BRACTWO ŚW. ŁUKASZA. Jedno z najważniejszych polskich ugrupowań artystycznych 20-lecia międzywojennego, działające w latach 1925-1939, zwrócone ku tradycyjnemu, figuratywnemu malarstwu.

Założone w 1925 roku Bractwo św. Łukasza (tzw. Łukaszowcy) było pierwszym ugrupowaniem artystycznym, jakie powstało w reaktywowanej w 1923 roku warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych (obecnej ASP). Jego działalność przerwał wybuch drugiej wojny światowej w 1939 roku. Grupę założyli uczniowie Tadeusza Pruszkowskiego: Bolesław Cybis, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Edward Kokoszko, Antoni Michalak, Jan Podoski, Mieczysław Schulz, Czesław Wdowiszewski, Jan Wydra, Jan Zamoyski. Potem dołączyli do nich: Bernard Frydrysiak, Jeremi Kubicki i Stefan Płużański.

Ideą młodych malarzy była organizacja pracy artystycznej na wzór średniowiecznego cechu. Władzę najwyższą w Bractwie sprawowało walne zgromadzenie, a pracami artystów kierowała kapituła. Młodzi twórcy dbali też o oprawę ważnych wydarzeń z życia ugrupowania, np. po uzyskaniu dyplomów ukończenia akademii zorganizowali uroczystość "wyzwolin", która była rodzajem humorystycznej parodii obrzędu. Barwne życie towarzyskie było nieodłącznym aspektem funkcjonowania Bractwa. Malarze prowadzili je nie tylko w Warszawie, ale także podczas licznych plenerów w Kazimierzu Dolnym.

Łukaszowcy, na wzór czeladników w cechu, poznawali stopniowo tajniki warsztatu malarskiego. Zgłębiali techniki dawnych mistrzów, doskonalili umiejętność rysunku, uczyli się kompozycji wielkich scen figuralnych. Ich nauczyciel, Tadeusz Pruszkowski, za cel edukacji młodych malarzy uznawał opanowanie przez nich podstaw dobrego, rzetelnego rzemiosła, jako że - jak twierdził - prawdziwe talenty artystyczne zdarzają się rzadko. Pruszkowski jako wzór do naśladowania stawiał głównie malarstwo holenderskie XVI i XVII wieku. Wiązało się to po części z postulowanym przezeń powrotem do realizmu w sztuce, w opozycji do rozwijających się nurtów nowoczesnych i awangardowych w malarstwie. Działalność Bractwa rozpatrywać można na tle tendencji tradycjonalistycznych i klasycyzujących, jakie pojawiły się w latach 30. w Europie. Łukaszowcy utrzymywali zresztą kontakt z holenderskim Związkiem św. Łukasza.

Ich twórczość należy też umieścić w szerszym kontekście rodzących się w międzywojennej Polsce koncepcji sztuki narodowej. Wiele powstających wówczas grup artystycznych, opowiadających się za tradycyjną, zachowawczą estetyką, gotowych było wspierać politykę kulturalną państwa. Po okresie żywiołowego rozkwitu i dominacji na scenie artystycznej awangard artystycznych, popularność zaczęły zdobywać bardziej tradycyjne poetyki. Przykładem jest działalność Władysława Skoczylasa i założonego przezeń ugrupowania Ryt. To dzięki niemu nastąpił renesans techniki drzeworytu, w której nawiązywano do prac dawnych mistrzów, a zarazem unowocześniono ją odwołaniami do sztuki prymitywnej.

Zatem postulowany przez Łukaszowców program artystyczny wpisywał się w dominujące w sztuce tego czasu tendencje i spotkał się z uznaniem ze strony władzy, z czym wiązały się liczne zamówienia na wnętrza i obrazy. Artyści dekorowali między innymi wnętrza statków m/s Piłsudski i m/s Batory, pomieszczenia Wojskowego Instytutu Geograficznego w Warszawie i Szkoły Polskiej w Gdańsku.

Do znaczących dokonań Bractwa należała zespołowa realizacja siedmiu wielkoformatowych kompozycji historycznych do Sali Honorowej polskiego pawilonu na Wystawę Światową w Nowym Jorku w 1939 roku. Malowidła, dziś przechowywane w Bibliotece Le Moyne College w Syracuse w Stanach Zjednoczonych, noszą tytuły: "Spotkanie Bolesława Chrobrego z Ottonem III u grobu św. Wojciecha (1000)", "Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę (1386)", "Nadanie przywileju jedlneńskiego (1430)", "Unia Lubelska (1569)", "Uchwalenie konfederacji warszawskiej o wolności religijnej (1573)", "Odsiecz Wiednia (1683)", "Konstytucja 3 Maja (1791)".

Pierwsza wystawa Bractwa św. Łukasza została otwarta w Warszawie w lutym 1928 roku, w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Spotkała się z szerokim odzewem ze strony krytyki, która przyjęła twórczość młodych malarzy raczej entuzjastycznie. Recenzentom podobał się szlachetny charakter prac, wykonanych w technikach stosowanych przez dawnych mistrzów. Antoni Słonimski chwalił rzetelność i powagę artystów. Pojawiły się jednak również głosy krytyczne, niechętne zwłaszcza idei odnowy sztuki dawnej. Zarówno koloryści jak i konstruktywiści zarzucali Łukaszowcom brak zainteresowania nowoczesnymi formami obrazowania.

Ambicją Tadeusza Pruszkowskiego, pod którego egidą powstały w latach międzywojennych aż cztery ugrupowania (obok Bractwa św. Łukasza - Szkoła Warszawska, Grupa Czwarta i Loża Wolnomalarska), było stworzenie polskiej szkoły malarstwa z wykorzystaniem historycznych stylizacji. Styl narodowy miał wynikać z przetwarzania wzorców dawnych epok, sprawnego łączenia różnych konwencji stylistycznych. Pruszkowski, a wraz z nim malarze skupieni w Bractwie, propagował formułę eklektycznego realizmu, który czerpał zarówno z tradycji barokowego malarstwa holenderskiego i hiszpańskiego, jak i włoskiego renesansu. Podstawę stanowiły dla niego umiejętności warsztatowe, kunszt wynikał z solidnego opanowania podstaw rzemiosła, zarówno rysunku, jak i technologii malarskich. Towarzyszyła temu także refleksja teoretyczna. Pruszkowski głosił ideę równoprawności rozmaitych formuł realizmu.

Wśród jego uczniów pojawiły się ciekawe propozycje interpretacje nauk mistrza. Spośród dorobku członków Bractwa św. Łukasza najbardziej intrygująca jest zapewne poetyka obrazów Bolesława Cybisa i Jana Gotarda. Można ją uznać za przejaw szerszego nurtu w sztuce polskiej tego czasu, kojarzonego z "realizmem magicznym" czy włoskim pittura metafisica, określonym przez Joannę Pollakównę mianem "malarstwa przesuniętej rzeczywistości". Charakteryzowało się ono niepokojem, tajemniczą atmosferą, stanem zawieszenia akcji i działania postaci. Zjawisko to miało zresztą szerszy zasięg i dotyczyło nie tylko Cybisa i Gotarda, ale także twórczości Rafała Malczewskiego czy Jacka Mierzejewskiego.

Wystawy Bractwa Św. Łukasza:

• 1928 - pierwsza wystawa zbiorowa w siedzibie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych Warszawie, przewieziona w 1929 roku do Łodzi i do Bydgoszczy
• 1929 - Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu
• 1929 - druga wystawa zbiorowa w siedzibie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych Warszawie
• 1930 - wystawa w Pałacu Sztuki w Krakowie
• 1931 - wystawa w Musée Rath w Genewie
• 1932 - trzecia wystawa zbiorowa w siedzibie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych Warszawie, przewieziona w tym samym roku do Łodzi
• 1933 - "Wystawa Pięciu Stowarzyszeń" w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie
• 1933 - "Wystawa sztuki polskiej" w Brooklyn Museum w Nowym Jorku
• 1934 - 19. Międzynarodowe Biennale Sztuki w Wenecji
• 1936 - udział w wystawie holenderskiego Związku św. Łukasza w Amsterdamie
• 1937 - "Międzynarodowa wystawa malarstwa" w Carnegie Institute w Pittsburghu
• 1938 - "Wystawa Dziesięciolecia Bractwa św. Łukasza" w siedzibie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych Warszawie
• 1938 - pokaz siedmiu obrazów historycznych zamówionych na wystawę światową w Nowym Jorku w Instytucie Propagandy Sztuki w Warszawie
• 1938 - "Międzynarodowa wystawa malarstwa" w Carnegie Institute w Pittsburghu
• 1939 - Wystawa Światowa w Nowym Jorku

Literatura:

• Zofia Baranowicz, "Bractwo św. Łukasza", [w:] "Polskie życie artystyczne w latach 1915-1939", red. Aleksander Wojciechowski, Ossolineum, Wrocław 1974
• Jan Zamoyski, "Łukaszowcy. Malarze i malarstwo Bractwa św. Łukasza", Warszawa 1989
• "Malarze z kręgu Tadeusza Pruszkowskiego: Bractwo św. Łukasza, Szkoła Warszawska, Loża Wolnomalarska, Grupa Czwarta", katalog wystawy, Warszawa 1978

Autor: Magdalena Wróblewska, kwiecień 2011