236 Recenzje i artykuły recenzyjne
historiÄ… i historiografiÄ… prawa rzymskiego. Przedstawiona praca opiera siÄ™ na
gruntownej znajomości z
ródeł i literatury, co jeszcze bardziej podnosi jej walory
poznawcze i dydaktyczne. Ma ona także duże znaczenie badawcze nie tylko dla
nauki prawa rzymskiego, lecz również dla innych dyscyplin nauki o świecie
antycznym: historii i filologii. Choć książka adresowana jest głównie do znaw-
ców prawa rzymskiego, to jednak każdy, kto pragnie poszerzenia swoich hory-
zontów poznawczych odnajdzie w tym opracowaniu coś interesującego.
Ks. Krzysztof Warchałowski
Jan Sobczak, Cesarz Mikołaj II. Młodość i pierwsze łata panowania 1868 1900,
cz. I: Młodość, cz. II: Na tronie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Olsztynie,
Olsztyn 1998, str. 362, str. 284.
 Mówi się, że wszystkie biografie są fałszywe, a ich wartość polega, co
najwyżej na tym, że pozwalają więcej odtworzyć epokę, na jaką dane życie przy-
padło" (s. 7), tak zaczął biografię Mikołaja II historyk, od niedawna olsztyński,
Jan Sobczak. Prezentowana rozprawa to rezultat przeszło dziesięcioletniej, mo-
mentami żmudnej, kwerendy z
ródłowej w polskich i obcych archiwach. Wobec
zalewu tandetą czy pseudonaukowym bełkotem prac poświęconych ostatniemu
z carów warto zwrócić uwagę na tę niezwykle wartościową rozprawę naukową.
Jan Sobczak urodził się 3 czerwca 1932 r. w Gorczynie, studia wyższe I stop-
nia ukończył w 1953 r. w Wyższej Szkole Ekonomicznej w A
odzi, zaÅ› 11° (ma-
gisterskie) w 1955 r. na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego.
Następnie do 1959 r. przebywał na aspiranturze w Uniwersytecie Moskiewskim
im. M. A
omonosowa. Napisaną tam rozprawę doktorską ze względu na utrud-
nienia pozanaukowe obronił w zmodyfikowanej postaci w Instytucie Historycz-
nym im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w 1975 r.1 Promotorem pracy był pro-
fesor Jerzy Ochmański. Tam też w cztery lata póz
niej habilitował się w zakresie
najnowszej historii Polski i powszechnej2. Jest autorem sześciu książek indywi-
dualnych, 31 napisanych we współpracy autorskiej i pracach zbiorowych (w tym
pięć obcojęzycznych). Znaczna część jego dorobku obejmuje biografistyka3.
1
Wydana jako Współpraca SDKPiL z SDPRR 1893-1907. Geneza zjednoczenia i stanowi-
sko SDKPiL wewnętrzna SDPRR, Warszawa 1980 (str. 746).
2
Tytuł rozprawy Lenin a Polacy i sprawa polska (studium z zakresu polskich kontaktów
Lenina i percepcji idei leninowskich w polskim ruchu robotniczym 1887-1924).
3
M. in. w Encyklopedii Rewolucji Paz
dziernikowej, (współredaktor z L. Bazylowem), War-
szawa 1977, Warszawa 1987; Postacie z przełomu wieków. Z kręgu działaczy SDKPiL
Warszawa 1983 (współautor).
237 Recenzje i artykuły recenzyjne
Jan Sobczak specjalizuje się głównie w latach przełomu wieków, zwłaszcza
na styku trudnych stosunków polsko-rosyjskich. Nie unikał w swoim pisarstwie
historycznym sądów i tematów kontrowersyjnych, wywoływał przez to jakże
pożyteczne polemiki i spory. Pozostaje otwarta - na razie - kwestia czy będzie
tak z najnowszą jego pracą4. Na pytanie o Mikołaja II, jakim był, profesor Sob-
czak, mimo tylu lat pracy i zajmowania siÄ™ tÄ… postaciÄ…, odpowiada niezmiennie
krótko:  Nie wiem"5. Pisze jedynie  bohater tej książki był człowiekiem dość
dziwnym, o osobowości nie prostej, trudnym do ujęcia w kolorach czarno-bia-
Å‚ych, w kategorycznych stwierdzeniach, pozytywnej bÄ…dz
negatywnej oceny. Jest
raczej postacią trudną do zrozumienia, niekiedy wręcz zagadkową. Sięgając do
terminologii naukowej historii współczesnej, nie należał z pewnością do gatun-
ku politykow-ideologów, ale i nie mieÅ›ciÅ‚ siÄ™ w formule realpoltik«". W innym
miejscu Słowa wstępnego, dodawał, że oceny ostatniego cara i sposób funkcjo-
nowania w świadomości społecznej podlegał ewolucji zbieżnej z meandrami
historii Rosji. Jeśli zaś chodzi o Polskę i Polaków  nie mamy szczególnych po-
wodów, by zachwycać się jakimkolwiek carem rosyjskim, czy idealizować go.
Dotyczy to i ostatniego z carów - i to niezależnie od jego męczeńskiej śmierci
i nie pozbawionego dramatycznych momentów bardzo pracowitego życia. Ca-
rowie rosyjscy niezbyt pochlebnie zapisali się w polskiej historii i Mikołaj II nie
był tu specjalnym wyjątkiem" (s. 7).
Męczeńska śmierć cara Mikołaja II wywołała w współczesnej historiografii
rosyjskiej falę idealizacji tego władcy, jest to całkowite odwrócenie tendencji
z czasów historiografii radzieckiej6. Zaś jakby uprzedzając fakty profesor Sob-
czak zauważa na temat swojego bohatera:  Pod wieloma względami jest raczej
postacią tragiczną. Porządny, pełen wewnętrznej kultury i elegancji, wysporto-
wany, a przy tym delikatny, aż do wstydliwości, przykładny chrześcijanin, ko-
chający mąż i ojciec, wierny pojmowanemu w sposób sakralny carskiemu po-
słannictwu, swojej misji wobec Rosji, a jednocześnie rzeczywiście nie wybitny
mąż stanu, niewolnik mocno anachronicznych, w dużej mierze feudalnych prze-
konań o relacji narodu i monarchy. Nie był ani despotą ani katem narodu, ale
i nie był świętym, niektóre jego wady i cechy charakteru mogły irytować, nie-
które okazały się fatalne dla niego samego i dla całej Rosji" (s. 11-12).
Całość pracy została przedstawiona w układzie chronologicznym, jest to obok
słowa wstępnego i słowa końcowego 10 obszernych rozdziałów. Te ostatnie zo-
stały podzielone jeszcze na czytelne podrozdziały. I tak pierwszy - co jest natu-
4
Wprawdzie na karcie tytułowej jest data 1998 r., w rzeczywistości praca ukazała się tuż
przed wrocławskim zjazdem historyków we wrześniu 1999 r.
5
 Gazeta Olsztyńska" 1999, nr 235 (Dodatek: Magazyn).
6
Pisał zresztą o tym w innym miejscu. Por. J. Sobczak, Nowe tendencje współczesnej histo-
riografii rosyjskiej, w: Powrót do historii. Europa Środkowa i Wschodnia w historiografii,
pod redakcjÄ… W. Balceraka, Warszawa 1994, s. 69 96.
238 Recenzje i artykuły recenzyjne
ralne - przedstawia w sposób drobiazgowy lata dzieciństwa i wychowanie. Tu
Autor w oszczędnych słowach nakreślił ostatnie lata panowania Aleksandra II,
zwłaszcza życie na dworze tego nieprzeciętnego władcy. W interesującym roz-
dziale drugim Autor omówił lata 1881-1890, czyli życie już następcy tronu.
W rozdziale trzecim w pedantyczny sposób przedstawił wielką podróż następcy
tronu przez Austro-Węgry, Bałkany, Grecję, Egipt, Indie, Japonię (gdzie doszło
do zamachu na życie carewicza) i powrót przez Syberię. Kolejny rozdział, mo-
mentami odbiegający od chronologii wykładu, przedstawia dzieje romansu Mi-
kołaja z Matyldą Krzesińską zresztą te lata są omówione w bardzo bogatej lite-
raturze. Została ona też dokładnie zaprezentowana przez biografa. Rozdział pią-
ty przedstawia drogę do małżeństwa z Alix, księżniczką Hessen-Darmstadt.
Omawia chorobę cara Aleksandra III, którego śmierć niespodziewanie wyniosła
Mikołaja na tron w 1894 r. Część druga pracy, składająca się także z pięciu roz-
działów, ukazuje pierwsze lata jego rządów do 1900 r. Jest tu przedstawiony
znakomity opis koronacji i tragedia Chodynki, wizyta w Warszawie zwiÄ…zana
głównie z nadziejami społeczeństwa polskiego, jej przebieg i pokłosie.
Mimo że praca liczy blisko 48 arkuszy wydawniczych momentami odnosi
się wrażenie, że Autor ją skracał, ograniczał niektóre wątki, odsyłając czytelni-
ka do przypisów. Imponująca jest podstawa z
ródłowa, oczywiście nie tylko w ję-
zyku rosyjskim, ale także angielskim, francuskim, niemieckim. Biografia cara
Mikołaja II jest faktycznie panoramą domu Romanowów tego okresu - najszer-
szą nie tylko w literaturze polskiej. Jest to także faktycznie pierwszy odcinek
z trylogii poświęconej ostatniemu z carów. Sobczak zapowiedział kontynuację -
Rosja Mikołaja II: Od despotyzmu samowładztwa ku monarchii dumskiej. Eks-
peryment transformacji ustrojowej.
Zachwyca piękny, literacki język, co sprawia, że czyta się omawianą książkę
momentami jak znakomitą z wartką narracją powieść. Szkoda, że wydawca
poskąpił bibliografii i indeksu,  pospieszna"? korekta przepuściła kilka dokucz-
liwych literówek. Ale całość jest godna najwyższego uznania.
Norbert Kasparek
Norman Davies, Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka
1919-1920, Wydawnictwo  Znak", Kraków 1998, str. 291.
Norman Davies, autor recenzowanej pracy, to chyba jedyny angielski hi-
storyk, który jest tak bardzo zafascynowany Polską, i to zarówno jej przeszło-
ścią jak i teraz
niejszością. Może pochodzenie walijskie (N. Davies urodził się
w rodzinie anglikańskich purytanów, lecz za sprawą dziadka w domu utrzymy-