liturgicznym była greka, wypierana powoli przez łacinę. W tym okresie elementy liturgiczne były naznaczone improwizacją (działo się tak aż do IV w.). Reforma Grzegorza Wielkiego usankcjonowała podział na liturgię papieską i liturgię miejską. Wówczas zaczął funkcjonować liturgiczny kanon rzymski. Rozwój chrześcijaństwa na północ od Alp doprowadził do zaistnienia odmian liturgicznych, stanowiących adaptację liturgii rzymskiej do potrzeb Kościołów lokalnych (np. liturgia frankońsko-rzymska). W wiekach XIII i XIV powstają tendencje jednolicące elementy liturgiczne, przez m.in. pojawienie się mszału rzymskiego, oraz liturgii kurialnej rzymskiej. W XVI w., po reformacji, Sobór trydencki nakazał papiestwu odnowić liturgię, która to z niewielkimi zmianami dotrwała do II Soboru Watykańskiego, kiedy to liturgia rzymska została uproszczona oraz zaczęto odprawiać ją w językach narodowych, przełamując monopol łaciny.
ROK LITURGICZNY I KALENDARZ LITURGICZNY
Oficjum dnia powszedniego składa się z nabożeństwa:
- Matutinum - nocne
- Laudes - jutrznia, o świcie
- Pryma, Tercja, Seksta, Nona
- Nieszpory - wieczorna
- Kompleta - przed spoczynkiem
Msza - w XI w. codzienne sprawowanie było normą. W tym czasie Msza była odprawiana indywidualnie przez każdego kapłana.
W dużych kościołach odprawiano przynajmniej jedną Mszę śpiewaną w ciągu dnia; bardzo często praktyka takich kościołów przewidywała celebrowanie 2 lub 3 Mszy dziennie. Główną Mszę śpiewaną (Sumę) odprawiano w porze pomiędzy Prymą a Nieszporami. Dokładny czas zależał od okresu roku.
Tydzień.
W cyklu tygodniowym wyróżniała się niedziela, którą rozpoczynały Nieszpory w sobotni wieczór, a kończyła w niedzielę wieczorem - Kompletą.
Niedziela była zawsze dniem świątecznym z bardziej rozbudowaną formą Matutinum oraz większą ilością psalmów. Każdy inny dzień tygodnia określano jako feria, tj. dzień powszedni (za wyjątkiem sytuacji, gdy w danym dniu powszednim wypadało święto).
Kalendarz.
Każdy kościół posiadał swój kalendarz uwzględniajcy regionalne i lokalne warianty oparte na powszechnym cyklu rocznym. Kalendarz zawarty jest w najbardziej złożonych księgach liturgicznych.
Kalendarz nie jest prostym, nieelastycznym wykazem: składa się z dwóch zachodzących na siebie cyklów - temporale (cykl częściowo zmienny) i sanctorale (wyznaczający daty dni świątecznych).
Temporale - roczny cykl okresów liturgicznych:
Adwent
Boże Narodzenie
Epifania (Trzech Króli)
Post
Niedziela Palmowa
Wielki Czwartek
Wielki Piątek
Wielkanoc
Dzień Wniebowstąpienia
Zesłanie Ducha Świętego
PRZESTRZEŃ LITURGICZNA
Każda teologia kościoła jako budowli ma swoje oparcie w ludzkim ciele Chrystusa, jako tej prawdziwej świątyni, w której mieszka pełnia bóstwa i przez którą ludzie mają być napełnieni tymże bóstwem, miejsca, w których sprawuje się sakramentalnie ofiarowanie tego ciała i w którym gromadzi się ciało kościoła - są świątynie i kościoły.
Ołtarz -
Ołtarz - otoczony kratami lub ustawiony na podwyższeniu; na wschód od niego stał bajorek (z czasem w kulturze wsch. z tego elem. wykształcił się ikonostas).
Cofnięcie z powrotem ołtarza w głąb, do absydy głównej, sprawiło, iż kopuła znalazła się nad miejscem przeznaczonym dla wiernych; symbolizując wyglądem Niebieskie Jeruzalem, z którego na Zgromadzenie Wiernych spogląda Chrystus;
Ołtarz posoborowy stoi na styku prezbiterium i nawy głównej;
Wnętrze kościoła -
Na styku prezbiterium i korpusu na ścianie płn. albo wsch. są wnęki na Najświętszy Sakrament lub sakramentarium
Zakrystia po stronie płn. - przechowywano tam wiatyk
W zakonach dominikanów i franciszkanów pojawiają się najwcześniej ambony; ambona najczęściej znajduje się na styku prezbiterium i korpusu (po stronie płn.) lub w połowie nawy głównej (też po str. płn.)
Baldachim nad amboną (średnica baldachimu > średnicy kosza ambony) jest ekranem akustycznym;
Ławki pojawiły się dopiero w okresie nowożytnym; siedzenie było wyznacznikiem ważności - pan feudalny, król siedzieli w prezbiterium
Proboszcza wybierali kolatorzy;
Loża pańska nad zakrystią lub nad częścią zach.
Przy głównym ołtarzu - msze główne
W kaplicach bocznych, w ołtarzach bocznych, były szafki na naczynia liturgiczne;
Obrazy kultowe - w ogólnej przestrzeni kościoła (najwyżej krucyfiks) i obrazy dewocyjne - w kaplicach bocznych;
Zwiększenie ilości zakonników i mnichów pociąga za sobą powiększenie prezbiterium
Pojawia się lektorium, aby oddzielić kapłanów od wiernych
Cała msza o charakterze publicznym odbywa się tylko w obrębie chóru;
na lektorium stoi krzyż; później przenosi się na belkę tęczową - pozostałość lektorium;
każdy ołtarz ma swoje wezwanie - główny zawsze takie same jak Kościół;
kiedyś po lewej stronie ołtarza było czytanie, zaś po prawej kazanie; podniesienie miało miejsce po środku ołtarza; podobnie było przed lektorium, gdy jeszcze istniało;
lektoria zostało zlikwidowane, zastąpiono je kratą; sporo zachowało się w kościołach luterańskich; w czasie mszy diakon wychodził na lektorium i czytał lekcje (w czasie Wielkanocy) i śpiewał ewangelię i stąd jest błogosławieństwo; jeśli na lektorium jest cyborium, baldachim, to wystawiano tam relikwie;