ROZDZIAŁ II

Metody badań własnych

1 Cel i przedmiot badań

Badanie naukowe jest wieloetapowym procesem zróżnicowanych wewnętrznie działań mających zapewnić nam obiektywne, dokładne
i wyczerpujące poznanie wybranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, technicznej, społecznej lub kulturowej. ¹

Efektem prowadzonych różnorodnych badań jest wiedza, która będąc odzwierciedleniem badanej rzeczywistości pozwala nam na formułowanie odpowiednich wniosków. Aby uzyskana wiedza była odzwierciedleniem badanej rzeczywistości, każde badanie wymaga od badacza szeregu czynności przygotowawczych pod względem metodycznym i merytorycznym. Należy do nich wyznaczenie celu badań, sformułowanie problemów i hipotez, wybranie odpowiedniej metody i techniki. ²

Na konferencji UNESCO w Tbilisi, w 1977r, stwierdzono, że kształcenie ekologiczne, zmierzające do ochrony i ulepszania środowiska winno obejmować wszystkich ludzi, we wszystkich kategoriach wieku i wszystkich stopni formalnego i nieformalnego wykształcenia. Polska, jako jeden z wielu krajów, jest sygnatariuszem deklaracji w Tbilisi, tym samym na nauczycielach wszystkich szczebli edukacji spoczywa odpowiedzialność za jej realizację.³

Każde badanie pedagogiczne bez względu na rodzaj i charakter, musi mieć jasno sprecyzowany cel. J. Such w swej definicji określa, co powinno być celem każdego badania pedagogicznego – „ zasadniczym celem poznania naukowego jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, maksymalnie prostej,
o maksymalnej zawartości informacji – takie to dopiero poznanie prowadzi do wyższych form funkcjonowania wiedzy, a są nimi: prawa nauki prawidłowości”.⁴

Celem moich badań jest prześledzenie znaczenia wycieczek
w rozwijaniu pojęć ekologicznych u dzieci 6 letnich, jak również stan wiedzy ekologicznej.

2 Określenie problemu badawczego głównego i problemów szczegółowych

Podstawowym warunkiem podejmowania wszelkich badań naukowych jest uświadomienie sobie przez badacza problemów, a często także i hipotez roboczych, określających w sposób możliwie precyzyjny cel i zakres planowanych przedsięwzięć badawczych. Bez wyraźnie sformułowanych problemów i hipotez trudno byłoby dokonać większego postępu lub nowych odkryć w dziedzinie interesujących nas faktów i zjawisk. (...) Działania nie podporządkowane żadnym celom, dokonywane na zasadzie prób i błędów, skazane są z natury rzeczy na niepowodzenie.⁵

Aby móc zrealizować zakładane cele badań trzeba sformułować problemy badawcze.

Problem – poważne zagadnienie, zadanie wymagające rozwiązania, kwestia do rozstrzygnięcia.⁶

S. Nowak uważa, że „(...) problem badawczy to tyle co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”.⁷

Podobnego zdania jest M., Łobocki twierdząc, że „problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych”.⁸

Według T. Pilcha „ problem badawczy określa zakres naszej niewiedzy, zawartej w temacie badań”.⁹

Natomiast J. Pieter traktuje przedmiot badawczy jako „ swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku
w dotychczasowej wiedzy) oraz cel i granicę pracy naukowej”.¹⁰

Jak wynika z przytoczonych definicji, problem badawczy można przedstawić jako pytanie. Formułowanie, więc problemu polega na rozbiciu tematu na pytania, które muszą spełniać kilka warunków:

• muszą wyczerpywać zakres naszej wiedzy

• muszą zawierać zależności między zmiennymi

• muszą być rozstrzygalne empirycznie ¹¹

W mojej pracy postawiłam następujący problem główny:

W jaki sposób wycieczka jako forma pracy w przedszkolu z dziećmi 6 letnimi wpływa na rozwój pojęć ekologicznych?

2. Problemy szczegółowe sformułowałam następująco:

1. W jaki sposób poznawanie różnych środowisk przyrodniczych wpływa na rozwój pojęć ekologicznych?

2. Czy moment rozpoczęcia edukacji proekologicznej ma wpływ na rozwój pojęć ekologicznych?

3. Jaki wpływ ma dom rodzinny na świadomość ekologiczną dzieci?

3 Zdefiniowanie hipotezy głównej i szczegółowych

Hipoteza jest pierwszym i koniecznym elementem naukowego badania jakiegokolwiek wycinka rzeczywistości.¹²

Jest to „zdanie nie w pełni uzasadnione, rozważane jako racja pewnych uznanych już zdań, założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające sprawdzenia, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk lub praw, jakiekolwiek orzeczenie niezupełnie pewne, przypuszczenie” ¹³

Na temat hipotez wypowiadało się wielu uczonych.

T. Kotarbiński stwierdza „ Przez hipotezę rozumie się na ogół
w metodologii takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczony dotąd zespół faktów będących dotąd problemem.” ¹⁴

T. Pilch: „ Hipotezą nazywa się wszelkie twierdzenie częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą, którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc także i domysł w postaci uogólnienia osiągniętego na podstawie danych wyjściowych.”¹⁵

W. Zaczyński pisze że: „ Nas interesuje nie hipoteza w ogóle, lecz jej ściśle określona przymiotnikiem odmiana, a mianowicie hipoteza robocza.(...) Hipoteza robocza jest pierwszą propozycją odpowiedzi na pytanie zawarte
w problemie badawczym.”¹⁶

M. Łobocki uważa, że „ hipotezy robocze stanowią stwierdzenia, co, do których istnieje pewne prawdopodobieństwo, że są właściwym rozwiązaniem sformułowanych poprzednio problemów badawczych. Są one, więc zawsze tylko założeniem badań, a nigdy końcowym rezultatem lub płynącym z nich wnioskiem. Inaczej wyrażając się można powiedzieć, że hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań.” ¹⁷

Do problemów badawczych mojej pracy, sformułowałam hipotezę główną i hipotezy szczegółowe.

Hipoteza główna:

Zakłada się, że wycieczki są podstawowym warunkiem rozwoju wiedzy w zakresie rozwijania pojęć ekologicznych u dzieci 6 letnich.

Hipotezy szczegółowe:

1. Zakłada się, że poznawanie różnych środowisk przyrodniczych w trakcie wycieczek wpływa wprost proporcjonalnie na rozwój wiedzy z zakresu ekologii u dzieci sześcioletnich.

2. Zakłada się, że im młodsze dziecko przychodzi do przedszkola tym szybciej i systematyczniej rozwija się jego zasób pojęć ekologicznych.

3. Zakłada się, że dzieci z rodzin o średnim i wyższym poziomie wykształcenia osiągają lepsze wyniki w badaniu poziomu pojęć ekologicznych.

4 Określenie zmiennej i wskaźników

Podstawowym celem badań naukowych jest wykrycie związków, zależności, interakcji zachodzących między badanymi zjawiskami, które określamy mianem zmiennych.¹⁸

„ Cała nauka opiera się na założeniu, że podobne zdarzenia zachodzą
w podobnych okolicznościach” napisał E.B. Wilson¹⁹.

Na tej podstawie T. Pilch uważa, że to, co daje się zaobserwować
w każdym zdarzeniu lub zjawisku to kilka podstawowych cech konstytutywnych dla każdego zdarzenia, które przyjęło się
w metodologii nazywać zmiennymi (...). Każde zjawisko posiada takie zmienne i w każdej sytuacji badawczej musimy umieć odszukać
i nazwać zespół zmiennych tworzących jakiś fakt, zdarzenie lub proces.²⁰

Według Z. Zaborowskiego „zadania pedagogiki, podobnie jak każdej nauki empirycznej, polegają na opisie i klasyfikacji zjawisk, ustaleniu zależności miedzy nimi i wyjaśnieniu tych zależności. Zjawiska występujące
w procesie nauczania i wychowania podlegają zmianom ilościowym
i jakościowym, stąd można je określać mianem zmiennych.”²¹

W badaniach naukowych następuje podział zmiennych ze względu na zachodzące między nimi zależności i związki przyczynowe.

Wyróżniamy zmienne:

• niezależne

• zależne

• pośredniczące

Zmiennymi niezależnymi są zjawiska wpływające na powstawanie
i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi. Zmienną zależną nazywamy zjawisko podlegające wpływom innych zjawisk. Czynnik łączący zmienną niezależną ze zmienną zależną to zmienna pośrednicząca. Zmienne pośredniczące to czynniki wewnętrzne mogące modyfikować wpływ warunków zewnętrznych na zachowanie się. Tak więc zmienną zależną można określić jako to co jest wyjaśniane, zaś zmienną niezależną pośredniczącą to, co wyjaśnia.²²

Wcześniejsze sformułowanie problemów i hipotez pozwoliło mi na określenie następujących zmiennych:

Zmienna niezależna:

Wpływ wycieczki na rozwój pojęć ekologicznych.

Zmienna zależna:

Poziom pojęć ekologicznych u dzieci 6 letnich.

Aby obrazowo i komunikatywnie opisać zmienne musimy posłużyć się określonymi wartościami opisowymi. Te empiryczne czynniki, wskazujące jaka jest badana cecha nazywamy wskaźnikami.

Według S. Nowaka „Wskaźnik, to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z pewnością, bądź wreszcie
z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, że zachodzi zjawisko, które nas interesuje.” ²³

Według Z. Zaborowskiego „ Wskaźnik, jak mówi sama nazwa, wskazuje na określone zjawiska obserwowalne, a często mierzalne, które pozwalają nam stwierdzić, że zaszło zjawisko, które wskaźnik określa.” ²⁴

W mojej pracy określiłam następujące wskaźniki:

• zorganizowane wycieczki

• organizowanie i pielęgnacja kącika przyrody

• różne formy zajęć bazujące na doświadczeniach wyniesionych z wycieczki

• posiadana wiedza z zakresu ekologii

5 Omówienie metod badań zastosowanych w pracy

Jednym z podstawowych warunków każdej pracy badawczej jest wybór odpowiedniej metody i technik badawczych. Nie ma jednak zgodności
w definiowaniu tych pojęć. W znaczeniu ogólnym metoda oznacza sposób postępowania. Przez metodę rozumiemy sposób systematycznie stosowany, to znaczy stosowany w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się analogicznego zadania.²⁵

M. Łobocki uważa, że „ metody są z reguły pewnym ogólnym systemem reguł, organizowania określonej działalności badawczej tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań, skierowanych z góry na założony cel badawczy.”²⁶

Natomiast zdaniem A. Kamińskiego metoda badań to „ zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujący najogólniej całość postępowań badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu badawczego.” ²⁷

• Obie te definicje są zgodne co do tego, że metoda musi obejmować wszelkie czynności badacza oraz musi być ukierunkowana na realizację założonego celu. T. Pilch przez metody badań rozumie „zespół teoretycznie uzasadnionych i instrumentalnych czynności obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”

Decydując się na wybór jednej z wymienionych metod, należy dostosować do niej odpowiednie techniki badawcze. Zdaniem
M. Łobockiego „ techniki badawcze (...) są bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań.” ²⁸

Natomiast A. Kamiński uważa, że są to „ czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów.” ²⁹

Pierwsza z definicji traktuje techniki badawcze jako sposoby postępowania, tylko bardziej sprecyzowane i konkretne. Według drugiej, techniki badawcze są określane i uwarunkowane przez dobór jednej
z metod badawczych.

Metodą, którą zastosowałam w swojej pracy, jest test osiągnięć szkolnych.

Wg W. Okonia „test w pedagogice i psychologii jest próbą, która umożliwia ustalenia charakteru i poziomu czynności psychicznych oraz osiągnięć szkolnych dzieci. Na ogół test składa się z racjonalnie dobranego zestawu zadań, które ma wykonać osoba badana. Dobór i układ zadań testowych (pytań, poleceń, rysunków, obrazków) zależy od charakteru badanych czynników u interesujących badacza grupy .”³⁰

W opinii M. Łobockiego test osiągnięć szkolnych „ stanowi udoskonalony sposób sprawdzenia i ocenienia stopnia opanowania przez uczniów wiadomości i umiejętności w zakresie określonego przedmiotu nauczania. Toteż każdy tego rodzaju test jest zbiorem zadań, których cechą wspólna jest to, że wiążą się one tematycznie z jednym obszarem wiedzy.”³¹

Zdaniem B. Niemierki „test osiągnięć szkolnych jest zbiorem zadań przeznaczonych do rozwiązywania w toku jednego zajęcia szkolnego i dostosowanych do określonej treści nauczania w taki sposób, aby z ich wyników można było ustalić, w jakim stopniu treść ta jest opanowana przez badanego.”³²

Testy osiągnięć szkolnych dzielą się:

• pod względem typu czynności ucznia na: testy ustne, pisemne, praktyczne

• pod względem typu dokonywanego pomiaru na: testy sprawdzające i różnicujące

• pod względem zasięgu stosowania na testy szerokiego użytku i nauczycielskie

• pod względem zaawansowania konstrukcyjnego na testy standaryzowane i nieformalne

Testy standaryzowane są to testy, które poddano standaryzacji tzn.: ułożono plan testu (zapewniając trafność testu), sprawdzono próbnie test (oszacowano na podstawie otrzymanych wyników współczynnik rzetelności), obliczono współczynnik trudności i mocy różnicującej zadań, uzyskano recenzje zadań od nauczycieli i metodyków przedmiotu.

1^ Wł. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. WsiP Warszawa 1995, s. 9

2^ T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. W. Żak, Warszawa 1995, s. 3-17

3^ D. Cichy: Kształtowanie dla ekorozwoju (W) Edukacja ekologiczna i zdrowotna dzieci i młodzieży. Materiały z ogólnopolskiego Seminarium Naukowego Ameliówka k/ Kielc, Warszawa 1994.

4^ T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. W. Żak, Warszawa 1995, s. 8

5^ M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. PWN, Warszawa 1984, s. 55

6^ S. Szymczak: Słownik języka polskiego. PWN, Warszawa 1988

7^ S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych. PWN, Warszawa 1970, s. 214

8^ M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. PWN, Warszawa 1984, s. 55

9^ T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. PWN, Warszawa 1995, s. 24

10^ J. Pieter: Ogólna metodologia pracy naukowej. Wrocław-Warszawa 1967, s.67

11^ T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. W. Żak, Warszawa 1995, s. 24-25

12^ W. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. WsiP, Warszawa 1995, s. 61

13^ S. Szymczak: Słownik języka polskiego. PWN, Warszawa 1988

14^ T. Kotarbiński: Elementy teorii poznania, logiki i metodologii nauk. Warszawa 1961, s. 34

15^ T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. W. Żak, Warszawa 1984, s. 26-27

16^ W. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela. WSiP, Warszawa 1997, s. 60

17^ M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. PWN, Warszawa 1984, s. 74

18^ Z.B. Skorny: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. 1984, s. 48

19^ T.Pilch: Zasady badań pedagogicznych, W. Żak, Warszawa 1995, s. 31

20^ T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych, W. Żak, Warszawa 1995, s. 31

21^ Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii badań, Ossolineum, Warszawa 1973, s. 54

22^ Z. Skorny: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. 1984, s. 50

23^ S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych. 1970, s. 102

24^ Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii, Ossolineum, 1973, s. 150

25^ T. Kotarbiński: O pojęciu metody. W: Wybór pism, T.I. PWN, Warszawa 1957, s. 708

26^ M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984, s. 115

27^ A. Kamiński: Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. (w) Metodologia pedagogiki społecznej, Praca zbiorowa pod kierunkiem naukowym R. Wroczyńskiego, T. Pilcha, Wrocław, W-wa, K-ów, Gdańsk 1974, s. 65

28^ M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. PWN, Warszawa1984, s. 115

29^ T. Pilch: Tamże, s. 116

30^ W. Okoń: Słownik Pedagogiczny, Warszawa 1981 s. 317

31^ M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych, PWN Warszawa 1984 s. 147

32^ B. Niemierko: ABC testów szkolnych, Warszawa 1975 s. 9