1.Diagnozowanie jako kompetencja profesjonalna
1.1.Diagnoza jest interwencjÄ…
Termin  diagnoza pochodzi z greki, w której sÅ‚owo diágnM
sis oznacza  rozpoznanie (od
gnM
sis - 'poznanie' oraz diá- w zÅ‚ożeniach przez- lub roz-, por. KopaliÅ„ski, 2006). W
praktyce języka polskiego termin ten można spotkać w co najmniej trzech nieco różnych
znaczeniach.  Diagnoza może więc oznaczać zarówno proces diagnozowania, jak i efekt
tego procesu, a także całokształt wiedzy teoretycznej i praktycznej na ten temat.
Ramka 1.
DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA
1. proces diagnozowania
2. efekt tego procesu
3. dziedzina nauki i praktyki
Z pierwszym znaczeniem mamy do czynienia w zdaniach takich jak:  Przed
podjęciem decyzji o najlepszej formie pomocy dla danej osoby potrzebna jest diagnoza
problemu lub  WAIS i MMPI należą do technik najczęściej wykorzystywanych w diagnozie
psychologicznej". W literaturze angielskojęzycznej znaczenie to oddaje się najczęściej przez
słowo  assessment lub  evaluation . W tym rozdziale będziemy stosować w tym kontekście
przede wszystkim termin  diagnozowanie . Tak rozumiana diagnoza psychologiczna to
znacznie więcej niż przeprowadzenie badania testowego i obliczenie wyniku. Test może być
jednym z narzędzi diagnozy psychologicznej, jednak diagnosta zwykle wykorzystuje wiele
różnych z
ródeł danych, z których tylko część ma charakter testowy1: wywiad, obserwację,
analizę dokumentów, próby behawioralne, techniki projekcyjne, i inne. Pojęcie diagnozy
oznacza więc złożony proces, obejmujący sformułowanie pytań diagnostycznych, wybór
adekwatnych narzędzi, zbieranie danych, ich ocenę i integrację, i w efekcie sformułowanie
odpowiedzi na pytania diagnostyczne, co nierzadko staje się punktem wyjścia do postawienia
kolejnych pytań lub hipotez, sprawdzanych w kolejnej serii badań. Z powodu tej złożoności
proces diagnozowania przedstawia się często jako rozwiązywanie problemów (Turner,
1
 Test rozumiemy tu w ścisłym znaczeniu psychometrycznym, jako zdefiniowaną procedurę, spełniającą
określone wymagania. Nie ma apriorycznych ograniczeń, jak powinien wyglądać test. Testem może być
kwestionariusz lub zestaw zadań, ale także precyzyjnie zdefiniowana procedura wywiadu. Więcej na ten temat
piszemy w rozdziale, poświęconym metodom i technikom diagnostycznym.
DeMers, Fox i Reed, 2001), sekwencję podejmowanie decyzji czy też jako formułowanie i
testowanie kolejnych hipotez w poszukiwaniu odpowiedzi na zasadniczy problem
diagnostyczny (Fernández-Ballesteros, De Bruyn, Godoy, Hornke, i in., 2001).
Drugie znaczenie terminu  diagnoza dotyczy efektu procesu diagnozowania. W
literaturze angielskojęzycznej oddaje je termin  diagnosis . W polszczyz
nie natomiast dla
jego oznaczenia istnieje dodatkowy termin  rozpoznanie , którego zastosowanie jest jednak
dość ograniczone, ponieważ termin ten silnie kojarzy się z medycznym modelem diagnozy
nozologicznej (patrz dalej). O  rozpoznaniu mówi się bowiem najczęściej w odniesieniu do
konkretnego zaburzenia czy jednostki chorobowej, jak w wyrażeniach  pacjentka z
rozpoznaniem schizofrenii czy też  narzędzie przydatne w rozpoznaniu demencji .
Tymczasem efektem diagnozy psychologicznej może być także - a nawet przede wszystkim -
zrozumienie danego zjawiska, wyjaśnienie jego uwarunkowań, mechanizmów i dynamiki,
przewidywanie różnych wariantów możliwego rozwoju zdarzeń w przyszłości, a także
zaplanowanie interwencji psychologicznej i następnie jej monitorowanie oraz ocena
efektywności. Wszystkich tych czynności diagnostycznych dokonują zarówno psycholodzy
kliniczni (i wtedy mowa jest o rozpoznaniu zaburzenia, sformułowaniu przypadku, rokowaniu
oraz planowaniu terapii i ocenie jej efektów), jak i psycholodzy innych specjalności . Np.
psycholog specjalizujący się w doradztwie zawodowym rozpoczyna zwykle od określenia
uzdolnień, zainteresowań oraz predyspozycji osobowościowych kandydata do pracy, na tej
podstawie tworzy profil kompetencji osobistych danej osoby i przewiduje możliwe ścieżki jej
kariery, a także doradza różne środki dalszego doskonalenia i ewentualnie pomaga potem w
ocenie ich efektów i rozpoznaniu dalszych potrzeb. W zależności od kontekstu praktycznego i
specjalności psychologa, diagnoza jako produkt końcowy procesu diagnozowania może
przybierać wiele form i służyć różnorodnym celom, a jej produkt także będzie w każdym
przypadku różny.
Mimo tej różnorodności istnieją pewne wspólne podstawy diagnozy w postaci wiedzy
naukowej i opartej na niej profesjonalnej praktyki. Tej teoretyczno-praktycznej całości
dotyczy trzecie spośród wyżej wymienionych znaczeń .terminu  diagnoza (ang. assessment).
Tak rozumiana diagnoza psychologiczna jest dyscyplinÄ… naukowÄ…, a zarazem  jak medycyna
 jest też sztuką praktykowania w zgodzie ze swymi zasadami.. W tym właśnie znaczeniu
termin  diagnoza został użyty w tytule niniejszego rozdziału, którego celem jest syntetyczne
przedstawienie Czytelnikowi podstaw naukowych współczesnej diagnozy psychologicznej
wraz z wynikajÄ…cymi z nich wytycznymi dla praktyki diagnozowania.
Dla psychologów niezwykle ważny jest aspekt etyczny ich działalności, który pojęciu
diagnozy i diagnozowania nadaje dodatkowe znaczenie. W preambule polskiego kodeksu
etyczno-zawodowego (PTP, 1991)2 czytamy:  Relacje interpersonalne nawiÄ…zywane przez
psychologa /.../ podobnie jak wszelkie relacje międzyludzkie posiadają zawsze wymiar
etyczny. Relacje te mają jednak szczególny, niesymetryczny charakter wynikający z przewagi
kompetencji interpersonalnych po stronie psychologa, który dysponuje specjalistyczną wiedzą
i technikami służącymi do poznawania innych ludzi i oddziaływania na nich. Rola zawodowa
psychologa obejmuje ingerencję w sposób istnienia drugiego człowieka jako indywidualnej i
niepowtarzalnej całości, ingerencję, której skutki mogą być nieodwracalne.
Mogłoby się zdawać, że słowa te mają zastosowanie przede wszystkim do różnych
aktywnych form oddziaływania na człowieka, jak trening czy terapia. Jednak diagnoza także
jest ingerencją, mogącą spowodować zmiany w  sposobie istnienia drugiego człowieka .
Pomiar nigdy nie jest neutralny  dla fizyków jest to jasne. Jak stwierdza zasada Heisenberga,
aby akt pomiaru w ogóle doszedł do skutku, konieczna jest jakiegoś rodzaju interakcja z tym,
co jest mierzone i nie sposób po fakcie dowiedzieć się, jakie byłoby to bez tej interakcji.
Zasada Heisenberga odnosi się do cząstek elementarnych, jednak można widzieć w niej
pewną epistemologiczną konieczność, dotyczącą natury ludzkiego poznania w ogóle, a w
sposób szczególny - sytuacji poznawania jednego człowieka przez drugiego. Aby poznawać
człowieka, trzeba wejść z nim w interakcję, a każda interakcja społeczna  wszystko jedno,
czy nawiązana w celu badania, czy w jakimś innym  wpływa na zachowania, emocje i myśli
jej uczestników, jak to wiemy z psychologii społecznej Badanie psychologiczne nie dotyczy
przecież  próbki laboratoryjnej zachowań osoby badanej, wyjętych z jej realnego życia i
umieszczonych na sterylnym szkiełku. Uczestniczenie w badaniu jest częścią realnego
doświadczenia osoby badanej, faktem autobiograficznym  czasem o większym, a czasem o
mniejszym znaczeniu.
Uczestnicy badania nie pozostają po nim całkiem tacy sami. Czynnikiem dokonującej
się zmiany może być zarówno wynik badania (wnioski i zalecenia, umieszczone w raporcie i
zakomunikowane klientowi jako informacje zwrotne), jak i sam proces diagnostyczny (np.
autorefleksja podczas odpowiadania na osobiste pytania). Mniej oczywistym, ale być może
najsilniejszym z
ródłem możliwych zmian jest to, co wydarza się podczas badania pomiędzy
osobÄ… badanÄ… a psychologiem. Kontakt z otwartym, empatycznym i szanujÄ…cym granice
profesjonalistą może być silnie pozytywnym doświadczeniem, dodającym człowiekowi mocy
2
Wszystkie cytaty pochodzą z kodeksu, udostępnionego na internetowej stronie PTP pod adresem
http://www.ptp.org.pl . W tej formie publikacji tekst stanowi jednolitą całość bez podziału na strony, toteż ich
numerów nie podaję przy cytatach.
i nadziei. Będzie to bez wątpienia doświadczenie pomocne, mimo że udzielenie pomocy nie
było jego bezpośrednim celem. Co więcej, relacja o takim charakterze stwarza ramy do
ujawnienia w badaniu innego rodzaju treści niż kontakt na przykład z kimś oceniającym lub
pełnym apriorycznych przekonań (o badaniach na ten temat piszemy dalej). Psycholog-
profesjonalista ma więc stałą świadomość, że prowadząc badanie, zarazem oddziałuje na
badaną osobę i oddziaływanie to może być bardziej lub mniej pomocne. Każda diagnoza jest
bowiem interwencją (choć  rzecz jasna - nie każda interwencja jest diagnozą), a świadomość
tego stanowi o profesjonalizmie diagnosty (patrz dalej tabela 2, punkt 7).
1.2.Diagnoza w działalności zawodowej psychologa
Sondaże od lat przynoszą podobne dane  ponad 90% praktykujących psychologów dokonuje
w swej codziennej pracy jakiejś formy diagnozy psychologicznej. Na przykład według
jednego z sondaży (Watkins, Campbell, Nieberding i Hallmark, 1995, str. 55), spośród
ankietowanych 412 psychologów klinicznych zrzeszonych w APA, 90% dokonuje na co
dzień diagnozy osobowości, 66 % - diagnozy funkcji intelektualnych, 15 % - diagnozy
związanej z pracą i 13% - diagnozy zdolności. A
ącznie na te różne rodzaje diagnozy
psycholodzy kliniczni poświęcają ok. 20% swego czasu pracy, co czyni diagnozowanie drugą
po psychoterapii (51%) pozycją na liście ich zadań Kolejne pozycje to m.in. prowadzenie
dokumentacji (8%), konsultacje (6%) i superwizja (5%).
W istocie diagnozowanie to jedna z podstawowych czynności praktykującego
psychologa, bez względu na miejsce i charakter jego praktyki. Dokonują diagnozy także
psycholodzy pracujący w szkole, sądzie, wojsku, firmie rynkowej, ośrodku penitencjarnym,
pozarzÄ…dowej organizacji pomocowej, poradni zdrowia, poradni psychologiczno-
pedagogicznej oraz wielu innych instytucjach .
Ramka 2
Kiedy i po co przeprowadza się diagnozę psychologiczną? Kilka przykładów:
Przykład 1
Dorota przez 12 lat pracowała jako magazynierka w dużej, międzynarodowej firmie
handlowej. Ostatnio firma postanowiła zmniejszyć zatrudnienie i Dorota ma być
zwolniona. Początkowo była rozgoryczona, ale w ramach programu osłonowego firma
zatrudniła psychologa, który spotkał się z Dorotą kilka razy i wspólnie zastanawiali się nad
jej dalszą karierą. Psycholog przeprowadził diagnozę jej predyspozycji zawodowych 
okazało się, że Dorota ma ponadprzeciętne zdolności językowe i świetną umiejętność
komunikowania siÄ™ z ludz
mi. Dorota wyszła z tych spotkań pełna planów na przyszłość:
zapisze się na kurs angielskiego, może nawet zrobi zaocznie maturę w liceum hotelarskim, a
na razie poszuka jakiegoś biurowego zajęcia w branży turystycznej. Nigdy nie jest za póz
no
żeby się rozwijać, a w tym magazynie po prostu się marnowała!
Przykład 2
Trzynastoletnia Ola oświadczyła rodzicom, że więcej nie pójdzie do szkoły. Jest to już
trzecia szkoła Oli, w poprzednich kończyło się podobnie - Ola była odrzucana przez
rówieśników, wdawała się z nimi w ostre konflikty, w domu płakała, w szkole walczyła. Tym
razem jednak płacze bez przerwy i godzinami wylewa swoje żale na blogu, zamiast się
uczyć, a za dwa miesiące koniec roku. Wychowawczyni podpowiedziała, że może jakimś
rozwiązaniem byłoby nauczanie indywidualne podczas tych kilku tygodni, które zostały do
wakacji. Czy rzeczywiście byłoby to dobre dla Oli? Może potrzebne są także jakieś inne
formy pomocy? Aby odpowiedzieć na te pytania, psycholog z poradni psychologiczno-
pedagogicznej przeprowadzi diagnozę, uwzględniającą nie tylko indywidualny problem Oli,
ale też procesy grupowe w klasie i sytuację w rodzinie (w tym celu odwiedzi szkołę i zaprosi
na konsultacje rodziców Oli).
Przykład 3
W lipcowe popołudnie na przejez
dzie kolejowym w K. wydarzył się tragiczny wypadek. Z
powodu błędu dróżnika autokar wiozący młodzież na obóz wjechał pod rozpędzony pociąg.
Zginęła 16 letnia dziewczyna, a czworo jej kolegów odniosło obrażenia Michał prowadził
ten autokar. Choć śledztwo wykluczyło jego winę, wciąż zadaje sobie pytanie, jak mógł był
zapobiec tragedii i od nowa rozpamiętuje wszystkie szczegóły. Fizycznie Michał jest zdrowy,
jednak mocno schudł w ciągu pół roku, które minęło od wypadku, wciąż z
le sypia,
niechętnie wychodzi z domu. O powrocie do pracy  za kółkiem nie chce nawet myśleć.
Żona nakłoniła go, by wystąpił o świadczenie z ubezpieczenia społecznego z tytułu czasowej
niezdolności do pracy. Organ rentowy przed podjęciem decyzji może zwrócić się do
psychologa o przygotowanie opinii w tej sprawie.
Przykład 4
Znowu próba włamania! Oglądając zbitą witrynę i zniszczoną futrynę, Karolina z
mieszaniną lęku i złości myślała, co by było, gdyby włamywacze przyszli do jej sklepu,
zanim jeszcze wyszła do domu. Nie raz przecież zostawała na zapleczu do póz
nego
wieczora, żeby uporządkować faktury czy policzyć jeszcze raz rachunki. Sama, w dodatku
kobieta, nie ma szans z tymi oprychami, ale gdyby tak miała broń. Wtedy mogłaby nawet
specjalnie ukryć się i poczekać na nich, a potem dać im taką szkołę, żeby im się odechciało
włamań! Karolina postanowiła kupić sobie pistolet. Zgodnie z prawem musi jednak
wcześniej uzyskać pozwolenie na posiadanie broni. Czy powinna je otrzymać?
Uprawniony psycholog na podstawie przeprowadzonej przez siebie diagnozy stwierdzi w
orzeczeniu, czy w przypadku Karoliny istniejÄ… jakieÅ› przeciwwskazania do tego.
Przykład 5
Daniel ma 23 lata, niedawno skończył studia i dostał pracę, której zazdroszczą mu wszyscy
znajomi. Jego to jednak nie cieszy, zastanawia się wciąż nad szeregiem niewesołych pytań:
czy jego życie ma jakiś sens, dlaczego niektórzy koledzy się z niego śmieją, czy spotka
kiedyś dziewczynę, która zechce się z nim spotykać? Po długim wahaniu Daniel zgłosił się
po pomoc do ośrodka psychoterapeutycznego. Na zakończenie pierwszej konsultacji
psycholog przekazała mu wnioski ze swojej wstępnej diagnozy: wszystko wskazuje na to, że
mógłby odnieść korzyść z psychoterapii, natomiast nadal otwarta jest kwestia, czy powinna
to być psychoterapia indywidualna, czy może lepszy byłby dla niego udział w grupie
terapeutycznej. Zaprosiła Daniela na drugie spotkanie w celu przeprowadzenia
dokładniejszej diagnozy i uzyskania odpowiedzi na to pytanie
Przykład 6
Żona Romana znów musiała w nocy uciekać z domu przed pijanym, agresywnym mężem.
Jak zwykle schroniła się z dziećmi u siostry. Tym razem jednak postanowiła działać i
zgłosiła sprawę policji. W domu musi być bezpiecznie! Jednym z efektów jej działań było
skierowanie do sÄ…du przez prokuratora wniosku o przymusowe leczenie odwykowe
Romana. Sąd przed wydaniem decyzji postanowił zasięgnąć opinii biegłego psychologa na
temat uzależnienia Romana od alkoholu oraz wyboru zakładu lecznictwa odwykowego.
Diagnozy wykonywane w różnych kontekstach praktycznych (por. ramka 2) wiele różni 
przede wszystkim cel i rodzaj rozwiązywanego problemu, które wyznaczają zakres badanych
właściwości człowieka i dobór technik diagnostycznych. Warto dostrzec jednak, że różna
może być także sama relacja diagnostyczna i rodzaj zawieranego kontraktu. Mówiąc o
diagnozie, najczęściej wyobrażamy sobie sytuację, w której psycholog udziela jakiejś formy
pomocy psychologicznej i potrzebuje diagnozy problemu, aby zaplanować interwencję (por.
przykład Daniela). Nie zawsze jednak relacja diagnostyczna obejmuje tylko dwie osoby.
Czasem szerszy jest krąg osób badanych i potencjalnych odbiorców pomocy (por. przypadek
Oli), czasem zaÅ› diagnoza jest wykonywana na zlecenie innej osoby lub instytucji (por.
przypadki Doroty i Michała). Nie zawsze tez głównym celem diagnozy psychologicznej jest
dobro osoby badanej (choć psycholog nigdy o nim nie zapomina!). W niektórych sytuacjach
diagnozę przeprowadza się przede wszystkim dla ochrony dobra innych osób (por. przypadek
Romana) lub ważnego dobra społecznego (por. przypadek Karoliny).
Trzeba tu zaznaczyć, że sytuacje, w których diagnozę psychologiczną wykonuje się na
zlecenie trzeciej strony potencjalne zwiększają ryzyko naruszenia zasad etycznych, zwłaszcza
uwikłania się diagnosty w konflikt interesów. Kodeksy etyczne psychologów w różnych
krajach wymagają w takich sytuacjach dokładnego ustalenia, kto jest klientem i wyjaśnienia
każdej z uczestniczących stron, w jakiej roli psycholog występuje wobec niej. Zalecenia
etyczne dotyczą też przedyskutowania różnych konsekwencji tego stanu rzeczy, w tym
zwłaszcza ograniczeń poufności oraz skutków ewentualnej odmowy udziału w badaniu.
Eksperci z komisji etycznej APA podpowiadają zarazem (Smith, 2003), że można mieć
jednego klienta w sensie prawnym - tego, który zlecił usługę i za nią płaci - oraz dodatkowo
innego klienta w sensie moralnym. Mniej wątpliwości etycznych nastręcza standardowy
kontrakt diagnostyczny, w którym osoba badana jest zarazem tą samą, która badanie zleca.
W zależności od kontekstu praktycznego różne mogą być ramy prawne diagnozy.
Część diagnoz psychologicznych dokonywana jest z samej mocy prawa, ustawodawca
bowiem  tak w Polsce, jak i w innych krajach  przewidział potrzebę lub konieczność badań
psychologicznych w pewnych szczególnych sytuacjach. W innych przypadkach akty prawne
określają tylko ogólne warunki diagnozy psychologicznej, o ile jest wykonywana  nie
narzucają jednak takiego obowiązku Wreszcie niektóre sytuacje dokonywania diagnozy
psychologicznej w żadnych aktach prawnych nie zostały ujęte (choć oczywiście dotyczą ich -
jak wszelkiej działalności osób i instytucji w państwie - ogólne przepisy prawa).
Szczegółowy opis obowiązujących w naszym kraju regulacji prawnych3, dotyczących
orzeczeń i opinii psychologicznych zawiera  Raport o stanie orzecznictwa psychologicznego
w Polsce , opracowany przez Teresę Szustrową (2003). Możemy dowiedzieć się z niego, w
jakich aktach prawnych mowa jest o diagnozie psychologicznej i jakie z nich wynikajÄ… skutki
dla postępowania psychologa i innych osób. I tak na przykład kandydaci do urzędu sędziego,
prokuratora lub kuratora sÄ…dowego z mocy ustawy przechodzÄ… obligatoryjne badania
psychologiczne i uzyskują orzeczenie, zawierające  określenie i opis cech osobowości z
uwzględnieniem zdolności do podejmowania decyzji, samodzielnego oceniania sytuacji oraz
odporności na trudne sytuacje (Szustrowa, 2003, s. 50). Orzeczenie to jest rozstrzygające, a
przygotowujÄ…cy je psycholog ma status samodzielnego eksperta. Inaczej jest w przypadku
badań kandydatów na dyplomatów. Przygotowanie opinii może zlecić psychologowi lekarz
MSZ, jeśli uzna to za wskazane w konkretnym przypadku, jednak opinia psychologiczna
stanowi tu tylko dodatkową pomoc w przygotowaniu orzeczenia lekarskiego (tamże, str. 51).
3
Stan z roku 2003
Każdy praktykujący psycholog-diagnosta powinien znać regulacje prawne, dotyczące
jego działalności. Zestawienie różnych rodzajów orzeczeń psychologicznych i ich statusu w
świetle polskiego prawa przedstawia tabela 1, zaczerpnięta z omawianego raportu (Szustrowa,
2003).
Tabela 1. Status orzeczeń, opinii i badań psychologicznych w świetle regulacji prawnych -
stan: wrzesień 2003 (z
ródło: Szustrowa, 2003))
OB LI G ATO RY J N E
Samodzielne Niesamodzielne
RozstrzygajÄ…ce NierozstrzygajÄ…ce RozstrzygajÄ…ce NierozstrzygajÄ…ce
orzeczenia o zdolności kierowania opinie dotyczące orzeczenie o opinie dotyczące
pojazdem uzależnienia od potrzebie potrzeby wczesnego
alkoholu kształcenia wspomagania
orzeczenia w sprawach: specjalnego, rozwoju
opinie dotyczące potrzebie zajęć
pozwolenia na broń
pozostawienia w rewalidacyjnych i badania
" koncesji na działalność
domu opieki potrzebie specjalistyczne
gospodarczÄ… zwiÄ…zanÄ… z
społecznej dla indywidualnego
" dotyczÄ…ce
materiałami wybuchowymi
dzieci i młodzieży nauczania
zdolności do
" pozwolenie na nabywanie
pracy na statku
materiałów wybuchowych do
opinie dotyczÄ…ce opinie o
handlowym
użytku cywilnego
ubiegających się o przydatności
" osób
" zdolności do wykonywania
licencjÄ™ detektywa zawodowej w
zatrudnionych w
czynności inspektora transportu
transporcie
jednostkach
drogowego
kolejowym
ochrony
przeciwpożarowe
zaświadczenia dotyczące zdolności
badanie specj.
j
do pełnienia obowiązków sędziego
kandydatów do
" kandydatów do
(prokuratora, kuratora sÄ…dowego)
BOR
służby w ABW
orzeczenia dotyczące uzależnienia
opinie dotyczÄ…ce
osób pozbawionych wolności dla
pracowników
potrzeb zakładu karnego
ochrony fizycznej
orzeczenia psychologiczno 
penitencjarne dla potrzeb zakładu
karnego
NI EO B L I G AT O RY J N E
Samodzielne Niesamodzielne
NierozstrzygajÄ…ce NierozstrzygajÄ…ce
opinie biegłych sądowych opinie dotyczące nieletnich sporządzane na wniosek
sÄ…du:
opinie dotyczące uzależnienia osób
" w rodzinnych ośrodkach diagnostyczno-
pozbawionych wolności dla potrzeb sądu
konsultacyjnych
lub prokuratury
" w placówkach resocjalizacyjnych
opinie dotyczące oddziaływań
" w zakładach poprawczych i schroniskach dla
penitencjarnych dla potrzeb sÄ…du lub
nieletnich
prokuratury
opinie w sprawie przymusowego leczenia osób chorych
psychicznie
badania specjalistyczne kandydatów do służb
dyplomatycznych
opinie dotyczące niezdolności do pracy dla celów
rentowych
Okoliczności sporządzania opinii psychologicznych wymienione w tabeli 1 nie
wyczerpują zbioru wszystkich sytuacji, w których przeprowadza się diagnozę psychologiczną,
jednak już na podstawie tego przeglądu widać, że diagnozy psychologiczne są brane pod
uwagę przy bardzo wielu różnych decyzjach instytucjonalnych i mogą znacząco zaważyć na
ludzkich losach. Niezwykle istotne jest więc, by diagnozy te były trafne i rzetelne, a także by
ich odbiorcy byli prawidłowo informowani o znaczeniu wniosków z diagnozy i ich
ograniczeniach (takich jak prawdopodobieństwo błędu, adekwatność kulturowa, etc.).
Sporządzenie diagnozy, która spełnia te warunki, wymaga posiadania wiedzy i umiejętności,
a także stosowania ich w zgodzie z określonymi wartościami . Te trzy elementy łącznie
stanowiÄ… o profesjonalnej kompetencji psychologa-diagnosty.
1.3.Profesjonalne kompetencje diagnostyczne
Od około dwudziestu lat w zbiorowej refleksji psychologów nad ich zawodem umacnia się
podejście oparte na pojęciu kompetencji profesjonalnych (Kaslow, 2004). Twórcą tego.
podejścia, szeroko dziś stosowanego w psychologii organizacji i pracy (por. Spencer i
Spencer, 1993), był znany amerykański psycholog David McClelland. Sukces podejścia
kompetencyjnego w psychologii przedsiębiorczości, zarządzania personelem, doradztwa
zawodowego itp., skłonił psychologów do zastosowania pojęcia kompetencji także w
odniesieniu do własnej profesji. Idea ta znalazła odzwierciedlenie w różnych inicjatywach,
zmierzających do podnoszenia jakości zawodowej działalności i kształcenia psychologów.
JednÄ… z takich inicjatyw jest Europejski Dyplom Psychologa (EFPA, 2006, por.
Reykowski, 2004), w którym kwalifikacje psychologa definiuje się poprzez określenie
profesjonalnych kompetencji. Jedną z sześciu podstawowych kompetencji jest właśnie
diagnoza psychologiczna (wszystkie kompetencje  patrz ramka 3).
Ramka 3.
Podstawowe kompetencje profesjonalne w Europejskim
Dyplomie Psychologa
A Określanie celów usługi psychologicznej
B Diagnoza psychologiczna
C Projektowanie usług psychologicznych
D Planowanie i realizacja interwencji
E Ocena realizacji interwencji
F Komunikowanie informacji zwrotnych
Zgodnie z opisem, zawartym w formularzu Dyplomu, kompetencja ta polega na
umiejętności posłużenia się odpowiednimi metodami (wywiadem, testami, obserwacją) w
celu określenia istotnych - ze względu na świadczoną usługę - właściwości badanej osoby,
grupy, organizacji lub sytuacji.
Szczegółowo opisano kompetencje diagnostyczne w ramach innej inicjatywy:
międzynarodowej konferencji  Kompetencje 2002 , poświęconej właśnie profesjonalnym
kompetencjom psychologa4. Efektem konferencji były m.in. wypracowane przez zespoły
ekspertów listy kompetencji, niezbędnych w różnych typach zadań zawodowych (np.
konsultacja, superwizja czy nauczanie). ListÄ™ podstawowych kompetencji potrzebnych w
diagnozie psychologicznej (Krishnamurthy, VandeCreek, Kaslow, Tazeau i in., 2004)
prezentuje tabela 2.
Tabela 2. Profesjonalne kompetencje diagnostyczne, opracowane na konferencji
 Kompetencje 2002 (na podst. Krishnamurthy, VandeCreek, Kaslow, Tazeau i in., 2004, str.
732 i nast., tłum. K.S.-Ż)
Profesjonalne kompetencje diagnostyczne
opracowane na konferencji  Kompetencje 2002
1. Przygotowanie z dziedziny psychometrii, znajomość teorii pomiaru
psychologicznego
2. Wiedza na temat naukowych - teoretycznych, empirycznych i kontekstowych -
podstaw diagnozy psychologicznej
3. Wiedza, umiejętności i znajomość technik diagnozowania różnych wymiarów
4
Zorganizowana przez APPIC konferencja pod nazwÄ…  2002 Competencies Conference: Future Directions in
Education and Credentialing in Professional Psychology odbyła się w listopadzie 2002 roku w Scottsdale w
USA (por. http://www.appic.org/news/3_1_news_Competencies.htm).
ludzkiego doświadczenia: poznawczych, afektywnych, behawioralnych i
osobowościowych  w odniesieniu do jednostek i systemów
4. Umiejętność oceny efektów terapii lub interwencji
5. Umiejętność krytycznej oceny różnorodnych ról, kontekstów i relacji,
wewnątrz których funkcjonują klient i psycholog oraz umiejętność
rozpoznania wpływu tych ról, kontekstów i relacji na czynności, podejmowane
w ramach diagnozy
6. Umiejętność ustanowienia, podtrzymania i rozumienia współpracującej
profesjonalnej relacji, która stanowi kontekst wszelkich czynności psychologa,
w tym także diagnozy psychologicznej
7. Rozumienie związku pomiędzy diagnozą a interwencją i jej planowaniem -
świadomość, że diagnoza jest interwencją
8. Techniczne umiejętności diagnostyczne:
a. Rozpoznanie problemu/celu i zrozumienie istoty danego przypadku (case
conceptualization)
b. Wybór odpowiednich metod diagnozy, dostarczających danych zarówno
testowych, jak i nie-testowych
c. Efektywne zastosowanie procedur diagnostycznych  zarówno wobec
klienta, jak i różnych systemów społecznych, w których uczestniczy
d. Systematyczne zbieranie danych
e. Integracja informacji, wnioskowanie i analiza
f. Opracowanie wyników diagnozy i sformułowanie zaleceń odnośnie
problemu/celu
g. Dostarczenie klientowi zrozumiałych i użytecznych informacji zwrotnych,
wychodzących naprzeciw jego potrzebom  niezależnie od tego, czy
klientem jest jednostka, grupa, organizacja czy inny profesjonalista.
Są to kompetencje nieodzowne każdemu diagnoście, bez względu na jego
psychologiczną specjalność czy rodzaj praktycznej działalności (które zwykle dodatkowo
wymagają kompetencji specjalistycznych). Warto zauważyć, że o ile niektóre z tych
kompetencji wyglądają znajomo - pierwsza, trzecia, czwarta i ósma - odwołują się bowiem
do pojęć, znanych z klasycznych podręczników diagnozy psychologicznej (psychometria,
procedury diagnostyczne, analiza danych, wnioskowanie), to jednak stosunkowo wiele jest też
sformułowań, które wydaja się nowością. Wśród zagadnień teoretycznych zwraca uwagę
wyeksponowanie pojęcia kontekstu, wśród umiejętności  znacząca rola umiejętności tzw.
 miękkich , odnoszących się do relacji z osobą badaną.
Przypisanie tym pojęciom dużej wagi jest niewątpliwie znakiem nowych czasów i nowej,
ponowoczesnej (postmodern) świadomości metodologicznej, która na przełomie wieków
pojawiła się w naukach społecznych (Denzin i Lincoln, 1998; Holstein i Gubrium, 2003, por.
Stemplewska-Żakowicz, 2005a i b). W refleksji psychologów nad kompetencjami
profesjonalnymi znalazło to odbicie w postaci uznania, że świadomość różnorodności 
wraz ze świadomością etyczną - stanowią dwie fundamentalne kompetencje (foundational
competencies) psychologa , na których opierają się wszystkie kompetencje trzonowe (core
competencies), z których jedną jest właśnie kompetencja diagnostyczna, a także kompetencje
specjalistyczne (specialty competencies) (Kaslow, 2004). Ta meta-kompetencja w zakresie
różnorodności wraz z ponowoczesną wrażliwością (postmodern sesibilities, Holstein i
Gubrium, 2003), z której wyrasta, każą z wielką uwagą traktować wszystko to, co dawniej
uważane było za niezbyt istotne tło badania psychologicznego: społeczne, kulturowe,
etniczne, instytucjonalne i interpersonalne aspekty kontaktu diagnosty z osobÄ… badanÄ….
Tworzą one kontekst badania i niewątpliwie wpływają na jego przebieg i wyniki - bez
względu na wolę i wiedzę diagnosty (por. Brzeziński i Kowalik, 2000a i b; Kowalik i
Brzeziński, 2000b).
Każdy diagnosta jest przecież albo kobietą, albo mężczyzną, jest młody, stary lub w
wieku średnim, ma pewne preferencje seksualne, jest bardziej lub mniej zamożny, przynależy
do określonej grupy etnicznej lub kulturowej etc. Krótko mówiąc, ma pewną własną
tożsamość społeczną i często różni się pod tym względem od osoby badanej. Co to może
oznaczać, wie doskonale każdy psycholog. Współczesne badania pokazały na niezliczone
sposoby, jak ludzie faworyzują własną grupę, dyskryminują mniejszości, ulegają stereotypom,
zniekształcają napływające dane lub stosują błędne reguły wnioskowania, nie mając przy tym
często żadnych złych intencji i nie będąc świadomymi, że tak czynią. Kompetentny
psycholog jednak uważa za swoją metodologiczną i etyczną powinność być świadomym, że
może nieintencjonalnie wpływać na przebieg badania, a także że jego własne spostrzeganie
osoby badanej jest w sposób nieunikniony naznaczone jego osobistym doświadczeniem i
posiadaną przez niego wiedzą, mającą społeczno-kulturowy rodowód. Na poziomie
szczegółowym wyraża to kompetencja, wymieniona w tabeli 2 jako piąta. W dużej mierze tę
nową świadomość metodologiczną odzwierciedlają także kompetencje szósta i siódma, a po
części też i druga (fragment  kontekstowe podstawy diagnozy ).
Każda z wymienionych w tabeli 2 kompetencji została określona jedynie na poziomie
ogólnym, aby  jak piszą autorzy (op.cit. str. 733) -  podsumować główne składniki ogólnej
kompetencji diagnostycznej . W istocie opis każdej z nich można rozwinąć, podając szereg
jej elementów składowych - konkretnych teorii i badań, które kompetentny diagnosta zna,
szczegółowych umiejętności, które posiada oraz specyficznych wartości, które realizuje w
swojej praktyce. Omówieniu szczegółowych zagadnień związanych z poszczególnymi
kompetencjami diagnostycznymi poświęcona jest reszta niniejszego rozdziału5.
Ponieważ ideą przewodnią tego rozdziału jest kompetencja diagnostyczna, zatem już
sama struktura tekstu nawiązuje do tego pojęcia. Główne części rozdziału zostały
zatytułowane  Wiedza ,  Umiejętności i  Wartości 6  odpowiednio do trzech  filarów
kompetencji. Przedstawia je rysunek 1, na którym graficzne przedstawienie modelu Roberta
A. Roe (2002) zaadaptowaliśmy do zaprezentowania architektury kompetencji
diagnostycznej.
KOMPETENCJA
W DIAGNOZOWANIU
PROFESJONALNE KOMPETENCJE DIAGNOSTYCZNE
U
M
W
W I
A
I E
R
J
E
E T
D
T
O
Z
N
Åš
A
O
C
Åš
I
C
I
ZDOLNOÅšCI
O S O B O W O Ś Ć
Rysunek 1. Architektura kompetencji diagnostycznej (zmodyfikowany model Roe, 2002,
str. 195).
5
Wyjątkiem jest kompetencja wymieniona jako pierwsza, obejmująca wiedzę i umiejętności z dziedziny
psychometrii, które w niniejszym podręczniku omawiane są w osobnym rozdziale (patrz rozdział 1 w tomie 2)..
6
Trzeci  filar kompetencji bywa tez określany jako  Postawy lub  Postawy i wartości (por. Roe, 2002).