Dokonaj oceny powstania Listopadowego na podstawie „Kordiana”

Słowacki pisał "Kordiana" tuż po upadku powstania listopadowego, utwór powstał jako pierwsza część większej całości i miał stanowić ocenę polskiego zrywu narodowego dokonaną tuż po jego zakończeniu. Jednak Słowacki planował rozwinąć ten temat, prawdopodobnie poszerzając go o inne aspekty polskiej historii najnowszej. "Kordian" został pomyślany jako pierwsza część mającej powstać trylogii dramatycznej. Zamiar taki skłonił autora do stworzenia dość obszernego wprowadzenia, w którym sam diabeł szykuje Polsce okrutny los.

Akcja dramatu rozgrywa się jeszcze przed powstaniem, mianowicie w roku 1829. Przedstawia ona wypadki, jakie miały miejsce w czasie pobytu w Polsce cara Mikołaja. Mikołaj I był młodszym bratem rosyjskiego władcy, cara Aleksandra. Jako zwierzchnik ziem polskich, koronował się w Warszawskiej katedrze św. Jana na króla Polski. Miał to być akt potwierdzający jego władze, była to też okazja do uregulowania stosunków polsko rosyjskich. Nowy król zaprzysiągł polską konstytucje, choć od początku łamał jej postanowienia. Akt koronacji był przez Polaków rożnie postrzegany, część z nich widziała w nim jedynie uzurpatora, zaborcę, który bezprawnie sięgnął po polską koronę, jednak byli i tacy, którzy widzieli w nim legalnego władcę Polski i czuli się wobec niego lojalni. Wyraźna różnica stanowisk jest w "Kordianie" widoczna w czasie rozmowy spiskowców. Spisek miał na celu zorganizowanie zamachu na cara, jednak w miarę jak uroczystość się zbliżała zapał spiskowców malał, pojawiało się coraz więcej wątpliwości. W końcu, po koronacji ostatecznie odeszli od tego zamiaru. Jednym z argumentów wysuwanych przez prezesa, (pod ta postacią kryje się Julian Ursyn Niemcewicz), jest fakt, iż historia Polski nie zna przypadku królobójstwa, ze naród polski nigdy nie targnął się na życie swojego legalnego władcy, a takim właśnie władcą po koronacji stał się car Mikołaj I. podchorąży, czyli ukryty pod maska Kordian, jest inne go zdania, przede wszystkim wskazuje on na krzywdy, jakich się dopuścił ten niejako legalny władca na swoich poddanych.

Krytyczny obraz dowódców powstania

Słowacki rozliczając powstanie listopadowe największą część winy złożył na barki dowództwa, które działało na szkodę walczących. krytyka wieszcza jest bardzo dosadna i niemal dosłowna, ponieważ nie sposób się było nie domyśleć, do kogo odnoszą się poszczególne zarzuty.

Zasadniczą krytykę wodzów zrywu narodowego zawarł autor w Przygotowaniu, jest to niejako prolog, część wstępna dla wszystkich planowanych części trylogii. Akcja tej sceny ma miejsce jeszcze u schyłku ubiegłego stulecia, czyli w noc sylwestrową roku 1799. Rzecz rozgrywa się w nocy, w aurze tajemniczości i grozy. Oto widzimy Szatana, który gotuje w wielkim kotle przyszłe losy Polski. Diabeł miesza w wielkim magicznym kotle, skąd zaczynają się wyłaniać starzy, nastawieni zachowawczo ludzie, późniejsi przywódcy powstania. Wszystkich ich cechuje konserwatyzm i przesadna ostrożność, nie chcą zrywu, woleliby uniknąć wszelkiej walki, na ogół są nastawieni lojalistycznie względem zaborczych władz. Zupełnie nie nadają się na przewodników narodu, ich przywództwo okazuje się zgubne dla całego zrywu. Słowacki jest tu dosadny, swoją krytykę przeprowadza bardzo ostro. W czarcim kotle ukazuje między innymi generała Józefa Chłopickiego, zauważa , że ów przywódca ma "sprzeczne z naturą nazwisko", autor pragnie zwrócić uwagę na znaczenie nazwiska, które jest zaprzeczeniem stosunku Chłopickiego do chłopów,, nasuwa się analogia, że Chłopicki, powinien zwrócić się w stronę chłopów. W rzeczywistości generał ani myślał szukać wsparcia działań wojennych wśród wiejskiej ludności. Słowacki krytykuje go także jako nieudolnego wodza, zbyt starego, by sprostać niecodziennemu zadaniu, wymagającemu zapału, odwagi i wiary w zwycięstwo. Następnie widzimy jak rodzi się kolejny przywódca, Książę Adam Czartoryski powstaje z kropli inkaustu, pochodzącego z kałamarza Talleyranda. Atrament blednie za to wyłania się postać księcia. Ta ocena jest jeszcze najmniej krytyczna, Słowacki uznaje postawę Czartoryskiego za godną, choć jego dyplomatyczne starania w celu zdobycia wsparcia i środków z zachodu Europy ostatecznie nie przyniosły efektów. Tym niemniej poeta docenia jego wolę, pisze o nim: "mimo czary wyszedł jakiś człowiek godny".

Pozostali przywódcy narodu w tym szczególnym okresie walki nie są już tak przychylnie oceniani, wraca ton ostrej krytyki. I tak Jan Skrzynecki zostaje oskarżony o zaniechanie planów Prądzyńskiego. Prądzyński był zdolnym strategiem, opracował dobry plan ataku, plan, który przy odpowiedniej mobilizacji i koordynacji ze strony dowództwa mógł przynieść zwycięstwo powstańcom. Skrzynecki nie zrealizował tych zamierzeń, tu również jest aluzja do nazwiska, bowiem wódz zamknął owe plany, szansę narodu w skrzynce. Innym zarzutem pod jego adresem jest unikanie walki. Wśród spiskowców pojawia się postać Juliana Ursyna Niemcewicza, znanego poety, który triumfy swe świecił jeszcze w czasach oświecenia. To on jest pierwszym przeciwnikiem zamachu.

Postać ta pojawia się już w Przygotowaniu i tu jest poddana krytyce. Niemcewicz należał do przeciwników zrywu zbrojnego, opóźniał on działania i w ogóle do nich zniechęcał. Słowacki podkreśla, że człowiek, który miał tak duży autorytet jak Niemcewicz mógł zrobić wiele dobrego jak i wiele złego, ponieważ miał duży wpływ na naród. Niestety wykorzystał tego, by wspomóc powstańców. W tym czasie znaną postacią w społeczeństwie był także Joachim Lelewel, znany i ceniony historyk, nauczyciel Mickiewicza, później przywódca Komitetu Narodowego Polskiego na emigracji. Pod jego adresem padają podobne zarzuty, jest to człowiek z autorytetem, który jednak cofnął się przed czynem. Poeta pisze o nim, ze jest to człowiek teorii, spekulacji "czy lepiej jest, kiedy jest król? czy kiedy go nie ma". Ale w czasie zrywu, w chwili gdy potrzebne jest działanie, takie rozważania są tylko strata czasu. Najsilniejszy zarzut skierowany został pod adresem generała Krukowieckiego, ostatniego już przywódcy powstania listopadowego, który to oficjalnie poddał Warszawę. W oczach Słowackiego jest to zdrada narodu:

"On z krwi na wierzch wypłynie - to zdrajca!

A gdy zabrzmi nad miastem dział huk,

On rycerzy ginących porzuci

Z arki kraju wyleci jak kruk,

Strząśnie skrzydła, do arki nie wróci...

Kraj przedany on wyda pod miecz".

Idea samotnej walki

Po pierwsze o upadek powstania oskarża poeta przywódców, którzy prowadzili je nieudolnie, po drugie przedstawia zgubne skutki indywidualnego poświecenia, samotniczej walki w imię wielkiej idei. Krytyka indywidualizmu rozumianego jako jednostkowa ofiara w imię dobra ogółu, bez prób porozumienia się z innymi została przeprowadzona za pomocą losów głównego bohatera. Kordian bardzo długo nie widzi w swoim życiu celu, gnębiły go rozterki i wątpliwości, jednak kiedy już odkrywa cel, oddaje mu się bez reszty. Na szczycie Mont Blanc ogłasza się Winkelriedem Narodów. Chce całe cierpienie wziąć na siebie, zasługę również. Z taką ideą trafia do Warszawy i grona spiskowców. Trzeba przyznać, że początkowo łączy się z nimi w planach i wysiłkach, jednak, kiedy wszyscy rezygnują, on trwa przy postanowieniu zamachu, decyduje się sam kontynuować dzieło. Właśnie dlatego ponosi klęskę. Jego plan nie może się powieść, bo zadanie przerasta możliwości jednego człowieka. Słowacki przedstawia kompromitację idei na przykładzie spisku i zamachu, co nie jest najlepszym obrazem konieczności zjednoczenia sił, jednak w podtekście cały czas odwołuje się też do powstania, gdzie złączenie wspólnych sił miało znaczenie zasadnicze.

Słowacki przedstawia taka samotniczą walkę jako szaloną, pochodzącą od diabla. Zanegowanie tak indywidualistycznego podejścia jest też polemiką do stanowiska Mickiewicza. Będąc już w domu wariatów, Kordian widzi innych, podobnych sobie "Zbawicieli" świata, szaleńców opętanych ideą cierpienia za ;ludzkość. Jeden z nich jest przekonany, że na swych barkach podtrzymuje sklepienie niebieskie, drugiemu wydaje się, że jest krzyżem, na którym cierpiał Zbawiciel. Fakt, że szaleńców tych pokazuje mu Doktor czyli szatan, tylko po to, by skompromitować czyn Kordiana i odwieść go od jego idei. Tym niemniej wiemy, że Kordian również działał z poduszczenia szatańskiego. Właśnie Przygotowaniu diabeł szuka polskiego żołnierza, który dokona szalonego czynu. Klęska Kordiana, jego przegrana w pojedynku ze Strachem i imaginacją jest dowodem na bezsensowność samotnych działań, które prowadzą do przegranej, a wiele kosztują.

W "Kordianie" Słowacki jest surowym sędzią, skazuje na wiele przyczyn, nie oszczędzając właściwie nikogo, społeczeństwo było w prawdzie gotowe ruszyć do walki, jednak nie miał kto owej walki poprowadzić. Popełniono wiele błędów, które przesądziły o ostatecznym rozstrzygnięciu. Taka była wizja poezji Słowackiego, uważał, ze rolą wieszcza, jest wskazywać rodakom na wady, na popełnione zło, by uchronić ich przed podobnymi błędami w przyszłości.