223 Recenzje i artykuły recenzyjne
mu obce. Dlatego wypada zgodzić się z konstatacją Iłcza Dymitrowa, który pi-
sze w swym eseju, że autor dziennika nie był zdolny przeciwstawić się państwu,
z którym była związana jego wiara w ostateczny tryumf komunizmu, jako Je-
dynej słusznej drogi do powszechnej szczęśliwości". Tak więc utopia, której
Georgi Dymitrow tyle lat służył, uczyniła go ślepym na kłamstwo i zbrodnie,
stosowane przez komunistów bez skrupułów, w walce o pełnię władzy. W kon-
sekwencji  wódz i nauczyciel narodu bułgarskiego", w dziejach najnowszych
spełniał rolę dyspozycyjnego narzędzia totalitaryzmu sowieckiego oraz architekta
zbrodniczego systemu komunistycznego w Bułgarii.
Konkludując rozważania, poświęcone niniejszej edycji dziennika Georgi
Dymitrowa, należy raz jeszcze powtórzyć, że badaczy, poszukujących odpowie-
dzi na wiele ważnych pytań z zakresu funkcjonowania totalitarnego systemu
komunistycznego, publikacja ta, generalnie biorąc, nie może satysfakcjonować.
Wszakże samemu dokumentowi, pomimo jego mizernej i zdeformowanej treści,
nie sposób odmówić pewnych wartości. Mam tu na myśli nie tylko wspomniane
wyżej, zresztą nieliczne kwestie, na które zapisy dziennika, w jakiejś mierze,
rzucają nowe światło, ale również okoliczność, iż lektura diariusza może stano-
wić cenne z
ródło pośrednie poznania mechanizmu powstawania i wytwarzania
tego rodzaju  wysterylizowanych" i zafałszowanych materiałów autobiograficz-
nych. Materiałów, będących z jednej strony świadectwem głębokiego oportuni-
zmu ich autora, próbą zapewnienia sobie alibi, podobnie jak to czyniło w latach
trzydziestych wielu sowieckich dygnitarzy na szczytach władzy, czujących się
permanentnie zagrożonymi, z drugiej zaś - z
ródłem informacji o kulturze i świa-
domości historycznej ludzi przynależnych do rządzącej oligarchii komunistycz-
nej. W tym aspekcie dziennik można traktować jako wyraziste signum temporis
minionej epoki.
Elżbieta Znamierowska-Rakk
Dwugłos polsko-ukraiński o epopei Piłsudski-Petlura
Sądzę, że godzi się poinformować kim są autorzy, którzy w czasie bardzo
zbliżonym ogłosili monografie1 na wspomniany w tytułach ich prac temat. Doktor
Aleksander Kolanczuk urodzony w 1932 r. pochodzi z Chełmszczyzny. Obec-
nie mieszka w Przemyślu, gdzie pełni funkcję społecznego zastępcy dyrektora
1
R. Potocki, Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920-1939% t. 1, Lublin 1999,
s. 383; O. Kolanczuk, Ukrajinśka wijśkowa emihracija u Polszczi 1920-1939, Lwiw 2000,
s. 277.
224 Recenzje i artykuły recenzyjne
Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemyślu. W PRL Kolan-
czuk przez wiele lat był redaktorem audycji w języku ukraińskim w Radiu Olsz-
tyn. W III Rzeczypospolitej brał udział w sesjach naukowych poświęconych
sojuszowi Piłsudski-Petlura, które odbyły się w Uniwersytecie Mikołaja Koper-
nika w Toruniu, w Uniwersytecie Warszawskim i w innych ośrodkach nauko-
wych. Ogłosił on wiele prac na temat walk wojsk Ukraińskiej Republiki Ludo-
wej o wyzwolenie Ukrainy i losów żołnierzy ukraińskich internowanych w Pol-
sce. Opublikowano je zarówno w języku polskim, jak i ukraińskim2.
Doktor Robert Potocki urodzony w 1969 r. w Lubawce na Dolnym ÅšlÄ…sku,
wychowanek KUL-u w Lublinie jest stałym współpracownikiem Instytutu Eu-
ropy Åšrodkowo-Wschodniej w Lublinie i Polskiego Towarzystwa Ukrainoznaw-
czego. Uczestniczył w kongresach naukowych w Polsce i na Ukrainie. Obecnie
pracownik WSP w Zielonej Górze. Ogłosił wiele prac dotyczących historii Ukra-
iny i stosunków polsko-ukraińskich3.
2
A. Kolanczuk, Generałowie URL internowani w Polsce, w: Informator Południowo-
Wschodniego Instytutu Naukowego w Przemyślu, Przemyśl 1995, nr 1, s. 58 63;  Zeszy-
ty Historyczne", Paryż 1998, z. 124, s. 22 29; Sojusznicze siły zbrojne URL w Polsce,
organizacja, wspólna walka, internowanie, w: Dzieje Podkarpacia, t. 2: Ukraińskie ne-
kropolie, groby wojenne na terenie Polski z lat 1918-1945, Krosno 2000;  Warszawskie
Zeszyty Ukrainoznawcze" 1996, s. 323 340; Wzajemne relacje Polski i URL, w: Ukra-
ina Polska, Koszalin 1999, s. 75 103; Z dziejów polsko-ukraińskiej współpracy wojsko-
wej,  Wojsko i Wychowanie" 1998, nr 2, s. 74 81; Żołnierze URL internowani w Polsce
(1920-1924), W: Polska-Ukraina. Sojusz 1920 roku i jego następstwa, Toruń 1997, s. 273-
-307; Żołnierze Armii URL internowani w Kaliszu 1920-1939,  Aeskulapius - Serwis
informacyjny lekarzy województwa kaliskiego" 1996, nr 46, cz. 1, s. 8 10, nr 47, cz. II,
s. 16 20; Generałowie Polacy w armii Hetmanatu i URL, Południowo-Wschodni Insty-
tut Naukowy,  Biuletyn Informacyjny" 1996, nr 2; Generałowie URL internowani w Pol-
sce, Południowo-Wschodni Instytut Naukowy,  Biuletyn Informacyjny" 1995, nr 1; Wza-
jemne relacje Polski i URL, w: Ukraina Polska...; O. Kolanczuk, M. A
ytwyn, K. Na-
umenko, Heneralitet ukrajinśkych wyzwolnych zmahań, Lwiw 1995, s. 284; Ukrajinci
w taborach Peremyszla (1918-1921),  Pamiatky Ukrajiny" 1995, nr 3, s. 112 117; Nie-
zabutni mohyły, Osnowy, Lwiw 1993; Chresty na czużij zemli,  Litopys Czerwonoji Ka-
łyny", Lwiw 1993, nr 1 2, s. 46 53; Symon Petlura i ukrajinśko-polśki widnosyny. Ar-
mia UNR wpolśkych taborach (1920-1924),  Informacijnyj Biułeteń Biblioteky im. S. Pe-
tlury", Paryż 1999, nr 62 i inne.
3
R. Potocki, Kwestia ukraińska w Polsce (1930-1939). Zarys problematyki badawczej,
 Ukraińskie Zeszyty Ukrainoznawcze" 1999, z. 8; Ukraińskie Centrum Państwowe na
wychodz
stwie (1926-1933),  Przegląd Wschodni" 1998, t. V, z. 1 (17); Ukraińskie wy-
chodz
stwo polityczne w Polsce (1920-1939),  Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze"
1996, nr 3; Ukraińsko-polska konspiracja wojskowa (1926-1936), w: Miżnarodnyj Konh-
res Ukrajinistiw, Charkiw 26-29 VIII 1996, Istorija, cz. II, Charkiw 1996; Ukraiński In-
stytut Naukowy w Warszawie 1930-1939 - jego wkład do nauki i kultury ukraińskiej i pol-
skiej,  Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze" 1998, z. 6 7; Współpraca II Rzeczypo-
spolitej w Ukraińskim Centrum Państwowym na wychodz
stwie w latach 1920-1939,
 Dzieje Najnowsze" 1998, z. 4. Robert Potocki obecnie pracuje nad książką Wyprawa
Kijowska 1920 roku oraz przygotowuje rozprawę habilitacyjną  Kwestia ukraińska
w II Rzeczypospolitej (1930 1939).
225 Recenzje i artykuły recenzyjne
Tematyka przedstawiona w recenzowanych monografiach była już w pew-
nej mierze poruszana zarówno w podanych w przypisach pracach ich autorów,
jak innych badaczy, tak polskich jak ukraińskich, które to prace zostały spożyt-
kowane i podane w notach bibliograficznych prezentowanych monografii4.
Ponadto w obu monografiach zostały zaprezentowane bogate materiały z ar-
chiwów polskich i ukraińskich, dokumenty publikowane, prasa, pamiętniki i pra-
ce naukowe. Istnieją pewne podobieństwa w spisach treści. W partiach wstęp-
nych została omówiona baza z
ródłowa, a w spisach treści są takie rozdziały,
jak: Obozy internowania, Ukraiński Komitet Centralny (1921-1939), Ukraińska
Stanica w Kaliszu, Ukraińscy oficerowie kontraktowi w Wojsku Polskim, anek-
sy, bibliografia i streszczenia - u Potockiego w języku angielskim, rosyjskim
i ukraińskim, zaś u Kolanczuka w języku angielskim i polskim. Aleksander
Kolanczuk słusznie zamieścił indeks osób, którego brak odczuwa się w cennej
monografii Potockiego. Można domniemywać, że Kolanczuk spożytkował pra-
cę Potockiego, toteż podał ją w bibliografii na stronie 254.
4
A. Borkowski, Narodowa Demokracja wobec wojny na wschodzie 1920 r.,  Biuletyn Na-
ukowy Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie" 1991, nr 1 (8); W. BÄ…czkowski, Czy
prometeizm był fikcją czy fantazją?, Warszawa 1939; J. Bełcikowski, Emigracja ukraińska
w Polsce pod wzglądem politycznym i jej przydatność kulturalno-gospodarcza,  Kwartal-
nik Naukowego Instytutu Emigracyjnego i Kolonialnego" 1930, t. 1; J. Burski, Petlurowcy.
Centrum Państwowe URL na wychodz
stwie 1919-1924, Kraków 1999; Rada Republiki
Parlamentu URL, w: Polska i Ukraina. Sojusz 1920 i jego konsekwencje...', Z. Karpus, Jeń-
cy i internowani rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918-1924, Toruń 1991; S. Miku-
licz, Prometeizm w polityce IIRzeczypospolitej, Warszawa 1971; W. Rezmer, Pokój czy dalsza
wojna polsko-sowiecka. Traktat ryski 1921 r. po 75 latach, Toruń 1998; W. Serczyk, Per-
spektywy sojuszu polsko-ukraińskiego na tle sytuacji Europy Środkowo-Wschodniej 1918-
-1921,  Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze" 1996, z. 3; A. Serednicki, Ofensywa na
Kijów w roku 1920 oraz jej konsekwencje dla armii i rządu URL w świetle prasy petlurow-
skiej w Polsce,  Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej" 1993, cz. I i 1994,
cz. II; B. Skaradziński, Polskie lata 1919-1920, t. 1 2, Warszawa 1992; Sąd Boży 1995;
S. Stępień, Symon Petlura - Życie i działalność,  Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze"
1996, z. 3; R. Torzecki, Piłsudski i Petlura w latach 1919-1923, Międzymorze, Warszawa
1995; P. Wandycz, Z zagadnień współpracy polsko-ukraińskiej w latach 1919-1920,  Ze-
szyty Historyczne" 1967, z. 12; E. Wiszka, Ukraińska prasa emigracyjna wydawana w War-
szawie w latach 1920-1924,  Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze" 1998, z. 6 7; R. Że-
relik, Rząd i Rada Ukraińskiej Republiki Ludowej w Tarnowie w okresie 1920-1922,  Warsza-
wskie Zeszyty Ukrainoznawcze" 1996, z. 3; D. Andijewśkyj, Sojusz z Polszczeju. Rozbudowa
Naciji, Praga 1931, nr 7; A. Docenko, Wyprawa zimowa armii URL 1920, Warszawa 1932;
B. Hud', Ukrajinśko-polśka wijśkowo-polityczna spiwpracia 1917-1920,  Warszawskie
Zeszyty Ukrainoznawcze" 1996, z. 3; M. Liwyćkyj, DCUNR w ekzyli miż 1920-1940,
München 1984; O. A
otoćkyj, Symon Petlura, Warszawa 1936; S. Nariżnyj, Ukrajinśka
emihracija, Praha 1942; I. Sribniak, Polska doba Symona Petlury 1920-1923, w: Zbirnyk
pamiati Symona Petlury, Kyjiw 1997, s. 127 199; S. P. Stelmach, Polśko-Ukrajinśke wijśkowe
spiwrobitnyctwo naperedodni druhoji świtowoji wijny, Wisnyk Kyjiwśkoho Uniwersytetu
im. T. Szewczenka. Istorija, Kyjiw 1998; J. Syrnyk, Dopytannia internuwannia armii UNR
u Polszczi 1920-1924, w: Ukrajina w mynułomu, Wypusk VII. Kyjiw Lwiw 1995 i inne.
226 Recenzje i artykuły recenzyjne
W monografiach tych jest wiele zarówno znanych, jak i nowych faktów i wy-
darzeń, zwłaszcza u Potockiego, dotyczących pracy wywiadów i planów sztabo-
wych na temat wyzwolenia Ukrainy od władzy bolszewików oraz działalności
dyplomatycznej Ukraińskiego Państwa na emigracji. W książce Potockiego są
rozdziały, których nie ma w pracy Kolanczuka, jak np. Eksperyment wołyński,
Związek Wyzwolenia Ukrainy. Kolanczuk podaje, że wiosną 1919 r. armia Hal-
lera rozbiła chełmsko-wołyńską grupę armii URL (s. 192). Informuje też o po-
wstaniu polskiego Towarzystwa Pomocy Emigrantom Ukraińskim, w skład któ-
rego weszli gen. Bronisław Bawiański, Stanisław Thugut, Leon Wasilewski, Sta-
nisław Stempowski, Tadeusz Hołówko, senatorowie Jan Woz
nicki i Marian
Nowicki, poseł Jan Dąbski, Artur Śliwiński i inni. Kolanczuk odnotował też, że
około 20 żołnierzy URL z I Dywizji Zaporoskiej pod komendą chorążego Arka-
diusza Żylińskiego w maju 1921 r. brało udział w III Powstaniu Śląskim. Grupa
ta zdobyła Hutę Laura i zajęła dworzec w Bytomiu.
Kolanczuk przed opisem obozu internowanych w DÄ…biu przenosi siÄ™ w da-
leką przeszłość i ukazuje związki Krakowa z Rusią. Przypomina, że wnuczka
księcia z A
ucka Salomea była fundatorką klasztoru Klarysek z mozaiką ikony
Matki Boskiej, która zachowała się do naszych czasów. Również król Włady-
sław Jagiełło zapraszał z Rusi malarzy, by ozdobili kaplicę Świętej Trójcy w Ka-
tedrze na Wawelu i sypialnię królewską. W 1470 r. podobnie ozdobiono inne
kaplice na Wawelu. Wspomina też o drukowaniu cerkiewnych książek przez Fioła,
o Bohdanie Lepkim i innych wybitnych Ukraińcach przebywających w Krako-
wie (s. 85-86).
W obu monografiach autorzy zwrócili uwagę na rozwój czasopiśmiennictwa
w obozach internowania i w środowisku emigrantów ukraińskich w ogóle. Ko-
lanczuk przypomniał wskazania Symona Petlury dla emigracji zawarte w jego
broszurze pt. Suczasna ukrajinśka emihracja ta jijizawdannia (1923) (s. 154-156).
Potocki wyraz
nie wyakcentował udział dziesięciu generałów Polaków w ar-
mii ukraińskiej w latach 1917-19215, choć i Kolanczuk to odnotował. Natomiast
Potocki poinformował, że niektóre oddziały II Korpusu Polskiego w czasie Cen-
tralnej Rady wspomagały wojska ukraińskie w walce z bolszewikami (s. 41).
Podał też, że ppłk Walery Sławek zwerbował grupę ochotników w sile 1200 lu-
dzi, którzy wspierali armię URL (s. 83). W obu książkach są zamieszczone
wykazy petlurowskich oficerów kontraktowych w Wojsku Polskim6.
W książce Kolanczuka znajduje się wykaz ukraińskich ministrów obrony
w okresie Centralnej Rady, Hetmanatu i Dyrektoriatu (s. 228-230). Autor ten
znacznie obszerniej potraktował warunki pobytu, organizację życia kulturalnego
5
Zygmunt Brynk, Wiktor Gawroński, Wacław Kłoczowski, Stefan Mokrzecki, Jan Moraw-
ski, Wincenty Odyniec, Wacław Suchodolski, Jerzy Świrski, Paweł Wierzbicki, Aleksan-
der Bieliński.
6
U Kolanczuka na stronach 173-174, zaÅ› u Potockiego na stronie 260.
227 Recenzje i artykuły recenzyjne
i religijnego w obozach internowania armii URL w Pikulicach, A
ańcucie, Wado-
wicach, Dąbiu, Aleksandrowie Kujawskim, Częstochowie, Piotrkowie Trybunal-
skim, Strzałkowie, Kaliszu, Szczypiornie i Tucholi. Obszerniej przedstawił rów-
nież listopadowy rajd na Ukrainę gen. Jurka Tiutiunnyka, podczas którego zginął
polski oficer Å‚Ä…cznikowy por. Jan Kowalewski. Podczas tego rajdu Walery SÅ‚awek
oczekiwał w gotowości, aby wesprzeć Tiutiunnyka w razie powodzenia jego akcji.
Natomiast Potocki obszerniej opracował utajnione plany wojskowe w Szta-
bie Armii URL, dotyczące sposobów wywalczenia niepodległości Ukrainy
w sprzyjających warunkach oraz działalność wywiadowczą na terenie Ukrainy
Radzieckiej. W obu monografiach są rozdziały mające charakter wniosków. Po-
zytywnie należy ocenić podanie przez Potockiego w przypisach krótkich bio-
gramów takich osobistości, jak: Wołodymyr Wynnyczenko, Symon Petlura, My-
chajło Kruszewski, gen. Marko Bezruczko, hetman Pawło Skoropadski, prof. Iwan
Ohijenko, Andrij Liwycki, OÅ‚eksandr Szulhyn, prof. OÅ‚eksandr A
otocki, Henryk
Józewski, prof. Roman Smal-Stocki, gen. Wiktor Kuszcz, gen. Pawło Szandruk,
gen. Ołeksandr Udowyczenko, gen. Mychajło Omelianowycz-Pawłenko i gen.
Andrij Wowk.
W monografii Kolanczuka jest rozdział pt. Udział petlurowców w europej-
skim ruchu oporu, w czasie II wojny światowej. Autor przypomniał, że siostrze-
niec Petlury poseł na Sejm Stefan Skrypnyk i wicemarszałek Sejmu Wasyl Mu-
dryj w obliczu agresji hitlerowskiej na Polskę wezwali ludność ukraińską do walki
z najez
dz
cÄ…. OpierajÄ…c siÄ™ na danych Centralnego Archiwum Wojskowego, au-
tor poinformował, że w wojnie z hitlerowcami w 1939 r. wzięło udział 150-200
tys. Ukraińców, wszyscy oficerowie kontraktowi z byłej armii URL w Wojsku
Polskim. Wielu z nich poległo na polu chwały, a wśród nich Iwan Mytrus-Wy-
howski, mjr Ołeksandr Kwitko. W Katyniu zginął prawosławny kapelan WP
Semen Fedorenko. Pułkownik Petro Szandruk został odznaczony krzyżem Vir-
tuti Militari. Syn ministra obrony rządu URL Wołodymyra Salskiego Jerzy Sal-
ski jako porucznik lotnik i Aleksander Fedorenko w zespole lotników polskich
brali udział w obronie Anglii. Drugi z nich zginął w tej walce. Bracia Aleksan-
dra Fedorenki, Orest i Wiaczesław jako podoficerowie Armii Krajowej zginęli
w Powstaniu Warszawskim. W powstaniu tym brał udział syn konsula URL
w Warszawie w 1920 r. Iwana Nytczenki Andrzej. W obronie Zamościa wsławił
się płk Marko Bezruczko. Dodajmy, że także póz
niejsi generałowie Wołodymyr
Herasymenko, Petro Samutin i Wsewołod Zmijenko. Wielu byłych żołnierzy
petlurowskich służyło w armii gen. Władysława Andersa, brało udział w bitwie
pod Monte Cassino. Na tamtejszym cmentarzu pochowano około 100 poległych
żołnierzy Ukraińców, zaś kilka tysięcy po likwidacji armii Andersa znalazło się
w różnych krajach na emigracji. Wśród nich był płk armii URL Pawło Bazyleś-
kyj. Centrum Państwowe URL w 1939 r. proponowało mobilizację swych żoł-
nierzy, aby skierować ich na front polsko-niemiecki (s. 310).
228 Recenzje i artykuły recenzyjne
W 1945 r. NKWD deportowało wielu byłych żołnierzy URL na Sybir (s. 181-
-182). Kolanczuk informuje, że władze sowieckie w 1945 r. uwięziły generałów
Wołodymyra Sinklera, Ołeksę Hałkyna, Ołeksę Hrekowa, Jewhena Biłeckiego
i innych, a następnie wywieziono ich na Sybir. Potocki dość obszernie omawia
walki powstańców ukraińskich przeciwko bolszewikom. Zwraca uwagę, że Pol-
ska Organizacja Wojskowa (POW) inspirowała chłopskie powstania głównie
w okręgach żytomierskim, winnickim, płoskirowskim i kamienieckim. Zadania
w tym zakresie dla POW określał kpt. Tadeusz Schaetzel. Liczbę powstańców
w 1920 r. oblicza na 40 tys. Chodzi o to, że nie chcieli oni poddać się jednolite-
mu dowództwu armii URL. Działające w pojedynkę oddziały atakowały nawet
Kijów przed wejściem do miasta oddziałów wojsk sprzymierzonych. Był to od-
dział atamana Struka (s. 106).  Pomyślmy, gdyby tych 40 tysięcy powstańców -
pisze Potocki - którzy zerwali się do walki z bolszewikami niemal natychmiast
po odwrocie Wojska Polskiego przyłączyło się do armii ukraińskiej i dało się
sprowadzić w ryzy regularnych jednostek, niepodległość UNR w 1920 r. byłaby
faktem" (s. 107). Potocki informuje też o działalności na Ukrainie wywiadu pol-
skiego (s. 67-68). Podaje też, że strona polska przekazała Ukraińcom w okresie
od lutego do listopada 1920 r. 30 tys. karabinów, 398 karabinów maszynowych,
38 dział polowych, 6 dział ciężkich, tysiąc pistoletów, 40 tys. kompletów umun-
durowania, 29 tys. kompletów bielizny, 2 tys. namiotów, 17 samochodów cięża-
rowych. Według autora między wojskami Petlury a oddziałami polskimi nie za-
chodziły żadne konflikty (s. 91). Z jego relacji wynika, że generał Edward Rydz-
-Smigły odmówił wykonania rozkazu rozbicia armii Siemiona Budionnego,
a zamiast rozbić konarmię, przebijał się przez nią. Winą obarczono gen. Anto-
niego Listowskiego, który uważał, że Kijów trzeba opuścić (s. 94). Autor też
pisze o przeprowadzeniu mobilizacji na terenie pięciu powiatów (Kamieńca Po-
dolskiego, Nowouszyckiego, PÅ‚oskirowskiego, Nowokonstantynowskiego i Za-
stawki) roczników 1899-1900. Zgłosiło się do armii URL 10 tys. rezerwistów
(80%). Jednak z powodu braku wyposażenia wojskowego sformowano tylko
bataliony zapasowe (s. 107).
Robert Potocki podaje, że w ofensywie 10 listopada 1920 r. na froncie ukra-
ińskim ciągnącym się na 120 km, bolszewicy dysponowali 18,5 tys. piechoty,
5 tys. jazdy, 100 działami i 9 pociągami pancernymi (s. 108). Kolanczuk, opie-
rając się na opracowaniach ukraińskich, utrzymuje, że bolszewicy dysponowali
prawie 19 tys. piechoty, 120 armatami i 4 tys. kawalerii. Nie baczÄ…c na przewa-
gę wroga, wojska Petlury stawiały zacięty opór, a nawet wzięły do niewoli spo-
re ilości jeńców i zdobyły sprzęt wojskowy. Jednak wskutek przewagi wroga,
unikając okrążenia, wojska wycofywały się w stronę Zbrucza. Rzekę tę przekro-
czyły w miejscowościach Wołoczyska i Ożyhiwce 21 listopada 1920 r. (s. 27).
Potocki konstatuje, że Ukraina była uznana de facto lub de iure za czasów
Centralnej Rady przez: Polskę, Austro-Węgry, Niemcy, Bułgarię, Turcję, Fran-
229 Recenzje i artykuły recenzyjne
cjÄ™, WielkÄ… BrytaniÄ™, BelgiÄ™, RosjÄ™ SowieckÄ…; za Hetmanatu przez: FinlandiÄ™,
PolskÄ™, RumuniÄ™, SzwajcariÄ™, DaniÄ™, HolandiÄ™, PersjÄ™ i SzwecjÄ™, zaÅ› za Dyrek-
toriatu czyli w czasach II Republiki przez: Węgry, Czechosłowację, Polskę, Wa-
tykan, LitwÄ™, A
otwę, Estonię. Już po upadku URL uznały ją Wolne Miasto
Gdańsk, Argentyna (1921), Liga Narodów (1920). Półoficjalnie niepodległość
Ukrainy uznały: USA, Portugalia, Japonia, Chiny, Włochy i państwa tymczaso-
we, powstałe po rozpadającym się cesarstwie rosyjskim (s. 145).
Potocki rozwija zagadnienie działalności dyplomatycznej Ukraińskiego Cen-
trum Państwowego na emigracji. Dyplomacja URL usiłowała rekompensować
straty terytorialne na zachodzie ekspansją na wschód w kierunku Donu. Dlatego
Centrum Państwowe URL współpracowało z emigracją kozacką kaukaską i tur-
kiestańską. W 1934 r. utworzono Komitet Przyjaciół, a w 1936 r. Unię Państw
Czarnomorskich (s. 176-182).
Kolanczuk również informuje o dyplomatach URL w Polsce. W 1919 r.
rozpoczęła działalność nadzwyczajna misja dyplomatyczna w Warszawie na czele
z Andrzejem Liwyćkim. Jego zastępcami byli Leonid Mychajłow i Stepan Wi-
twićkyj. Jednocześnie uruchomiono przy Sztabie Generalnym Wojska Polskiego
Misję do spraw jeńców wojennych, która werbowała jeńców ukraińskich do dal-
szej walki z bolszewikami. Pod koniec 1919 r. przy Ukraińskiej Misji Dyploma-
tycznej stworzono sekcję wojskową, którą początkowo kierował gen. Mykoła
Junaki w, a potem gen. Wiktor Ziłynśkyj (s. 62).
Obaj autorzy piszą o działalności Ukraińskiego Komitetu Centralnego, ży-
ciu literackim i naukowym emigracji ukraińskiej, o prasie emigracyjnej i publi-
kacjach zwartych. Potocki informuje, że na Ukrainę Radziecką przerzucono 41
tytułów broszurek i ulotek, takich jak: Do bratiw Ukrajinciw, Do intelihenciji na
Ukrajini, Do ukrajinśkych selan, Do ukrajinśkych czerwonoarmiejciw, Pro uriad
UNR, Pro Sojuz Wyzwołennia Ukrajiny. Ponadto przerzucono niektóre czasopi-
sma (s. 220-221).
Informuje też, że prezydent Andrij Liwyćki w 1945 r. wypowiedział Umo-
wę Warszawską z 1920 r., ponieważ strona polska w sprawie granic stała na sta-
nowisku z 1920 r. (s. 330). W 1967 r. reaktywowano w Londynie Towarzystwo
Polsko-Ukraińskie, a 28 listopada br. 1979 r. prezydenci Edward Raczyński i My-
koła Liwyćkyj podpisali deklarację o współdziałaniu w pracy niepodległościo-
wej (s. 331).
Ukraińskie Centrum Państwowe UNR 22 sierpnia 1992 r. przekazało wszel-
kie atrybuty państwowości na ręce prezydenta Leonida Krawczuka (s. 331).
W monografii Kolanczuka znajduje się sporo informacji o pracy Ukraińskiego
Centrum Państwowego na wychodz
stwie, o Radzie Republiki, Radzie Wojsko-
wej, Sztabie Generalnym wojska URL i o innych organizacjach.
Autor informuje też o życiu religijnym w obozach internowania, o zespole
tanecznym Wasyla Awramenki (s. 109), o chórze Dmytra Kotki (s. 105-106).
230 Recenzje i artykuły recenzyjne
Zespół Ukraińskiego Tańca Wasyla Awramenki z powodzeniem występował nie
tylko w Polsce, ale w Niemczech, we Francji, Kanadzie i USA (s. 200). Kolan-
czuk pisze o cmentarzach zmarłych żołnierzy UNR (s. 131-132), informuje, że
w 1929 r. na 10 tys. emigrantów tylko 15% miało stałą pracę, 40% sezonową,
a 45% pozostawało na stałym bezrobociu (s. 161). W obu monografiach czytel-
nik znajdzie materiał o pracy wywiadu i kontrwywiadu wojskowego URL we
współdziałaniu z odpowiednimi służbami polskimi. Kolanczuk pisze o wyłonie-
niu się w środowisku emigrantów orientacji antypolskiej (s. 176).
Obaj autorzy prezentowanych monografii z szacunkiem odnoszÄ… siÄ™ do po-
staci Symona Petlury, toteż umieszczają jego zdjęcie na początku prac. Książka
Kolanczukajest ilustrowana fotografiami generałów Armii URL, zdjęciami z ży-
cia emigracji petlurowskiej w Polsce oraz zdjęciami cmentarzy żołnierzy petlu-
rowskich i emigrantów cywilnych w Tucholi, Szczypiornie, Kaliszu, Strzałko-
wie, Aleksandrowie Kujawskim, A
ańcucie, Warszawie i Pikulicach.
Robert Potocki oprócz map i wykresów podaje fotokopie dokumentów, pism,
wzorów umundurowania, stopni i odznaczeń wojskowych UNR i deklaracji lo-
jalności wobec Ukraińskiego Centrum Państwowego (s. 359-370). Szczególnie
wymowny jest list prezesa Rady Ministrów URL do generała Juliana Stachie-
wicza, w którym m.in. czytamy:  W myśl uchwały Rady Ministrów URL mamy
wielką przyjemność złożyć Wielmożnemu Panu, Panie Generale, nasze szczere
uznanie i najserdeczniejsze podziękowanie za tę wszechstronną i ofiarną pomoc,
którą Wielmożny Pan, Panie Generale, okazał w naszych pracach przygotowaw-
czych do walki zbrojnej przeciwko okupantowi Ukrainy, Moskwie. Wszyscy od-
czuwamy głębokie i szczere przejęcie się Wielmożnego Pana, Panie Generale,
naszÄ… ideÄ… narodowÄ… naszÄ… walkÄ… o wyzwolenie ujarzmionej Ojczyzny" (s. 360).
W monografiach zdarzają się drobne usterki. Potocki błędnie podaje ukra-
ińskie brzmienie imienia Aleksander - Ołeksander, a powinno być - Ołeksandr
(s. 237, 240). Nazwisko malarza Mehyk zamieniono na Mepyk (s. 217). W ty-
tule książki Tiutiunnyka zamiast...  proty Ukrainy" widnieje błędnie -  proty
Ukrainu" (s. 352). Na stronie 151 mylnie podano -  W. Ohijenko - minister
religii". Powinno być - I. Ohijenko minister wyznań. Błąd zakradł się też do
nazwiska Wyhowśkyj - (Wychowśkyj). Zamiast Chorolski mamy Chorbowśkyj,
zamiast Didkowski jest Dobowski, poplątane daty pełnienia funkcji ministrów
obrony w URL, przekręcono nazwisko Stempowski na Steropowski itp.
Są to, oczywiście, drobnostki. Jednak jest i poważniejsza sprawa. W mono-
grafii Potockiego mówi się, że  rozważano nie tylko projekt autokefalii ortodok-
sji, ale wręcz unię z Kościołem katolickim. W tej sytuacji religią państwową całej
UNR miał zostać obrządek grekokatolicki, choć wśród ludności dominowało
prawosławie, to religia ta uchodziła w UNR za antynarodową z uwagi na tenden-
cje wielkorosyjskie wśród hierarchii i kleru" (s. 161). Jest to twierdzenie zupeł-
nie błędne. Po pierwsze, nie rozważano projektu autokefalii, a Dyrektoriat de-
231 Recenzje i artykuły recenzyjne
kretem z 1 stycznia 1919 r. wprowadził autokefalię Cerkwi prawosławnej na
Ukrainie. Według tego dekretu najwyższa cerkiewno-ustawodawcza, sądowni-
cza i administracyjna władza w Cerkwi należała do Ogólnoukraińskiego Soboru
Cerkiewnego. Na codzień sprawami UAPC kierował Ukraiński Synod Cerkiew-
ny w składzie dwóch biskupów, jednego protoijereja, jednego księdza, jednego
kapelana wojskowego, jednego diakona i trzech laików. Dyrektoriat skierował
na placówkę dyplomatyczną do Konstantynopola specjalistę w sprawach auto-
kefalii Cerkwi OÅ‚eksandra A
otockiego, który m.in. prowadził rokowania z pa-
triarchą w sprawie uznania autokefalii Cerkwi prawosławnej na Ukrainie. A
otocki
pisał o tym we wspomnieniach U Carhorodi (1939). Na miejscu dekret o autoke-
falii wprowadził w życie profesor Iwan Ohijenko, a w ogóle religia prawosławna
jako taka nie może być antypaństwową.
Sprawa dotyczyła pewnej liczby kleru, którą można było zmienić lub wy-
mienić. Potocki z pewnością wie jak zawzięcie z unią kościelną walczyli Kon-
stanty Ostrogski, Iwan Wyszeński, Piotr Sahajdaczny, Bohdan Chmielnicki, Iwan
Wyhowski, w ogóle kozacy, a potem hajdamacy. Walka ta weszła do ukraiń-
skiej tradycji narodowej i wsparta była przez Pańka Kulisza, Tarasa Szewczen-
kę, Iwana Frankę, Mychajła Hruszewskiego, Dmytra Doroszenkę, Ołeksandra
A
otockiego, Iwana Ohijenkę i innych. Polityk, który za pomocą unii kościelnej
chciałby zdobyć niepodległość Ukrainy, zostałby od razu spalony, a efekt jego
zabiegów byłby odwrotny od zamierzonego - popchnąłby kraj w objęcia Mo-
skwy. Błędu Zygmunta III, Piotra Skargi i Pocieja nie należało powtarzać. Me-
tropolita Andrzej Szeptycki, któremu śniła się unia na całej Ukrainie, działał fak-
tycznie w kierunku odwrotnym od zamierzonego celu, wspierał, z czego może
nie zdawał sobie sprawy, prorosyjskie orientacje na Ukrainie. Pamięci Petlury
nie należy obrażać, stawiając go w pozycji polityka naiwnego.
Co siÄ™ tyczy A
otockiego, to twardo stał on na pozycji autokefalii Cerkwi
prawosławnej na Ukrainie. Ogłosił po polsku dzieło Autokefalia. Zasady auto-
kefalii (1932) i takież dzieło po ukraińsku w dwóch tomach w 1938 r. Minister
wyznać w rządach Petlury Iwan Ohijenko był zdecydowanym przeciwnikiem
unii kościelnej. W monografii Święta A
awra Poczajowska (1961) stwierdzał, że
 Unia jest obca i wroga wobec narodu ukraińskiego", nazywał ją  unicką nie-
wolą",  raną ciężką na ciele ukraińskim, raną ciężką i tragiczną i tym bardziej
bolącą iż wynikła od braci swoich". W  Słowie na niedzielę" Ohijenko m.in.
konstatował:  Bóg nigdy nie przebacza zdrajcy wiary ojcowskiej [...] aż do osta-
tecznego pokajania i powrotu do swej Cerkwi". Zwalczał też pogląd jakoby
Ukraina przyjęła chrzest pod wpływem papieża, co więcej, podkreślał, że kraje
słowiańskie, w tym i Polska początkowo wszystkie były ochrzczone w obrzę-
dzie grecko-słowiańskim.
Ohijenko cieszył się poparciem i uznaniem Petlury zarówno na Ukrainie,
jak i na emigracji. Świadczy o tym wysuwanie go na wysokie stanowiska w pań-
232 Recenzje i artykuły recenzyjne
stwie oraz list atamana głównego do Ohijenki z 21 listopada 1921 r., w którym
dziękował za starania profesora na niwie prawosławnej Cerkwi autokefalicznej,
za przekłady Pisma Świętego na język ukraiński i przygotowanie kadr świado-
mego narodowo duchowieństwa prawosławnego7.
Trzeba też zaznaczyć, że niecałe duchowieństwo prawosławne na Ukrainie
reprezentowało orientację wielkorosyjską. 19 grudnia 1918 r. Kijów z arcybi-
skupem katerynosławskim Ahapytem i licznym duchowieństwem miejscowym
uroczyście witał rząd Dyrektoriatu i Symona Petlurę na placu przed pomnikiem
Bohdana Chmielnickiego. Wielu duchownych prawosławnych weszło do litera-
tury ukraińskiej. Pomijając różnych kronikarzy i polemistów, w wiekach XIX
i XX do literatury ukraińskiej weszli tacy księża prawosławni, jak: Stepan Pu-
zyna (1880-1850), Wasyl Ferijewycz (1782-1851), Sydir Worobkewycz (1736-
1903), Iłarion Ohijenko (1882-1972), oraz znani pisarze: Petro Hułak-Artemow-
ski (1790-1815), Stepan Rudański (1834-1873), Anatolij Swydnycki (1834-
1876), Iwan Neczuj A
ewyćki (1838-1918). Psalmista (diak) w cerkwi rosyjskiego
poselstwa w Atenach Petro Niszczyński (1832-1896) opracował wiele melodii
do ukraińskich pieśni ludowych. Niektóre z nich jak Zakuwała ta sywa zozula
są wykonywane przez chóry do dnia dzisiejszego. Ponadto Ohijenko przełożył
na język ukraiński Antygonę Sofoklesa oraz Iliadę i Odyseję Homera, napisał
rozprawę nt. Znaczenie Kijowa i Ukrainy dla słowiaństwa itd.
W monografii Kolanczuka dość delikatnie wypadły opisy stosunków w obo-
zach internowania w Dąbiu i w Częstochowie-Stradomiu. Jurko Tiutiunnyk we
wspomnieniach pt. ZPolakamy proty Ukrajiny (Charków 1924) pisał, że z 12 tys.
pomieszczonych w Dąbiu ludzi od tyfusa i czerwonki zmarło prawie połowa.
Dlatego nazwał Dąbie obozem śmierci. Umieszczano tam częściowo buntowni-
ków i nieposłusznych. Natomiast o obozie stradomskim bardzo krytycznie pisa-
ła  Ukrajinśka Trybuna" (1921, nr 166) podkreślając, że osadzonym tam 240
urzędnikom brakowało żywności, odzieży i butów. Zmuszano ich do ciężkiej
pracy, do wyładowywania węgla, cegieł i innych materiałów budowlanych. W ra-
zie nieposłuszeństwa administracja obozu wstrzymywała racje żywnościowe.
Dlatego mieszkańcy obozu nazywali siebie niewolnikami stradomskimi.
'k 'k 'k
Wymienione uchybienia nie przeszkadzają aby obie uzupełniające się mo-
nografie ocenić jako poważne osiągnięcia naukowe, najobszerniejsze jak dotąd
naświetlenia problematyki epopei sojuszu Piłsudski-Petlura, dzieła przekonywu-
jące o słuszności koncepcji sojuszu polsko-ukraińskiego dla strategicznych inte-
7
A. Serednicki, W kręgu współpracy uczonych polskich i ukraińskich w Warszawie (1925-
-1939),  Rocznik Teologiczny" 1994, XXXVI, s. 197 211.
233 Recenzje i artykuły recenzyjne
resów naszych państw i narodów, jako książki przełamujące zastarzałe koncep-
cje chadecji i nacjonalistów w świadomości niektórych Polaków i Ukraińców.
Z tych powodów obie monografie zasługują na szerokie upowszechnienie
nie tylko w sferach naukowych, ale i wśród szerokich rzesz czytelników.
Antoni Serednicki
Maria Zabłocka, Ustawa XII tablic. Rekonstrukcje doby Renesansu, Wydaw-
nictwo LIBER, Warszawa 1998, str. 198.
Na rynku wydawniczym ukazała się książka autorstwa profesor Marii Za-
błockiej pt. Ustawa XII tablic. Rekonstrukcje doby Renesansu. Maria Zabłocka
jest profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, wicedyrektorem Instytutu Historii
Prawa, kierownikiem Pracowni Bibliograficznej. Jest cenionym dydaktykiem,
zajmuje, się prawem rzymskim, głównie osobowym i rodzinnym oraz zobowią-
zaniami. Jest wybitnÄ… znawczyniÄ… historii z
ródeł prawa. Duże uznanie zyskała jej
praca pt.: Przemiany prawa osobowego i rodzinnego w ustawodawstwie dynastii
julijsko-klaudyjskiej. Jest współautorką podręcznika Prawo rzymskie. Instytucje.
W jej dorobku znajduje się także wiele artykułów. Redaguje Bibliografię histo-
rycznoprawną zamieszczaną co roku w  Czasopiśmie Prawno-Historycznym".
Nie budzi dziś wątpliwości, że Ustawa XII tablic, której dotyczy recenzo-
wana książka, była owocem prac Decemwirów, powstałym w V w. przed Chry-
stusem. Formalnie nie została ona nigdy uchylona, a i dziś stanowi inspirację
dla badaczy starożytności. Ustawa XII tablic od początku wzbudzała powszech-
ne zainteresowanie. Rzymianie darzyli ją ogromnym poważaniem. Juryści rzym-
scy jeszcze w sześćset lat po jej spisaniu komentowali zawarte w niej postano-
wienia. W przepisach Ustawy znalazły wyraz wykształcone w prawie rzymskim
pewne fundamentalne pojęcia prawa cywilnego - własność prywatna, możność
rozporządzania w testamencie majątkiem na wypadek śmierci oraz rozgranicze-
nie praw rzeczowych i zobowiązań. Te fundamentalne pojęcia wywarły wielki
wpływ na podstawowe konstrukcje cywilistyczne nowożytnych prawodawstw.
Dlatego Ustawą XII tablic interesowano się nie tylko w starożytności, lecz także
w czasach póz
niejszych. Niestety sama Ustawa nie zachowała się, gdyż została
zniszczona w czasie najazdu Gallów około 390 r. przed Chrystusem. Jednakże
już w starożytności starano się odtworzyć jej treść. Prawdopodobnie pierwszej
rekonstrukcji Ustawy dokonał rzymski jurysta Sextus Aelius w dziele zwanym
Tripertita. Następnie wielu jurystów pisało komentarze do Ustawy, cytując jej
słowa lub ich parafrazę. W czasach Renesansu, kiedy zwrócono się w kierunku
kultury antycznej, odrodziło się zainteresowanie Ustawą XII tablic. Jej rekon-