Wokół opozycji wiersz-proza - Stefan Sawicki


- cel artykułu wykazanie różnic pomiędzy formami wierszowymi a prozodyjnymi (nawet wówczas, gdy występuje - lub nie - system wersyfikacyjny); historyczne podłoże dzisiejszych teorii o istocie wiersza

- w rozważaniach naukowych od końca XVIII w. do początków wersologii, tj. druga połowa XIX wieku, wiersz rozumiany jest jako wypowiedź skrępowana, "związana" specjalnymi rygorami nieliczącymi się z wymową semantyczną tekstu i nieobecnymi w prozie, "mowie wolnej", wolnej właśnie od tych ograniczeń, od stałych rygorów

- dotychczasowe rozumienie owych rygorów
1. O. Kopczyński = równa liczba zgłosek, średniówka, rym (= wiersz sylabiczny)
2. A. Małecki = to samo, co Kopczyński, plus równa ilość i sposób rozłożenia akcentów
liczba miar w poszczególnych wersach (= wiersz sylabotoniczny)
3. ogólna zasada wiersz tworzy uporządkowanie naddane, oparte na określonej równoważności odcinków wypowiedzi, nieobecne w prozie i niezależne od podziałów właściwych tekstom prozaicznym

- rozumienie wiersza od momentu wytworzenia się gałęzi nauki, zwanej wersologią (II poł. XIX wieku)
1. Michał Rowiński, Kazimierz Wóycicki, Jan Łoś = zgodnie z dawną tradycją
2. Karol Wiktor Zawodziński = również wierny przekonaniom uformowanym przez dotychczasową tradycję; wiersz jest jednym z wielu, co najmniej dwóch, odpowiadających sobie odcinków mowy; wszystkie wiersze są dla niego "różnymi formami rytmu", którego miarą jest metrum
wiązane najpierw z iloczasem, a potem już tylko z sylabizmem, tonizmem lub sylabotonizmem; metrum jest zatem jakimś stałym schematem
3. Franciszek Siedlecki = metrum przestawało być zatem warunkiem koniecznym wiersza (rewolucja w stosunku do panujących wcześniej poglądów)
dawniej formę wierszową warunkowało metrum, zaś teraz głównym kryterium był graficzny podział na wersy
4. Stanisław Furmanik = nadal każdy wiersz musi mieć charakter metryczny, jednak zmienił on pojęcie "metru"
nie jest on dla niego miarą, a mechanizmem swoiście tnącym strumień językowy
w takim razie metr, jako miara, nie jest strukturą stałą i regularnie się powtarzającą
5. Maria Dłuska = nie ma wiersza bez wersów, nie ma wersów poza wierszem; wiersz to ekwiwalencja powtarzających się, przewidywalnych wersów, w takim razie regularności numeryczne są tylko uściśleniem tej ekwiwalencji (= równoważności!)
6. Aleksandra Okopień-Sławińska = uprzywilejowane miejsce zajmuje członowanie wersowe i związana z nim specyficzna intonacja, ale również np. harmonia głoskowa
7. Maria Renata Mayenowa = poddanie w wątpliwość istoty metru na podstawie samej zdaniowości, bez żadnych powtarzających się stale miar

- współczesna poezja rozumie wiersz jako wypowiedź inaczej członowaną niż proza; o wiele bardziej rzuca się w oczy inność członowania nieopartego na składni, lecz wynikającego z artystycznej kompozycji znaczeń, służącej bardzo różnym celom
wersy wyznacza tu pozaskładniowa intonacja, którą Dłuska nazywa intonacją emocyjną
czasem pokrywa się ona z intonacją składniową, czasem jest od niej różna

- kolejna różnica pomiędzy wierszem a prozą w sylabizmie po określonej liczbie sylab pojawia się przerwa międzywyrazowa, w sylabotonizmie po tej samej liczbie stóp, a w tonizmie po określonej liczbie zestrojów akcentowych pojawia się stały dział intonacyjno-składniowy innego charakteru niż działy międzyzestrojowe
to są właśnie regularne cięcia, których zasadniczo w prozie nie ma (dotyczy to tylko wierszy uformowanych numerycznie, zaś nie wierszy zdaniowych oraz emocyjnych, a więc składniowych oraz askładniowych, ale nienumerycznych
tu ciężko jest je odróżnić od tzw. prozy rytmicznej)

- aby poszerzyć i uelastycznić dotychczasowe pojęcie wiersza, wprowadzono zamiast zasady metrycznej równoważności
zasadę ekwiwalencji odcinków
jednak znowu nie budzi ona wątpliwości przy systemach numerycznych, trudno zaś mówić o ekwiwalencji wersów w wierszu zdaniowym, gdyż ekwiwalencja zdań tworzy na ogół prozę rytmiczną, nie zaś wiersz; podobnie sprawa wygląda w wierszu emocyjnym

- w dalszej kolejności próbowano mówić po prostu o ekwiwalencji kompozycyjnej poszczególnych członów wypowiedzi, a więc o spełniających równorzędne w stosunku do siebie i całości utworu funkcje kompozycyjne (mogą one znaczyć np. kolejne etapy rozwoju wątku lirycznego w utworze lirycznym)

- kolejna teoria wiersz jako wypowiedź wersowana (wers to jednostka zapisu powtarzająca się w układzie pionowym o rozmiarze wyznaczonym wewnętrznie, tj. struktura rytmiczna czy kompozycja utwory, a nie zewnętrznie, tj. np. rozmiar papieru)
tu jednak znowu powstaje problem każdą prozę można zapisać w formie wersowej, co nie oznacza, że będzie ona wierszem (!)

- poezja jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do wiersza; wyróżnia się zatem poezję wierszowaną (uformowaną na zasadzie konstant metrycznych) oraz wersowaną (delimitacja toku językowego na ekwiwalentne całostki-wersy); poezja współczesna (a więc w głównej mierze wersowana) kłóci się z zasadą wierszowości, zatem w wielu przypadkach uznać ją należy za tzw. prozę wersowaną

- na koniec swych rozważań autor tekstu nie wyklucza rozwoju dalszych teorii na temat formy i budowy wiersza (= nie twierdzi, że wszystko już zostało na ten temat powiedziane, nadal istnieje wiele niejasności)