Wychowanie rozumiane jest zwykle jako proces, swoisty rodzaj oddziaływań wychowawczych starszego pokolenia na młodsze lub jako wynik lub produkt tego rodzaju oddziaływań. Wychowanie może jednak dotyczyć nie tylko młodszego pokolenia , proces wychowania obejmuje także ludzi dorosłych. Rozwojem ludzi dorosłych zajmuje się w szczególności andragogika. Należy pamiętać, że współczesna teoria wychowania może w znacznym stopniu przyczynić się do skuteczniejszego postępowania z ludźmi w starszym wielu.
Każdy człowiek podlega rozwojowi przez całe życie. Mówimy wtedy o wychowaniu „całożyciowym”. Realizuje się ono poprzez kontakty międzyludzkie- wszyscy potrzebujemy kogoś, kto mógłby wesprzeć nas w trudnych chwilach, z kim możemy podzielić się z odczuciami i swoimi problemami. Ludzie oddziaływuja w ten sposób jedni na drugich. Wychowawcza praca w przypadku osób dorosłych wymaga znacznie większej przezorności i subtelności. Szczególnie istotne jest to w przypadku osób chorych. Wymagają oni zdwojonego taktu i humanistycznego podejścia, zgodnie ze współczesnym pojmowaniem wychowania także w odniesieniu do dzieci i młodzieży.
Zazwyczaj wychowanie kojarzone jest z dyrektywnym (bezpośrednim) kierowaniem rozwojem wychowanków, czyli odgórnym oddziaływaniem wychowawców na wychowanków, albo w szczególności ze wspomaganiem wychowanków w ich osobistym (samodzielnym) kierowaniu własnym rozwojem.
Wychowanie pozostaje w ścisłym związku z opieką. Wychowanie i opieka wzajemnie się wzbogacają i uzupełniają. Wychowanie pozostaje w ścisłym związku z opieką. H. Radliński podkreśla: „wychowanie i opieka stanowią układ przeplatających się wzajemnie w takim stopniu, że można mówić jedynie o procesie opiekuńczo-wychowawczym bez wyodrębniania stron tego procesu i dzielenia go na opiekę i wychowanie”.
Cechy wychowania:
intencjonalność - wychowawca jest świadomy celów jakie pragnie realizować w czasie swojej działalności wychowawczej. Cele ukazują mu drogę, jaką pragnie zmierzać w czasie swojej pracy. Brak świadomości celów wychowanie często naraża wychowawcę na działanie przypadkowe, nieprzemyślane. Cecha ta jednak czasami niesie za sobą problemy:
nadmierne kierowanie rozwojem dziewcząt i chłopców może doprowadzić do odzwyczajenia ich odpowiedzialności za siebie samych. Kiedy zostaje im narzucony jakiś sposób postępowania, nie daje się im możliwości wyboru,
czasami cele wychowawcze są mało realne do zrealizowania i dlatego dość często są skazane na niepowodzenie
złożoność- na wychowanie człowieka maja wpływ : uwarunkowania zewnętrzne (prawie wszystko co go otacza), uwarunkowania wewnętrzne(potrzeby, motywy, dążenia, stan zdrowia, samopoczucie człowieka)
interakcyjność - z ta cecha mamy do czynienia, gdy proces wychowawczy ma miejsce w warunkach współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka. Jest tu wzajemność, oddziaływanie dwukierunkowe. Tutaj wychowanek jest godnym partnerem wychowawcy, jest osoba zasługującą na wysłuchanie, dialog. Interakcyjność wychowania to nie tylko nawiązywanie bliskich kontaktów wychowawcy z wychowankiem, opartych na wzajemnym współdziałaniu, ale to także umożliwienie wychowankowi kontaktów z innymi ludźmi, rówieśnikami
relatywność - związana jest z trudnościami przewidywania skutków wychowania. Osobowości nie da się ukształtować w sposób celowy, planowy, gdyż ona jest w ciągłym procesie rozwojowym i poddawana jest różnym wpływom z zewnątrz (środowisko rówieśnicze, środki masowego przekazu)
długotrwałość- - osobowość każdego człowieka kształtuje się przez całe życie, dlatego ulega ciągłym przemianom. Proces wychowawczy odnosi się nie tylko do dzieci, młodzieży, ale i osób starszych. Doskonalenie osobowości dotyczy tez wychowawców.
W historii powstało wiele teorii osobowości. O to niektóre z nich:
Teoria behawiorystyczna
Skrajna wersja teorii behawiorystycznej mówi, że zachowaniem człowieka jest reakcja na działające z zewnątrz bodźce. Wychowanie w ujęciu tej teorii będzie zawsze dyrektywnym kierowaniem rozwojem wychowanka. Zgodnie z założeniami teorii behawiorystycznej wychowanie polega głównie na manipulacji wzmocnieniami( w postaci nagród i kar).
Teoria zorientowana humanistycznie
Ta teoria jest przeciwko behawiorystycznej koncepcji człowieka reaktywnego (człowieka robota) oraz przeciwko pesymistycznej i pełnej rozpaczy wizji człowieka, głoszonej przez zwolenników teorii psychoanalitycznej.
Założenia:
człowiek jest jednostką aktywną i samodzielną, a nie ulegającą wpływom środowiska i podatną na zachowanie reaktywne i operatywne
człowiek jest podmiotem działania, odpowiedzialnym za kierowanie własnym rozwojem i zdolnym do decydowania o swoim losie
jednostka ludzka ma prawo i obowiązek ponoszenia odpowiedzialności za swój rozwój
jednostka ludzka ma prawo i obowiązek do aktualizowania drzemiących w niej możliwości
jednostka jest sterowana głównie przez własny sposób postrzegania siebie i swego otoczenia
Funkcje wychowania zgodnie z założeniami tej teorii:
ukształtowanie człowieka na osobę w pełni funkcjonującą, otwartą na doświadczenia, przekonana o własnej wartości, utrzymująca poprawne stosunki z innymi, świadoma tego co robi, nie poddającą się
Funkcje wychowawcy (facylitator, animator, doradca):
-świadome i celowe kształtowanie u uczniów cech osobowości
-ułatwienie im samodzielnego nabywania cech
-wspieranie ich w kierowaniu własnym rozwojem (nie kieruje nimi)
Teoria psychospołeczna
Teoria to mówi natomiast, że na kształtowanie osobowości mają szczególny wpływ uwarunkowania społeczne,zwłaszcza stosunki interpersonalne w rodzinie, szkole, grupie. O zachowaniu człowieka decydują jego kontakty z innymi ludźmi. W tym ujęciu wychowania nie jest odosobnionym czynnikiem rozwoju człowieka. Są nimi przede wszystkim uwarunkowania społeczne.
Wartości stanowią istotnie ważną podstawę uznania czegoś za dobre lub złe. Wartością jest wszystko to, co rzeczywiście stanowi przedmiot naszych pragnień i dążeń, ale co jednocześnie nie zagraża istnieniu ładu moralnego w świecie. Wychowanie do wartości jest bardzo ważne w szczególności w dzisiejszych czasach.
W wychowaniu brane są pod uwagę szczególnie wartości uniwersalne i ponadczasowe, ponieważ nie budzą one wątpliwości. Znajduje ono potwierdzenie np. w Dekalogu. Wśród różnych wartości ogólnoludzkich szczególne miejsce zajmuje bezsprzecznie transcendentalna triada prawdy, dobra, piękna.
Wychowanie bez wartości jest wręcz nie możliwe, czyli z reguły jest związane z wartościowaniem.
Ważnym aspektem wychowania są cele wychowania. Wyróżniamy wiele koncepcji celów wychowania. Wychowania można taktować jako proces zmierzający do kształtowania wybranych cech osobowości. Wychowanie może być także traktowane jako wspomaganie wychowanka w kierowaniu jego własnym rozwojem. J.J. Rousseau zaznacza, że podstawowym celem wychowania powinno być umożliwienie wychowankom ujawniania i urzeczywistniania w naturalnych warunkach życia swych wrodzonych predyspozycji rozwojowych.
Koncepcja celów wychowania w ujęciu W. Brezinki
Koncepcja ta łączy cele wychowania z czterema różnymi aspektami:
Wychowanie w aspekcie rozwojowym - jest to wspomaganie dzieci i młodzieży w rozwoju psychicznym i fizycznym. Wychowanie pełni funkcję opiekuńczą. Celem wychowania jest troska o rozwój wychowanka zgodnie z drzemiącymi w nim predyspozycjami wartościowymi
Wychowanie w aspekcie społecznym- ma na celu przystosowanie wychowanka do warunków i sytuacji w jakich przyjdzie mu żyć i pracować. Nie chodzi tu o to by on podporządkował się sytuacji, gdyż tez ma prawo być sobą, prawo do niezależności
Wychowanie w aspekcie kulturowym- umożliwieniu przyswojenia materialnego i duchowego dorobku ludzkości
Wychowanie w aspekcie religijnym- człowiek wymaga wsparcia ze strony religią. Taki sposób wychowania umożliwia chłopcom i dziewczętom znalezienia odpowiedzi na problemy egzystencjonalne oraz wprowadzenie ich w życie wartościowe.
Celami wychowania godnymi uwagi są:
Tolerancja-uczenie poszanowania praw innych ludzi do wyrażania własnych poglądów i innych sposobów postępowania
Altruizm-człowiek najpełniej realizuje się przez innych ludzi
Poczucie odpowiedzialności - odpowiedzialność jest powszechnie postrzegana jako przejaw dojrzałości, zwłaszcza moralnej
Problemami wychowania zajmuje się teoria wychowania- -jedna z podstawowych dyscyplin pedagogicznych. Skupia się ona na celach i metodach oddziaływań wychowawczych oraz psychospołecznych czynnikach, warunkujących poprawnie przebiegający proces wychowania. Teoria wychowania ma charakter zarówno empiryczno-indukcyjny, jak również normatyczno - filozoficzny.
Wychowanie moralne
Cel: -rozwój moralny dzieci i młodzieży
-przekazywanie im wiedzy o problemach moralnych i umiejętności odróżnienia tego, co złe od tego co dobre
-wychowując moralnie występuje się w obronie moralności, czyli ogółu obowiązujących ocen, norm, zasad, wartości moralnych
wychowanie moralne:
- w znaczeniu opisowym - cel: zapoznanie chłopców i dziewcząt z różnymi sposobami postępowania moralnego bez sugerowania jednoznacznie ich oceny. To oni decydują co jest dobre a co złe w wyniku rozmowy często kończącej się głosowaniem
-w znaczeniu oceniającym - cel: przyswojenie dzieciom i młodzieży ściśle określonych reguł postępowania moralnego, one zapewniają im bycie dobrym
sposoby wychowania moralnego:
metoda „klasyfikowania wartości” - polega na uświadomieniu sobie własnych uczuć związanych z rozpoznawaniem wartości
metoda „rozumienia moralnego”- umożliwia głębszy namysł nad ocenami, normami, zasadami, wartościami moralnymi
Wychowanie prorodzinne:
zorientowane biologicznie - w tym wychowaniu szczególną wagę przywiązuje się do uświadomienia dzieci i młodzieży w sprawie biologicznych aspektów seksualnych człowieka, środków antykoncepcyjnych, sposobów przerywania ciąży, techniki współżycia seksualnego, zboczeń płciowych. Głównym tego celem jest zabieganie o „bezpieczny seks”. Ten typ wychowania jednak przynosi skutki przeciwne do oczekiwanych.
zorientowana etycznie - ma na celu przygotowanie dziewcząt i chłopców do życia płciowego w poczuciu moralnej za nie odpowiedzialności. Ma ona uświadomić wychowankom, że życie płciowe to nie tylko przyjemność, ale także wzajemne poszanowanie godności osobistej partnera i wspólne ponoszenie odpowiedzialności. Wychowanie takie wymaga starannego wychowania kadry pedagogicznej, która wyposażona byłaby nie tylko w wiedzę, ale także doceniała duchowe i etyczne wymiary płciowości ludzkiej.
Wszelkie wychowanie realizuje się poprzez metody wychowania. Zwykle wyodrębnia się:
Metody modelowania- najbardziej skuteczna metoda. Polega na kształtowaniu zachowań wychowanka poprzez dawanie dobrego przykładu. Uruchamia się wówczas proces podświadomego i spontanicznego odwzorowania tego rodzaju zachowań w codziennym postępowaniu wychowanka. Istotne, że większy model wywiera większy wpływ na obserwatora. Ważnymi cechami modela są: jego kompetencje, prestiż, zakres władzy jaka posiada, podobieństwem pod względem np. umiejętności do wychowanka, opiekuńczość, przyjazny stosunek, entuzjazm wyrażany w przyjmowanych postawach.
Metody perswazji- -polega ona na słownym oddziaływaniu w szczególności na świadomość moralną
Metody zadaniowe- polega na powierzeniu wychowankom konkretnych zadań do wykonania. Wychowanek nabywa umiejętności wykonywania różnych czynności pożytecznych dla normalnego funkcjonowania wśród ludzi. Uczy się też wczuwać w cudze potrzeby, wychodzenie im naprzeciw. Gdy te zadania później robione są dobrowolnie i osoby przekonane są o ich potrzebie to ta metoda okazuje się skuteczna
Metody nagradzania i kary- tej metody nie powinno się zbyt często stosować
Ważnym czynnikiem warunkującym skuteczność wychowania są: podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży, umiar w stosowaniu wobec nich swobody i przymusu, umiejętność porozumiewania się z nimi i względnie zobiektywizowane ich poznawanie.
W podmiotowym traktowaniu dzieci i młodzieży ogromną rolę odgrywają trzy postawy wyróżnione przez C.R. Rogersa:
Akceptacja wychowanka, czyli uznawanie ich takimi jakimi są
Rozumienie empatyczne, polega na wczuwaniu się w stany i procesy psychiczne dzieci i młodzieży
Autentyzm, czyli otwartość i bezpośredniość w kontakcie z wychowankami
Szczególnie ważna kwestią jest umiejętność porozumienia się z wychowankiem. Ceniona jest umiejętność słuchania czynnego. Aby skutecznie się porozumieć z wychowankiem zaleca się:
Unikać nadmiaru pouczeń
Moralizowania
Nakazywania
Krytykowania
Stawiania pytań w nadmiarze
Okazywać im zaufanie
Dawać im do zrozumienia, że są w stanie sami rozwiązać swoje problemy
Nie szczędzić im swego czasu
Zachowywać dyskrecje, zwłaszcza co do informacji o charakterze osobistym
Doceniać wagę zgłaszanych przez nich spraw itd.
Poznanie dzieci i młodzieży
Sposoby:
technika obserwacji dorywczej- polega na dorywczym obserwowaniu dzieci i młodzieży pod względem ich zachowań, cech osobowości, spostrzeżenia często utrwalone są w formie pisemnej
technika dzienników obserwacyjnych- obserwację prowadzi się w sposób systematyczny. Na ogół dotyczy jednego chłopca, dziewczynki. Stosuje się ja przez dłuższy czas
wypracowania- zazwyczaj wyprzedza je instrukcja, w której mówi się o jej celu i jego pełnej dyskrecji np.” Moi rodzice i ja”
ankiety zastosowane anonimowo- składają się z kilku pytań na ściśle określony temat np. ankieta dotyczyć może stosunków panujących w klasie
techniki socjometryczne- polegają na podaniu przez dzieci i młodzież nazwisk kolegów i koleżanek z klasy, grupy wychowawczej zgodnie z określonymi kryteriami wyboru
rozmowa
analiza wytworów np. rysunków