Masaż w pracy z dzieckiem głęboko upośledzonym

informacje zebrane z różnych źródeł Masaż klasyczny w pracy z dzieckiem z głęboką niepełnosprawnością intelektualną      WSTĘP Człowiek jest istotą, u której zdolność percepcji świata zewnętrznego rozwinęła się w największym i najbardziej zróżnicowanym stopniu. Zdolność ta byłaby niemożliwa bez specyficznych organów percepcji, takich jak: uszy, oczy, skóra. Ostatni z nich, tj. skóra, oraz mięśnie i stawy składają się na tzw. percepcję somatyczną. Ciało postrzega samo siebie, postrzega również swoje ruch, ale zwłaszcza wszystko to co je dotyka. Doświadczanie dotyku jest pierwszym wrażeniem, jakiego doznajemy, i ostatnim, które tracimy. Skóra więc staje się najbardziej wrażliwym kanałem sensorycznym, jaki posiadamy. Jest powierzchniowo największym receptorem naszego ciała, mogącym rejestrować bardzo różnorodne naciski, bodźce; przyjmować informacje i stymulacje. Stanowi więc nieodłączny element kontaktu dotykowego. Skóra i nierozłączny z nią dotyk, są więc dla naszego rozwoju szczególnie ważne. 1.      Układ dotykowy, wrażliwość dotykowa, obronność dotykowa jako podstawa komunikacyjna i percepcyjna dziecka z głęboką niepełnosprawnością intelektualną.   Tradycyjnie uważa się, że człowiek posiada pięć zmysłów: dotykowy, oraz powonienia, smaku, wzroku i słuchu. Każdy narząd zmysłu jest wyspecjalizowaną strukturą, składającą się z jednej lub więcej komórek receptorowych i tkanki dodatkowej. Większość receptorów są to komórki nerwowe, których neuryty biegną bezpośrednio do centralnego układu nerwowego, względnie łączą się synaptycznie z jednym lub więcej neuronami skojarzeniowymi, które z kolei łączą się z centralnym układem nerwowym. Stryktury dodatkowe (które modyfikują i określają naturę bodźca) to tzw. mechanoreceptory. Mechanoreceptory skóry są wrażliwe na rozciąganie, ściskanie, skręcanie wywierane na tkankę skóry, oraz dodatkowo zapewniają informacje o kształcie, fakturze, ciężarze i proporcjach obiektów dotykanych przez skórę. Informacje płynące z ciała poprzez skórę docierają głównie do dwóch obszarów mózgu: ruchowego i czuciowego. Obszary te zwanę są obszarem czuciowo – ruchowym kory mózgowej, a układ – skóra, mięśnie i stawy, który dostarcza mu informacji – zmysłowym układem czuciowo – dotykowym. Do obszaru kory ruchowej mózgu należy odpowiedzialność za ruch każdego najmniejszego nawet mięśnia naszego ciała, zwłaszcza dłoni i ust. Kora czuciowa z kolei odbiera wrażenia temperatury, bólu i prioprioceptywne (płynące  z wnętrza ciała informacje o jego położeniu w ruchu i statyce). Receptory czuciowe można podzielić na dwie grupy: a)      wielokomórkowe, tzw kapsułki lub ciałka, oraz b)      wolne zakończenia nerwowe, które rozgałęziają się na kształt drzewek.   Ad.a) Zakończenia „kapsułkowe” i ciałka to: -         ciałka PACINIEGO – leżą w głębszej warstwie skóry i informują one mózg o tym, co i z jaką siłą naciska na nie z zewnątrz, dostarczają informacji związanych z kurczeniem i rozkurczaniem się ścięgien podczas ruchu, są też receptorami wibracji; -         ciałka MEISSNERA – zlokalizowane płyciej – w opuszkach palców, podeszwach stóp, języku i wargach – odpowiadają za wzmożoną wrażliwość wymienionych okolic ciała. Reagują na lekkie bodźce dotykowe.   Ad.b) W wolne zakończenia nerwowe szczególnie bogate są okolice pokryte włosami i włoskami. Owłosione części ciała są znacznie bardziej czułe na delikatny dotyk czy muśnięcie, niż gładkie, bezwłose. Reasumując: struktury umiejscowione w skórze i na jej powierzchni odbierają wrażenia lekkiego i głębokiego dotyku; nacisku, wibracji, ciepła, zimna, bólu i przesyłają te informacje do mózgu. Wrażenia czuciowe docierają tam z całej skóry i biegną do niemal wszystkich jego obszarów i poziomów. Świadomość tego procesu stanowi podstawę do terapii. Dotyk staje się niezmiernie ważny w opanowywaniu przez ucznia umiejętności sensoryczno – motorycznych oraz praksji (zdolność planowania ruchów). Ma taż duży wpływ na rozwój wzroku i do pewnego stopnia – słuchu.               OBRONNOŚĆ  DOTYKOWA   Często, zwłaszcza u dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, zauważamy negatywną reakcję na bodźce dotykowe. Gdy kontakt dotykowy nie jest lubiany, możemy mieć do czynienia z tzw. obronnością dotykową. Reakcja dziecka polega na dążeniu do odcięcia się, ucieczki od drażniącego bodźca. Ma ona różne nasilenie – od niewielkiego poczucia dyskomfortu po przytłaczający lęk. Wraz z obronnością dotykową często występuje też nadpobudliwość i zaburzenia koncentracji uwagi.             Oto typowe symptomy obronności dotykowej: 1)      Głowa: niechęć do mycia, czesania, szczotkowania włosów; 2)      Twarz i okolica oralna: nie lubi mycia twarzy, szczotkowania zębów, ujawnia nadwrażliwość na pewne pokarmy, smaki, zapachy. 3)      Ręce: dziecko unika lepkich i ziarnistych materiałów, faktur (piasek, klej) lub miękkich i puszystych (maskotki), bądź ostrych, chropowatych. Nie lubi brać przedmiotów do ręki, może trzymać długopis lub sztućce ledwie końcami palców. 4)      Stopy: dziecko nie lubi chodzenia boso, po piasku, trawie. 5)      Odzież: dziecko nie lubi metek ubraniowych, szorstkich, obcisłych tkanin. Preferuje długie rękawy nawet w gorące dni. 6)      Ciało: dziecko nie lubi powiewu wiatru na mokrym ciele, podczas pływania czy kąpieli. 7)      Uczucia: dziecko woli inicjować pocałunki lub uściski, nie lubi niespodziewanego dotknięcia czy przytulenia. 8)      Nadwrażliwość dotykowa jest najbardziej widoczna w obrębie twarzy, ust, szyi i na podeszwie stóp.   Ogólne wskazania terapeutyczne: 1)      Bodźce czuciowe muszą być starannie wyselekcjonowane, a ich liczba stopniowo i z rozwagą zwiększana. 2)      Ucisk jest lepiej tolerowany aniżeli lekkie, delikatne dotykanie. Zaczynamy od mocnego i zdecydowanego głaskania niedrapiącą szczoteczką, ręcznikiem lub gąbką i stosujemy je na ręce, dłonie, nogi i stopy, nie dłużej niż 10 – 20 sek. 3)      Jeżeli dziecko jest już dostatecznie duże, powinno się je zachęcać do samodzielnego używania szczoteczki. Osoba z obronnością dotykową lepiej toleruje samodzielne dotykanie, aniżeli bodźce dotykowe dostarczane jej przez kogoś innego. 4)      W procesie „odwrażliwiania” okolice ust, głowy i szyi uwzględniamy na końcu, zaś gdy zauważymy postępy w terapii – stopniowo podejmujemy eksperymenty z innymi materiałami.       2.      Masaż klasyczny – wiadomości podstawowe.   Masaż klasyczny jest to takie zastosowanie klasycznych technik masażu, których celem będzie uzyskanie efektu terapeutycznego z uwzględnieniem istniejących u chorego warunków anatomicznych i fizjopatologicznych (Prochowicz 1991 „Podstawy masażu leczniczego”, Warszawa PZWL). Celem  masażu klasycznego jest zadziałanie na układ ruchu (mięśnie, stawy), na skórę, tkankę łączną, tkankę tłuszczową, zakończenia nerwowe, układ krwionośny i chłonny; ale też zadziałanie na emocje i psychikę dziecka. Stąd, jak wskazuje definicja, musimy brać pod uwagę warunki anatomiczne i fizjopatologiczne naszego „małego pacjenta”, a zatem wszystko to, co może spowodować, iż działanie terapeutyczne nie będzie skuteczne lub też przyniesie odwrotny skutek. Składają się na to indywidualne cechy każdego dziecka, dzięki którym będziemy wiedzieli, jakie techniki zastosować, do jakich części ciała, z jaką intensywnością i jak długo.             Mechanizm działania masażu jest bardzo skomplikowany i można go podzielić na działanie lokalne (miejscowe), oraz na działanie centralne (ogólne).             Działanie lokalne masażu polega na mechanicznym przepłtwie krwi w naczyniach krwionośnych oraz chłonki w naczyniach chłonnych. Należy przyjąć, że operowanie przez masażystę poszczególnymi technikami miejscowo zwiększa przemieszczanie się płynów przez układ naczyniowy. Masażysta masując wytwarza tarcie, podczas którego tworzy się ciepło. Wpływa ono na rozszerzenie naczyń krwionośnych a przez to zwiększa przepływ krwi przez mięśnie, przyspiesza dostarczanie substancji odżywczych i jednocześnie wydalając produkty przemiany materii. Masaż wzmaga dopływ tlenu do komórek mięśniowych.             Działanie centralne masażu polega na pobudzaniu układu nerwowego, który za pomocą ruchów i czynności koordynacyjnych kory mózgowej jest w stanie wpłynąć na wszystkie narządy i układy naszego organizmu.             Pełen masaż klasyczny składa się z siedmiu technik i należą do nich: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibracja, wałkowanie, wyciskanie. GŁASKANIE Głaskanie to ruch posuwisty, zawsze w kierunku serca, wykonywany stroną dłoniową ręki masażysty. Głaskanie zawsze zaczyna i kończy każdy masaż, a jako jedyna technika może stanowić rodzaj „przerywnika” między pozostałymi technikami. W terapii dzieci z upośledzeniem umysłowym staje się często techniką o działaniu rozluźniająco – przeciwbólowym.             W zależności  od powierzchni masowanej głaskanie możemy wykonać:                         -         całą powierzchnią dłoniową jednej ręki lub obu, -         grzbietową strona ręki, -         grzbietową stroną ręki pierwszego i drugiego szeregu paliczków, -         ręką ściśniętą w pięść, -         kłębikiem kciuka lub kłębikiem palca małego, -         całymi powierzchniami dłoniowymi kciuków. W przypadku dzieci o większej wrażliwości dotykowej, możemy wykonać głaskanie samymi opuszkami palców. Sam mechanizm głaskania sprowadza się do uciskania żył i przesuwania słupa krwi żylnej w stronę serca. W opróżnionych żyłach powstaje ujemne ciśnienie i na miejsce krwi żylnej napływa krew tętnicza, powodując szybsze i lepsze odżywienie tkanek. Głaskanie podnosi temperaturę skóry, polepsza jej ukrwienie, wpływa kojąco na ból.               Głaskanie wykonujemy w tempie ok. 25 ruchów na minutę.   ROZCIERANIE Rozcieranie to energiczne i silniejsze wykonywanie kolisto – posuwistych ruchów na masowanej części ciała.   Rozcieranie najczęściej wykonujemy: -         opuszkami palców 2-5 jednej lub obu rąk, -         opuszką poszczególnych palców z osobna, -         opuszkami obu kciuków. Rozcieranie przynosi kilka podstawowych efektów: -         ruch rozcierania rozdziela i rozgniata nagromadzone złogi; -         rozluźnia i rozciąga zrosty, blizny skóry, ścięgien, mięśni; -         usuwa czynniki chorobowe znajdujące się pod skórą, w tkankach oraz stawach; -         zmniejsza pobudliwość nerwową, rozluźnia mięśnie. Rozcieranie wykonujemy w tempie 60-100 ruchów na minutę – naprzemiennie. Rozcieranie nadaje się do stosowania zwłaszcza u dzieci autystycznych.   UGNIATANIE Ugniatanie stanowi zasadniczą część masażu klasycznego, służy przede wszystkim do masowania samych mięśni. Ugniatając  wykonujemy ruch unoszenia, uciskania i wyciskania tkanki masowanej. Ruch jest też wykonywany naprzemiennie, prostopadle do masowanej części ciała.             Efekty: -         usuwa tzw. „produkty zmęczenia” z mięśni; -         pobudza włókna mięśniowe do skurczu, które wypychają płyny międzytkankowe, a w ich miejsce napływają nowe substancje odżywcze; -         pobudza mięśnie, podnosi ich napięcie i odżywianie, co zapobiega zanikom mięśniowym; -         zwiększa elastyczność ścięgien, sprzyja rozciąganiu przykurczonych powięzi; -         może być traktowana jako bierna gimnastyka dla mięśni i naczyń, dlatego stosowana jest w niewydolności mięśni; -         sprzyja przyspieszaniu procesów regeneracyjnych uszkodzonych mięśni; -         pobudza ośrodkowy układ nerwowy.   Przy nadwrażliwości dotykowej stosujemy ugniatanie w następujący sposób: 1)      Przesuwając opuszki palców po powierzchni ciała dziecka (podobnie do rozcierania, tylko bardziej intensywnie). 2)      Obejmując z jednej strony kończynę kciukiem (np. podudzie), a      z drugiej opuszkami palców. Ugniatanie jest wskazane ze względu na powodowanie podrażnień prioprioceptywnych, co przyczynia się do pobudzania w ośrodkowym układzie nerwowym i stymulacji poczucia własnego ciała.             Ugniatanie wykonujemy w tempie 40-50 ruchów na minutę (na granicy bólu).               Opisane wyżej trzy techniki masażu są technikami najczęściej wykorzystywanymi w pracy z dzieckiem z upośledzeniem umysłowym. Jeżeli zamierzony przez nas efekt masażu nie jest ściśle usprawniający, lecz relaksacyjny lub doskonalący samopostrzeganie – to stanowią one wystarczającą bazę dla osiągnięcia celu. Są jednak dzieci, dla których głaskanie, rozcieranie i ugniatanie są metodami zbyt łagodnymi, dlatego wprowadzamy do ich terapii pozostałe.   OKLEPYWANIE Oklepywanie to silny bodziec mechaniczny, wywołujący maksymalne przekrwienie masowanej części ciała. Uderzenia oklepujące powinny być krótkie, szybko następujące po sobie (sprężystość takich ruchów czyni je bezbolesnymi i chroni przed powstawaniem sińców). Przy oklepywaniu mięśnie powinny być całkowicie rozluźnione.   Siła bodźca  różnicuje wpływ oklepywania:  -         słabe oklepywanie zmniejsza napięcie mięśni, działa uspokajająco na system nerwowy; -         silne oklepywanie zwiększa napięcie mięśni, rozszerza naczynia krwionośne, miejscowo podwyższa temperaturę ciała, pobudza układ nerwowy. Oklepywanie wykonujemy w zanikach mięśni lub gdy są one osłabione, aby pobudzić je do skurczów. Szybkie oklepywanie może rozluźnić, a wolne – rozładować wściekłość.               Rodzaje oklepywania: -         „miotełki”, -         „miseczki”, -         „siekanie” (kłębikami palców małych), -         półpiąstki, -         piąstki, -         gąski. Oklepywanie wykonujemy w tempie ponad 100 uderzeń na minutę, przy czym kierunek masażu jest dowolny, ruchy uderzające możemy wykonywać zarówno w górę jak i w dół.   WIBRACJA Wibracja to ruch drgający wykonywany całą dłonią na powierzchni masowanej. Wywołane drgania przesuwają płyny ustrojowe, co wpływa na szybszy dopływ nowych płynów do chorych miejsc.               W zależności od siły bodźca wpływ wibracji jest różny: -         słaba wibracja wpływa uspokajająco na mięśnie, usuwając z nich napięcie, -         silna wibracja pobudza ośrodkowy układ nerwowy oraz powoduje wzmożone napięcie mięśniowe.   Wibracja może być  stabilna lub labilna: 1)      wibrację stabilną wykonujemy przykładając nieruchomo dłoń lub opuszki palców centralnie do masowanej części ciała. 2)      wibrację labilną wykonujemy przesuwając dłoń lub opuszki palców po masowanej części ciała w osi długiej, dosercowo.   Czas wibracji sprowadza się do kilkunastu sekund.   WAŁKOWANIE Wałkowanie jest odmianą ugniatania, a więc i jego działanie jest podobne. Używane jest jedynie przy masażu rąk i ud.   Wałkowanie wykonujemy przykładając strony dłoniowe obu rąk do masowanej części ciała tak, że palce obu rąk zwrócone są w kierunkach przeciwnych. Jedna ręka zaś ułożona jest od dołu, druga zaś od góry. Ruch wałkowania odbywa się poprzecznie do osi długiej ramienia czy uda. Ruch wałkowania wykonujemy dosercowo, prowadząc energiczne ruch rąk w strony przeciwne.   Zasady obowiązujące przy wykonywaniu masażu: 1.      Wszystkie techniki w masażu klasycznym wykonujemy wzdłuż przebiegu  naczyń limfatycznych albo w kierunku najbliższych węzłów chłonnych, zawsze w kierunku serca. 2.      Węzłów chłonnych nie masujemy. 3.      Masaż zawsze wykonujemy na obnażonej części ciała. 4.      Ułożenie pacjenta powinno być wygodne tak, aby mięśnie były rozluźnione. 5.      Masaż nie powinien sprawiać pacjentowi bólu, winien być wykonywany na granicy bólu i przyjemności. 6.      Czas trwania masażu jednej części ciała wynosi ok.. 10 - 14 min., masaż całkowity (całego ciała) 45 – 60 min. 7.      Podstawowa seria masaży  wynosi 10 zabiegów  wykonywanych codziennie, lub z przerwa jednodniową 8.      Pacjent może być masowany 2 godz. po posiłku.   Środki wspomagające: 1)      maści (np. mobilat), 2)      kremy, 3)      żele (np. Olfen gel), 4)      areozole. Środki ułatwiające (bez działania leczniczego): 1)      sypkie: talk, 2)      płynne: oliwki, mleczka, oliwa z oliwek.   WSKAZANIA I PRZECIWWSKAZANIA DO WYKONYWANIA MASAŻU KLASYCZNEGO Wskazania do masażu częściowego: 1.  W chorobach skóry masaż zaleca się:      - w zaburzeniach odżywczych skóry;      - w odmrożeniach;      - w chorobach naczyń krwionośnych i limfatycznych;      - w celu rozmiękczenia blizn pooperacyjnych;      - w celach kosmetycznych. 2.  W schorzeniach układu krążenia wskazania obejmują:      - stany obniżonego ciśnienia krwi;      - choroby obwodowych naczyń krwionośnych;      - niewydolności krążenia;      - stwardnienia tętnic obwodowych;      - stany pozapalne żył kończyn dolnych;      - chorobę Raynanda. 3.  W chorobach układu mięśniowego masaż zaleca się:      - w celu zapobiegnięcia i leczenia zaników mięśniowych;      - w stanach pourazowych mięśni, jak: zmiażdżenie, rozerwanie włókien mięśniowych,             -     wylewy śródmięśniowe, przewlekłe stany zapalne mięśni;      - aby rozluźnić napięcie mięśni oddechowych w przewlekłych nieżytach oskrzeli oraz dychawicy oskrzelowej w okresie międzynapadowym;      - przy likwidacji skurczów błony mięśniowej naczyń krwionośnych;      - w celu pobudzenia mięśni gładkich narządów wewnętrznych     4.  W chorobach układu nerwowego wskazania obejmują:      - porażenia i niedowłady pochodzenia neurogennego;      - przewlekłe zapalenia nerwów;      - nerwobóle;      - zapalenia splotów nerwowych;      - zespół wypadnięcia krążka międzykręgowego;      - stany po urazach ośrodkowego układu nerwowego;      - choroby mózgu i opon mózgowych;      - choroby naczyń krwionośnych mózgu, przebiegające z niedowładem lub porażeniem mięśni. 5.W chorobach narządu ruchu wskazania obejmują:      - stany pourazowe (stłuczenia, skręcenia, zwichnięcia);      - zmiany narządu ruchu z przeciążenia;      - choroby kości i stawów, przebiegające z przykurczami stawowymi;      - stany pooperacyjne narządu ruchu;      - przypadki po zdjęciu opatrunku gipsowego;      - stany po przewlekłym zapaleniu stawów, mięśni, wiązadeł, torebek;      - zmiany zwyrodnieniowe;      - wady wrodzone oraz zaburzenia rozwoju narządów ruchu.   Wskazania do masażu całkowitego:           1. Rekonwalescencja.           2. Jako masaż kondycyjny.           3. Zapobiegawczo odleżynom i zaburzeniom układu krążenia.           4. W stanach związanych z długim przebywaniem w łóżku.           5. W nerwicach typu psychgennego.           6. W otyłości i nadwadze. Przeciwwskazania do wykonywania masażu klasycznego:           1. Stany chorobowe przebiegające z wysoką temperaturą ciała (od 38 stopni wzwyż).           2. Krwotoki lub tendencje do ich występowania.           3. Ostre i podostre stany zapalne.           4. Przerwanie ciągłości skóry.           5. Wczesny okres po złamaniach, skręceniach, zwichnięciach.           6. Zapalenie szpiku kostnego.           7. Zmiany dermatologiczne.           8. Świeże zakrzepy.           9. Choroby krwi.           10.Niewyrównane wady serca.           11.Choroby zakaźne.           12. Tętniaki.           13. Ciąża patologiczna.           14. Nowotwory.           15. Żylaki podudzia i uda.           16. Choroby wrzodowe z krwawieniem.           17. Choroby jelit z owrzodzeniem i krwawieniem.           18. Stany zapalne dróg żółciowych.         19. Kamica wątrobowa i nerkowa   3.  Działanie masażu w powiązaniu ze specyficznymi potrzebami i możliwościami dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Mówiąc o masażu, tak klasycznym, jak i w ogólnym tego słowa znaczeniu, nie możemy pominąć psychicznego aspektu jego oddziaływania. Dotyk to, prócz zjawiska fizycznego, wywołującego określone fizyczne skutki w dotykanym ciele – interakcja między dwiema żyjącymi i czującymi osobami. Jego aspekt głęboko ludzki sprawia, że skutki dotyku sięgają znacznie głębiej i dalej niż to wynikałoby z jego fizycznego i mechanicznego charakteru. Zmył dotyku jest bardzo ważnym, a u niektórych dzieci najważniejszym   sposobem komunikowania się. Poprzez dotyk możemy spotkać się np. z dziećmi nienawiązującymi kontaktu wzrokowego oraz niereagującymi na dźwięk mowy. Pojedyncze dotknięcie, pogłaskanie informuje dziecko o obecności nauczyciela. Lekkie pogłaskanie może pocieszyć i uspokoić. Kołysanie rozluźnia stawy i mięśnie, przypomina o naturalnym rytmie organizmu. Rozcieranie pobudza powierzchnie ciała lub uspokaja w razie silnych emocji. Opukiwanie palcami ożywia i pozwala poczuć fragment ciała. Szybkie oklepywanie może rozluźnić, a wolne rozładować wściekłość (wybiórczość i indywidualne oddziaływanie poszczególnych metod) . Jeżeli w kontakcie z uczniem, prócz dotykania go, będziemy także mówić do niego, to poszerzymy i pogłębimy nasze oddziaływanie terapeutyczne. Masaż klasyczny jest też formą stymulacji, która stanowi źródło efektywnego zaspakajania szeregu specyficznych potrzeb dziecka z wieloraką niepełnosprawnością intelektualną. Jedną z pierwszych takich potrzeb jest potrzeba stymulacji, zmiany i ruchu. Jednostajność i monotonia odczuwane są jako coś wyjątkowo przykrego. Jeśli występują zbyt często, działają na jednostkę demobilizująco, ograniczając i prowadząc do izolacji; mogą także być powodem zaburzeń osobowości. Często głęboka niepełnosprawność intelektualna wiąże się ze znacznym ograniczeniem aktywności. Dziecko nie może własnym działaniem osiągnąć zmiany pozycji, aby dostarczyć sobie bodźców. Jest zależne od innej osoby. I tu pojawia się rola masażu jako możliwości doświadczania aktywności własnej (ruch bierne), wyzwalania aktywności samodzielnej (mikroruchy), itd. Brak ruchu bardzo zubaża też samopostrzeganie dziecka. Ma ono świadomość swego ciała tylko wówczas, gdy może poruszać ciałem tak, jak chce. Nawet najmniejsze zmiany pozycji, napięcia, nacisku, częstotliwości, siły i sposobu dotykania sygnalizują mu , gdzie znajduje się jego ciało, jak wygląda. Tam gdzie przez dłuższy czas ruch jest niemożliwy zanika świadomość kształtów, konturów i struktur własnego ciała. Zanika świadomość samego siebie.             Kolejną potrzebą ściśle związaną z masażem i percepcją czuciową jest pewność, stabilność – bezpieczeństwo relacji. Dziecko potrzebuje kontaktów z określonymi osobami, które byłyby oparte na zaufaniu i poczuciu bezpieczeństwa. Więź, akceptacja i czułość to następna podstawa  skutecznego oddziaływania dotykowego na dziecko. I pomijając aspekt usprawniania, doświadczania nacisku i ruchu, zmiany położenia w przestrzeni, jak też relaksacji i wyciszenia – masaż i związana z nim wszelka stymulacja dotykowa – jeśli zaspokoi wyżej wymienione potrzeby stanie się wystarczającym argumentem co do celowości i słuszności jego wykonywania.        4. Masaż klasyczny na podstawowych częściach ciała.             KOŃCZYNA GÓRNA RĘKA: Palce:                                                       1)   głaskanie palców opuszką kciuka: palca wskazującego                             strony dłoniowo - grzbietowej i stron bocznych (3-5 razy); 2)   rozcieranie paliczków w pasmach j.w. (3-5 razy); 3)   ugniatanie punktowe paliczków z pominięciem stawów; 4)   głaskanie jak na początku.                                                                                                      Strona grzbietowa:                                   1)      głaskanie w dwóch pasmach opuszkami palców 2-5 lub całą stroną dłoniową; 2)      głaskanie rozcierające kciukami wzdłuż kości śródręcza; 3)      rozcieranie właściwe w pasmach j.w.   Strona dłoniowa:                               1)      głaskanie w formie wymiatania; 2)      rozcieranie opuszkami palców 2-5 w 2-3 pasmach; 3)      ugniatanie dłonią zaciśniętą w pięść śródręcza w formie zygzaka; 4)      ugniatanie kłębu kciuka i kłębika palca piątego naprzemiennie kciukami i palcami wskazującymi;          5)  oklepywanie w formie dzięcioła;          6)   głaskanie w formie wymiatania.             Nadgarstek:                           1)   głaskanie w formie bransolety;                         2)   rozcieranie opuszkami kciuków;                         3)   głaskanie.   Przedramię:                                            1)   głaskanie;                                            2)  rozcieranie palcami 2-5 lub obiema rękoma                                                  naprzemiennie;                                             3)  ugniatanie;                                            4)  wibracja;                                            5)  głaskanie.   Staw łokciowy:   1)      rozcieranie opuszkami palców ustawionymi w formie koszyczka, rozstawionymi dookoła wyrostka łokciowego.   Ramię:                                              1)  głaskanie;                                            2)  rozcieranie; 3)  ugniatanie (szczypcowe lub kleszczowe); 4)     oklepywanie w formie miotełek; 5)     wibracja w trzech pasmach; 6)     wałkowanie; 7)     głaskanie.   Mięsień naramienny i staw ramienny:                                             1)  głaskanie;                                           2)  rozcieranie ruchami okrężnymi opuszkami palców obu rąk,                                             po mięśniu w górę, następnie bokami w dół, rozmasowując                                           staw ramienny dochodzimy do punktu wyjścia;        3) ugniatanie chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie                       w trzech pasmach;        4)  oklepywanie miotełkami;        5)   wibracja;        6)   głaskanie.                           KOŃCZYNA DOLNA                                           STRONA PRZEDNIA                                                                       Stopa:                                                                                    1)  rozcieranie palców;                                                 2)  głaskanie wymiatające strony podeszwowej;                                                    3)  rozcieranie w dwóch, trzech pasmach;                                                  4)  ugniatanie w formie zygzaka;                                                  5)  ugniatanie krawędzi;                                                  6)  oklepywanie „dzięciołkiem”.                                                                      Strona grzbietowa:                                    1)      głaskanie; 2)      głaskanie rozcierające kciukami wzdłuż kości śródręcza; 3)      rozcieranie właściwe kciukami; 4)      głaskanie.                                     Staw skokowy:   1)      rozcieranie opuszkami palców dookoła kostki wewnętrznej i zewnętrznej; 2)      rozcieranie kciukami przestrzeni międzykostkowej.                                      Podudzie:   1)      głaskanie; 2)      rozcieranie; 3)      ugniatanie strony grzbietowej; 4)      wibracja; 5)      głaskanie.                                      Staw kolanowy:                                    1)      głaskanie w kształcie serca; 2)      rozcieranie w kształcie serca; 3)      rozcieranie stron bocznych.                                      Udo:         1)  głaskanie w trzech pasmach;       2)  rozcieranie w trzech pasmach;       3)  ugniatanie w trzech pasmach;       4)  oklepywanie miotełkami;       5)  wstrząsanie;       6)  wibracja w trzech pasmach;       7)  głaskanie.                                             STRONA TYLNA                                                      Achilles:                                                                                      1)  głaskanie strony grzbietowej i stron bocznych;                                                   2)  rozcieranie strony grzbietowej;                                                   3)  rozcieranie stron bocznych;                                                   4)  ugniatanie w formie przełamywania;                                                   5)  oklepywanie siekające (kłębikami palców piątych);                                                   6)  głaskanie.                                      Łydka:   1)      głaskanie; 2)      rozcieranie; 3)      ugniatanie; 4)      oklepywanie w formie miotełek; 5)      wstrząsanie; 6)      wibracja; 7)      głaskanie.                                      Udo:                                                     1)  głaskanie;                                                   2)  rozcieranie;                                                   3)  ugniatanie;                                                   4)  oklepywanie (miotełki);                                                   5)  wstrząsanie;                                                   6)  wibracja;                                                   7)  głaskanie;                                                   8)  wałkowanie.                           KARK I OBRĘCZ BARKOWA                1)  głaskanie karku i barków od potylicy do mięśni naramiennych całymi stronami dłoniowymi obu rąk;              2)  głaskanie okolicy łopatkowej od przyśrodkowego brzegu łopatki w kierunku barku, stawu barkowego i dołu pachowego całymi stronami dłoniowymi obu rąk;              3)  rozcieranie  karku chwytem kleszczowym jedną ręką od barków do potylicy;              4)  rozcieranie barków chwytem kleszczowym ruchami okrężnymi od stawów barkowych do karku;              5)  rozcieranie punktowe kręgosłupa od potylicy do wysokości dolnych kątów łopatek, masujemy opuszkami palców 2-3 jednej ręki;              6)  rozcieranie okolicy łopatkowej ruchami okrężnymi opuszkami palców obu rąk, w kierunku jak przy głaskaniu;              7)  ugniatanie barków i karku chwytem szczypcowym oburącz najpierw po jednej stronie później po drugiej podstawu barkowego do potylicy albo chwytem kleszczowym, równomiernie po obu stronach;              8)  ugniatanie punktowe kręgosłupa opuszkami palców 2 i 3 w formie kroczących palców;              9)  ugniatanie okolicy łopatkowej chwytem szczypcowym oburącz naprzemiennie w kierunku jak przy głaskaniu;              10) oklepywanie barków i okolicy łopatkowej miotełkami lub miseczkami lub półpiąstkami, piąstkami, gąskami;              11) wibracja labilna potylicy opuszką trzeciego palca i okolicy łopatkowej całą dłonią; 12)       głaskanie.   PLECY I KRĘGOSŁUP 1)      Głaskanie kręgosłupa i grzbietu podłużnie i poprzecznie. 2)      Rozcieranie kręgosłupa i grzbietu podłużnie i poprzecznie. 3)      Rozcieranie punktowe kręgosłupa. 4)      Ugniatanie kręgosłupa i grzbietu podłużnie i poprzecznie. 5)      Rozcieranie punktowe kręgosłupa. 6)      Przełamywanie 7)      Małe piłowanie. 8)      Duże piłowanie. 9)      Chwyt śrubowania. 10) Chwyt nadkolcowy. 11) Rolowanie kręgosłupa i grzbietu podłużne i poprzeczne. 12) Oklepywanie kręgosłupa i grzbietu. 13)       Wibracja kręgosłupa i grzbietu. 14)       Chwyt podłopatkowy. 15)       Głaskanie.   KLATKA  PIERSIOWA 1)      Głaskanie podłużne wzdłuż mostka, pod obojczykiem w kierunku barków. 2)      Głaskanie poprzeczne od mostka w kierunku linii pachowej i od mostka w kierunku barku. 3)      Rozcieranie podłużne w pasmach j.w. 4)      Rozcieranie poprzeczne. 5)      Ugniatanie ( ręce skrzyżowane ugniatają mięsień  mięsień piersiowy większy ( kciuk pod mięsień, palce 2 –5 nad). 6)      Oklepywanie w formie miotełek w górnych powierzchniach klatki piersiowej. 7)      Wibracja podłużna. 8)      Rozciąganie barków. 9)      Głaskanie jak na wstępie.   POWŁOKI  BRZUSZNE 1)      Głaskanie wykonujemy całą powierzchnią dłoniową, w prawa stronę (zgodnie z ruchem wskazówek zegara), od obwodu zmniejszając ruch spiralne do pępka. Następnie od pępka ruch spiralne zwiększamy. 2)      Rozcieranie wykonujemy w formie ruchów okrężnych w pasmach j.w. 3)      Ugniatanie wykonujemy chwytem „szczypcowym” oburącz równocześnie, naprzemiennie. Przeprowadzamy w 8 pasmach promieniście układających się od obwodu do pępka. 4)      Oklepywanie – wykonujemy w formie „miotełek”. 5)      Wibracja stabilna – wykonujemy całą powierzchnią dłoniową ręki, przykładając ją centralnie do pępka. 6)      Głaskanie jak na wstępie.       5. Inne formy masażu i stymulacji czuciowej przydatne w pracy rewalidacyjno – wychowawczej z dzieckiem z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. 1. Masaż relaksacyjny oparty na metodach masażu klasycznego.   1) Kończyna dolna: -         rozpoczynamy od masażu jednej stopy (głaskanie całej stopy; rozcieranie stawów palców; ugniatanie opuszkami palców powierzchni podeszwowej i grzbietowej stopy; głaskanie całej stopy), -         noga (głaskanie: cała noga, rozcieranie stawu kolanowego; ugniatanie; tylko podudzie lub wcale; głaskanie: cała noga), -         analogicznie  druga kończyna dolna. 2) Brzuch (tylko głaskanie opuszkami palców albo wcale). 3) Kończyny górne: -         rozpoczynamy od ręki: głaskanie całej ręki; rozcieranie stawów palców; ugniatanie opuszkami palców powierzchni dłoniowej i grzbietowej ręki; głaskanie całej ręki, -         przedramię i ramię (głaskanie: całość; rozcieranie stawu łokciowego; ugniatanie: tylko przedramię lub wcale; głaskanie: całość), -         Analogicznie druga kończyna górna. 4) Twarz: -         policzki (głaskanie opuszkami palców obu rąk), -         czoło (głaskanie opuszkami palców obu rąk na zewnątrz). 2. Masaż twarzy.   Zjawiskiem często występującym u dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym, jest szczególna wrażliwość okolic warg, jamy ustnej i twarzy. Masaż tych części ciała zmniejsza ich nadwrażliwość, która często jest np. powodem częstych zakrztuszeń i wymiotów. Masaż przyspiesza też uzyskanie przez dziecko kontroli nad ruchami mięśni twarzy, co jest bardzo istotne w pierwszych etapach terapii. Masaż rozpoczynamy od nawiązania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem. Dotyk rozpoczynamy od okolic bardziej oddalonych od twarzy i jamy ustnej (np. od barków, szyi) przyzwyczajając w ten sposób dziecko do naszego dotyku. Na skórę nakładamy oliwkę. 1)      Szyja: głaszczemy od dołu ku górze. 2)      Policzki: głaszczemy całą dłonią lub kciukami od nosa w kierunku skroni, ruchy te przeplatamy rozcieraniem okrężnym, dalikatnym oklepywaniem i obszczypywaniem. 3)      Podbródek: głaszczemy, rozcieramy i obszczypujemy w kierunku skroni. Masaż policzków i brody kończymy głaskaniem. 4)      Czoło: głaszczemy od jego środka w kierunku ucha, następnie rozcieramy i głaszczemy. 5)      Wargi: palcem wskazującym i środkowym ugniatamy poprzecznie; następnie kilkakrotnie rozciągamy w kierunku uszu i ściągamy, robiąc „dzióbek”; Na koniec obszczypujemy i głaszczemy. Możemy także masować wargi miękką szczoteczką do zębów.   3. Masaż wewnętrznej jamy ustnej.   Masaż jamy ustnej zapobiega nadmiernemu ślinieniu, poprawia sprawność aparatu artykulacyjnego (prawidłowe ruchy języka, warg, żuchwy), ułatwia naukę prawidłowego oddychania i jedzenia.  Masaż wewnętrznej jamy ustnej jest zabiegiem nieprzyjemnym, dlatego dobrze rozpocząć go gdy dziecko jest jeszcze małe. Masaż wewnętrzny jamy ustnej  dobrze jest wykonywać przed każdym karmieniem, najlepiej palcem owinięty gazą (gazę moczymy w ciepłym płynie). Masaż można wykonywać przy pomocy smoczka nałożonego na butelkę, szczoteczki do zębów, kawałka jabłka, skórki chleba, łyżeczki, lizaka (podłużnego). Zajęcia rozpoczynamy od masażu 1)      policzków: wykonujemy palcem ruchy okrężne po wewnętrznej ich stronie, 2)      język: ruchami kolistymi poruszamy się po grzbietowej jego stronie, przesuwając się od czubka  ku tyłowi do wywołania odruch wymiotnego; podobnie masujemy boki języka. Czubek zaś masujemy ruchem rozgniatającym (chwytamy język w dwa palce, dość energicznie, ruchami pulsującymi, aby sprowokować odruch cofania). 3)      podniebienie: masujemy ruchami głaszczącymi ku tyłowi. 4)      dziąsła: wykonujemy ruchy głaszczące po zewnętrznej stronie, rozpoczynając od środka ku górze.   4. Masaż ciała (Shantali).   Dla dzieci o bardzo zaburzonym rozwoju bardzo dobry jest masaż ciała wykorzystujący hinduską metodę Shantali. Masażu  nie możemy wykonywać przed lub po posiłku, dziecko powinno być rozebrane. Każdy ruch masujący powtarzamy 4-5 razy. Małe dziecko masujemy kładąc sobie na nogi twarzą do siebie. Nogi dziecka spoczywają na biodrach masażysty. W trakcie masażu terapeuta powinien natłuszczać sobie ręce oliwką. 1)      Klatka piersiowa: głaszczemy od łuków żebrowych, w górę do okolicy barków (jak kartki książki) – ruch prowadzimy obiema rękami, powtarzamy kilka razy; następnie masujemy po przekątnej, od łuków żebrowych do przeciwnego ramienia, naprzemiennie, raz jedną, raz drugą ręką. 2)      Ręce: rękę dziecka chwytamy w nadgarstku, unosimy do góry, i drugą nasza dłonią schodzimy ruchem głaszczącym od ramienia ku nadgarstkowi; zmieniamy rękę masującą i powtarzamy ruch; następnie chwytamy ramię dziecka obiema dłońmi tworząc pierścień, obie dłonie wykonując ruch śrubowy (wyżymający) przechodzą od ramienia dziecka do jego dłoni. 3)      Dłonie: najpierw kciukami masujemy wewnętrzną stronę  dłoni, przechodząc od przegubu ku palcom; następnie całą naszą dłonią głaszczemy dłoń dziecka od przegubu po palce. 4)      Brzuch: głaszczemy obiema dłońmi naprzemiennie od żeber dziecka do spojenia łonowego. 5)      Kończyny dolne: masujemy analogicznie jak kończyny górne (w trakcie wyżymania nogę dziecka kładziemy sobie na naszym barku). 6)      Grzbiet: (dziecko leży na brzuchu na naszych kolanach) obie dłonie głaszcząc poprzecznie przechodzą od barków do pośladków, i wracają od pośladków do barków; następnie wykonujemy ten sam ruch głaszczący tylko jedną ręką, zaś druga leży na pośladkach i swój ruch przeciwstawia ruchowi ręki pierwszej; w ostatnim etapie ręka masująca pośladki tym samym ruchem schodzi aż do pięt. 7)      Twarz: rozpoczynamy od masażu czoła, masując opuszkami palców od jego środka do skroni, później masujemy ruchem okrężnym od czoła poprzez skronie na policzki, i omijając okrężnie oczy wracamy na czoło (4-5 razy); następnie masujemy wzdłuż nosa po obu jego stronach; następnie kładziemy kciuk na powiekach dziecka i powoli schodzimy nimi w dół po brzegach nosa ku kącikom ust. Podczas całego masażu ruch wykonujemy tam i z powrotem, z tym, że ten ostatni jest lżejszy od pierwszego. 5. Masaż Castillo – Moralesa.   Metodę Castillo – Moralesa wykorzystujemy z powodzeniem, aby przygotować uczniów do podjęcia funkcji ruchów mimicznych, artykulacyjnych, do jedzenia, picia oraz do ogólnej stymulacji twarzy i ust, zwłaszcza na poziomie odruchów wrodzonych. Dla uzyskania efektu lepszego przyjmowania pokarmów, jeśli dziecko akceptuje dotyk naszych rąk, korzystne jest wykonywanie masażu bezpośrednio przed karmieniem. W przypadku, gdy dziecko broni się przed tą manipulacją, wyłączamy je z rytuału związanego z jedzeniem, i wykonujemy ćwiczenia na 30 – 40 min. przed posiłkiem.  Ustno – twarzowa terapia regulacyjna C –M polega na stymulacji neuromotorycznej tych punktów twarzy, które uaktywniają mięśnie mimiczne i mięśnie żucia, co umożliwia dziecku kontrolę nad ruchami związanymi z prawidłowym ssaniem, żuciem, połykaniem, artykulacją. W czasie terapii dziecko leży na plecach, tyłem do terapeuty, jego głowa znajduje się między nogami terapeuty. Przez ok. 30 sek. możemy zainicjować wstęp do stymulacji. Kładziemy jedną rękę pod potylicę dziecka, a drugą na klatce piersiowej lekko ją uciskając. Następnie lekko rozciągamy kark przez lekkie pociągnięcie głowy do góry. Potem lekko odchylamy głowę do tyłu i do przodu (10 razy), pochylamy i obracamy na bok. Wtedy przystępujemy do ćwiczeń właściwych.             Zasadnicza część ćwiczeń: 1)      Jedną ręką trzymamy okolice potylicy, ciągnąc ją w górę i do przodu, druga zaś stymuluje punkty neuromotoryczne. 2)      Rozpoczynamy od punktu dna jamy ustnej (7) i przechodzimy kolejno do punktu podbródka (6), punktu wargi górnej (4) i punktu gładzizny (1). 3)      Następnie przechodzimy  w dowolnej kolejności do poziomych punktów neuromotorycznych (8,5,3,2). 4)      Każdy punkt stymulujemy przez kilka sekund przez lekki ucisk lub wibrację. Dzięki metodzie Castillo – Moralesa uzyskuje się dobre rezultaty w zwiększaniu kontroli dziecka nad mięśniami twarzy i ćwiczy się ich ruch. Metodę tę możemy stosować zamiast masażu twarzy lub naprzemiennie z nią.               6.Poprawa rytmiczności oddychania.   Jak wiemy wiele dzieci z głęboką wieloraką niepełnosprawnością oddycha nieregularnie, nierytmicznie, z przyspieszeniem lub bardzo płytko. Rytm oddychania w znacznym stopniu definiuje samopostrzeganie, to w jakim stopniu dziecko jest wrażliwe na własne ciało, jego funkcje, ale też blokady. Poprawa rytmiczności oddechu sprowadza się do wydłużenia fazy wydechu i wyrównania przerw między wdechem a wydechem. Stymulację rytmiczności oddechu rozpoczynamy od ułożenia dziecka w pozycji leżącej. Podczas fazy wydechu naciskamy lekko na dolna część ściany żeber. Terapeuta powinien być mocno wyczulony na to w jaki sposób dziecko reaguje, czy nie ma doznań nieprzyjemnych, bólowych. Po około 20 oddechach obserwujemy czy wdech nie staję się trochę głębszy. Można to  usłyszeć  lub wyczuć rękami. Stymulacja oddychania nie powinna trwać dłużej niż 5 min. Jeśli dziecko po jakimś czasie staje się żywsze i bardziej czujne, to stymulację możemy uznać za skuteczną.   7.      Masaż stawowy.   1)Faza wstępna (5 –7 min.) ma na celu wywołanie maksymalnego przekrwienia stawu i tkanek miękkich otaczających staw. Technikę głaskania, rozcierania (w kierunku środka stawu) oraz ugniatania wykonujemy na oliwce lub mydlinach. Po fazie wstępnej zmywamy staw i wycieramy do sucha. 2) Faza zasadnicza (5 – 10 min.)polega na wykonywaniu głaskania oraz rozcierania na środkach leczniczych (maści, żele). Techniki fazy wstępnej i fazy zasadniczej wykonujemy w kierunku szpary stawowej. Po masażu możemy dodatkowo zastosować bańkę gumową i na zakończenie wetrzeć środek leczniczy.   8.      Masaż przy zanikach mięśniowych.   Aby zapobiec lub zahamować zanik mięśni winniśmy przeprowadzić najpierw masaż klasyczny, następnie masaż izometryczny. Masaż izometryczny przeprowadzamy następująco: polecamy pacjentowi napiąć osłabiony mięsień  lub grupę mięśni. Na napiętych mięśniach wykonujemy szybko i energicznie rozcieranie przez 30 sek. Następnie pacjent rozluźnia te mięśnie przez 10 sek. i w tym czasie stosujemy wibrację. Kolejno przez 30 sek. na napiętych mięśniach przeprowadzamy rozcieranie, a następnie przez 10 sek. wibrację na rozluźnionych mięśniach odbudowywania masy mięśniowej możemy energicznie ugniatać i oklepywać. Stopniowo wydłużamy też czas masażu do 5 min.   9.      Masaż stopy. Teoria leczenia przez masaż stopy bazuje na twierdzeniu, iż receptory stanowią  unerwione punkty pozostające w związku z odpowiednią częścią ciała ludzkiego. Poprzez masaż  receptorów osiągamy lepsze ukrwienie zarówno ich samych, jak też narządu do którego się odnoszą (np. masując środkowy palec u nogi – receptor środkowego palca u ręki – po krótkim czasie  stwierdzamy, iż palec ten jest najcieplejszy w całej ręce). Ukrwienie jest warunkiem życia każdego narządu, a wszelkie zakłócenia lub uszkodzenia w całym ustroju mogą być wyleczone na drodze ich odpowiedniego ukrwienia. Skuteczny masaż receptorologiczny przeprowadzamy naciskając odpowiedni receptor. Ucisku możemy dokonywać opuszką palca lub jego kostką, wykonując  albo ruch krążący, albo w górę i w dół. Czas masażu codziennego sprowadza się do oddziaływania na jeden receptor przez ok. 5 min., w stanach zapalnych narządu – do 10 min.   10.Masaż logopedyczny.   „Aby było nam wesoło masujemy sobie czoło, Raz i dwa, raz i dwa, ładne czoło Darek ma. Teraz oczy, pod oczami, I pod nosem, pod wargami, Język w górę, język w dół Raz i dwa, raz i dwa ładny język każdy ma. Uśmiech, ryjek, uśmiech, ryjek, Niechaj nasza buzia żyje Raz i dwa, raz i dwa ładną buzię każdy ma.   Gdy ktoś płacze łezki lecą, Dzieci buzie wycierają, Raz i dwa, raz i dwa mokre łezki każdy zna,   Pogładź główkę ładną swoją, Policzki, brodę i czoło, Poszczyp sobie całą twarz I mówienie z głowy masz. Powiedz „mama”, „tata”, „lala” I zaśpiewaj „la, la, la, la” Otwórz buzię, zamknij buzię, Pokaż pani oczy duże, Raz i dwa, raz i dwa ładną buzię każdy ma.     BIBLIOGRAFIA       1. G. Brearley „Psychoterapia dzieci niepełnosprawnych ruchowo”, WSiP,                     Warszawa 1999.       2. A. Fröhlich „Stymulacja od podstaw”, WsiP, Warszawa 1998. 3.      red. J Kielin „Rozwój daje radość”, GWP, Gdańsk 2002. 4.      Ch. Knill „Dotyk i komunikacja”, CMPPP, Warszawa 1997. 5.      Violet F. Maas „Uczenie się przez zmysły”, WSiP, Warszawa 1998. 6.      L. Magiera „Klasyczny masaż leczniczy”, Wydawnictwo BIO – STYL, Kraków 1994. 7.      H. Masafret „Ku zdrowej przyszłości”. 8.      Z. Prochowicz „Podstawy masażu leczniczego”, PZWL, Warszawa 1991. 9.      M. Raszewska „Wykorzystanie technik masażu klasycznego w „aktywnej relaksacji” dzieci upośledzonych” w: „Rewalidacja” 1(7)/2000. 10.  A. Regner „Zastosowanie metody Castillo – Moralesa w rehabilitacji niemowląt) w: „Rewalidacja” 2(10)/2001. 11.  E. Stecko „Usprawnianie przez masaż: takie samo a inne” w: „Rewalidacja” 2(8) 2000.