POJĘCIE I PRZYCZYNY ZMIAN SPOŁECZNYCH

1. DEFINICJA ZMIANY

Kiedy mówimy o zmianie, akcentujemy na ogół fakt pojawienia się czegoś nowego w określonym czasie. W literaturze analizującej dorobek socjologii dotyczący zmian spo­łecznych zwraca się uwagę na trudność podania definicji zmiany w związku z faktem, że każda teoria definiuje zmianę w oparciu o swoje założenia teoretyczne. Pojęcie zmiany ma zastosowanie do opisu stosunków społecznych, kultury, zaludnienia, statusu, norm, ról, struktury społecznej lub jej elementów.

W próbach wyjaśnienia zmian wskazuje się na różne czynniki, składające się na ich przyczyny, róż­nie interpretuje się także sam mechanizm zmian i ich kierunek. Teorie socjologiczne różnie interpretują również brak zmian, trwałość pew­nych stosunków, wartości, instytucji itd. Owe trudności nie zmieniają faktu, że zmiany społeczne są fenomenem, bez rozpoznania którego nie można rozumieć ani przewidywać życia społecznego. Nie można także skutecznie kreować życia społecznego, wymaga to bowiem koja­rzenia przyczyn i skutków.

Wiele jest pojęć, które uważa się za przydatne do analizy zmian społecznych. Najczęściej wymieniane są takie pojęcia jak: ewolucja, rewolucja, rozwój, postęp, ruch, dynamika, cyrkulacja, transforma­cja, przewrót, proces, przeobrażenie, adaptacja, integracja, dezinte­gracja, dyferencjacja, modernizacja, industrializacja, sekulary­zacja, urbanizacja, ruchliwość społeczna, mobilność, dyfuzja. Poza tym przy charakterystyce zmian społecznych wykorzystywane są takie kategorie jak: anomia, patologia, konflikt, wyobcowanie, biurokratyzacja, katastrofa, upadek. Pojęcia te wzbogacały analizy dotyczące procesów społecznych, pozwalały podważać poglądy identyfikujące każdą zmianę z postępem.

Ponieważ teorie zmiany społecznej nie dostarczają satysfakcjonują­cej definicji zmiany, można przyjąć za S.C. Randall i H. Strasserem, że za zmianę społeczną uznaje się w socjologii każde przeobraże­nie, które jest postrzegane jako znaczące dla życia społecznego.

Badacze zmian społecznych stosują rozmaite kryteria dla ukazania ich zróżnicowanego charakteru i znaczenia. Często stosowanym kryterium analizy zmian jest ich zasięg. Zasięg zmian uchodzi za ważne kryterium oceny charakteru zmian, ponieważ pozwala pokazać różnicę między zmianami o charakterze rewolucyj­nym i ewolucyjnym, o charakterze marginalnym i globalnym. Jest to pojęcie, które pozwala wskazać na różnice między zmianami dokonu­jącymi się jedynie wewnątrz grupy czy organizacji a zmianami w skali całych społeczeństw, kultur, cywilizacji.

Inne kryteria stosowane w analizie typu zmian dotyczą ich regular­ności, powtarzalności i incydentalności. Są to kryteria istotne z punk­tu widzenia klasyfikacji zmian jako znaczących i nieznaczących dla dalszego rozwoju, możliwości formułowania prognoz co do ich skut­ków społecznych.

2. ZMIANA SPOŁECZNA JAKO PRZEDMIOT BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

Zmiany społeczne są przedmiotem badań różnych dyscyplin nauko­wych. Poza socjologią, która w ramach teorii rozwoju społecznego, teorii zmiany, a także w ramach poszczególnych swych działów zajmuje się interpretacją natury zmian społecznych, ich opisem i analizą zajmują się także historia, filozofia. Nie może abstrahować od nich także ekonomia i politologia, a od pewnego czasu także psychologia, która wyjaśniając naturę życia psychicznego ludzi, ich problemy związane z osobowością nie może pominąć zmian zachodzących w życiu społecznym.

Wraz z nowymi faktami społecznymi, z rozwojem historycznym, następował rozwój wiedzy o społeczeństwie i jego przemianach, zmie­niały się poglądy dotyczące natury i przyczyn przeobrażeń jedno­stek, grup, instytucji, kultury, religii, struktury społecznej, stosun­ków społecznych i ekonomicznych, ustrojów politycznych itd.

Wielość interpretacji wyjaśniających zmiany społeczne uwarunko­wana jest wieloma przyczynami, np.: zróżnicowaniem perspektywy poznawczej, odmiennością teoretycznych założeń, zmieniającą się rzeczywistością, wymuszającą potrzebę ciągłej aktualizacji uogólnień na temat przebiegu, uwarunkowań, mechanizmów natury i kierunku zmian społecznych.

Przeciwieństwem teorii zorientowanych na fenomen zmiany społecz­nej są teorie koncentrujące wysiłki badawcze na wyjaśnieniu trwałoś­ci pewnych struktur, wartości, organizacji i instytucji, zachowań i stosunków, co także wymaga rozpoznania czynników wywołujących zmiany.

Badanie zmian społecznych możliwe jest zarówno jako analiza czynni­ków sprzyjających integracji społecznej jak i czynników powodują­cych dezintegrację społeczną, co w socjologii oznaczało pojawienie się orientacji skierowanej na wyjaśnianie przyczyn, form i kierunku przeob­rażeń społecznych oraz orientacji interesującej się głównie funkcjonalno­ścią struktur, trwałością stosunków i ładu społecznego.

Poglądy dotyczące zmian społecznych formułowane są w ramach różnych kierunków teoretycznych. Jednym z istotnych kryteriów zróż­nicowania tych kierunków jest wyjaśnianie przyczyn zmian czynnika­mi endogennymi (wewnętrznymi), egzogennymi (zewnętrznymi) lub jednymi i drugimi. Poza tym teorie różnią się poglądami na temat znaczenia czynników ekonomicznych i pozaekonomicznych jako wywołujących i utrwalających zmiany (np. spory co do roli religii, kultury, tradycji, związków między gospodarką a religią).

Dokonując przeglądu teorii zajmujących się zmianami społecznymi można wyróżnić teorie koncentrujące się na analizach czynników zmian i ich przebiegu, formułujące wyjaśnienia dotyczące przyczyn procesu transformacji systemów ekonomicznych i politycznych.

Zmiany społeczne badane są także z punktu widzenia zachowań jednostkowych i zbiorowych, małych i dużych grup społecznych.

Wielu teoretyków z analizą działań zbiorowych wiąże możliwość wyjaśnień istotnych przeobrażeń społecznych.

W ramach badań nad zmianą istotne miejsce zajmują badania doty­czące przemian w statusie, w położeniu ekonomicznym, w poziomie edukacji, w świadomości. Analiza tego typu zmian uważana jest za klucz do wyjaśnienia dalszych zmian o znacznie szerszym zasięgu. W studiach dotyczących zmian społecznych niektórzy badacze koncen­trują się na zmianach dokonujących się w organizacjach.

Analiza zmian społecznych może być zatem dokonywana na różnym poziomie. Może dotyczyć historii społeczeństwa ludzkiego, różnych typów społeczeństwa, różnych cywilizacji, różnych okresów w roz­woju cywilizacji, wreszcie konkretnych społeczeństw i konkretnych procesów. Zmiana społeczna analizowana jest przez socjologów zarówno w skali makro jak i mikro. Owa skala dotyczy wielkości grup spo­łecznych, instytucji i organizacji, lokalnego i globalnego charakteru analizowanych procesów.

Charakterystyczną cechą analiz dotyczących zmian społecznych jest zatem nie tylko zróżnicowany stopień ich ogólności, lecz także zróż­nicowany przedmiot badań. Socjologiczne teorie zmiany zorientowa­ne są na wyjaśnienia natury i przyczyn zarówno zmian jak i trwałości stosunków społecznych i ekonomicznych, politycznych, etnicznych, instytucji, organizacji, struktury, norm, wartości. Nie w jednako­wym stopniu wykazują zainteresowanie wszystkimi dziedzinami, w których zmiany występują.

Rozległy przedmiot badań teorii zajmujących się analizą zmian wiąże się z wielością interpretacji mechanizmów przeobrażeń w strukturach społecznych, w kulturze, religii, polityce, w organi­zacjach w życiu gospodarczym. Teorie kładą akcent na rozmaite czynniki wyjaśniające fenomen zmiany. Różne znaczenie przypisuje się zatem takim czynnikom, jak na przykład migracje, wojny, podbo­je, osiągnięcia naukowe, ideologie, tradycja, kultura, polityka, sposób organizacji, stosunki gospodarcze.

Wśród teorii zajmujących się charakterystyką zmian społecznych wyróżnia się między innymi te teorie, które badają zmiany społeczne z punktu widzenia tego, czy prowadzą one do zintegrowania systemu, do przezwyciężenia jego elementów dysfunkcjonalnych czy do burze­nia istniejących struktur oraz powoływania nowych stosunków i orga­nizacji. Ten rodzaj badań polega na analizie zmian jako czynników służących kontynuacji lub negacji przeszłości.

Ważnym nurtem dyskusji socjologicznej o zmianach społecznych jest nurt analizujący procesy kumulacji przeobrażeń wewnątrz syste­mu i rolę tego procesu w wywoływaniu zmian zasadniczych. Do tego nurtu poznawczego należały teorie ewolucji i równowagi. Traktowały one przeobrażenia wewnątrz systemu jak naturalne procesy społeczne, służące dostosowaniu w granicach określonych struktur.

Historia myśli socjologicznej odnotowuje permanentne dyskusje na temat tego, jakie rozmiary przeobrażeń w pewnej strukturze, czy też jakie typy przeobrażeń i w jakich strukturach, należy uważać za zmiany „znaczące", „centralne", a jakie za „marginalne". Mimo że w myśli socjologicznej pojawiło się wiele odpowiedzi na pytanie o genezę i mechanizmy zmian społecznych, zaprezentowane zostaną tylko wybrane teorie i cechy ich argumentacji.

Jedną grupę tych teorii stanowią te, które można zaliczyć do teorii konfliktu, upatrujące główną przyczynę znaczących zmian społecz­nych w konfliktach społecznych. Teorie te opierają się na założeniu, że do zmian w każdym społeczeństwie prowadzą sprzeczności i konflikty, dają jednak różne odpowiedzi na pytanie jakie typy konfliktów wy­wołują zmiany najważniejsze.

Max Weber (1864-1920) przedstawiał zmiany społeczne, losy społeczeństw, jako rezultat walki ludzi, grup w celu przezwyciężenia oporu i urzeczywistnienia swych partykularnych celów. Definiował władzę jako zdolność wpływania na innych, także wbrew ich woli, aby spowodować określone zachowania, zasłynął jednak z tego że zwrócił uwagę na znaczenie religii jako czynnika sprzyjającego zmianom eko­nomicznym, organizacyjnym i hamującego te zmiany.

Według R. Dahrendorfa każde społeczeństwo (i każdy jego ele­ment) podlega w każdym czasie zmianie — zmiana społeczna jest jego zdaniem wszechobecna. Jednocześnie w każdym społeczeństwie i w każdym czasie występują społeczne konflikty, zaś zmiany społecz­ne są wynikiem wzajemnych oddziaływań różnych elementów. Każde społeczeństwo opiera się na przymusie stosowanym przez jednych członków społeczeństwa wobec innych. Dla Dahrendorfa wyjaśnieniem genezy konfliktów prowadzących do zasadniczych zmian społecznych jest walka między różnymi grupami społecznymi o pozycje, o wła­dzę, o zmianę status qua prowadzącą do nowego typu zależności realizowanych przez aspirujący do władzy i panowania podmiot.

Dla innych teoretyków, np. Yilfreda Pareta (1848-1923), znaczą­cymi zmianami są wszelkie przejścia z jednego szczebla lub fazy cyklu rozwoju do innego. Akcentował on również fakt, że z życia społecznego nie można wyeliminować konfliktu i walki, twierdził, że sprzeczne interesy prowadzą do zmian tworzących nową równowa­gę społeczną. Pareto interesował się zwłaszcza relacjami między elita­mi rządzącymi i masami, upatrując istotny moment zmiany społecz­nej w wyczerpaniu się energii elit i gromadzeniu się aspiracji do pano­wania w klasach niższych. Dla Pareta istotne zmiany społeczne zwią­zane są z „krążeniem elit i mas". Jako istotny punkt graniczny proce­su zmian traktował izolację rządzących „elit" od „mas", co w świetle jego koncepcji oznaczało upadek elit i znaczącą zmianę społeczną.

4. PERSPEKTYWY POZNAWCZE ZMIAN SPOŁECZNYCH

Na pytanie, jaki aspekt ludzkich zachowań należy uważać za spo­łeczny, w jakiej dziedzinie rzeczywistości społecznej należy lokować zmiany społeczne, można uzyskać w socjologii różne odpowiedzi. Jedne teorie akcentują bowiem procesy psychologiczne jako dynami­zujące zachowania grup i będące podstawą zmiany społeczeństwa, zaś inne — na odwrót — akcentują przeobrażenia w systemie społecznym.

W literaturze socjologicznej wskazuje się na kilka perspektyw po­znawczych, w których analizuje się zmiany społeczne:

• psychologiczna (Freud, Horney),

• społeczno-psychologiczna (Simmel. Mead),

• socjologiczna (Durkheim, Marks, Parsons),

• biologiczna (społeczny darwinizm),

• geograficzny i klimatyczny determinizm.

Teorie związane z perspektywą psychologiczną identyfikowane są jako takie, które analizują zmiany społeczne przez pryzmat osobowoś­ci, traktują stosunki społeczne jako rezultat różnych instynktów, po­trzeb, możliwości, motywacji, uczuć. Przeobrażenia są interpretowane w tych teoriach jako rezultat przemian polegających na dopasowaniu się człowieka do środowiska, w którym żyje.

Socjologiczno-psychologiczna perspektywa oznacza zainteresowa­nie społecznymi przyczynami zmian w stosunkach między ludźmi, we wzorach zachowań indywidualnych i zbiorowych (np. G.C. Homans).

Socjologiczna perspektywa poznawcza odnosząca się do badania zmian społecznych wyróżniona jest jako uwzględniająca system społeczny jako pewną całość w analizie zmian rozmaitych typów interakcji i procesów, grup społecznych, stosunków między nimi. W tej perspektywie bada się także pewne elementy systemu społecznego, np. jego strukturę, organizację oraz wzajemne między nimi powiązania i zależności, wzajemny wpływ na siebie różnych czynników. Zmiany analizowane są w tej perspektywie poznawczej jako dotyczące stosunków społecznych, wartości i norm, instytucji itd.

Teorie socjologiczne w zależności od punktu widzenia postrzegają społeczeństwo przez pryzmat zmiany lub trwania.

Zdaniem współczesnych badaczy teorii zmiany społecznej charakte­rystyka zmian wymaga pewnych hipotez dotyczących natury społe­czeństwa, które pozwalają je interpretować bądź jako efekt ludzkich działań, które były niezamierzone bądź jako efekt działań celowo zo­rientowanych na zmianę.

Twierdzenie, na pozór oczywiste, że społeczeństwo jest w każdym okresie wynikiem urzeczywistnienia pewnych celów, że jego historia jest manifestacją ludzkich działań, organizacji, instytucji, aktywności różnych grup społecznych, posiada inną treść w zależności od teorii socjologicznej, na której gruncie jest interpretowane.

Jedni socjologowie społeczeństwo opisują jako funkcjonalnie zinte­growany system, inni — jako efekt procesu socjalizacji i działania mechanizmu kontroli społecznej.

Jedni widzą zmianę jako wynik dyferencjacji systemu — funkcjonal­nej specjalizacji części systemu i ponownej jego integracji wraz z nowymi elementami, inni jako rezultat konfliktów i sprzeczności.

Część teoretyków koncentruje się na analizie zmian w organizacji systemu, inni na rozwoju społecznym.

Uogólniając rozważania na temat różnych sposobów interpretacji zmian społecznych ich teorie sprowadza się na ogół do czterech naj­ważniejszych nurtów:

• teorie ewolucji, które akcentują komulatywny, adaptacyjny i line­arny charakter zmian,

• teorie równowagi, które bazują na pojęciu homeostazy i koncen­trują swe badania na warunkach, których następstwem jest stabilizacja,

• teorie konfliktu, które przyjmują, że zmiany dotykają wszystkich dziedzin życia społecznego i koncentrują się na analizie czynników powodujących tendencje destabilizacyjne,

• teorie cykliczne, które wychodzą z założenia, że społeczeństwa, kultury i cywilizacje zanikają i powstają.

Socjologiczne teorie zmian społecznych wyróżniają zmiany we­wnątrz systemu i zmiany samego systemu, zajmują się także bada­niem wskaźników zmian, za które uchodzą, np. dobrobyt, postęp, regres, innowacyjność, legitymizacja, równowaga, napięcia społeczne, niezadowolenie itd. Badają także tempo zmian oraz rozmiary zmian planowanych i żywiołowych.

Teorie zmiany społecznej pozwalają nie tylko odnotować zmiany, jakie dokonują się w społeczeństwie, pozwalają także zmiany progno­zować. Zajmuje się tym jednak głównie futurologia.

5. PRZYCZYNY ZMIAN SPOŁECZNYCH

Jednym z głównych problemów teorii zmiany społecznej jest wyjaś­nienie przyczyn zmian społecznych oraz mechanizmów, w których wyniku powstaje zmiana.

Przez przyczyny zmian społecznych rozumie się czynniki, które są konieczne dla wywołania określonych skutków. Natomiast przez pro­ces zmiany rozumie się przejście od jednego specyficznego stanu do innego, od jednych warunków do drugich.

O procesie zmiany decydują te czynniki, które zmianę wywołują, mają wpływ na jej przebieg. Teorie socjologiczne usiłują te czynniki wyodrębnić i opisać, starają się także scharakteryzować początek i koniec procesu zmian.

U podstaw istotnych zmian społecznych leżą rozmaite procesy pole­gające na tworzeniu nowych struktur, systemów, pewne zdarzenia wraz ze społecznymi reakcjami na nie, zachowania utrwalające lub niszczące istniejące stosunki, instytucje, organizacje, normy, wartości, postawy.

Podczas gdy pojęcia zmiana, rozwój, ewolucja traktowane są w li­teraturze jako wskazujące na formy zmian dokonujących się w okreś­lonym czasie, to pojęcie proces uważane jest za kładące nacisk na różne manifestacje przebiegu zmian w czasie. Pojęcie procesu zmiany obejmuje zdaniem teoretyków takie problemy jak czynniki zmiany, kierunek zmiany, przebieg i formy zmiany.

Procesami społecznymi są np. racjonalizacja organizacji życia spo­łecznego, rozwój nauki, tworzenie państwa, narodu, wzrost, partycy­pacji, wprowadzanie nowej technologii, akumulacja kapitału, konsump­cja masowa, eksplozja ludnościowa, urbanizacja, rozwój komunikacji, wzrost gospodarczy, deprywacja itd.

W ramach badania przyczyn zmian społecznych toczyły się dysku­sje między zwolennikami psychologicznych i socjologicznych teorii zmiany społecznej. Spór dotyczył kwestii jakie przeobrażenia są rezultatem realizacji określonych celów, a jakie wynikiem nieznanych popędów i skłonności, kto jest demiurgiem działań prowadzących do zmian — indywidua, czy siły społeczne.

Psychologiczne teorie zmiany społecznej jako ważną przyczynę zmian traktują wolę, życzenie, popęd, lęk. Proces zmiany traktują jako manifestację przeżyć, indywidualnych życzeń, motywacji, zamiarów (np. konkurencja jako motyw działania). Teorie psychologiczne coraz częściej zajmują się również zbiorowymi działaniami nastawionymi na realizację określonych celów. Analiza dynamiki zachowań zbiorowych uwzględniająca rolę ich społecznych uwarunkowań świadczy o zbliże­niu analiz psychologicznych do socjologicznych.

W ramach analizy przyczyn zmian społecznych przedmiotem badań socjologicznych były także rozstrzygnięcia dotyczące roli wybitnych jednostek i elit w inicjowaniu społecznych przeobrażeń: Webera kon­cepcja charyzmatycznego przywódcy; teoria krążenia elit V. Pareta; żelazne prawo oligarchii R. Michelsa; teoria politycznej klasy rządzą­cej G. Moski.

Większość socjologicznych wyjaśnień zmiany da się uporządkować przy pomocy kryterium sposobu postrzegania źródła zmiany; zmiana spowodowana wewnętrzną dynamiką struktur, organizacji społeczeń­stwa — zmiana jako rezultat bodźców zewnętrznych. Jest to kryte­rium, które teorie socjologiczne pozwala podzielić na wyjaśniające zmianę przyczynami endogennymi i egzogennymi.

Inny podział teorii zmian można przedstawić opierając się na kryterium wyjaśnień jednoprzyczynowych, przypisujących jednemu czynnikowi wywoływanie znaczących zmian społecznych i wieloprzyczynowych, wskazujących na wiele czynników zmian. Przyczyny zmian brane pod uwagę w teoriach zmiany społecznej są bardzo zróżnicowane: np. innowacje techniczne, sprzeczności ekonomiczne, interesy elit, wpływ innych wzorów kultury, konflikty, interwencje zewnętrzne, osobowość, gospodarka, polityka, religia, wychowanie, wykształcenie.

1

---