4. Przedmowa do dramatu Viktora Hugo „Cromvell”.
Przedmowa do dramatu „Cromvell” uznawana jest za fakt przełomowy w rozwoju romantyzmu francuskiego. Napisał ją w październiku 1827 roku, już po skończeniu dramatu i bezpośrednio pod wrażeniami sztuk Szekspira, wystawianych gościnnie w Paryżu przez teatr londyński.
Dramat zgodnie z przewidywaniami autora, nie był wystawiany i nie wywołał większego oddźwięku. Traktat teoretyczny natomiast, dołączony do dramatu „Cromvell” jako przedmowa, został powszechnie przyjęty jako programowy manifest romantycznego dramatu. Stanowiła ona pierwszy tak szeroki program nowej sztuki, w którym zarysowała się wizja dramatu romantycznego oraz zostały wysunięte konkretne wobec niego postulaty. Przedmowę jak i cały dramat zadedykował ojcu.
Rozpoczyna ją dość przewrotnie od wyjaśnienia jej misji i celu. Wskazuje, że ta obszerna przedmowa nie służy powiększeniu objętości jego dzieła, ani nie ma na celu obrony samego dramatu przed ostrą krytyką. Chce w prosty sposób wyrazić swoje wrażenia na temat sztuki w ogóle. Chce przedstawić nową myśl, nową sztukę. Jednocześnie przedstawia ją jako przeciwniczkę Goliata (klasyków). Romantyzm porównuje więc do postaci Dawida.
Victor Hugo przejął od Bonalda ogólną teorię rozwoju społeczeństw, która posłużyła mu do sformułowania myśli, iż kształt sztuki zależy od typu cywilizacji, a ta z kolei od stopnia rozwoju społeczeństwa. Podzielił więc dzieje ludzkości na ery: pierwotną, pogańską i chrześcijańską.
W czasach pierwotnych człowiek rodzi się do życia, a wraz z nim poezja, która jest odpowiedzią na otaczające człowieka cuda. Bliski jest kontakt człowieka z Bogiem (hymn), każdy naród żyje w pełnej swobodzie. Ludzie nie wiedzą, co to są prawa, zatargi czy wojny. Społeczeństwo jest wspólnotą. Pierwszy człowiek, jest pierwszym poetą, jest młody, jest liryczny. Modlitwa to jego cała religia, oda to cała jego poezja. Ta era utożsamiana jest z młodością.
Gdy wszystko się zmienia i powiększa, rodzina staje się plemieniem, a plemię narodem - powstają królestwa. Narodom robi się ciasno, powstają zatargi, wojny, z czego wynikają wędrówki i podróże. Poezja odzwierciedla takie wielkie wydarzenia - opiewa epoki, ludy, imperia. Staje się epicka. Była to era pogańska.
Pojawia się religia spirytualistyczna (era chrześcijańska), która zabija starą cywilizację, tworząc nową. Dualizm (ciało-dusza, ziemia-niebo, człowiek-Bóg) sprawia, że religia ta jest zespolona moralnością. Wraz z rozwojem chrześcijaństwa, na skutek świadomości przepaści między Bogiem a człowiekiem w psychice ludzkiej powstaje nowe uczucie, będące czymś pośrednim między powagą a smutkiem - melancholia. Jednocześnie zrodził się duch badania i ciekawości - medytacja. Chrześcijaństwo prowadzi poezję do prawdy, gdyż dostrzega i piękno, i brzydotę, która także jest jakąś jakością, wskazuje, że groteska jest drugą stroną wzniosłości. W sztuce natomiast rozwija się nowa forma - komedia, której wzorcem jest groteska. Z brzydoty robi się wzór do naśladowania, z groteski natomiast, która jest elementem sztuki, naczelna zasada romantyzmu. Nie oznacza to jednak, ze wcześniej nie było groteski - była, lecz w nowoczesnej myśli odgrywa większą rolę. Z jednej strony tworzy szpetotę i grozę, z drugiej komizm i błazeństwo. Wokół religii roztacza setki osobliwych zabobonów, wokół poezji setki malowniczych wyobrażeń. Wiele w niej swobody i bezpośredniości - śmiało uwydatnia wszystkie dziwaczne formy (piękno ma jeden wzorzec, brzydota ma ich setki). Dramat jest formą, która łączy groteskę ze wzniosłością, grozę z błazeństwem, tragedię i komedię. Pełność poezji i dramatu polega na harmonii przeciwieństw. Groteska w sztuce (element konstytutywny) miała być stylem realistycznym, miała być odbiciem groteskowości życia.
Hugo postulował także za zniesieniem zasad trzech jedności. Mówił, że „o ile jedność akcji jest konieczna, o tyle jedność czasu i miejsca są bezzasadne”. Wtłaczanie akcji w czas 24 godzinny jest pozbawione sensu, a jedność miejsca ogranicza sztukę, ponieważ inne miejsca, dekoracje, przestrzeń dopełniają treść utworu, współtworzą dramat. Poza tym, autor „Cromvella” mówi, że należy uznać całkowitą odrębność sztuki i natury. Natura i sztuka to dwie zupełnie inne jakości i bez dzielącej je odmienności nie mogłyby istnieć. Ogólne prawa natury wznoszą się nad sztuką. Sam dramat jest zwierciadłem, w którym odbija się natura. Nie jest ono jednak zwierciadłem zwykłym, z powierzchnią gładką i jednolitą, lecz zwierciadłem koncentrycznym, które skupia i zagęszcza barwne promienie. Wtedy dramat jest sztuką. Sama sztuka ma cel niemal boski: wskrzeszać, gdy uprawia historię, tworzyć, gdy uprawia poezję. Poeta tworząc dzieło powinien wybierać nie to co piękne, lecz to co charakterystyczne. Chodzi o to, aby każda postać nabrała głębi, swojego indywidualnego charakteru, kolorytu.
Styl dramatu z kolei powinien cechować się swobodnym wierszem, bezpośrednim, rzetelnym, powinien przechodzić z łatwością od komedii do tragedii, od wzniosłości do groteski, powinien być skłonny do przesunięcia średniówki, ale wierny rymowi; powinien być liryczny, epicki i dramatyczny w zależności od potrzeby. Wiersz w utworze dramatycznym me być pozbawiony wszelkiej miłości własnej, wszelkiej kokieterii. W dramacie jest jedynie formą, która ma wszystko pomieścić, która niczego nie może dramatowi narzucić - ma wszystko od niego przejąć, aby wszystko przekazać widzowi.
Sztuka powinna stronić od dogmatyzmu - kompozycja może być zmieniona tyle razy przez autora, ile razy on sobie wymarzy.
W dalszej, o wiele krótszej części przedmowy Victor pisze o swoim dramacie z perspektywy tego, o czym powiedział wcześniej.
Przedmowa ta ma na celu:
- w poetyckim tonie definiuje specyfikę dramatu romantycznego;
- obwarowuje dramat wstępem teoretycznym;
- prowadzi do uogólnień.
Najważniejsze rzeczy, które wnosi ta przedmowa:
- mówi o grotesce, która do dziś jest aktualna;
- znosi zasadę decorum.
2