Odpowiedzialność zawodowa lekarzy nie jest tożsama z odpowiedzialnością karną, ani też odpowiedzialnością cywilną. Odpowiedzialność zawodowa może powstać w przypadku niedopełnienia obowiązku zawodowego, naruszenia zasad etyki i deontologii lekarskiej (godności zawodu), złamania przepisów związanych z wykonywaniem zawodu, a także nieprzestrzeganiem uchwał władz i organów samorządów lekarskich.

Odpowiedzialności zawodowej lekarzy podlegają osoby spełniające łącznie dwa warunki:mają prawo do wykonywania zawodu lekarza (osoby mające jedynie dyplom lekarza bez prawa wykonywania zawodu nie podlegają tego rodzaju odpowiedzialności) oraz wykonują zawód lekarza na obszarze działania danej izby, lub noszą się z zamiarem jego wykonywania.

Lekarz może odpowiadać za „przewinienie zawodowe”, które według art. 53 ustawy o izbach lekarskich jest „naruszeniem zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza”. Aby lekarz odpowiadał za swoje przewinienie musi dojść do zgłoszenia jego błędu – zawiadomienia o popełnieniu przewinienia zawodowego. Przez okres 3 miesięcy od daty zawiadomienia o przewinieniu przeprowadzane są czynności sprawdzające, aby ustalić, czy istnieją podstawy do wszczęcia postępowania przeciwko danemu lekarzowi.

Rzecznik odpowiedzialności zawodowej w momencie uzyskania informacji o ewentualnym popełnieniu przewinienia ma obowiązek niezwłocznie wydać postanowienie o wszczęciu bądź też odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego. Informacja przekazana telefonicznie okręgowemu rzecznikowi odpowiedzialności dyscyplinarnej nie jest podstawą do wszczęcia postępowania, niezbędna jest skarga wniesiona na piśmie. W przypadku wydania postępowania o odmowie wszczęcia postępowania pokrzywdzony jest uprawniony do wniesienia zażalenia w terminie 14 dni od otrzymania odpisu postanowienia.

Jeżeli Rzecznik odpowiedzialności zawodowej wyda postanowienie o wszczęciu postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarza, rozpoczyna się postępowanie wyjaśniające. Postępowanie wyjaśniające powinno zostać zakończone w terminie 6 miesięcy od uzyskania informacji o popełnionym przewinieniu zawodowym. Jeżeli zgromadzony materiał dowodowy w postępowaniu wyjaśniającym wskazuje na popełnienie przewinienia zawodowego, sprawa trafia do Sądu lekarskiego z wnioskiem o ukaranie konkretnego lekarza.

Według art. 77 ustawy o izbach lekarskich istnieje możliwość wydania postanowienia o tymczasowym zawieszeniu prawa do wykonywania zawodu lekarza albo o ograniczeniu zakresu czynności wykonywanych przez lekarza na okres do roku. Takie postanowienie może być wydane tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują z dużym prawdopodobieństwem, że lekarz popełnił ciężkie przewinienie zawodowe, a rodzaj przewinienia wskazuje na to, że wykonywanie przez lekarza zawodu zagraża bezpieczeństwu pacjentów lub grozi popełnieniem kolejnego przewinienia zawodowego.

Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy jest dwuinstancyjne, tzn. że sądem właściwymi do orzekania w pierwszej instancji jest okręgowy sąd lekarski izby lekarskiej, której lekarz jest członkiem w chwili wszczęcia postępowania. Orzeka on w składzie trzech lekarzy. Sądem drugiej instancji – właściwym do rozpoznania odwołań od orzeczeń okręgowych sądów lekarskich – jest Naczelny Sąd lekarski, orzekający w składzie pięciu lekarzy.

Obowiązuje zasada jawności postępowania, ale może ona zostać ograniczona między innymi ze względu na tajemnicę lekarską, dobre obyczaje, ważny interes prywatny.

Sąd lekarski może orzec następujące kary: upomnienie, naganę, karę pieniężną, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia na okres od roku do 5 lat, a także ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza na okres od 6 miesięcy do 2 lat. Możliwe jest także zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od roku do 5 lat, bądź też pozbawienie prawa wykonywania zawodu. Trzeba pamiętać, że wysokość kary zależy od wielu okoliczności w danej sprawie.

W przypadku przewinienia mniejszej wagi albo jeżeli orzeczenie kary wobec lekarza byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za ten sam czyn w innym postępowaniu, a interes pokrzywdzonego się temu nie sprzeciwia –sąd lekarski może umorzyć postępowanie.

Od orzeczenia okręgowego sądu lekarskiego stronom przysługuje odwołanie do Naczelnego Sądu Lekarskiego – w terminie 14 dni od doręczenia orzeczenia. Wniesienie odwołania następuje za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżane orzeczenie.

Ponadto stronom, ministrowi właściwemu do spraw zdrowia i Prezesowi Naczelnej Rady Lekarskiej przysługuje kasacja do Sądu Najwyższego – w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia.

Należy podkreślić, że Okręgowy Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej oraz Okręgowy Sąd Lekarski nie zajmują się roszczeniami odszkodowawczymi kierowanymi wobec lekarzy oraz placówek medycznych przez pacjentów.

Postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej nie można wszcząć, jeżeli od chwili popełnienia czynu upłynęły 3 lata, a karalność ustaje po upływie 5 lat. Jeżeli czyn zawiera znamiona przestępstwa, przedawnienie odpowiedzialności zawodowej następuje nie wcześniej niż przedawnienie karne.

Zatarcie przewinienia, czyli uznanie za niebyłe oraz usunięcie wpisu z Rejestru Karanego Lekarzy, następuje w zależności od kary, która została orzeczona. W przypadku kary upomnienia następuje to z upływem roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia. Kara nagany, kara pieniężna, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych oraz ograniczenie zakresu czynności zostają uznane za niebyłe z upływem 3 lat od daty uprawomocnienia się orzeczenia. Upływ terminu 5 lat od wykonania orzeczenia o ukaraniu karą zawieszenia prawa wykonywania zawodu na okres o roku do 5 lat oznacza zatarcie skazania. Wpis o karze pozbawienia prawa wykonywania zawodu nie ulega usunięciu z Rejestru Karnego Lekarzy.

 Przedawnienie to sytuacja, w której z woli ustawodawcy po upływie określonego czasu nie można ścigać (tzw. przedawnienie ścigania) lub karać (tzw. przedawnienie karalności) sprawcy danego przewinienia zawodowego. Innymi słowy, czyn nadal pozostaje przewinieniem zawodowym, jednakże sprawca nie poniesie już odpowiedzialności zawodowej. Przedawnienie opiera się na przekonaniu ustawodawcy, że po upływie znacznego czasu od popełnienia przewinienia zawodowego pociąganie jego sprawcy do odpowiedzialności nie jest już celowe.
   W ustawie z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich wprowadzono oba rodzaje przedawnienia: przedawnienie ścigania oraz przedawnienie karalności przewinienia zawodowego. Przedawnienie ścigania uregulowano w art. 64 ust. 1 ustawy o izbach lekarskich, który brzmi: „Nie można wszcząć postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy, jeżeli od chwili popełnienia czynu upłynęły 3 lata”. Z przepisu tego wynika, że pacjent, chcący dochodzić uznania lekarza winnym popełnienia przewinienia zawodowego, musi złożyć skargę do izb lekarskich w ciągu 3 lat od zdarzenia, które uważa za przewinienie zawodowe. Jeżeli złoży on skargę po tym czasie, rzecznik odpowiedzialności zawodowej jest zobowiązany do umorzenia sprawy. Z kolei przedawnienie karalności uregulowano w art. 64 ust. 3 ustawy o izbach lekarskich, zgodnie z którym: „Karalność przewinienia zawodowego ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło 5 lat”. Z przepisu tego wynika, że po upływie 5 lat od przewinienia zawodowego nie można ukarać lekarza. Oznacza to, że sąd lekarski nie może, nawet stwierdziwszy popełnienie przewinienia zawodowego, nałożyć na lekarza kary, lecz powinien umorzyć postępowanie. 
   Na koniec trzeba zwrócić uwagę, że istnieje jeden wyjątek od ww. okresów przedawnienia: zgodnie z art. 64 ust. 4 ustawy o izbach lekarskich „Jeżeli czyn, o którym mowa w ust. 1, stanowi jednocześnie przestępstwo, ustanie karalności przewinienia zawodowego następuje nie wcześniej niż ustanie karalności przestępstwa”. W praktyce przepis ten znajdzie zastosowanie tylko do następującej sytuacji:
─ przed upływem okresów przedawnienia przewinienia zawodowego;
─ lekarz został skazany prawomocnym wyrokiem sądu powszechnego karnego;
─ za przestępstwo, które jest takie same jak zarzucane mu przewinienie zawodowe.
W tej sytuacji okres przedawnienia przewinienia zawodowego będzie taki sam jak okres przedawnienia przestępstwa, za które został skazany.

Zasady postępowania w sprawie odpowiedzialności zawodowej lekarzy

Przedmiotem odpowiedzialności zawodowej członków izb lekarskich mogą być naruszenia zasad etyki lekarskiej lub przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza, które łącznie określane są mianem przewinień zawodowych. Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy toczy się w oparciu o przepisy ustawy o izbach lekarskich z 2009 roku, a w kwestiach tam nieuregulowanych według postanowień Kodeksu postępowania karnego. Przebiega ono niezależnie od postępowania karnego lub postępowania dyscyplinarnego dotyczącego tego samego czynu. Składa się z następujących faz: czynności sprawdzających, postępowania wyjaśniającego, postępowania przed sądem lekarskim, postępowania wykonawczego.

Celem czynności sprawdzających jest wstępne zbadanie okoliczności koniecznych do ustalenia, czy istnieją podstawy do wszczęcia postępowania wyjaśniającego. W trakcie czynności sprawdzających nie przeprowadza się dowodu z opinii biegłego ani czynności wymagających spisania protokołu, z wyjątkiem możliwości przesłuchania w charakterze świadka osoby składającej skargę na lekarza.

Z kolei celem postępowania wyjaśniającego jest ustalenie, czy został popełniony czyn mogący stanowić przewinienie zawodowe, wyjaśnienie okoliczności sprawy, a w przypadku stwierdzenia znamion przewinienia zawodowego ustalenie obwinionego oraz zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu lekarskiego.

Częstym błędem lekarzy jest czynne branie udziału w postępowaniu dopiero na etapie postępowania przed sądem lekarskim, podczas gdy to przede wszystkim dwie wcześniejsze fazy służą zebraniu materiału dowodowego i przedstawieniu swoich twierdzeń. Złożoność procedury sprawia, że wskazane jest skorzystanie przez lekarza z pomocy swojego obrońcy.

Jeżeli zebrany w sprawie materiał dowodowy daje wystarczające podstawy, rzecznik wydaje postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Zazwyczaj przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego wymaga dowodu z opinii biegłego. Dzieje się tak, gdy stwierdzenie okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych.

Inicjatywa dowodowa przysługuje obwinionemu, ale dowody mogą być przeprowadzane także z urzędu. Podkreślenia wymaga, że wydanie negatywnej dla lekarza opinii przez biegłego nie oznacza niemożności wystąpienia o nową, kolejną ekspertyzę. Należy jednakże wykazać, że pierwsza opinia jest niepełna lub zawiera sprzeczne twierdzenia. Zasadnym jest także wskazanie we wniosku dowodowym konkretnej osoby, która miałaby przygotować opinię. Rzecznik co prawda nie jest tym związany, jednakże wykazanie szczególnej wiedzy posiadanej przez danego specjalistę, może skłonić organ dyscyplinarny do wyboru wskazanej osoby.

Częstą przyczyną odmowy zlecenia przygotowania ekspertyzy danemu biegłemu jest twierdzenie rzeczników, iż roli tej nie może pełnić osoba z tej samej izby co obwiniony. Z poglądem tym nie można się zgodzić, ponieważ nie zakazują tego żadne przepisy, a nadto istnieją dziedziny medycyny, w których specjaliści są bardzo nieliczni i trudno znaleźć osobę o równoważnym doświadczeniu na terenie innej izby.

Po zakończeniu postępowania wyjaśniającego rzecznik kieruje wniosek o ukaranie obwinionego do Okręgowego Sądu Lekarskiego, a w przypadku, gdy nie istnieją ku temu podstawy, umarza postępowanie.