Grzegorz Kunysz

Powstanie Węgierskie 1848-1849

W marcu 1848 r. na Węgrzech ustanowiono konstytucje, która dawała Madziarom przywileje i wolności. Niestety Węgrzy nie chcieli uszanować żądań narodowych innych narodów zamieszkujących Królestwo Węgierskie i odpowiedzieli na nie represjami.

W czerwcu 1848r. wybuchło powstanie serbskie. Początkowo Serbowie nie mogli liczyć na pomoc żadnego z sąsiadów, a tym bardziej Austrii, która czekała na rozwój wydarzeń we Włoszech. Gdy tylko jednak stało się to możliwe (jesień 1848r.), wojska cesarskie pośpieszyły na odsiecz i stanęły u boku wojsk serbskich w walce przeciw rządowi węgierskiemu.22 września sejm powołał do życia Komitet Obrony Narodowej. Na jego czele stanął Kossuth, który z niezwykłym zapałem zabrał się do formowania wojska węgierskiego. 
25 września sytuacja skomplikowała się - król Ferdynand V głównodowodzącym sił zbrojnych i komisarzem królewskim na Węgrzech ogłosił hrabiego Lamberta, co uznane zostało za oczywistą polityczną prowokację. Na wniosek Kossutha sejm ogłosił decyzję cesarza za nielegalną i odmówił podjęcia rozmów i współpracy z nominowanym. Wydarzenia te tak rozsierdziły lud węgierski, że dnia 28 września zamordował Lamberta, gdy ten udawał się na rozmowy z Batthánym. W odpowiedzi Ferdynand rozwiązał sejm, a na dowódcę wszystkich sił zbrojnych stacjonujących na terenie Węgier powołał znienawidzonego Jelacica. Przy takim rozwoju wydarzeń wybuch powstania był jedynie kwestią czasu. 
Tymczasem państwo trawiła wojna. Jelacic ze swą armią nie napotykając oporu podążali w kierunku Budapesztu, ich triumfalny pochód zatrzymał się dopiero przy jeziorze Velence, gdy Węgrzy wygrali dwie ważne bitwy. 6 października wybuchło powstanie wiedeńskie, a dwór wiedeński zmuszony był opuścić stolicę na dłuższy czas. Żadnego z tych pomyślnych zbiegów okoliczności nie wykorzystał Kossuth, który stał się faktycznym przywódcą powstania węgierskiego. Zajęty był jednak w tym czasie równie ważnym zadaniem, jakim bez wątpienia było formowanie silnej armii madziarskiej. 
Kossuth nie posiadał nic, co mogłoby wydatnie wesprzeć jego inicjatywę. Brak było jakichkolwiek zasobów finansowych, na Węgrzech istniała tylko jedna fabryka amunicji. Pomoc zaoferowało społeczeństwo - po dwóch miesiącach działało kilka prężnie rozwijających się wytwórni prochu i amunicji, a zgromadzone środki wystarczyły na utrzymanie blisko 100.000 żołnierzy. Gdy Węgry przygotowywały się do wojny, duże zmiany zaszły w Wiedniu. Cesarz Ferdynand abdykował i jego miejsce zajął młodziutki Franciszek Józef, który z dużą energią zaczął sposobić się do walki. Jego ruchów nie krępowały żadne umowy z rządem peszteńskim, ponieważ zwyczajnie nie respektował aktów podpisanych w tej mierze przez swego poprzednika. Dowództwo nad armią powierzył staremu feldmarszałkowi Windischgraetz'owi, który 13 grudnia wtargnął na ziemie węgierskie. 
A sytuacja Węgier przedstawiała się nieciekawie. Na południu kraju trwała wojna z Serbami, Siedmiogród znajdował się w rękach cesarskich, a od północy państwo aż po Miszkolc opanowane było przez wojska marszałka Schlika. Ponadto Kossuth zmuszony był mianować na zachodzie dowódcą wojsk węgierskich generała Artura Görgoy. Przewodniczący Komitetu Obrony Kraju liczył, że w ostatecznym rozrachunku u oficera zwycięży poczucie patriotyzmu, ale bardzo się mylił. Generał grał na zwłokę i oddawał armii cesarza kolejne miasta, mając na uwadze możliwość przyszłego upadku powstania. Prowadzona przez niego polityka "nieszkodzenia" Habsburgom umożliwiłaby mu tym samym zawarcie względnie korzystnego układu z Wiedniem. 
W takich okolicznościach trudno się dziwić, że wojska feldmarszałka Windischgraetz'a wkrótce zajęły Budę, a 3 stycznie 1849r - także Peszt. Sejm węgierski i Komitet Obrony Narodowej przeniosły się do Debreczyna, mimo że na ostatnim posiedzeniu 31 grudnia Batthány namawiał wszystkich do pozostania i negocjacji z Austriakami. Te próby obalił Kossuth, niemniej jednak Batthány zdecydował się nie wyjeżdżać i samotnie poprowadzić rozmowy z przedstawicielem Wiednia. Jego decyzja kosztowała go życie - feldmarszałek potraktował go jak buntownika, a po sfingowanym procesie byłego premiera skazano na śmierć. Wyrok wykonano 6 października 1849r. 
Zima nie sprzyjała rozwojowi powstania ani rewolucjonistom. Jedyne sukcesy odnosił polski generał Józef Bem, który dowodził walkami w Siedmiogrodzie, choć każde zwycięstwo wojsko i tak okupiło dotkliwymi stratami. W marcu udało mu się w końcu zdobyć stolicę Sasów Nagyszeben, a resztki armii nieprzyjaciela wypędzić z tych terenów - ten sukces odbił się szerokim echem na całych Węgrzech i nieco poprawił niewesołe nastroje Madziarów. Bem do dziś uważany jest za bohatera narodowego Węgier i nazywany często "ojczulkiem Bemem", "bohaterem wolności" i "przyjacielem ludu". Dzięki jego działaniom, mimo nieciekawej sytuacji na froncie zachodnim i coraz tragiczniejszej sytuacji ekonomicznej kraju, Węgrzy zdołali przygotować się do dalszej obrony ojczyzny. 
Brak większych sukcesów w walce na froncie zachodnim i zła sytuacja gospodarcza sprzyjała szerzeniu głosów przeciwnych kontynuowaniu powstania. Zupełnie nie zgadzał się z nimi Kossuth, jednak i on dostrzegał złożoność okoliczności i czuł, że należy podjąć zdecydowane działania w kierunku zwycięskiego zakończenia walk. Postawił na politykę zagraniczną, jednak nie przyniosła ona oczekiwanych rezultatów. Mocarstwa zachodnie, głównie Anglia i Francja, na których pomoc liczył Kossuth, nie traktowały Węgier jak naturalnego sojusznika i nie kwapiły się do podjęcia jakichkolwiek działań. 
Działania dyplomacji węgierskiej silnie popierali za to Polacy, polscy emigranci pomagali Madziarom w nawiązywaniu kontaktów z przedstawicielami zachodnich rządów, wydatnie też wsparli ten kraj militarnie. Na Węgrzech powstał nawet liczący 3000 żołnierzy polski legion (pod wodzą Józefa Wybickiego), którego obecność wydatnie przyczyniła się do zwycięstwa Węgrów w bitwie pod Hatvan w czasie wiosennej ofensywy. Legion w dosłownie ostatniej chwili zjawił się na miejscu walki i przechylił szalę zwycięstwa na korzyść Madziarów. Kolejne dwie bitwy, pod Tápióbicske i w okolicach Gödöllo również rozstrzygnęły się na korzyść powstańców. Ich efektem było rozbicie armii feldmarszałka Windischgraetz'a, który musiał wycofać się z zajmowanych terenów i wkrótce został odwołany do Wiednia, a jego miejsce zajął generał Ludwik Welden. 
Generałowie Bem i Perczel rozbili powstańców serbskich i osiągnęli dawną granicę państwa, wojska węgierskie zdobyły Vac i Komarno, a z końcem kwietnia już cały kraj wolny był od nieprzyjaciela (prócz zamku budańskiego, który okupowała silna załoga austriacka). Rząd węgierski nie był gotowy na taki rozwój sytuacji. Jego działania dodatkowo paraliżowało wewnętrzne skłócenie polityków oraz próba puczu wojskowego podjęta przez generała Görgey'a. Tymczasem dwór wiedeński nie marnował czasu i podjął rokowania z Petersburgiem, których efektem było podpisanie deklaracji przez cara Mikołaja I o bezwarunkowej pomocy wojskowej dla Austrii. Wkrótce u granic Węgier znów stanął potężny nieprzyjaciel. 
Według opracowanego planu obrony kraju wszystkie wojska madziarskie miały zgrupować się między Dunajem i Cisą i tam podejmować wszelkie działania zbrojne. Była to jedyna sensowna koncepcja walki z wrogiem. Jednak generał Görgey postanowił wycofać podległe mu oddziały na zachód i walczyć na własną rękę, co kończyło się kolejnymi porażkami. Dowódca starał się unikać starć i grał na zwłokę. W tym czasie rząd węgierski starał się sprostać sytuacji, ale okoliczności sprzysięgły się przeciwko niemu. 
Po pierwsze: nie mógł zwrócić się z apelem o pomoc do chłopów, ponieważ nie rozwiązał należycie sprawy chłopskiej i stracił poparcie tej warstwy społecznej. Tu i ówdzie chłopi słuchali jeszcze nawoływań Kossutha, do walki stawiały się jednak nieliczne i praktycznie nieuzbrojone oddziały, które bez dowódcy nie mogły rozwinąć się w skuteczną partyzantkę. Po drugie: prezydent-gubernator nadal odrzucał koncepcję porozumienia z mniejszościami narodowymi zamieszkującymi terytorium Węgier. Zarówno inicjatywa podjęta przez dyplomatę Teleki'ego jak i działania zapoczątkowane przez samego generała Bema zostały przez Kossutha odrzucone. Tylko ich uporowi oraz wsparciu udzielonemu im przez Adama Czartoryskiego Sejm węgierski postanowił w końcu zając się tą sprawą. Była to już jednak działanie spóźnione - wojska austriackie i rosyjskie przygotowywały się właśnie do ostatecznego zdławienia powstania. Odpowiednią ustawę wydano 14 lipca 1849r, gdy losy madziarskiego zrywu niepodległościowego były już przesądzone. 
W ostatnich dniach lipca wojska nieprzyjacielskie zdobyły Peszt, a rząd zmuszony był do ucieczki do Segedyna. Generał Bem został wyparty z Siedmiogrodu, poległ rewolucyjny poeta Petöfi, generałowie doradzali poddanie się. Ostatnią próbą ratunku było oddanie naczelnego dowództwa Bemowi, który posłuszny rozkazom i woli Kossutha przyjął rozkaz przygotowania wielkiej, ostatecznej bitwy. Miała ona miejsce 9 sierpnia 1849r pod Temesvárem i zakończyła się druzgocącą klęską Węgrów. W tej sytuacji prezydent nie widział już innego wyjścia jak złożenie władzy Görgey'owi, który podpisał akt kapitulacji 13 sierpnia 1849r wobec Paskiewicza. Najdłużej broniła się twierdza Komarno pod dowództwem generała Klapki, ale i ona padła po długiej i bohaterskiej walce - 9 października. Wszyscy dowódcy powstania węgierskiego, oficerowie, żołnierze i kwiat inteligencji madziarskiej przekroczyli granicę z Turcją i rozpoczęli tym samym największą w dziejach emigrację węgierską. Po upadku powstania na Węgrzech rozszalał się terror austriacki. Cesarz Franciszek ustanowił dowódcą i wykonawcą swoich rozkazów okrutnego generała Haynau, który swoje urzędowanie rozpoczął od wyjęcia spod prawa wszystkich, którzy mieli cokolwiek wspólnego z zakończonym powstaniem. Wszystkich, czyli zarówno oficerów i żołnierzy, jak i ludność cywilną. Ułaskawiony został tylko generał Görgey. Tym samym zapełniły się twierdze i więzienia, a w rocznicę wybuchu rewolucji, 6 października, 1849r., zgładzono 13 generałów węgierskich i pierwszego premiera - Ludwika Batthány'ego.