Działalność Towarzystwa Czytelni Ludowych
„Należące do Związku Polskich Towarzystw Oświatowych, po przejściowym kryzysie, wynikającym z konieczności przestawienia się i reorganizacji pracy w warunkach uzyskanej niepodległości, ze zdwojoną siłą rozwinęły działalność oświatową na swych terytoriach działania”.1 Mowa tutaj między innymi o Towarzystwie Czytelni Ludowych- jednej z trzech największych towarzystw oświatowych. Tuż obok tego Towarzystwa są: Towarzystwo Szkoły Ludowej i Polska Macierz Szkolna.
Towarzystwo Czytelni Ludowych to organizacja światowa, która została założona w 1880 roku w Poznaniu, jednak jego genezy należy szukać głębiej.
14 stycznia 1872 roku, gdy odbyło się zabranie zamkniętego grona liberalnych działaczy, skupionych wokół radykalnego „Dziennika Poznańskiego”, została rzucona inicjatywa powołania Towarzystwa Oświaty Ludowej. Działo się to w obliczu groźby germanizacji ludu polskiego.
Pomysł ten został zrealizowany, gdyż 21 stycznia 1872 roku na otwartym zebraniu zostało powołane Towarzystwo Oświaty Ludowej. Udział w zebraniu założycielskim bierze m.in. Karol Miarka z Mikołowa, redaktor "Katolika" z Bytomia oraz redaktor Severa z Pragi. Uzyskano wówczas, aczkolwiek niechętnie, pozwolenie na działanie ze strony pruskiej. Towarzystwo Oświaty Ludowej postanowiło poszerzyć swoją działalność, zwołując wiece patriotyczne. Miało to służyć pobudzeniu ludności do czynnej walki w obronie wiary i narodowości. Niestety, na burzliwy wiec w Bazarze Poznańskim wkroczyła pruska policja. Aresztowano wówczas przywódców, tym samym rozwiązano Towarzystwo Oświaty Ludowej jako nielegalną organizację, którą uważano za wrogą państwu pruskiemu. Przywódcom tym zostały wytoczone procesy i zostali ukarani dotkliwymi grzywnami.
Jednak 11 października 1880 roku to samo grono założycielskie powołało do życia kolejną organizację, jednak o węższym zakresie działania. Organizacją ta było właśnie Towarzystwo Czytelni Ludowych. Powołano powiatowych mężów zaufania, tak zwanych delegatów i już w ciągu kilku tygodni Towarzystwo miało 1118 członków. Główne role pełnili- dr Jerzykowski- główny bibliotekarz w Poznaniu oraz poseł Bentkowski pełniący bardzo ważną rolę w Towarzystwie Czytelni Ludowych.
Działacze organizacji cały czas narażeni byli na liczne kontrole i rewizje domów bibliotekarzy dokonywane przez policję pruską. Widać było ogromną nieufność władz pruskich, czego dowodem są szykany i próby zastraszania bibliotekarzy, i innych członków Towarzystwa Czytelni Ludowych.
Mimo tych trudności organizacja postanowiła poszerzyć swoją działalność. Pojawiły się kursy dla bibliotekarzy, których praca nie polegała jedynie na wypożyczaniu i rejestrowaniu książek, ale byli również zobowiązani do przeegzaminowania dzieci i młodzieży z treści wypożyczonych przez nich książek. Centralna biblioteka znajdująca się w Poznaniu zaczęła zaopatrywać w zestawy książek poszczególne biblioteki wiejskie. Pojawiły się także zestawy biblioteczek ruchomych, wędrownych, każda z nich była o innym księgozbiorze. W zestawie było od 40 do 70 tomów, które były zaopatrzone w solidne zamknięcia i pasy skórzane na plecach- po to, aby można było ową biblioteczkę przenieść.
„W roku 1921/22 utrzymywało 1360 bibliotek zawierających 204 tysięcy książek, z których korzystało 56 tysięcy czytelników.”2 Wówczas zostało zorganizowane 258 wykładów publicznych i 69 obchodów patriotycznych. Około 6 lat później liczba książek sięgnęła 282 tysięcy, a liczba czytelników 66 tysięcy. Jak na stowarzyszenie, które ubiegało się o działalność jedynie na swoim terenie, były to w istocie niewielkie osiągnięcia, ponieważ tylko 2% ludności korzystało z księgozbiorów Towarzystwa Czytelni Ludowych.
1910 to rok, w którym już kiełkowała w Towarzystwie idea uniwersytetów ludowych, którą szerzył ks. Antoni Ludwiczak za pośrednictwem „Przeglądu Oświatowego”. Zebranie walne zwołane do Starołęki pod Poznaniem nazwano „Sejmikiem Oświatowym”. Marszałkiem tego sejmiku był ks. Piotr Wawrzyniak. Sejmik ten polecił Zarządowi zakładanie internatowych uniwersytetów ludowych, które miały być oparte na zasadach grundtwigowskich.
Pierwsza tego typu placówka powstała na ziemiach polskich w październiku 1921 roku we wsi Dalki pod Gnieznem. Kierownikiem tej placówki został ks. Ludwiczak, który wcześniej już zwiedzał duńskie uniwersytety ludowe, ale postanowił on dostosować ośrodek w Dalkach do polskich potrzeb w interpretacji Towarzystwa Czytelni Ludowych.
Jeśli chodzi o stronę organizacyjną, to Uniwersytet Ludowych powstały w Dalkach opierał się na wzorach duńskich. Odbywały się tam internatowe kursy dla kobiet (trwał 4 miesiące) i mężczyzn (5 miesięcy). Przyjmowana była tam młodzież od 18 roku życia, a podstawą zajęć były wykłady i dyskusje, które najczęściej oparte były na referatach słuchaczy. Organizowane były również przedstawienia amatorskie i wycieczki, jednak z powodu dość wysokich opłat biedota wiejska miała ograniczony dostęp do uniwersytetu.
W programie Uniwersytetu Ludowego w Dalkach wyodrębnione były cztery grupy zagadnień. Pierwsza to: historia, literatura i geografia, do drugiej zaś należały: religia, sztuka i kultura. Trzecia grupa była już grupą praktyczną, należały do niej: księgowość, ekonomia, rachunki, chemia, gospodarstwo rolne i wreszcie do czwartej: wychowanie fizyczne i śpiew.
Uniwersytet w Dalkach nie był jedyną placówka utworzoną przez Towarzystwo Czytelni Ludowych. Organizacja ta otworzyła i prowadziła jeszcze dwa uniwersytety- były one oczywiście bardzo podobne do tego w Dalkach. Stworzono uniwersytet dla Pomorza w Bolszewie i pod Wejherowem (najpierw mieścił się w Zagórzu)- rok 1926. Drugi był dla Śląska- w Odolanowie na południu Wielkopolski- został otwarty w 1927 roku.
Uniwersytety Towarzystwa Czytelni Ludowych chciały oddziaływać nie tylko na aktualnych, ale również na byłych swoich słuchaczy, więc zostało otworzone towarzystwo byłych słuchaczy „Promień”. Towarzystwo to wydawało własny kwartalnik pod taka samą nazwą i zajmowało się prowadzeniem prac samokształceniowych. Towarzystwo Czytelni Ludowych tworzyło w większych miastach, takich jak Poznań, Katowice, Kościan, domy oświatowe- były to placówki, które zajmowały się wszechstronną działalnością kulturalno- oświatową na kształt współczesnych domów kultury.
Działalność Towarzystwa Czytelni Ludowych zakończyła się w okresie II wojny światowej. Wówczas Uniwersytety Ludowe i sama organizacja zaprzestały swoje działania, ponieważ w 1939, po wkroczeniu wojsk hitlerowskich, budynek uniwersytetu został przejęty na szkołę Hitlerjugend. Księdza Antoniego Ludwiczaka aresztowano i wywieziono do obozu w Dachau. Tam, 1942 roku, zginął śmiercią męczeńską. Księgozbiory bibliotek zostały rozproszone lub zniszczone.
1 Historia wychowania wiek XX, red. J, Miąso, Warszawa 1980, s. 156.
2 Historia wychowania wiek XX, red. J, Miąso, Warszawa 1980, s. 156.