Wpływ zmian społeczno-gospodarczych na przemiany ustrojowe w starożytnym Rzymie

Bibliografia :

1. Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1986

Na przestrzeni wielu lat Rzym stale zmieniał zasięg swojego terytorium. Cesarstwo rzymskie swoimi granicami objęło cały basen Morza Śródziemnego i znaczną część ziem europejskich w dzisiejszym rozumieniu. Ludność je zamieszkująca była zróżnicowana etnicznie, językowo, kulturowo i religijnie. Mimo głębokich podziałów udało się zjednoczyć. Wraz z powiększaniem się Rzymu rosło zapotrzebowanie na nowych urzędników i nowe reformy. Istnienie ogromnego Imperium trwało od (panowania Romulusa) 753r, aż do 1453r. Kiedy zostało podbite ostatecznie przez Turków. W tym bardzo długim okresie zmieniał się ustrój.
Pierwszym ustrojem jaki panował w Rzymie było królestwo zapoczątkowane przez założyciela – Romulusa. Gdy Remus ośmielił się przekroczyć zaoraną bruzdę graniczną, Romulus zabił go. Odtąd .panował jako pierwszy król Rzymu (753 - 715). Legenda mówi następnie o zorganizowaniu państwa przez Romulusa i podstępnym porwaniu Sabinek, tj. kobiet z sąsiedniego plemienia Sabinów, które stały się żonami Rzymian. W wyniku pokojowego uregulowania sporu z Sabinami miał Romulus rządzić w Rzymie wspólnie z sabińskim królem Tytusem Tacjuszem (Titus Tatius). Jedna z wersji tradycji rzymskiej głosiła, że Romulus wzięty żywcem do nieba stał się następnie bogiem. Przetrwało do 509 r. Przed Chrystusem, a do tego czasu panowało siedmiu królów, którzy organizowali państwo.

Społeczeństwo w tym okresie było rodowe. Związek rodzin, zespolonych tradycją wspólnego przodka to jest właśnie ród. Liczba rodów wynosiła trzysta, a łączyły się one w kuria. Bardzo ważną rolę odgrywała głowa rodziny- ojciec. Dysponował prawem życia i śmierci, decydował o losach członków rodziny.
Gospodarka wiązała się z ukształtowaniem okolicy- była porośnięta gęstymi lasami. Gospodarka opierała się głównie na rolnictwie i hodowli zwierząt.
Najwyższą władze w Rzymie miał wybierany na zgromadzeniach wszystkich kurii król. Dbał o sprawy kultowe, sprawował władzę sędziowską oraz nad armią.
Senat, rada starszych funkcjonowały przy królu jako organ doradczy. W razie śmierci władcy wybierali ze swojego grona króla tymczasowego, który sprawował władzę aż do momentu wyboru nowego króla.

Nowego podziału społeczeństwa dokonała reforma społeczno- polityczna przeprowadzona w VI w. przed Chrystusem. Obywateli sklasyfikowano według osiągniętego dochodu na pięć klas. Od tego czasu zaczęli się zbierać w nowych okręgach wyborczych- centuriach.
Wszystkie największe osiągnięcia rzymskie przypadają na okres panowania trzech królów etruskich. Gdy w 504r. Przed Chrystusem (w pięć lat o buncie arystokracji) wojska etruskie zostały pokonane w bitwie pod Arycją ustanowiono nową formę rządów- republikę arystokratyczną.

Około 509r. Pn.e. ustanowiona została republika. Ukształtowała się w Rzymie po wypędzeniu Tarkwiniusza Pysznego. Władza przeszła w ręce senatu i wybieranych przezeń urzędników. Konflikt między patrycjuszami a plebejuszami doprowadził ostatecznie do ułożenia stosunków między tymi dwiema grupami. Ustrój ten zawierał elementy organizacji i zasad funkcjonowania państwa znane wcześniej w Grecji. Najważniejsze decyzje zarezerwowane były dla zgromadzenia wszystkich obywateli Rzymu, które decydowało o wypowiadaniu wojny, zawieraniu pokoju, wybierało urzędników i uchwalało prawa. Wzorem państw starożytnych nie funkcjonował tu system reprezentacji ludu, dlatego na obrady zgromadzenia obywatele musieli stawiać się osobiście. Celem obrad było zyskanie jednoznacznej odpowiedzi (,,tak” lub ,,nie”) na postawione przez urzędników pytania. Zgromadzenie nie prowadziło debat. Nie było też poprawek do projektów. Urzędnik przewodniczący zgromadzeniu miał prawo do przemowy, lecz nie przewidywano dyskusji. Prawo inicjatywy ustawodawczej należało do urzędników. Obrady trwały tylko jeden dzień. Musiały się zakończyć przed zmrokiem i nie odbywały się w dni targowe. Najważniejsze zgromadzenia w Rzymie to trybusowe (według podziału terytorialnego) i centurialne (według podziału na klasy majątkowe).

Urzędnicy byli wybierani na rok. Koszty sprawowania urzędu pokrywali z własnych dochodów. Posiadali ogromny autorytet i tylko w nielicznych wypadkach podlegali wyrokom sądowym. Urzędnicy pełnili swe funkcje kolegialnie, co miało uniemożliwiać wzrost władzy któregokolwiek z nich. Sądownictwo należało do pretorów. Drugą grupę urzędników stanowili wybierani na pięć lat cenzorzy. Do ich obowiązków należało przestrzeganie zasad moralności W Rzymie. Sporządzali też listę senatorów. Prowadzili spisy ich majątków i kontrolowali wydatki państwa na cele publiczne, określali koszty prowadzonych wojen i rozbudowy miasta oraz armii. Ustalali spisy ludności, na podstawie których przydzielano obywateli do poszczególnych klas, a także ogłaszali listy osób powołanych do wojska. Władza cenzorów była rozległa, a decyzje nieodwołalne. W samym Rzymie urzędowali jeszcze dwaj edylowie. Sprawowali oni nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem miasta, pracami publicznymi, dostawą zboża i odpowiednim zaopatrzeniem igrzysk, organizowanych dla ludu rzymskiego. Obok edylów byli jeszcze niżsi urzędnicy, którym podlegały więzienia, mennice i sądownictwo w mieście. Czuwali oni także nad oczyszczaniem miasta. Kwestorzy, sprawowali kontrolę nad finansami państwa. Wydatki na prowadzone wojny musiały być kontrolowane. Liczba kwestorów wzrastała wraz z rozszerzaniem się Imperium Rzymskiego.
Najwyższa władza w Rzymie spoczywała w rękach wybieranych na rok konsulów. Rządzili oni miastem i dowodzili armią. W pierwszym okresie wybierani byli spośród patrycjuszy, czyli uprzywilejowanej grupy w Rzymie. Musieli mieć ukończone 43 lata, wcześniej pełnić niższe urzędy i posiadać majątek, gdyż urzędy były niepłatne. Konsulowie nadzorowali finanse państwa, armię i sądownictwo. W razie zagrożenia państwa jednego z konsulów obwoływano na okres sześciu miesięcy dyktatorem. W tym czasie sprawował naczelne dowództwo, a także w zdobytych terytoriach (prowincjach) pełnił funkcję namiestnika. Imiona konsulów były wyznacznikami dat w kalendarzu republiki rzymskiej (mówiono na przykład, że to czy tamto zdarzyło się za takich konsulów).

Około 575 r. p.n.e. następują zasadnicze i gwałtowne zmiany w rozwoju Rzymu; który z osady wiejskiej przekształca się szybko w prawdziwe miasto. Zabudowa miejska zastępuje dawne prymitywne chaty. W środku w dolinie między dawnymi rzymskimi osadami na wzgórzach powstaje centrum gospodarcze i polityczne - Forum Romanum (rynek). Forum zostaje wybrukowane i osuszone przez budowę kanału - kolektora. Buduje się regularne ulice, powstają pierwsze świątynie. Jednocześnie zostaje włączony do Rzymu niezamieszany dotąd Kapitol, stając się twierdzą i ośrodkiem religijnym nowej civitas.

Odrębne miejsce wśród urzędników zajmowali trybuni ludowi, reprezentujący interesy plebsu. Posiadali prawo sprzeciwu wobec decyzji urzędników i senatu w wypadku, gdy podjęte decyzje narażałyby na szkodę plebejuszy. W przeciwieństwie do cenzorów i kwestorów nie mogli opuszczać miasta w ciągu swej kadencji. Jednym z najważniejszych przywilejów trybunów ludowych była możliwość wycofania ustaw z senatu. Przywilej ten przejęli następnie cesarze rzymscy.
W Rzymie najważniejszą rolę polityczną odgrywał senat. Był on ostoją władzy rzymskiej nobilitas, czyli najwyższej warstwy społecznej, do której należeli członkowie rodów patrycjuszowskich i najbardziej szanowanych rodów plebejskich . Dożywotnio zasiadali w nim byli urzędnicy. Co pięć lat cenzorzy sporządzali listę urzędników, którzy następnie zostawali senatorami. Odrzucenie przez senat ustawy zaproponowanej przez urzędników powodowało niewprowadzenie jej w życie. Do zakresu spraw przypisanych senatowi zależała polityka zagraniczna, decyzje w sprawach kultów religijnych, podatków, dysponowania ziemią, powoływania dowódców w czasie wojny i dyktatora w razie zagrożenia państwa. Senat zatwierdzał uchwały zgromadzenia ludowego. Liczba senatorów wzrastała- od 300 w pierwszym okresie do 900- za Cezara.

Struktura społeczna republiki rzymskiej była podobna do struktury innych państw starożytnych. Najważniejszą grupę stanowili patrycjusze, posiadający prawa obywatelskie i wywodzący się z zamożnych rodzin. Do połowy V w. P.n.e. byli oni grupą zamkniętą, nie wchodzącą w związki małżeńskie z przedstawicielami niższych warstw. Oprócz patrycjuszy byli plebejusze, posiadający obywatelstwo Rzymu, ale bez przywilejów prawnych. Początkowo mogli sprawować tylko urząd trybunów ludowych, ale z czasem poszerzyły się ich możliwości dostępu do urzędów. Obywatelstwo rzymskie uzyskiwało się z racji urodzenia w Rzymie bądź z nadania. Posiadanie prawa obywatelskiego wiązało się z możliwością brania udziału w zgromadzeniu i pełnienia urzędów odpowiednich dla danej warstwy. Osobną grupę w Rzymie stanowili niewolnicy. Będąc główną siła roboczą w państwie, nie mieli w nim żadnych państw.

Na wybrzeżu Afryki północnej w 814 r.p.n.e Fenicjanie założyli Kartaginę, która w krótkim czasie stała się jednym z największych portów nad Morzem Śródziemnym. W Kartaginie prowadzono handel z państwami basenu śródziemnomorskiego, a także z Wyspami Brytyjskimi. Od VI w. P.n.e. stała się potężnym państwem morskim. Kartagińczycy sprzymierzyli się z Etruskami, aby zapobiec ekspansji greckiej w południowej Italii. Dość szybko również doszło do konfliktu z Rzymem o panowanie na Morzu Śródziemnym. Konflikt rozpoczął się w 264 r. P.n.e. i dzielił się na trzy etapy, określane wojnami punickimi, gdyż Rzymianie nazywali Kartagińczyków Punijczykami.
Pierwsza wojna punicka rozpoczęła się w 264r. P.n.e. Jej przyczyną był spór o Sycylię. Walki prowadzono na morzu i lądzie. Dwie bitwy morskie pod Mylae i Ekonomos przesądziły o zwycięstwie Rzymu. Wojna zakończyła się w 241r. P.n.e Rzymianie zyskali w wyniku pokoju Sycylię, która stała się pierwszą rzymską prowincją, i otrzymali kontrybucję, czyli daninę pieniężną jaką państwo zwycięskie nakłada na państwo pokonane.

W kolejnych latach w Kartaginie narastały nastroje antyrzymskie. Jej znakomity wódz Hannibal wyprawił się na Hiszpanię i zajął sprzymierzone z Rzymem miasto Sagunt. W ten sposób rozpoczęła się w 218r. P.n.e. druga wojna punicka. Hannibal z terenu Hiszpanii przeprawił się wraz z 26-tysięczną armią i słoniami bojowymi przez Pireneje, południową Galię i Alpy do Italii. W rozegranej 2 sierpnia 216r. P.n.e. bitwie pod Kannami w Pulli Rzymianie doznali druzgocącej klęski. Przez kolejnych 5 lat Hannibal toczył walki w Italii. Nie powiódł się plan zajęcia Rzymu, a w 202 r.p.n.e. wojska kartagińskie zostały pokonanie w bitwie pod Zamą. Kartagina straciła wszystkie swoje posiadłości poza Afryką, flotę i zobowiązała się zapłacić wysoką kontrybucję oraz podporządkować swoja politykę zagraniczną dyktatorowi Rzymu.
Druga wojna punicka w przeciwieństwie do poprzednich, które były toczone o prymat w świecie antycznym, trzecia wojna punicka była wojną zaborczą. Rzymski wódz Publiusz Korneliusz Scypion Młodszy po długim oblężeniu zdobył Kartaginę w 146 r. p.n.e. Miasto doszczętnie zniszczono, a mieszkańców sprzedano w niewolę. Z terytoriów kartagińskich powstała nowa prowincja rzymska- Afryka.
Wojny Punickie ugruntowały pozycję Rzymu w basenie Morza Śródziemnego i uczyniły z niego imperium. W wyniku wprowadzonych w kolejnych latach działań wojennych Rzymianie zajęli wybrzeże Dalmacji, Macedonię, która popierała Kartaginę, oraz Grecję. Opanowanie Galii, ułatwiło rozbicie na liczne plemiona. Została ona ostatecznie podbita w połowie I w.p.n.e. Galia jest jedną z największych prowincji rzymskich. Granice imperium powoli się rozszerzały i za panowania Oktawiana Augusta sięgały linii Renu i Dunaju. Oktawian zajął Egipt, rządzony przez ostatnią władczynie Kleopatrę VII. Rzymianie wkroczyli w 43 r.n.e. do Brytanii. Opanowały jej południową i środkową część, docierając aż do Szkocji. Swój najdalszy zasięg terytorialny Rzym osiągnął za panowania Trajana (98-117 r.n.e.), który podbił Dację i Mezopotamię oraz Armenię. Podstawą sukcesów militarnych Rzymian była sprawna i dobrze zorganizowana armia, W I w.n.e. dokonano reformy armii. Powstało wojsko zawodowe, do którego dostęp mieli najbiedniejsi. Służba w nim trwała od 17 do 60 raku życia. W okresie cesarstwa do armii werbowano także mieszkańców prowincji. Naczelne dowództwo sprawował cesarz.

Największa jednostką armii rzymskiej był legion, cała armia liczyła ich od 25 do 30. w skład legionu wchodziło około 6 tysięcy żołnierzy.Ekspansja Rzymian doprowadziła do wielu przemian na obszarze Europy. Prowincje ulegały stopniowej romanizacji, przejmując język, obyczaje i kulturę rzymską. W obrębie swoich granic świat rzymski stworzył jeden organizm gospodarczy, sprawnie funkcjonujący dzięki sieci dróg. Wiele europejskich miast ma korzenie rzymskie. Część z nich było bowiem rzymskimi obozami wojskowymi zakładanymi przy osadach plemiennych, na przykład Londyn to rzymskie Londinium, Wiedeń- Vindobona, a Paryż to zdobyta przez Rzymian w 52r. P.n.e. o Paryzjów- Lutencja. Terytorium Imperium Rzymskiego powiększało się w miarę dokonywanych podbojów. Wśród podbitych ludów zakładano, początkowo zwłaszcza w punktach strategicznych, osady rolnicze zwane koloniami oraz municypia. Kolonie miały charakter bez wojskowych. Zabudową przypominały architekturę Rzymu.

Poza Italią wszystkie tereny podbite przez Rzym zaczęto od IIIw. P.n.e. nazywać prowincjami. Imperium zostało podzielone na prowincje, takie jak Afryka, Azja, Galia czy Luzytania (Portugalia i część zachodniej Hiszpanii). Prowincje były traktowane przez Rzym jako element składowy Imperium i niewyczerpane źródło dochodów. Każda prowincja miała swego namiestnika i kwestora, który zajmował się ściąganiem podatków. Oprócz tego musiały dostarczać Rzymowi zboże. Rzym miał ponadto prawo pierwokupu wytworzonych tam towarów. Prawa dla poszczególnych prowincji ustanawiał senat rzymski. Prowincje stały się źródłem skarbu Rzymu i zaspokajania potrzeb ludu rzymskiego. Nie zawsze prowincje zgadzały się z decyzjami senatu Rzymu czy działalnością namiestników, dlatego co jakiś czas dochodziło do powstać przeciwko Rzymowi. Były one jednak krwawo tłumione. Żeby im zapobiec, mieszkańców prowincji nie powoływano do wojska.
Już w drugiej połowie II w. P.n.e. w republice rzymskiej można było zaobserwować oznaki kryzysu o charakterze politycznym. Ustrój jednak niewiele się zmienił od czasu miasta-państwa. Pojawiły się problemy z zarządzaniem ogromnym terytorium. Bardzo często dochodziło do przejmowania władzy przez dyktatorów. Potrzebne były stałe i zawodowe wojsko oraz większa liczba urzędników, by usprawnić pobór podatkowy, wymiar sprawiedliwości i ład wewnętrzny w państwie.

Potrzebę zmiany ustroju dostrzegali niektórzy politycy. Przeciwstawił się temu senat, który chciał utrzymać swą władzę. Losy republiki zależały jednak w tym czasie nie od senatu, ale jej zwycięskich wodzów- Gajusza Juliusza Cezara, zdobywcy Galii, i od Gnejusza Pompejusza, zwycięscy w kampaniach w Azji Mniejszej i Syrii.
Wojna domowa o władzę między Cezarem a Pompejuszem zaczęła się w 49r. P.n.e. Cezar przekroczył wówczas wraz z wojskiem rzekę Rubikon, będącą granicą między Galią a Italią. Czyniąc to wbrew zakazom senatu, miał powiedzieć: ,,Kości zostały rzucone”. W następnym roku Cezar pokonał Pompejusza, ale walki z jego zwolennikami trwały aż do 45r. P.n.e. Wtedy to otrzymał dożywotnio urząd dyktatora, wbrew rzymskiej tradycji, która przyznawała ten urząd na okres sześciu miesięcy.
Cezar zaczął przebudowę państwa. Do jego najważniejszych poczynań należało ujednolicenie administracji w Italii i w prowincjach oraz zrównanie wolnej ludności w prawach obywatelskich. Reformy Cezara budziły niechęć senatu z powodu przejęcia przez niego całej władzy. W tych kręgach uknuto przeciwko niemu spisek. W dniu idów marcowych (15 marca) 44r. P.n.e. Cezar został zamordowany przez uczestników spisku: Brutusa i Kasjusza Longinusa. Walkę o władzę zaczęli teraz między sobą Antonusz (współpracownik Cezara) i Oktawian, siostrzeniec Cezara, usynowiony przez niego w testamencie. W bitwie pod Akcjum w 31 r. P.n.e Oktawian zwyciężył Antoniusza i został władcą Imperium. Rządy Oktawiana uważa się za początek dziejów cesarstwa rzymskiego.

Oktawian po przejęciu władzy, którą sprawował aż przez 44 lata, tak przebudował ustrój Imperium Rzymskiego, by zachować pozory trwania republiki. Nie przejął dyktatora, który okazał się już niepopularny w Rzymie. Przejął natomiast przydomek Cezar na cześć Juliusza Cezara i używał tytułu imperatora, który w republice rzymskiej oznaczał wodza. W językach europejskich te dwa wyrazy zaczęły z czasem oznaczać tytuły monarchów. Oktawian przejął również tytuł Augustus (,,wywyższony przez bóstwo”), stąd też do historii wszedł jako Oktawian August. Był pierwszym obywatelem oraz najbardziej znaczącym i umiejętnym politykiem, dlatego określano go mianem princepsa (łac. Pierwszy), a wprowadzony przez niego ustrój historycy nazwali pryncypatem.

Oktawian usunął zgromadzenie obywateli Rzymu, utrzymywał zaś senat i niektóre urzędy, na przykład konsula. Znaczenie senatu jednak bardzo zmalało. Oktawian uznał się za najwyższego kapłana i od jego czasów wywodzi się kult boski władców Imperium. Wprowadził ścisła kontrolę nad namiestnikami w prowincjach, dzięki czemu ograniczył wyzysk tych terenów. Część prowincji podporządkował sobie i zarządzał nimi przez ludzi, których sam mianował. Zreformował wojsko, w którym służba trwała teraz od 16 do 24 lat. Po jej zakończeniu żołnierze otrzymywali duże sumy pieniędzy i nadziały ziemi, stając się zamożnymi ludźmi. Bezpieczeństwa Imperium broniło wówczas 300 tysięcy ludzi.

System władzy stworzony przez Oktawian okazał się bardzo trwały. Prawie przez dwa wieki panował pokój, rozwinął się handel i rozbudowy miasta. W drugiej połowie II w. N.e. nastąpił poważny kryzys państwa: upadek gospodarki, powoływanie i obalanie cesarzy przez armię, walki z Persami na Wschodzie, z Germanami nad Renem i Dunajem. Po śmierci Oktawiana władze objął Tyberiusz, po nim Kaligula. Jego rządy to okres procesów i skandali politycznych oraz obyczajowych. Kaligula, chcąc utrzymać się u władzy, wprowadził terror. W końcu został zamordowany. Następnie władzę objął Klaudiusz, który był autorem wielu prac historycznych. Po nim- Neron. To za jego władzy doszło do ogromnego pożaru Rzymu (64 r.n.e.) Śmierć Nerona wywołała walki domowe o władzę w Rzymie. Wygrała je dynastia Flawiuszy, po niej władze objął ród Antoniów, a następnie, w końcu 284r.n.e. Dioklecjan, od którego zaczął się okres zwany dominatem. Wprowadził on monarchię absolutna, opartą na armii i scentralizowanej biurokracji. Kraj podzielił na 4 prefektury, 13 diecezji i 100 prowincji. Zreformował wojsko, dzieląc je na stałe i rezerwowe. Rozwijał budownictwo wojskowe i miejskie, którego świadectwem są termy Dioklecjana w Rzymie.

Po jego śmierci rządy objął Konstantyn Wielki, który rozbudował druga stolicę cesarstwa w dawnej kolonii greckiej Bizancjum, nazwanej Konstantynopolem. Zniósł on urzędy senatorskie, oddzielił władzę cywilną od wojskowej i przeprowadził reformę skarbową. W 313 r.n.e. tak zwanym edyktem mediolańskim zrównał chrześcijaństwo z religią rzymską.

W okresie pryncypatu cesarstwo osiągnęło swój największy zasięg terytorialny w wyniku podbojów z okresu republiki i lat późniejszych. U schyłku republiki pozyskano nabytki na Wschodzie, Zachodzie natomiast przyłączyli tereny między Oceanem Atlantyckim a rzeką Ren (Galię) podbite przez Juliusza Cezara. August granice cesarstwa rozszerzył do Dunaju, skończył dzieła podboju Hiszpanii, zaanektował Egipt. Jego następcy zajęli część Wysp Brytyjskich oraz obszary nad górnym i środkowym Renem. Ostatnim nabytkiem było królestwo Daków. Imperium Romanum osiągnęło zasięg od Wysp Brytyjskich po linię Sahary i od wybrzeża Atlantyku po górny bieg Eufratu.

Państwo podzielono na prowincje- było ich około 50. Wszystkie prowincje podlegały cesarzowi gdyż stacjonował w nich swoje wojska. Zasadniczy ciężar zarządzania prowincjami spoczywał na lokalnych samorządach. System samorządowy okazał się niezwykle trwały i skuteczny. Jego owocem był rozwój gospodarczy i aktywizacja społeczności. Przyczynił się też do integracji obszaru Imperium.
Od końca II w społeczeństwo rzymskie zaczęło przeżywać kryzys gospodarczo-społeczny. Granice państwa nie były bezpieczne. Na wschodzie toczyły się walki z Państwem Patronów, a na zachodzie od II w zaczęły napływać plemiona barbarzyńców. Rabowali oni i brali ludzi do niewoli. Aby stworzyć armię która by się im przeciwstawiła poniesiono wielkie koszty. Napływający do Rzymu, malutkimi gromadkami, byli wchłaniani i ulegali romanizacji. W cesarstwie brakowało pieniędzy. Zaczęto nakładać wyższe podatki, które rujnowały ludność zwłaszcza średnio zamożną. Władze rzymskie, aby rolnicy nie odchodzili zaczęli przywiązywać ich do ziemi (ustawa kolon atu). Chłopi w obronie przed podatkami oddawali się w opiekę arystokracji, która osłaniała ludność.

Ponieważ cesarze chcieli zwiększyć ilość sztuk pieniędzy, dodawali do srebra innych metali nieszlachetnych. W obiegu była większa ilość pieniędzy, ale gorszej jakości. Wzrosła inflacja Wielcy właściciele ziemscy musieli dzielić swe dobra na działki które dzierżawili rolnikom (kolana) i niewolnikom. Za tym poszedł kryzys polityczny. Przyczyny : wojny domowe, załamanie stabilności władzy cesarskiej i pojawienie się uzurpatorów ( od 235-284 r było 50 cesarzy).

Z czasem ziemie na wschodzie zaczęły nabierać charakter terenów barbarzyńskich. W 378 r w bitwie pod Adrianopolem wojska rzymskie przegrały bitwę z barbarzyńcami. Ostatnim cesarzem który kierował całym imperium był Teodozjusz Wielki. Przed śmiercią w 395 r podzielił cesarstwo między dwóch synów. Zostały wykształcone : C. Zachodnie ze stolicą w Rzymie i C. Wschodnie ze stolicą w Konstantynopolu. Wraz ze śmiercią Kommodusa cesarstwo weszło w stadium kryzysu , który trwał przez cały wiek trzeci . Źródeł jego należy szukać zarówno w układzie stosunków wewnętrznych , jak i zewnętrznych . Procesy , nurtujące społeczeństwo antyczne , doprowadził w toku przemian do wytworzenia się nowych stosunków , nowego porządku zwanego feudalizmem . Ustrój cesarstwa , będący dotąd kompromisem między monarchią , a republiką , przekształcił się w tym okresie w monarchię wojskową : później monarchia ta nabrała cech monarchii absolutnej, z silnie rozwiniętą biurokracją. Zmiana ta zaznaczyła się zwłaszcza w miastach , które dotąd cieszyły się dużą samodzielnością polityczną . Przeobrażenia , zachodzące w Europie Środkowej oraz na terenie Iranu , stworzyły dla cesarstwa poważne niebezpieczeństwo , zagrażające istnieniu państwa . Narażone ono było również na wzrastający opór podbitych ludów , które przejawiały tendencje separatystyczne , jak i na uzurpacje wodzów popieranych przez wojsko .

Główne niebezpieczeństwo groziło cesarstwu ze strony Germanów , którzy w wyniku długotrwałych kontaktów gospodarczych i kulturalnych z Rzymem , przyswojenia sobie rzymskiego uzbrojenia , wytworzyli silne związki plemienne , występujące teraz pod nowymi nazwami , np. Franków czy Alamanów . Groźbę dla państwa oznaczało się pojawienie bitnych plemion germańskich ze Skandynawii , zwłaszcza Gotów , którzy w połowie II w. N.e. przewędrowali przez dzisiejsze ziemie polskie i osiedlili się nad M. Czarnym , tworząc silne państwo . W ich ślady poszły inne plemiona , Longbardowie , Gepidowie , Wandalowie, Burgundowie , które parły na granice cesarstwa z wyraźnym celem osiedlenia się w jego granicach . Powagę sytuacji cesarstwa powiększył fakt , że musiało ono stoczyć ciężką walkę na terenie azjatyckim . Z początkiem bowiem III w. Obalone zostało państwo Partów przez dyanstię pochodzącą z południowego Iranu , Sasanidów . Założone przez tę dynastie państwo, zwane przez naukę nowoperskim , nawiązało do tradycji staroperskich Achemenidów i z większą stanowczością , aniżeli Arsacydzi , wystąpiło pod adresem Rzymu z pretensjami do dawnych prowincji Achemenidów , Egiptu , Syrii , Azji Mniejszej , i uwikłało Rzym w trwające przez kilka wieków walki obronne na wschodzie .

W związku z ciężką sytuacją państwa na plan pierwszy wysunęło się wojsko , które pochłaniało wszystkie dochody państwa . jego ujemna rola w kryzysie cesarstwa zasługuje na szczególne podkreślenie . Nie można jednak tłumaczyć trudności państwa rzymskiego w III w. Wyłącznie sprawami zewnętrznymi , supremacją wojska nad pozostałymi czynnikami w państwie . Kryzys III wieku był zjawiskiem złożonym , a przy jego powstaniu poważną rolę grały czynniki gospodarcze , których ujemny wpływ zaznaczył się wprawdzie już uprzednio , ale w związku z trudną sytuacją Rzymu wystąpiły one teraz ze wzmożoną siłą . Zjawiskiem ujemnym był także stały odpływ szlachetnych kruszców poza granice państwa , które nie potrafiło go skutecznie zahamować . Łączyła się z tym deprecjacja monety , spadek wartości kruszcu w pieniądzach . ta świadoma polityka cesarzy spowodowała spadek wartości pieniądza , drożyznę , która odbijała się na położeniu ludności . Ustawiczne wojny , przemarsze wojsk , rekwizycje , przymusowe świadczenia w robociźnie , w sprzężaju dotykały , jak to widać z dokumentów , zwłaszcza średniomożną warstwę ludności , która w tych warunkach uległa pauperyzacji . Oczywiście oznaki te nie występowały z jednakową siłą na całym obszarze cesarstwa . Jednakże ciągłe zmiany na tronie cesarskim wykluczały prowadzenie jakiejś stałej polityki w dziedzinie gospodarczej w ramach całego imperium Ale obok zjawisk kryzysowych dostrzega się dzisiaj w tym okresie i takie , które pozwoliły cesarstwu przezwyciężyć te pierwsze . Ogólna ocena sytuacji wypada zatem korzystniej , niż to czyniono dawniej.
Myślę, że najkorzystniejszym i najlepszym ustrojem w starożytnym Rzymie był ustrój republikański Obywatele mieli prawo w pewnym stopniu decydować o losach państwa. Było wielu urzędników co pozwalało na szeroki i dogłębny wgląd na przydzielone im funkcje i zadania. Każdy miał inna rolę, każdy zajmował się czymś innym co dawało większe prawdopodobieństwo dobrze wypełnionych zadań. Bardzo ważne było to, że nawet obywatele gorszych ,,klas” mieli wśród urzędników swoich reprezentantów, którzy bronili ich spraw. Każda decyzja dotycząca państwa i wszystkiego co było z nim związane była bardzo dobrze przemyślana przez wieli urzędników. Wszystko było kontrolowane (np. wydatki, potrzeby) co świadczy o dobrej organizacji państwa i jego atutach. W ten sposób można się wystrzec niepotrzebnych ,,niedociągnięć” .

Rzymianie pozostawili nam w spadku swój wspaniały dorobek. Bardzo ważną rolę odgrywa dla nas kultura rzymska. Wspaniali twórcy literatury rzymskiej (Cyceron, Wergiliusz i Horacy) napisali wiele pięknych i poniekąd wielkich dzieł. Cyceron wyprowadził na wyżyny język łaciński, Wergiliusz napisał największe dzieło tamtych czasów Eneidę, które stało się księgą narodową Rzymian, a Horacy jeszcze za swoje życia został uznany za największego rzymskiego poetę. Jego dzieła wywarły wielki wpływ na współczesne pokolenia. Wybitny historyk, Liwiusz spisał dzieje Rzymu, aby pokazać jego wielkość. Z kolei Tacyt w Rocznikach i Dziejach opisał panowanie dwóch pierwszych dynastii.