Pod względem formy zewnętrznej wszystkie współczesne książki mają formę kodeksu,
który powstał ze złożenia arkuszy papieru. Ze względu na przeznaczenie książki
wypracowano cztery formy postaci książki, są to:
− teka (luźne karty włożone w kartonową obwolutę), posiada tytulaturę i spis kart
odpowiadający spisowi treści w kodeksie.
− harmonijka, inaczej składanka (charakterystyczna dla pocztówek),
− parawanik (książeczki dla dzieci),
− powstawanka (po otwarciu książki powstaje scenka skomponowana przestrzennie).
Wkład książki, czyli książka jeszcze nieoprawiona stanowi komplet odpowiednio
złożonych (w języku drukarskim złamanych) arkuszy, zebranych według kolejności
i gotowych do oprawienia. Ich liczba może być różna w zależności od formatu książki i jej
objętości, którą wyraża się liczbą stron lub kart, liczbą arkuszy drukarskich oraz dołączonych
do nich kart i wklejek. Objętość książki podana jest w jej metryce.
Numerację stron nazywamy paginacją, obejmuje wszystkie strony książki także te, na
których nie umieszczono kolejnej liczby – strony tytułowe, strony z ilustracjami, strony
rozpoczynające rozdział itp., liczą się jednak one jako kolejne stronice całego woluminu lub
czasopisma.
Ustalone zostały dwa rodzaje paginacji: cyfrowa i tzw. żywa pagina.
Paginacja cyfrowa może być jednolita lub niejednolita.
Numerowanie stron polega na tym, że albo jest jeden system liczbowy w całej książce
(np. cyframi arabskimi) i wówczas jest to paginacja jednolita, albo jest oparta na dwóch
systemach liczbowych (arabskim i rzymskim) wówczas jest to paginacja niejednolita .
Żywa pagina to numeracja, która polega na tym, że oprócz numeracji cyfrowej posiada dodatkowe oznaczenia na marginesie dzieła w postaci tytułu dzieła, nazwiska autora, tytułu
rozdziału lub hasła. Żywa pagina stosowana jest w słownikach, encyklopediach.
Każda strona książki ma lico i odwrocie. Po rozwarciu książki po prawej stronie mamy
kartę licową z paginacją nieparzystą, po lewej odwrocie z paginacją parzystą.
Zasadniczą część książki stanowi jej tekst. Wyróżnia się następujące rodzaje tekstów:
słowny, kartograficzny, muzyczny, obrazowy.
Jego składniki stanowią:
− tytulatura (znajduje się ona na karcie tytułowej) i zawiera nazwisko i imię autora książki,
tytuł, podtytuł, adres wydawniczy, sygnet wydawcy, tytuł serii itp.,
− tekst wstępny (dedykacje, motto, przedmowa, czasem spis treści),
− tekst główny,
− tekst pomocniczy zwany aparatem naukowym książki, w skład którego wchodzą
przypisy, załączniki, bibliografia, skorowidz (indeks), spis ilustracji, errata,
− ilustracje.
Poszczególne części tekstu wyróżnia się za pomocą układu graficznego i tak tytuł książki,
najbardziej charakterystyczny spośród całego tekstu wyróżnia się poprzez użycie większego
stopnia pisma, zastosowania wersalików, wprowadzenia ramek, winiet i innych ozdób.
Układ graficzny książki
Podstawę układu graficznego książki jest kolumna druku, czyli skład drukarski
zestawiony (wg drukarzy złamany) w formie przyszłej stronicy książki, a odbitka tego składu
stanowi kolumnę. Kolumna składa się z wierszy, klisz lub wierszy i klisz ułożonych na
jednakową dla całej książki szerokość i wysokość, zaczynająca się zawsze od nieparzystej
strony książki, jest to zadrukowana płaszczyzna strony książki otoczona marginesami
(niezadrukowanymi przestrzeniami strony).
Kolumny tekstu druku są następujące:
− kolumny spuszczone (niepełne od góry),
− kolumny pocięte, szpicowe (niepełne od dołu).
Kolumny druku podzielone są na akapity, czyli samodzielne ustępy tekstu,
rozpoczynające się wcięciem pierwszego wiersza, czasem w kolumnie tekstu stosuje się
wyróżnienia niektórych zdań lub wyrazów za pomocą innego rodzaju pisma, a także tzw.
marginalia (na marginesach umieszcza się np. podtytuły rozdziałów lub najważniejsze myśli
tekstu z danej strony).
Ważnym elementem układu graficznego książki jest pismo, jego rodzaj i wielkość. Ze
względu na rodzaj rozróżniamy pisma: tekstowe (małe litery), wersaliki (duże litery),
kapitaliki (litery o wysokości pisma tekstowego o rysunku dużych liter).
Natomiast ze względu na wielkość pisma w tekście, czyli stopień pisma, rozróżniamy
pisma:
− petit,
− garmond,
− borgis,
− cycero.
O układzie graficznym książki decyduje również rodzaj piśmiennictwa. Rozróżniamy
jego następujące układy:
− beletrystyczny,
− poetycki,
− układ książek naukowych,
− układ słowników i encyklopedii,
− układ książek dla dzieci,
− układ wydawnictw albumowych.
Zewnętrzną część książki stanowi oprawa, grzbiet i kapitałka.
Rodzaje opraw
Rodzaje opraw:
1) oprawa miękka, szyta wykonana z kartonu lub papieru, jedną z jej odmian jest oprawa
broszurowa,
2) oprawa bezszwowa, w której obcięte w grzbiecie arkusze przykleja się do wąskiego paska
waty lub barchanu. Metodą tę całkowicie zmechanizowano, można oprawić 100 książek
na minutę,
3) oprawa twarda, szyta ze sztywną okładką tekturową oklejoną papierem,
− pełna, jeśli cała książka tj. okładki i grzbiet obciągnięta jest jednym rodzajem materiału,
− półpełna, jeśli tylko grzbiet albo rogi obciągnięte są innym materiałem niż ścianki
okładek np. półpłótno, półskórek,
4) oprawa półtwarda, rodzaj oprawy pełnej, której okładki zrobione są z giętkiego materiału,
np. kartonu i obciągnięte skórą, płótnem, sztucznym tworzywem stosowanym do
kalendarzy, słowników, notesów,
5) oprawa spiralna, stosowana od niedawna do notesów, ksiąg handlowych, tabel, której
wykonanie polega na połączeniu kartek w okładkę za pomocą spirali z drutu lub przeciągniętej przez rząd otworów w grzbiecie.
Na okładce umieszcza się tytulaturę książki.
Dodatkowe składniki książki to: obwoluta stanowiąca ochronę oprawy, która jest
jednocześnie reklamą książki i spełnia funkcje informacyjne, gdy na skrzydełkach obwoluty
umieszczone są informacje o autorze lub krótka informacja o tekście książki.
Cenne książki opatrzone bywają futerałami.
Automatyzacja przemysłu poligraficznego umożliwiła wprowadzenie na rynek trzech
typów książek:
1) książki drogie, starannie wydane, drukowane na dobrym papierze (papier kredowy)
z barwnymi ilustracjami w luksusowej oprawie,
2) edycje broszurowe, drukowane na dobrym papierze, ale w oprawie standardowej
w masowych nakładach (atlasy, encyklopedie, podręczniki, wydawnictwa informacyjne),
3) książki „kieszonkowe” – książki produkowane masowo (literatura piękna, literatura
popularna, „kryminały”, książki dla młodzieży).
Opis materiałoznawczy książki
Do produkcji książki współczesnej używa się papieru, wykonanego z różnych surowców:
bawełny, lnu, konopi, włókien drzewnych, słomy, makulatury oraz surowców pomocniczych:
klejów, barwników i różnego rodzaju wypełniaczy nadających papierowi gładkość, połysk,
kolor. W zależności od surowców i technologii wykonania papier dzielimy na:
− grupy,
− rodzaje,
− odmiany,
− jakość.
Natomiast ze względu na ich przeznaczenie, czyli technikę wydawniczą mamy
następujące rodzaje papieru:
− papier zwykły (typograficzny) do druku książek, broszur, czasopism, formularzy,
− papier gazetowy,
− ilustracyjny,
− biblijny (do druku słowników i encyklopedii),
− mapowy,
− wklęsłodrukowy,
− papier i karton offsetowy (do druków płaskich barwnych),
− papier kredowy do wydawnictw artystycznych i obwolut.
Z punktu widzenia techniki wydawniczej najważniejsze cechy papieru, to:
– rodzaj,
− klasa papieru,
− gramatura,
− format.
Rodzaj powierzchni papieru zależy od jego obróbki wykończeniowej. Wyróżnia się trzy
rodzaje powierzchni: szorstką, matową i gładką. Mają one swoiste oznaczenia, są to pierwsze
sylaby nazw powierzchni papieru (np. mat – matowa).
Klasa papieru zależy od jakości surowca, z którego zrobiony jest papier. Jest 10 klas
papieru i regulują je Polskie Normy.
Gramatura to grubość papieru.
Format to wymiar arkusza regulowany Polską Normą (PN-64/P-50018) i oznaczony symbolami A B C.
Surowce niezbędne do produkcji książek to także farby drukarskie, które muszą być
dostosowane do jakości i techniki druku.
Składają się one z barwidła i spoidła. Barwidłem jest sadza, barwniki mineralne lub
organiczne, a spoidłem przeważnie pokost. Istnieje wiele odmian farb drukarskich, ich jakość
i rodzaj zależy od tego do jakiego druku będą one zastosowane.
Oprawianie książek to szereg skomplikowanych czynności stanowiących zakończenie
procesu wytwarzania książek.
Etapy oprawiania książek są następujące:
− formowanie wkładu książki,
− wykonanie okładki,
− przymocowanie wkładu do okładki.
Proces zaczyna się od złamania, czyli składania wydrukowanych arkuszy na przewidziany
format i sprasowanie ich. Po sprawdzeniu właściwej kolejności arkuszy (skolacjonowaniu),
następuje zszywanie lub sklejanie. Grzbiet książki okleja się papierem, następnie równo
obcina brzegi książki i powstaje wkład książki. Następnym etapem jest przyklejanie do
grzbietu kapitałki i łączenie wkładu książki (wstawianie) z okładką za pomocą taśmy lub
pasków papieru i przykleja do wewnętrznych ścianek okładki. Ta papierowa wklejka, która
okleja wewnętrzne strony okładki, przykrywa miejsce połączenia wkładu książki z okładką,
wówczas książką jest gotowa.
Ręcznie oprawia się tylko pojedyncze egzemplarze książek na zamówienie, współcześnie
cały proces wykonują maszyny introligatorskie.
Obecnie powszechnym materiałem introligatorskim stosowanym do opraw oprócz tektury
i kartonów są płótna introligatorskie: kaliko i ekruda, szare płótno lniane, moleskin (płótno
o włochatej powierzchni) oraz sztuczne skóry.
Do złocenia brzegów wkładu książki i tłoczenia napisów używa się złotych lub srebrnych
folii, imitujących metale szlachetne.
Do łączenia opraw z wkładem książki używa się klejów oraz nici bawełnianych lub
syntetycznych, czasem drutu. Arkusze są przyklejone lub przyszywane do gazy
introligatorskiej.
Wykończenie i wzmocnienie książki stanowi kapitałka – jedwabna lub bawełniana
wstążeczka, której jeden brzeg jest grubszy (jest to lamówka).