Rozdział 13

STOSUNEK POSTĘPOWANIA CYWILNEGO DO POSTĘPOWANIA
KARNEGO



ż 1. Rozgraniczenie obu rodzajów postępowania. Związek sprawy cywilnej ze
sprawą karną

I. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i
karnych (por. art. 2 p.u.s.p.). Podział spraw, rozpoznawanych i rozstrzyganych przez
sądy, na cywilne i karne wynika z odmienności charakteru stosunków
materialnoprawnych, regulowanych prawem cywilnym i prawem karnym.
Sprawy cywilne - jak była mowa wyżej (zob. rozdział 1) - dotyczą ochrony
praw podmiotowych wynikających ze stosunków normowanych przepisami prawa
cywilnego i rodzinnego, a także prawa pracy. Sprawy karne zmierzają do realizacji
norm prawa karnego poprzez stosowanie represji karnych w stosunku do winnych
naruszenia nakazów i zakazów ustanowionych przez przepisy prawa karnego.
Ze względu na specyfikę stosunków cywilnoprawnych i karnoprawnych,
podlegających ochronie w drodze sądowej, tryb rozpoznawania i rozstrzygania
spraw cywilnych i spraw karnych odbywa się w odrębnych formach procesowych. W
związku z tym postępowanie sądowe dzieli się na postępowanie cywilne i
postępowanie karne. Proces cywilny i proces karny są to dwie formy sprawowania
wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne.
Różnice między postępowaniem cywilnym, a postępowaniem karnym nie
wynikają z różnicy zadań wymiaru sprawiedliwości, realizowanych przez sądy.
Zadania te są wspólne dla cywilnego i karnego wymiaru sprawiedliwości i polegają
na ochronie ustroju demokratycznego, praworządności, interesu publicznego oraz
osobistych i majątkowych praw i interesów obywateli. Działalność sądów, tak w
sprawach karnych, jak i cywilnych, zmierza bezpośrednio lub pośrednio do realizacji
tych zadań.
Dla rozgraniczenia procesu karnego i cywilnego decydującym kryterium jest
bezpośredni cel procesu. O podziale spraw na cywilne i karne decyduje zawsze to,
do jakiego celu ma zmierzać postępowanie sądowe w konkretnym wypadku. Celem
tym może być bądź realizacja naruszonych lub zagrożonych praw podmiotowych,
bądź ukaranie osoby winnej naruszenia norm porządku społecznego, na których
straży stoją sankcje karne. Bez względu jednak na to, czy rozpoznanie sprawy przez
sąd zmierza do realizacji praw podmiotowych (np. przez zasądzenie należności
pieniężnej, nakaz wydania rzeczy, rozwiązanie stosunku prawnego), czy też do
ukarania przestępcy, sąd orzeczeniem swoim realizuje zadania wymiaru
sprawiedliwości.


II. Pomimo odmienności celów postępowania cywilnego i postępowania
karnego pomiędzy sprawami cywilnymi i sprawami karnymi może w wielu
przypadkach istnieć ścisła łączność. Sprawy cywilne i karne mogą pozostawać ze
sobą w pewnym związku faktycznym lub prawnym. Idzie tu o przypadki, gdy sprawy
cywilne i karne wynikają ze wspólnego lub pokrewnego stanu faktycznego albo gdy
stany faktyczne będące podstawą tych spraw wpływają na sferę stosunków
prawnych, podlegających ocenie w innych sprawach.
Wspólność stanu faktycznego sprawy cywilnej i sprawy karnej ma miejsce
wówczas, gdy jeden i ten sam fakt lub zespół faktów (w szczególności ten sam czyn)
jest podstawą do wszczęcia postępowania karnego, celem ukarania sprawcy, oraz
podstawą do żądania ochrony praw podmiotowych w drodze postępowania
cywilnego.
Na przykład fakt przywłaszczenia sumy pieniężnej może być jednocześnie
podstawą faktyczną sprawy karnej i sprawy cywilnej. Przywłaszczenie jest czynem
przestępnym, uzasadniającym zastosowanie sankcji karnej wobec sprawcy, a zara-
zem jako czyn niedozwolony stanowi źródło roszczeń majątkowych poszkodowa-
nego w stosunku do sprawcy.
Nie zawsze jednak skutki cywilnoprawne czynu przestępnego ograniczają się
do kwestii odszkodowania. Niekiedy czyn przestępny rodzi ponadto inne skutki
cywilnoprawne i dlatego jego ustalenie w postępowaniu karnym może mieć istotne
znaczenie przy rozstrzyganiu sprawy dotyczącej stosunków cywilnoprawnych.
Bywają i sytuacje odwrotne, gdy ustalenie i ocena stosunku cywilnoprawnego może
mieć istotne znaczenie dla oceny, czy dany czyn stanowi przestępstwo podlegające
represji karnej.
Na przykład w myśl art. 928 k.c. niegodnym dziedziczenia jest ten, kto
dopuścił się przestępstwa przeciwko spadkodawcy. W związku z tym ustalenie w
procesie karnym, że oskarżony, któremu służą ustawowe prawa spadkowe, dopuścił
się przestępstwa wobec spadkodawcy, będzie miało istotne znaczenie w
postępowaniu o stwierdzenie praw do spadku. Sprawa karna i cywilna pozostają
tutaj w ścisłym związku. Ustalenie w procesie karnym z art. 209 k.k., że powództwo
o ustalenie ojcostwa oskarżonego w stosunku do pokrzywdzonego zostało w
procesie cywilnym prawomocnie oddalone, skutkuje brakiem znamion przestępstwa.
Odwrotnie, w razie istnienia prawomocnego wyroku, uznającego oskarżonego ojcem
dziecka, ustalenie to w sprawie karnej z art. 209 k.k. będzie stanowić jedną z
przesłanek stanu faktycznego.
Jak z powyższego wynika, między sprawą cywilną a sprawą karną mogą
istnieć dwojakiego rodzaju związki. Pierwsza grupa tych związków obejmuje
wypadki, gdy jeden i ten sam czyn uzasadnia zastosowanie represji karnej wobec
sprawcy, a zarazem uzasadnia jego odpowiedzialność cywilnoprawną i stanowi
źródło roszczeń odszkodowawczych pokrzywdzonego. Druga grupa związków
obejmuje wypadki, w których nie wchodzą w rachubę roszczenia odszkodowawcze,
ale w których na skutek łączności stanu faktycznego sprawy cywilnej i sprawy
karnej, ustalenie pewnych faktów w jednym postępowaniu może mieć wpływ na
rozstrzygnięcie sprawy w drugim postępowaniu.
Te związki między sprawami cywilnymi i karnymi oraz możność wzajemnego
oddziaływania na siebie wyników postępowania cywilnego i karnego mają wpływ na
unormowanie niektórych kwestii procesowych w sytuacjach, gdy związki takie
zachodzą.
Wzgląd na ekonomię procesową, tj. na oszczędność czasu i nakładu pracy
sądów, stron, świadków i innych organów i osób, oraz tendencja do wyłączenia
możliwości rozbieżności orzecznictwa sądów w sprawach cywilnych i karnych,
niepożądanej z punktu widzenia praworządności oraz autorytetu sądów w oczach
społeczeństwa, sprawiły, że w prawie procesowym - tak cywilnym, jak karnym od
dawna wykształciły się pewne instytucje, zmierzające do zapobieżenia rozbieżności
orzecznictwa oraz do wyłączenia konieczności dwukrotnego prowadzenia
postępowania sądowego w sprawach, w których ma miejsce wspólność stanów
faktycznych.
Instytucje te to: postępowanie adhezyjne (powództwo cywilne) w sprawach
karnych oraz moc wiążąca (prejudycjalność) wyroków. Obok tych dwóch
tradycyjnych instytucji, znanych w szerszym lub węższym zakresie na ogół
wszystkim ustawodawstwom procesowym, wchodzi ponadto w rachubę instytucja
zasądzania z urzędu w postępowaniu karnym odszkodowania na rzecz pokrzyw-
dzonego (art. 415 ż 5 k.p.k.). Instytucje te nie wyłączają wprawdzie możliwości
odrębnego prowadzenia spraw cywilnych i karnych, nawet gdy między czynem
przestępnym a roszczeniem cywilnym istnieje ścisły związek, a tym samym nie
wyłączają w pełni możliwości rozbieżnych orzeczeń sądów w sprawach cywilnych i
karnych. W poważnym jednak stopniu możliwość taką zmniejszają i pozwalają na
znaczną oszczędność pracy sądów w przypadkach, gdy między sprawami cywilnymi
i karnymi istnieją związki stanów faktycznych. Instytucje powództwa cywilnego w
procesie karnym i prejudycjalność wyroków mają przede wszystkim na celu
uniknięcie potrzeby dwukrotnego ustalania faktów istotnych dla oceny tak
cywilnoprawnej, jak karnoprawnej strony rozpoznawanych spraw. Wyłącza to
potrzebę dwukrotnego przeprowadzania postępowania dowodowego, a tym samym
pozwala na znaczną oszczędność czynności procesowych sądu, stron i innych
osób.



ż 2. Dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa

I. W wypadkach, gdy związek między sprawą cywilną a sprawą karną jest
najściślejszy, tj. gdy jeden i ten sam czyn stanowi zarazem podstawę do
zastosowania represji karnej i źródło cywilnoprawnych roszczeń odszkodowawczych
w stosunku do sprawcy czynu, istnieje możliwość połączenia obu spraw w jednym
postępowaniu, tj. jednoczesnego rozstrzygnięcia przez sąd o karnoprawnych i
cywilnoprawnych skutkach czynu, będącego przedmiotem rozpoznania sądu.
Możliwość ta istnieje dzięki instytucji postępowania adhezyjnego (powództwa
cywilnego) w procesie karnym.
W myśl art. 12 k.p.c. roszczenie wynikające z przestępstwa może być
dochodzone albo w postępowaniu cywilnym, albo w przypadkach przewidzianych w
ustawie (tj. w k.p.k.) w postępowaniu karnym. Cytowany przepis ustanawia zatem
podwójną drogę ochrony prawnej dla roszczeń wynikających z przestępstwa. Obok
drogi ogólnej, jaką dla roszczeń cywilnoprawnych jest droga procesu cywilnego,
roszczenia wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone nadto w drodze
szczególnej, tzw. w drodze postępowania adhezyjnego w procesie karnym.
Z treści art. 12 k.p.c. wynika, że dochodzenie roszczeń wynikających z
przestępstwa przed sądem karnym ma charakter fakultatywny. Postępowanie
adhezyjne w procesie karnym nie jest jedyną, obligatoryjną drogą dochodzenia
roszczeń wynikających z przestępstwa. Stanowi ono formę zastępczą w stosunku do
drogi procesu cywilnego, ale drogi tej nie wyłącza. Wybór sposobu dochodzenia
roszczeń wynikających z przestępstwa - bądź w drodze procesu cywilnego, bądź w
trybie powództwa cywilnego w procesie karnym - należy do osoby uprawnionej,
pozostaje w sferze jej dyspozycji. Artykuł 12 k.p.c. ma zatem charakter normy
dyspozytywnej. Jakkolwiek dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa w
trybie powództwa cywilnego w procesie karnym zależy od woli pokrzywdzonego, to
jednak dokonany raz wybór drogi dochodzenia roszczenia wiąże powoda.
Pokrzywdzony, który wytoczył powództwo cywilne przed sąd karny, nie może _
następnie o to samo roszczenie wytoczyć powództwa przed sąd cywilny, chyba że
postępowanie karne zostało umorzone lub powództwo cywilne zostało pozostawione
bez rozpoznania. I odwrotnie - wytoczenie powództwa o roszczenie wynikające z
przestępstwa przed sąd cywilny stoi na przeszkodzie dochodzeniu tego roszczenia
w procesie karnym. Pod tym względem między postępowaniem adhezyjnym a
procesem cywilnym zachodzi wzajemny stosunek i oddziaływanie jak między dwoma
procesami cywilnymi. Wytoczenie powództwa cywilnego w procesie karnym stwarza
zawisłość sporu (lis pendens) i stanowi ujemną przesłankę procesową w procesie
cywilnym. I odwrotnie - zawisłość sporu przed sądem cywilnym stwarza przeszkodę
procesową dla rozpoznania powództwa cywilnego w procesie karnym i powoduje
odmowę przyjęcia lub pozostawienie go bez rozpoznania (art. 65 ż 1 pkt 4 i art. 65 ż
3 k.p.k.). Podobnie prawomocne rozstrzygnięcie przez sąd o roszczeniach
pokrzywdzonego w procesie karnym stwarza powagę rzeczy osądzonej i stanowi
ujemną przesłankę dla ponownego rozpoznania sprawy w procesie cywilnym. Jeżeli
jednak zasądzone przez sąd karny odszkodowanie nie pokrywa całej szkody lub nie
stanowi pełnego zadośćuczynienia za krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić
dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 ż 4 k.p.k.). Prawomocny
wyrok zapadły w postępowaniu cywilnym, w przedmiocie roszczeń pokrzywdzonego
stanowi przeszkodę dla rozpoznania powództwa cywilnego w procesie karnym i
powoduje odmowę przyjęcia go lub pozostawienie go bez rozpoznania (art. 65 ż 1
pkt 4 i art. 65 ż 3 k.p.k.).
Postępowanie adhezyjne jest instytucją procesu karnego i odbywa się według
przepisów k.p.k. Jednakże celem tego postępowania jest rozstrzygnięcie o rosz-
czeniach cywilnoprawnych powoda cywilnego w stosunku do oskarżonego, a zatem
cel ten jest identyczny z celem procesu cywilnego. W jednym i w drugim
postępowaniu chodzi o realizację praw podmiotowych pokrzywdzonego. Po-
stępowanie adhezyjne jest więc formą rozpoznania sprawy cywilnej w ramach
procesu karnego, dopuszczaną ze względu na wspólność podstawy faktycznej
sprawy cywilnej i sprawy karnej. W kwestiach dotyczących powództwa cywilnego, a
nie unormowanych przez przepisy kodeksu postępowania karnego, stosuje się
odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym (art. 70 k.p.k.).
Problematyką postępowania adhezyjnego jako instytucji związanej z po-
stępowaniem karnym zajmuje się szerzej nauka procesu karnego.


II. W pewnych wypadkach orzeczenie o roszczeniach majątkowych wynikają-
cych z przestępstwa może nastąpić nawet mimo niewytoczenia powództwa
cywilnego. Stosownie do art. 415 ż 5 k.p.k. w razie skazania oskarżonego lub
warunkowego umorzenia postępowania sąd może zasądzić odszkodowanie na
rzecz pokrzywdzonego także z urzędu, chyba że ustawa (czyli przepisy kodeksu
postępowania karnego w związku z przepisami kodeksu karnego) stanowi inaczej. I
tak na przykład sąd nie zasądzi odszkodowania z urzędu w sytuacji, gdy zgodnie z
art. 46 ż 1 k.k. orzekł o obowiązku naprawienia przez skazanego wyrządzonej
szkody w całości. Sąd nie zasądzi odszkodowania z urzędu również w tych
wszystkich sytuacjach, w których powództwo cywilne byłoby niedopuszczalne (por.
art. 65 ż 1 k.p.k.).
Na tle tego przepisu wyłaniają się również pewne kwestie co do stosunku
instytucji zasądzania odszkodowania z urzędu w postępowaniu karnym do
postępowania cywilnego. W szczególności wyłania się kwestia, czy i w jakim
zakresie możność zasądzenia odszkodowania przez sąd karny z urzędu wyłącza
możliwość dochodzenia odszkodowania wynikającego z danego przestępstwa w
procesie cywilnym, i odwrotnie, czy wystąpienie przez pokrzywdzonego o
odszkodowanie na drodze procesu cywilnego wyłącza możność zasądzenia go z
urzędu w procesie karnym.
Gdy chodzi o wpływ instytucji zasądzania odszkodowania z urzędu na
postępowanie cywilne, to niewątpliwie w razie prawomocnego zasądzenia
i w postępowaniu karnym odszkodowania pokrzywdzony nie może dochodzić I już
tego roszczenia w procesie cywilnym w granicach sumy zasądzonej przez sąd
karny. Natomiast wyrok sądu karnego nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu przez
pokrzywdzonego dalszych roszczeń odszkodowawczych, jeśli sąd karny nie
zasądził, zdaniem pokrzywdzonego, pełnej równowartości szkody.
Powstaje też pytanie, czy wszczęcie sprawy karnej, w której może być
zasądzone z urzędu odszkodowanie, stwarza zawisłość sporu w stosunku do
procesu cywilnego, a jeśli tak, to od kiedy: czy już od chwili wniesienia aktu
oskarżenia, czy też od innego momentu. Nie rozwijając tutaj szerzej tej kwestii,
przyjąć należy, że o zawisłości sporu w stosunku do procesu cywilnego,
stwarzającej przeszkodę do dochodzenia w tym procesie roszczeń majątkowych
wynikających z przestępstwa, w razie wszczęcia sprawy karnej dotyczącej
przestępstwa, w którego wyniku powstała szkoda, mówić można dopiero od chwili,
gdy sąd karny pierwszej instancji wyda wyrok zasądzający odszkodowanie z urzędu.
Natomiast w sytuacji odwrotnej przyjąć należy, że sąd karny nie może
zasądzić na rzecz pokrzywdzonego odszkodowania z urzędu, gdy o to samo
roszczenie toczy się już postępowanie w sądzie cywilnym lub gdy o tym roszczeniu
rozstrzygnął już sąd cywilny. Proces cywilny stwarza więc skutki zawisłości sporu
wobec postępowania karnego, w którym mogłoby nastąpić zasądzenie od-
szkodowania z urzędu, a prawomocny wyrok wydany w procesie cywilnym stwarza
w takiej sytuacji powagę rzeczy osądzonej, którą musi uwzględnić sąd karny.
Do takich wniosków dochodzimy, stosując w drodze analogii przepis art. 65 ż
1 pkt 4 k.p.k. Analogia ta jest w pełni uzasadniona, bo skoro w omawianej sytuacji
sąd karny nie może orzekać o takim roszczeniu nawet wówczas, gdy powód cywilny
tego wyraźnie żąda, to tym bardziej nie może o nim orzekać z urzędu. Orzekanie
bowiem z urzędu o roszczeniach cywilnych jest zupełnym wyjątkiem i stanowi daleko
idące odstępstwo od panującej w odniesieniu do roszczeń cywilnych zasady nemo
iudex sine actore.



ż 3. Wpływ wyroku i procesu karnego na postępowanie cywilne oraz wyroku i
postępowania cywilnego na proces karny


I. Skoro dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa w procesie
karnym ma charakter fakultatywny, pokrzywdzony, który nie wytoczył powództwa
cywilnego, może dochodzić swego roszczenia na drodze procesu cywilnego już po
zapadnięciu wyroku karnego, ustalającego popełnienie czynu przestępnego i
skazującego oskarżonego. Powstaje kwestia, czy wyrok sądu karnego ma mieć
znaczenie w procesie cywilnym i na czym znaczenie to ma polegać. Pominięcie
wyroku karnego prowadziłoby do konieczności ponownego ustalenia w procesie
cywilnym stanu faktycznego i ponownego i przeprowadzenia postępowania
dowodowego. W zależności od zakresu przeprowadzonych dowodów i ich oceny
przez sądy w obu postępowaniach, ustalenia faktyczne w postępowaniu cywilnym
mogłyby wypaść niekiedy odmiennie od ustaleń zawartych w wyroku karnym, co
prowadziłoby do rozbieżności orzecznictwa.
Podobna sytuacja odnosi się do przypadków, gdy proces cywilny nie dotyczy
wprawdzie roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, ale gdy dla
rozstrzygnięcia sprawy mają istotne znaczenie fakty ustalone w wyroku karnym. Na
przykład w procesie rozwodowym powód powołuje się na to, że jego małżonek
popełnił przestępstwo hańbiące. Powstaje pytanie, czy sąd cywilny ma fakt
popełnienia przestępstwa badać samodzielnie, czy też może oprzeć się na
ustaleniach sądu karnego. Przyjęcie pierwszej możliwości mogłoby także prowadzić
do rozbieżności orzeczeń w procesie cywilnym i w procesie karnym w zakresie
ustaleń faktycznych w nich zawartych.
Omawiany problem powstaje również, gdy idzie o znaczenie, jakie przypisać
należy ustaleniom zawartym w wyroku sądu cywilnego dla procesu karnego. Na
przykład, czy w procesie karnym o bigamię, w razie istnienia wyroku sądu cywilnego
unieważniającego pierwsze małżeństwo oskarżonego, sąd karny powinien wyrok ten
uwzględnić, czy też jest uprawniony do samodzielnego rozstrzygnięcia kwestii, czy
istniały podstawy do uznania poprzedniego małżeństwa za nieważne. I w takiej
sytuacji grozić mogłoby niebezpieczeństwo rozbieżności orzeczeń sądu cywilnego i
sądu karnego.
Chcąc niebezpieczeństwo to w takich i podobnych wypadkach wyłączyć,
przynajmniej w pewnym zakresie, prawo procesowe przyznaje niektórym kategoriom
wyroków wydanych w jednym postępowaniu moc wiążącą w innym postępowaniu.
Może wchodzić w rachubę moc wiążąca wyroków karnych w postępowaniu cywilnym
i wyroków cywilnych w postępowaniu karnym. W szczególności rozległa
problematyka wynika co do związania sądu w sprawie cywilnej wyrokiem karnym.
Moc wiążąca wyroku karnego w sprawie cywilnej oznacza, że ustalenia faktyczne
wyroku karnego obowiązują sąd cywilny i nie mogą być w postępowaniu cywilnym
obalone ani pominięte. Ta moc wiążąca wyroku karnego w postępowaniu cywilnym
określana jest zwykle w nauce prawa procesowego jako prejudycjalność wyroków
karnych.

[Termin prejudycjalność występuje tu w szerokim znaczeniu. Przez prejudycjalność
orzeczenia we właściwym znaczeniu rozumie się decydujące (przesądzające)
znaczenie, jakie ma rozstrzygnięcie jednej sprawy (kwestii prawnej) dla
rozstrzygnięcia drugiej sprawy (np. wyrok ustalający ojcostwo ma znaczenie
prejudycjalne w sprawie o alimenty). Orzeczenie prejudycjalne (praeiudicium,
prejudykat) ma moc wiążącą w innym postępowaniu w zakresie rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego, co obejmuje także związanie ustaleniami faktów mających
znaczenie dla ustalenia stanu prawnego. Natomiast gdy chodzi o moc wiążącą
wyroku karnego w postępowaniu cywilnym (poza wypadkami szczególnymi, gdy
norma materialnoprawna lub procesowa odwołuje się do wyroku karnego jako
elementu stanu faktycznego), to wiąże on sąd w sprawie cywilnej tylko ustaleniami
co do popełnienia przestępstwa, a więc ustaleniami faktycznymi. Objęcie związania
sądu w sprawie cywilnej tymi ustaleniami wyroku karnego mianem prejudycjalności
uzasadnia konieczność rozróżniania pojęcia prejudycjalności w znaczeniu ścisłym i
szerokim.]

Sprawa zakresu mocy wiążącej wyroków jest różnie unormowana w różnych
systemach prawa procesowego. Jedne systemy opierają się na bezwzględnym
priorytecie wyroku karnego i rozciągnięciu jego powagi rzeczy osądzonej na
postępowanie cywilne, inne nadają wyrokowi karnemu znaczenie domniemania
prawnego lub tylko środka dowodowego; jedne przyznają moc wiążącą wszelkim
wyrokom karnym, inne ograniczają ją tylko do wyroków skazujących.


II. Sprawę znaczenia wyroków karnych w postępowaniu cywilnym w naszym
ustawodawstwie normuje art. 11 k.p.c. Przyznaje on moc wiążącą dla sądu
cywilnego ustaleniom "wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku
skazującego co do popełniania przestępstwa".
Z treści art. 11 k.p.c, wynika, że moc wiążącą w postępowaniu cywilnym mają
jedynie ustalenia co do popełnienia przestępstwa zawarte w prawomocnym wyroku
skazującym. Tym samym nie została przyznana moc wiążąca ustaleniom wyroków
karnych uniewinniających. Wiąże się to z faktem, że pojęcie winy w rozumieniu
prawa karnego nie jest identyczne z pojęciem winy w rozumieniu prawa cywilnego.
Pewien czyn, który nie stanowi przestępstwa w świetle kodeksu karnego, może
przedstawić się jednak jako czyn niedozwolony w świetle prawa cywilnego i może
rodzić obowiązek odszkodowania ze strony sprawcy. Dlatego sąd cywilny nie jest
związany faktem uniewinnienia oskarżonego przez sąd karny od zarzutu przestęp-
stwa i może samodzielnie badać, czy oskarżony dopuścił się czynu, który skutkuje
jego odpowiedzialności za szkodę.
Należy jednak zauważyć, że rozwiązanie przyjęte przez art. 11 k.p.c. jest
słuszne, gdy chodzi o wypadki, w których sąd karny uniewinnia oskarżonego z
braku dowodów winy lub z braku znamion przestępstwa w zarzucanym czynie.
Natomiast nie daje się ono uzasadnić, gdy sąd karny na podstawie prze-
prowadzonych dowodów ustala, że oskarżony nie popełnił zarzucanego mu czynu
(bądź dlatego, że czynu dopuściła się inna osoba, bądź dlatego, że sąd ustalił, iż
czyn w rzeczywistości nie miał miejsca). Jednakże rozróżnienie wyroków
uniewinniających w celu przyznania niektórym z nich mocy wiążącej, a odmówienia
jej innym, powodowałoby trudności w praktyce, wymagałoby bowiem badania przez
sąd w postępowaniu cywilnym, z jakich przyczyn nastąpiło uniewinnienie
oskarżonego.
Nie mają również mocy wiążącej dla sądu w postępowaniu cywilnym wyroki
karne umarzające postępowanie z powodu okoliczności wyłączającej
dopuszczalność postępowania karnego (umorzenie bezwarunkowe), jak też wyroki
umarzające postępowanie karne warunkowo (art. 414 k.p.k.). Wyroki te nie stanowią
wyroków skazujących i nie zawierają ustaleń co do popełnienia przestępstwa.
Artykuł 11 k.p.c. przyznaje moc wiążącą ustaleniom prawomocnych wyroków
skazujących, zapadłych w postępowaniu karnym. To sformułowanie cytowanego
przepisu obejmuje zarówno wyroki skazujące sądów powszechnych, jak i sądów
wojskowych, które jako sądy szczególne sprawują karny wymiar sprawiedliwości w
zakresie przekazanym im przez ustawę.
Natomiast ustalenia zawarte w orzeczeniach innych organów, choćby miały
charakter orzeczeń skazujących, nie są wiążące dla sądu w postępowaniu cywilnym
(orzeczenia kolegiów do spraw wykroczeń, komisji dyscyplinarnych, sądów
społecznych, finansowych organów orzekających).
Moc wiążącą posiada jedynie wyrok prawomocny. Wyrok skazujący sądu
karnego nieprawomocny (tj. wyrok sądu I instancji, który uległ lub może ulec
zaskarżeniu do sądu II instancji) nie ma znaczenia wiążącego dla sądu cywilnego.
Również nie ma takiego znaczenia wyrok skazujący w przypadku, gdy przed jego
uprawomocnieniem postępowanie karne zostało umorzone (ramnestii).
Moc wiążącą dla sądu cywilnego mają jedynie zawarte w wyroku skazującym
ustalenia co do popełnienia przestępstwa. Chodzi tu o ustalenie co do popełnienia
przez oskarżonego czynu, który wypełnia dyspozycję normy karnej i zostaje mu
przypisany jako przestępstwo. Ustalenia takie zawarte są w sentencji wyroku
karnego (art. 413 ż 1 k.p.k.). Wiążą sąd cywilny zawarte w sentencji wyroku karnego
ustalenia wszystkich okoliczności składających się na stan faktyczny przestępstwa,
a więc: podmiot przestępstwa (osoba sprawcy), czyn przypisany oskarżonemu (np.
przywłaszczenie, uszkodzenie ciała, podrobienie dokumentu) i przedmiot
przestępstwa (np. towar lub inne mienie przywłaszczone). Natomiast inne ustalenia
faktyczne sądu karnego, dotyczące okoliczności ubocznych i zawarte w
uzasadnieniu wyroku, nie są wiążące dla sądu cywilnego (np. ustalenia dotyczące
zachowania się pokrzywdzonego). Należy pamiętać, że przyznanie mocy wiążącej
ustaleniom wyroku karnego stanowi odstępstwo od zasady bezpośredniości
postępowania, jednej z naczelnych zasad procesu cywilnego, a także zasady
swobodnej oceny dowodów - i dlatego zakres okoliczności, które nie podlegają
sprawdzeniu przez sąd cywilny, nie może być rozszerzany. Wykładnia art. 11 musi
być bardzo ścisła, a nawet zwężająca, ażeby stosowanie tego przepisu nie
naruszało tych zasad i niezawisłości sądu cywilnego.
Jedną z istotnych dla praktyki sądowej kwestii jest zagadnienie, czy zawarte
w wyroku karnym ustalenie wysokości szkody pokrzywdzonego jest wiążące dla
sądu cywilnego. Odpowiedź na to pytanie nie może być jednolita. Jeżeli określenie
wysokości szkody przez sąd karny ma charakter ocenny i stanowi ustalenie
posiłkowe, nie wiąże ono sądu cywilnego. Na przykład, gdy w wyroku karnym
zawarte jest ustalenie, że oskarżony przywłaszczył sobie towar wartości 5000
złotych, w postępowaniu cywilnym wiążące jest jedynie ustalenie faktu przywłasz-
czenia określonego gatunkowo i ilościowo towaru, natomiast kwestia jego wartości
podlega ocenie sądu cywilnego.
Jeżeli natomiast ustalenie wysokości szkody przez sąd karny wynika bezpo-
średnio z ustalenia przedmiotu przestępstwa i jeśli tym samym ustalenie to stanowi
jeden z elementów stanu faktycznego czynu przestępnego, przypisanego oskar-
żonemu, uznać należy, że ustalenie takie jest wiążące dla sądu cywilnego. Na
przykład, jeśli sąd karny ustalił w swym wyroku, że oskarżony dopuścił się
przywłaszczenia kwoty 1000 złotych, ustalenie to obowiązuje w postępowaniu
cywilnym i sąd nie może w tym postępowaniu dopuścić dowodów na okoliczność, że
kwota przywłaszczona przez pozwanego (oskarżonego w procesie karnym) wynosiła
tylko 500 zł.
Ustalenia prawomocnych wyroków skazujących sądów karnych obowiązują
sąd nie tylko w procesie cywilnym, ale także w postępowaniu nieprocesowym,
stosownie do art. 13 ż 2 k.p.c. (np. wyrok karny, skazujący spadkobiercę za
sfałszowanie testamentu spadkodawcy, będzie obowiązywał sąd spadkowy w po-
stępowaniu o stwierdzenie praw do spadku).
Ponadto, wyroki karne mają moc bezwzględnie obowiązującą i wiążącą, gdy
wywołują skutki prawotwórcze i oddziałują na sytuację prawną pewnych osób. Na
przykład, orzeczenie przez sąd karny utraty praw rodzicielskich lub opiekuńczych
oraz praw publicznych wiąże sąd cywilny i nie może być pominięte w postępowaniu
dotyczącym ustanawiania opiekuna (art. 145 i nast. k.r.o.).


III. Zasada mocy obowiązującej w postępowaniu cywilnym ustaleń co do
popełnienia przestępstwa, zawartych w wyroku karnym skazującym, jest bez-
względnie obowiązująca w stosunku do sprawcy przestępstwa, który jako strona w
procesie cywilnym nie może podważać ustaleń wyroku karnego skazującego go za
popełnienie przestępstwa. Natomiast od zasady tej dopuszcza się w pewnym
zakresie odstępstwa w stosunku do osoby, która jest stroną w procesie cywilnym,
ale nie była oskarżona w procesie karnym. Stosownie do art. 11 zdanie drugie
k.p.c., osoba taka może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie
okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. Przepis
ten ma zastosowanie względem osób, które, mimo iż nie były oskarżone w procesie
karnym, ponoszą odpowiedzialność cywilną za szkodę spowodowaną
przestępstwem. Chodzi tu o wypadki odpowiedzialności za cudze czyny (art. 417,
420, 429, 430 k.c.) lub z tytułu ryzyka (art. 435 i 436 k.c.).
W związku z cytowanym przepisem wyłania się problem, czy osoba, która nie
była oskarżona w procesie karnym, a która odpowiada za szkodę spowodowaną
przez osobę skazaną wyrokiem karnym, może powoływać się w postępowaniu
cywilnym także na okoliczności, które wyłączają winę osoby skazanej i tym samym
podważają ustalenia co do popełnienia przez tę osobę przestępstwa, a w rezultacie
podważają zasadność wyroku skazującego. Tekst art. 11 zdanie drugie nie
przesądza tej kwestii w sposób wyraźny. Judykatura SN, jak dotychczas, również
nie przesądziła tej kwestii w sposób stanowczy. Orzeczenia SN dotyczące tego
zagadnienia przyjmują różną wykładnię cytowanego przepisu - jedne dopuszczają
możliwość obrony osoby odpowiedzialnej za szkodę spowodowaną przez
oskarżonego, opartą na zaprzeczeniu, by oskarżony dopuścił się czynu, za który
został skazany, inne możliwość taką wyłączają. Również w doktrynie kwestia ta
wywołała kontrowersje.
Biorąc pod uwagę ratio legis art. 11, którą jest tendencja do wyłączenia
rozbieżności między orzeczeniami karnymi i cywilnymi, należy uznać, że prawidłowa
wykładnia art. 11 zdanie drugie nie pozwala przyjąć, aby osoba, o jakiej mowa,
mogła obalać ustalenia wyroku karnego co do popełnienia przestępstwa przez
osobę skazaną. Przemawia za tym też wykładnia historyczna; art. 7 ż 2 dawnego
kodeksu postępowania cywilnego przewidywał bowiem wyraźnie, że osoba, która
nie była oskarżona w procesie karnym, może obalać ustalenia wyroku karnego w
postępowaniu cywilnym. Opuszczenie tego sformułowania w art. 11 k.p.c. świadczy,
że ustawodawca nie brał pod uwagę możności obalenia ustaleń wyroku karnego w
postępowaniu cywilnym. Zatem osoba, która nie była oskarżona w procesie karnym i
która występuje jako strona w procesie cywilnym (lub jako uczestnik postępowania
nieprocesowego), może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie
okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną poza
obalaniem ustaleń co do popełnienia przestępstwa przez osobę skazaną (np. Skarb
Państwa jako pozwany z tytułu odpowiedzialności za szkodę spowodowaną przez
funkcjonariusza państwowego może powoływać się na to, że szkoda wyrządzona
przez niego nie pozostaje w związku z powierzonymi mu czynnościami)'.


IV. Rozpatrując wpływ procesu karnego na postępowanie cywilne, należy
rozróżnić następujące trzy możliwe sytuacje:
1. Postępowanie cywilne toczy się już po prawomocnym zakończeniu postępowania
karnego.
2. Postępowanie cywilne i karne toczą się równocześnie.
3. Postępowanie cywilne zostało wszczęte przed wszczęciem postępowania
karnego.

Ad 1. Pierwsza sytuacja kształtuje się różnie, zależnie od tego, czym
zakończyło się postępowanie karne. Jeśli zapadł w nim prawomocny wyrok
skazujący, wtedy zagadnienie sprowadza się do znaczenia tego wyroku w
postępowaniu cywilnym, co zostało już szerzej omówione poprzednio. Jeśli
postępowanie karne zakończyło się w inny sposób (umorzeniem, wyrokiem
uniewinniającym), to nie wywiera ono żadnego wpływu na postępowanie cywilne.

Ad 2. Wobec przyjęcia zasady, iż ustalenia wyroku karnego co do
popełnienia przestępstwa obowiązują sąd cywilny, jest uzasadnione, aby w
przypadkach, gdy między sprawą cywilną a sprawą karną istnieje związek, w
szczególności, gdy sprawa cywilna dotyczy roszczeń wynikających z przestępstwa
lub innych skutków cywilnoprawnych przestępstwa - jeżeli jest to możliwe, najpierw
nastąpiło rozstrzygnięcie sprawy karnej i by sąd w postępowaniu karnym najpierw
ustalił, czy przestępstwo zostało popełnione.
W związku z tym art. 177 ż 1 pkt 4 k.p.c. przewiduje możliwość zawieszenia
postępowania cywilnego: ,jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej
mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej". Zawieszenie
postępowania cywilnego nie ma jednak charakteru obligatoryjnego. Zależy ono w
każdym przypadku od decyzji sądu, który oceni, czy zachodzi potrzeba wstrzymania
biegu sprawy cywilnej do czasu zakończenia sprawy karnej. Nie jest to jednak
równoznaczne z dowolnym uznaniem sądu. Sąd Najwyższy słusznie wyjaśnił w
swych orzeczeniach, że użyte w art. 177 k.p.c. sformułowanie: "sąd może[...]", nie
oznacza pozostawienia kwestii zawieszenia postępowania do dowolnego uznania
sądu, lecz nakłada na sąd obowiązek rozważenia okoliczności i wydania decyzji
celowej w danej sprawie.
Zawieszenie postępowania cywilnego trwa w zasadzie aż do chwili
uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie karnej. Sąd może jednak i przedtem,
stosownie do okoliczności, podjąć dalsze postępowanie (art. 180 pkt 4 k.p.c.) - np.
gdy postępowanie w sprawie karnej uległo zawieszeniu i nie ma widoków na rychłe
zakończenie.

Ad 3. Jeśli postępowanie w sprawie cywilnej zostało wszczęte przed
wszczęciem postępowania karnego i jeśli w toku postępowania cywilnego ujawni się
czyn, którego ustalenie w drodze karnej mogłoby mieć wpływ na rozstrzygnięcie
sprawy cywilnej, wówczas sąd może spowodować wszczęcie postępowania karnego
i może zawiesić postępowanie cywilne. Jeżeli wszczęcie postępowania karnego
zależy od wniosku strony (np. w przypadku art. 278 ż 4 k.k.), sąd zakreśli jej termin
do wszczęcia postępowania, a w innych przypadkach może zwrócić się o to do
właściwego organu, tj. przede wszystkim do prokuratora (art. 177 ż 2).
Niekiedy późniejsze postępowanie karne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie
sprawy cywilnej prawomocnie wcześniej osądzonej. Jeśli mianowicie już po
uprawomocnieniu się wyroku w sprawie cywilnej ujawni się, że wyrok został oparty
na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo został uzyskany przez inny
czyn przestępny (np, na skutek fałszywego zeznania świadka) i jeśli fakty te zostały
ustalone prawomocnym wyrokiem karnym skazującym, wówczas możliwe jest
wznowienie zakończonego postępowania cywilnego i ponowne rozpoznanie i
rozstrzygnięcie sprawy (art. 403 i 404 k.p.c.). Jeżeli jednak postępowanie karne nie
może być wszczęte albo zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów (np.
wskutek amnestii lub śmierci świadka, który złożył fałszywe zeznania), wówczas
można mimo to żądać wznowienia postępowania cywilnego. W takiej sytuacji
ustalenia, czy czyn przestępny, mający wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej,
został istotnie popełniony, dokona sąd cywilny (art. 404).
Szczególny wypadek zachodzi, gdy wyrok w sprawie cywilnej oparty został na
ustaleniach prawomocnego karnego wyroku skazującego co do popełnienia
przestępstwa, stosownie do art. 11 k.p.c., a następnie, już po uprawomocnieniu,
wyrok karny został uchylony wskutek wznowienia postępowania karnego. Okolicz-
ność ta nie może oczywiście pozostawać bez wpływu na rozstrzygnięcie sprawy
cywilnej i stanowi również podstawę do żądania wznowienia postępowania
cywilnego (art. 403 ż 2).


V. Jeżeli chodzi o moc wiążącą orzeczeń cywilnych w postępowaniu karnym,
to wchodzi ona w rachubę tylko w pewnym zakresie. Wprawdzie stosownie do art.
365 ż 1 k.p.c. zasadą jest, że prawomocne orzeczenie cywilne wiąże nie tylko sąd,
który je wydał, ale także inne sądy i organy państwowe, jednakże istotne odstępstwo
od tej zasady przewidziano, gdy chodzi o związanie sądu karnego. Stosownie do ż
2 art. 365: "kodeks postępowania karnego określa, w jakim zakresie orzeczenia
sądu cywilnego nie wiążą sądu w postępowaniu karnym".
W świetle przepisów k.p.k. związanie sądu karnego orzeczeniem cywilnym
przewidziane jest tylko co do orzeczeń konstytutywnych. W zasadzie postępowanie
cywilne nie wywiera wpływu na proces karny. W świetle art. 8 ż 1 k.p.k. sąd karny
dokonuje samodzielnie ustaleń faktycznych i rozstrzyga wszelkie zagadnienia
prawne wynikające w toku postępowania, i nie jest związany orzeczeniami innych
sądów i organów. Dotyczy to również kwestii prawnych z dziedziny prawa
cywilnego, które mogą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy karnej (np.
ustalenie tytułu własności rzeczy, stanowiącej przedmiot przestępstwa). Kwestie te
sąd karny ocenia i rozstrzyga również samodzielnie, dokonując w tym zakresie
własnych niezbędnych ustaleń faktycznych i nie jest obowiązany wyczekiwać na
rozstrzygnięcie sądu cywilnego.
Jeżeli jednak w danej sprawie zapadł już prawomocny wyrok sądu cywilnego,
to sąd karny musi uwzględnić stan prawny, stworzony wyrokiem cywilnym mającym
charakter konstytutywny, tzn. wyrokiem zapadłym na skutek powództwa o
ukształtowanie stosunku prawnego. Stwierdza to wyraźnie art. 8 ż 2 k.p.k.,
stosownie do którego prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub
stosunek prawny są wiążące dla sądu karnego. Dotyczy to w szczególności
orzeczeń wydanych w sprawach o prawa stanu. Orzeczenia te tworzą bowiem nową
sytuację prawną (np. przez rozwiązanie małżeństwa, ustalenie lub zaprzeczenie
ojcostwa, orzeczenie przysposobienia), która staje się elementem stanu
faktycznego. Jeśli więc np. sąd cywilny unieważni małżeństwo pewnej osoby, sąd
karny nie może skazać ją za bigamię w razie ponownego zawarcia małżeństwa. Inne
wyroki sądu cywilnego, które tylko ustalają lub stwierdzają pewien stan istniejący,
nie krępują sądu karnego w samodzielnej ocenie tego stanu, przez co jednak sąd
karny nie obala mocy prawnej tych wyroków.