Katarzyna Sawicka Socjoterapia

SOCJOTERAPIA

Praca zbiorowa pod redakcj№ Katarzyny Sawickiej

CENTRUM METODYCZNE POMOCY PSYCHOLOCICZNO-PEDAGOGICZNEJ

MINISTERSTWA RDUKACJI NARODOWEJ

WARSZAWA 1999

Recenzenci:

dr Wanda Kaczyсska mgr Јucja Sokorska-Maj

Projekt okіadki: Katarzyna Potkaсska

ISBN 83-86954264

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 1998.

Adres wydawcy: 00-644 Warszawa, ul. Polna 46 A

tel/fax (0-22) 825 83 15

e-mail: wydawnictwa@cmppp.edu.pl http://www.cmppp.edu.pl

Wspуіwydawca dodruku: Wydawnictwo Seventh Sea, Warszawa

i Spis treњci

Wstкp .................................................... 7

I. SOCJOTERAPIA — PROCES I METODA

Katarzyna Sawicka — Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-

-pedagogicznej.......................................... 9

Wokуі pojкcia socjoterapii ................................. 9

Istota socjoterapii........................................ 11

f Struktura zajкж socjoterapeutycznych .......................... 20

Metody pracy z grup№..................................... 22

Dynamika grupy socjoterapeutycznej .......................... 26

H. SOCJOTERAPIA DZIECI W MЈODSZYM WIEKU SZKOLNYM

Graїyna Chwesiuk — Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy

i pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi ........................ 29

Zaіoїenia pracy socjoterapeutycznej........................... 29

Charakterystyka grupy terapeutycznej.......................... 32

Cele i treњci programu .................................... 34

Scenariusze zajкж socjoterapeutycznych......................... 36

Prуba oceny efektуw pracy z grup№ ........................... 43

Uwagi koсcowe......................................... 45

Maіgorzata Cieњlicka — Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby dzieci nieњmiaіych ................. 47

Problematyka obrazu wіasnej osoby........................... 47

Nieњmiaіoњж jako zjawisko psychologiczne . . . . •.................. 52

Socjoterapia dzieci nieњmiaіych .............................. 57

Scenariusze zajкж socjoterapeutycznych......................... 58

Uwagi o przebiegu realizacji scenariusza........................ 68

Podsumowanie.......................................... 70

ni. PROGRAMY SOCJOTERAPEUTYCZNE WOKУЈ PROBLEMU

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej — Program interwencyjny dla klasy szkolnej ................................... 72

Diagnoza grupy......................................... 74

Scenariusz zajкж diagnostycznych............................. 75

Realizacja zajкж diagnostycznych............................. 78

Wnioski z zajкж diagnostycznych............................. 81

Zaіoїenia teoretyczne programu interwencyjnego.................. 81

Program interwencji korekcyjnej ............................. 85

Realizacja programu...................................... 86

Wnioski koсcowe........................................ 96

Scenariusze zajкж........................................ 98

Agnieszka Czerwiсska — „Moїna inaczej" — program socjoterapeutycz-ny z elementami zabawy, przygody, turystyki i survivalu dla dzieci

z przejawami nadpobudliwoњci psychoruchowej.................. 107

Charakterystyka dziecka nadpobudliwego ...................... 107

Definicja survivalu...................................... 109

Miejsce turystyki z elementami survivalu w socjoterapii dziecka nadpobudliwego ........................................ 111

Ogуlne uwagi o celach i konstrukcji programu .................. 112

Realizacja programu..................................... 116

Wnioski z realizacji programu.............................. 126

Podsumowanie......................................... 127

Yioletta Poіudniak — Poczucie wіasnej wartoњci — program socjotera-

peutyczny dla mіodzieїy ze szkуі њrednich ..................... 129

Poczucie wіasnej wartoњci w literaturze przedmiotu ............... 129

Ogуlna charakterystyka programu socjoterapeutycznego............ 132

Realizacja programu..................................... 133

Scenariusze wybranych zajкж socjoterapeutycznych ............... 134

Prуba oceny efektywnoњci zajкж............................. 141

Wnioski ............................................. 145

Teresa Schlack — „Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profi-

laktyczny dotycz№cy nieletnich osуb naduїywaj№cych alkoholu ....... 147

Spoіeczno-kulturowy i psychologiczny kontekst picia alkoholu przez

dzieci i mіodzieї..................................... 148

Korzyњci i straty zwi№zane z piciem alkoholu przez mіodzieї ........ 151

Rozpowszechnienie, intensywnoњж i skutki picia alkoholu przez mіodzieї 152

Konstrukcja programu „Maіolat" ............................ 154

Opis dziaіaс skierowanych do dorosіych....................... 156

Przebieg strategii postкpowania z osobami maіoletnimi............. 156

Scenariusze zajкж edukacyjno-korekcyjnych z mіodzieї№............ 158

Zaі№czniki do scenariuszy zajкж............................. 166

Pierwsza prуba realizacji programu .......................... 181

Druga prуba realizacji programu ............................ 183

Podsumowanie......................................... 187

IV. SOCJOTERAPIA W CAЈODOBOWYCH PLACУWKACH WYCHOWA W-CZO-RESOCJALIZACYJNYCH

Elїbieta Potempska — "Nasza grupa" — program terapeutyczny....... 191

Specyfika funkcjonowania dzieci i mіodzieїy w placуwkach opieki caіodobowej ............................................ 192

Warunki їycia wychowankуw placуwek opieki caіodobowej — realizacja

potrzeb............................................ 193

Ogуlna charakterystyka funkcjonowania psychospoіecznego dzieci z placуwek opieki caіodobowej w porуwnaniu z populacj№ „szkoln№" .... 197

Ogуlne uwagi o celach i konstrukcji programu „Nasza grupa"........ 198

Wskazуwki metodyczne dotycz№ce konstruowania i prowadzenia zajкж . . 200

Scenariusze zajкж....................................... 202

Podsumowanie......................................... 212

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka — Program zajкж socjoterapeu-tycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego o wzmoїonym nadzorze

pedagogicznym ........................................ 213

Specyfika funkcjonowania mіodzieїy w zakіadzie poprawczym....... 213

Ogуlne uwagi o celach i konstrukcji programu .................. 217

Uwagi o realizacji programu ............................... 223

Uwagi metodyczne...................................... 230

Scenariusze zajкж....................................... 233

V. NIETYPOWE ZASTOSOWANIE SOCJOTERAPII

Wanda Chilccka — Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego .................................... 238

Charakterystyka i diagnoza grupy............................ 239

Cele pracy z grup№...................................... 241

Scenariusze zajкж grupowych............................... 245

Przebieg zajкж grupowych................................. 246

Uwagi na temat prowadzenia zajкж grupowych zaprojektowanych z myњl№ o mіodych pacjentach psychiatrycznych ................... 252

Urszula Wojciechowska — Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem i negatywnymi uczuciami u mіodocianych wiкџniуw њledczych 255

Specyfika funkcjonowania mіodocianych w warunkach izolacji wiкziennej 255 Charakterystyka grupy oraz zaіoїeс, celуw i struktury programu socjote-

rapeutycznego....................................... 259

Realizacja zajкж socjoterapeutycznych. Wskazуwki metodyczne....... 261

Scenariusze zajкж socjoterapeutycznych ....................... 266

Ankieta do oceny zajкж socjoterapeutycznych przez uczestnikуw ..... 290

Mirosіawa Kisiel — Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb

wspуіuzaleїnionych ..................................... 292

Dobуr grupy i jej charakterystyka ........................... 294

Cele grupy ........................................... 295

Metody i formy pracy.................................... 295

Przebieg pracy grupy .................................... 296

Scenariusze zajкж....................................... 296

Przebieg zajкж ......................................... 312

Funkcja zabawy w socjoterapii grupy kobiet.................... 318

Podsumowanie — ocena efektуw zajкж........................ 321

Bibliografia............................................... 323

Wstкp

Pojкcie socjoterapii coraz czкњciej pojawia siк w naszej praktyce wychowawczej, zwіaszcza w pracy z dzieжmi i mіodzieї№ z zachowaniami problemowymi. Popularnoњж tej metody wynika miкdzy innymi st№d, iї zapeіnia ona lukк w sposobach udzielania pomocy psychologicznej dzieciom i mіodzieїy z objawami nieprzystosowania spoіecznego, dzieciom wychowuj№cym siк w rodzinach problemowych czy dzieciom zachowuj№cym siк kіopotliwie.

Dotychczas pozostawaіy one poza wszelkimi formami pomocy; zazwyczaj nauczyciele i rodzice musieli sobie radziж sami dopуty, dopуki ich dzieci nie znalazіy siк na drodze wykolejenia przestкpczego i obyczajowego. Wуwczas najczкњciej interweniowaі w trybie karnym lub opiekuсczym s№d, ktуry byі w stanie reagowaж tylko w ramach dostкpnych mu њrodkуw.

Idea socjoterapii rozprzestrzeniіa siк dziкki dziaіalnoњci Oњrodka Rozwoju Umiejкtnoњci Wychowawczych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego i dziкki aktywnoњci Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej dla Dzieci i Mіodzieїy ze Њrodowisk Zagroїonych Alkoholizmem OPTA. Pocz№tkowo stosowano j№ w pracy z dzieжmi wywodz№cymi siк z rodzin z problemem alkoholowym, obecnie coraz czкњciej socjoterapia wykorzystywana jest w pracy њwietlic socjoterapeutycznych, a takїe w niektуrych szkoіach podstawowych, w ramach dziaіaс profilaktycznych w naturalnym њrodowisku wychowawczym; z trudem, niestety, przebija siк socjoterapia do placуwek opiekuсczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych dla mіodzieїy.

Pojкcie socjoterapii wypracowane przez Oњrodek Rozwoju Umiejкtnoњci Wychowawczych i Poradniк OPTA jest jednak niedookreњlone, choж praktyka socjoterapii ma juї doњж obiecuj№ce rezultaty. Napotykamy niekiedy trudnoњci terminologiczne, ujawniaj№ce siк zwіaszcza w analizie rуїnic i podobieсstw miкdzy psychoterapi№ i socjoterapia.

Przyjmujemy, iї socjoterapia jest bezpoњredni№ form№ pomocy miкdzy psychoterapi№ a treningiem interpersonalnym, adresowan№ zwykle do dzieci z kіopotliwymi zachowaniami i przyjmuj№c№ postaж ustrukturalizowanych spotkaс grupowych, ktуre sіuї№ realizacji celуw terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych.

8 Wstкp

Praca ta powstaіa na podstawie doњwiadczeс sіuchaczy Podyplomowego Studium Socjoterapii Instytutu Profilaktyki Spoіecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Zawarte w niej teksty s№ zmodyfikowan№ wersj№ prac dyplomowych sіuchaczy, ktуrzy w programie swoich studiуw, poza cyklem zajкж treningowych, mieli rуwnieї rozwaїania teoretyczne oraz przeprowadzili spotkania grupowe z wybran№ przez siebie grup№ dzieci lub mіodzieїy wedіug wczeњniej opracowanego scenariusza.

Powstaіy w ten sposуb prace, ktуre z jednej strony przedstawiaj№ autorski program socjoterapeutyczny, z drugiej — opisuj№ przebieg zajкж. Czytelnik moїe wiкc zapoznaж siк z przesіankami teoretycznymi skonstruowanego programu, z samym programem oraz ze sposobem jego realizacji, wreszcie z refleksj№ prowadz№cych zajкcia na temat funkcjonowania grupy oraz z ich autorefleksj№.

Mamy nadziejк, iї ten sposуb prezentacji socjoterapeutycznych doњwiadczeс autorуw tekstуw przybliїy Czytelnikom ideк socjoterapii, a ci ktуrzy pracuj№ juї z dzieжmi, znajd№ potwierdzenie swoich doњwiadczeс, a moїe je wzbogac№.

Katarzyna Sawicka

I. SOCJOTERAPIA — PROCES I METODA

Katarzyna Sawicka

SOCJOTERAPIA JAKO FORMA POMOCY PSYCHOLOGICZNO--PEDAGOGICZNEJ

Wokуі pojкcia „socjoterapia"

Socjoterapia dopiero od niedawna znalazіa swoje miejsce w szerokiej ofercie pomocy psychologicznej. Termin ten wprawdzie funkcjonuje juї przez wiele lat w literaturze przedmiotu, jednakїe w rуїnych kontekstach znaczeniowych.

Psychiatrzy i psychoterapeuci wi№ї№ to pojкcie z organizacj№ њrodowiska spoіecznego wspieraj№cego proces leczenia osуb z zaburzeniami zdrowia psychicznego, wі№czaj№c socjoterapiк w zakres znaczeniowy terapii њrodowiskowej, jak to czyni miкdzy innymi S. Kratocіwil. Wyodrкbnia on socjoterapiк biern№ i czynn№ — w jej zakres wchodzi sіuchanie wykіadуw, programуw rozrywkowych, ogl№danie filmуw, sіuchanie i uprawianie muzyki, udziaі w wieczorkach i grach towarzyskich, ogl№danie filmуw, rysowanie i modelowanie (Kratochvil 1990, s. 28). Autor zwraca uwagк na rуїnorodne formy aktywnoњci pacjentуw, ktуre mog№ wspomagaж proces psychoterapii.

Nieco inn№ definicjк podaje Sіownik psychologiczny. Zgodnie z nim, „socjoterapia to organizowanie њrodowiska spoіecznego pacjenta w tym kierunku, by w moїliwie duїym stopniu sprzyjaіo wyzdrowieniu i utrzymaniu zdrowia psychicznego. Socjoterapia akcentuje znaczenie kontaktуw chorego z osobami z jego otoczenia spoіecznego (inni chorzy, personel medyczny, najbliїsi) dla przebiegu procesu leczenia" (Sіownik psychologiczny 1979, s. 274).

O ile definicja ta eksponuje kontakty chorego z innymi osobami sіuї№ce procesowi leczenia i zdrowienia, o tyle definicja zawarta w Sіowniku pedagogicznym okreњla to pojкcie przez wskazanie na charakter zaburzenia, jakim s№ zachowania niepoї№dane spoіecznie. Autor definicji pisze wiкc: „socjoterapia jest jednym ze sposobуw іagodzenia lub eliminowania negatywnych norm i obyczajуw w zachowaniach spoіecznych b№dџ spoіecznie niepoї№danych"

Katarzyna Sawicka

(Sіownik pedagogiczny 1984, s. 278). Jeszcze inne rozumienie pojкcia socjo-terapii wskazuje na jej charakter grupowy. j

Wedіug Maіej encyklopedii medycyny, socjoterapia to „zbiуr metod socjo-technicznych, polegaj№cych na rуїnorodnych zabiegach korektywnych w stosunku do grupy. Socjoterapia zajmuje siк wiкc przede wszystkim grup№, w odrуїnieniu od psychoterapii, ktуra gіуwnie zajmuje siк jednostk№" (Maіa encyklopedia medycyny, t. II, s. 1146).

Reasumuj№c, kaїda z przedstawionych wyїej definicji eksponuje nieco odmienny aspekt procesu socjoterapii oraz socjoterapii jako metody. Jedne z nich okreњlaj№ formy aktywnoњci uczestnikуw socjoterapii, ktуre mog№ mieж charakter leczniczy, inne wskazuj№ na kontakt terapeutyczny jako istotк procesu i metody, jeszcze inne na grupк bкd№c№ przedmiotem i podmiotem zmiany korekcyjnej, a niektуre na charakter zaburzenia osуb, do ktуrych proces socjoterapii moїe byж adresowany.

Wspуіczesne podejњcie do socjoterapii, wypracowane przez Oњrodek Rozwoju Umiejкtnoњci Wychowawczych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, zawarte w pracy J. Strzemіecznego oraz opracowane przez Specjalistyczn№ Poradniк Profilaktyczno-Terapeutyczn№ dla Dzieci i Mіodzieїy ze Њrodowisk Zagroїonych Alkoholizmem OPTA, uwzglкdnia prawie wszystkie elementy zawarte w wyїej przedstawionych definicjach (Strzemieczny 1993, Sobo-lewska 1993). Socjoterapiк zalicza siк do procesуw korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i mіodzieїy. Spoњrуd џrуdeі owej zmiany korekcyjnej wymienia siк na ogуі korekcyjne doњwiadczenia i odreagowanie emocjonalne. Tak teї definiuje ten proces Strzemieczny: „socjoterapia polega na celowym stwarzaniu dzieciom warunkуw (doњwiadczeс spoіecznych) umoїliwiaj№cych zajњcie procesu socjoterapeutycznego (zmiana s№dуw o rzeczywistoњci, sposobуw zachowaс i odreagowanie emocjonalne). [...] Socjoterapiк okreњla cel zajкж. Jeњli gіуwnym celem pracy z uczniami jest stwarzanie im doњwiadczeс koryguj№cych zaburzenia [...], to s№ to zajкcia socjoterapeutyczne" (Strzemieczny 1993, s. 45). '

Nieco odmienne podejњcie prezentuje Z. Sobolewska, ktуra nie podaje zakresu znaczeniowego interesuj№cego nas tu pojкcia. Akcentuje ona grupow№ formк zajкж z dzieжmi lub mіodzieї№ ukierunkowanych na realizacjк celуw terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych (Sobolewska 1993). W konsekwencji w pojкciu socjoterapii zawiera siк realizacja celуw terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych w toku planowanych spotkaс grupowych.

Podsumowuj№c — przez Socjoterapiк moїemy rozumieж metodк leczenia zaburzeс zachowania i niektуrych zaburzeс emocjonalnych u dzieci i mіodzieїy w toku spotkaс grupowych. Moїemy wiкc Socjoterapiк traktowaж jako formк pomocy psychologicznej adresowan№ do dzieci i mіodzieїy, poњredni№ miкdzy psychoterapi№ a psychoedukacj№ i treningiem interpersonalnym (Sawicka 1993).

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

Istota socjoterapii

Pomimo licznych trudnoњci terminologicznych pojкcie pomocy psychologicznej znalazіo juї swoje miejsce w praktyce i w polskiej literaturze przedmiotu. Do pojкж wchodz№cych w zakres pomocy psychologicznej moїna zaliczyж powszechnie juї znan№ psychoterapiк, trening interpersonalny, psycho-edukacjк i wіaњnie socjoterapiк. Pojкcia te oznaczaj№ њwiadom№ aktywnoњж profesjonaln№, polegaj№c№ na operowaniu њrodkami psychologicznymi w celu udzielenia pomocy osobom cierpi№cym psychicznie lub poszukuj№cym wіasnej drogi rozwoju osobistego, spoіecznego i zawodowego.

Formy tej pomocy s№ rуїnorodne, zaleї№ bowiem od potrzeb ludzi jej poszukuj№cych. Najstarsz№ form№ takiej pomocy jest psychoterapia, stosowana gіуwnie w leczeniu zaburzeс zdrowia psychicznego uwarunkowanych psycho-gennie, tj. nerwic, psychoz i zaburzeс psychosomatycznych (Grzesiuk 1987). Poza wskazaniem w definicji psychoterapii jej adresata, wiele innych definicji rozjaњnia istotк tego procesu. I tak J. Strojnowski okreњla psychoterapiк jako „zamierzony i systematyczny proces interakcji rozwijany miкdzy pacjentem a terapeut№ lub grup№ terapeutyczn№ w celu usuwania u tegoї pacjenta zaburzeс komunikacji, nieprawidіowych procesуw psychicznych lub dolegliwoњci somatycznych i uzyskiwania lepszego przystosowania spoіecznego. Celem dalszym psychoterapii moїe byж takїe polepszenie struktury osobowoњci i stymulacja moїliwoњci rozwojowych pacjenta" (Strojnowski 1985, s. 28). Z kolei L. Grzesiuk charakteryzuj№c proces psychoterapii wskazuje na mechanizmy zmiany psychokorekcyjnej, ale teї na obszary psychiczne podlegaj№ce zmianie. Psychoterapia, koncentruj№c siк na osobistych problemach jednostki (takich jak depresja, lкk, problemy seksualne itp.), zmierza do udzielenia jej pomocy w uњwiadomieniu i wyjaњnieniu przyczyn oraz џrуdeі odczuwanych dolegliwoњci psychicznych. Zmiany zachodz№ce pod wpіywem psychoterapii obejmuj№ postawк czіowieka wobec samego siebie, wobec innych ludzi i wobec pozostaіych elementуw rzeczywistoњci. Dziкki okreњlonym technikom terapeutycznym pacjent pogікbia њwiadomoњж siebie — swoich przeїyж, myњli i wyobraїeс, co sprzyja lepszemu rozumieniu siebie i wіasnych trudnoњci їyciowych (Grzesiuk 1987).

O ile psychoterapia koncentruje siк na problemach pacjenta w ramach terapii indywidualnej i psychoterapii grupowej, o tyle trening interpersonalny (trening grupowy) adresowany jest do osуb wzglкdnie zdrowych psychicznie. Sіuїy on rozwijaniu tych wіaњciwoњci psychicznych, ktуre s№ niezbкdne w podejmowaniu satysfakcjonuj№cych kontaktуw z innymi ludџmi. Najczкњciej wymienia siк tu empatiк, otwartoњж na siebie i na innych, autentycznoњж, umiejкtnoњж wyraїania wіasnych uczuж itp. (Praszkier, Rуїycki 1983). Umiejкtnoњж rozumienia siebie i innych oraz poprawк wіasnego funkcjonowania w relacjach z innymi zdobywa siк w wyniku spotkaс klikuosobowej grupy, podczas

Katarzyna Sawicka

ktуrych zachodz№ce zdarzenia intrapsychiczne i interpersonalne dostarczaj№ jednostce nowych doњwiadczeс w byciu z samym sob№ i z innymi ludџmi.

Celem grupowych zajкж psychoedukacyjnych przebiegaj№cych wedіug zaіoїonego programu jest uczenie siк okreњlonych umiejкtnoњci psychologicznych. Uczestnicy tych zajкж mog№ zdobyж umiejкtnoњci: komunikowania siк, podejmowania decyzji, asertywnoњci, negocjacji, mediacji, prowadzenia maіej grupy itp. Pomoc psychologiczna w psychoedukacji realizowana jest zwykle w jednej z kilku form. Moїna tu wymieniж: trening zadaniowy prowadzony zwykle dla osуb z okreњlonej grupy zawodowej lub osуb pragn№cych zmieniж lub utrwaliж swoj№ pozycjк czy rolк spoіeczn№, warsztaty, ktуrych celem jest zwykle zapoznanie siк uczestnikуw z okreњlonymi metodami i formami pracy z ludџmi, treningi umiejкtnoњci profesjonalnych, np. trening umiejкtnoњci wychowawczych, kierowniczych czy interpersonalnych.

Przedstawione wyїej wybrane formy pomocy psychologicznej odpowiadaj№ nie tylko na potrzeby ludzi borykaj№cych siк z problemami natury osobistej, ale takїe na ludzkie potrzeby rozwoju osobistego i spoіecznego oraz na potrzeby edukacyjne. Wszystkie jednak, mimo istniej№cych rуїnic zwіaszcza w zakresie celуw, opieraj№ siк na tych samych zasadach. Istot№ zmiany korekcyjnej i kreacyjnej s№ bezpoњrednie interakcje zachodz№ce miкdzy terapeut№ i pacjentem, jak to ma miejsce w psychoterapii indywidualnej lub w interakcjach zachodz№cych w grupie oraz miкdzy grup№ a osobami j№ prowadz№cymi — w psychoterapii grupowej. Spotkania odbywaj№ siк wiкc w atmosferze bezpieczeсstwa, wzajemnego zaufania, poczucia wiкzi i gікbokich relacji miкdzy samymi uczestnikami, a takїe miкdzy uczestnikami a terapeut№ lub trenerem. Ponadto podstawowym zaіoїeniem wszelkiej pomocy psychologicznej jest pojmowanie czіowieka jako podmiotu i jednoczeњnie przedmiotu zmiany korekcyjnej, terapeutycznej i kreacyjnej, co oznacza, iї sam zainteresowany dokonuje zmiany w sobie, tylko przy pomocy grupy i prowadz№cego. Џrуdіem doњwiadczeс koryguj№cych i ucz№cych jest bowiem wіasna aktywnoњж poznawcza i emocjonalna uczestnikуw terapii, psychoedukacji i treningu interpersonalnego. Wyraїa siк ona w ujawnianiu i dzieleniu siк z innymi swoimi myњlami, przeїyciami, wyobraїeniami, d№їeniami, odczuciami, pragnieniami pojawiaj№cymi siк „tu i teraz", a w psychoterapii takїe w zwi№zku z przeїyciami „tam" i „przedtem". Rola trenera i terapeuty polega natomiast na stwarzaniu takich sytuacji, ktуre pomog№ uczestnikom spotkaс uњwiadomiж sobie wіasne trudnoњci i ograniczenia oraz wіasny potencjaі i moїliwoњci zmiany. Sіuї№ temu rуїnorodne techniki, takie jak psychodrama, pantomima, gry, жwiczenia, techniki wyobraїeniowe itd. (Kratocіwil 1981). Ze wzglкdu na aktywn№ rolк osуb korzystaj№cych z pomocy w procesie zmiany, respektuje siк zasadк dobrowolnego uczestnictwa w treningu, w psychoterapii indywidualnej i grupowej oraz w psychoedukacji.

Przesіanki psychologiczne rуїnorodnych form pomocy zdecydowanie je do siebie upodobniaj№, rуїnice natomiast dotycz№ celуw i sposobуw ich realizacji

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

lub procedur ich osi№gania. I tak cele psychoterapii maj№ przede wszystkim charakter korekcyjny. Formuіowane s№ zwykle jako eliminowanie, usuwanie zaburzeс o charakterze psychicznym. Trening interpersonalny sіuїy przede wszystkim celom kreacyjno-korekcyjnym. Zwi№zane s№ one bowiem z jednej strony ze stymulowaniem i wzmacnianiem rozwoju osobistego oraz spoіecznego, z drugiej zaњ zmiany mog№ mieж rуwnieї charakter korekcyjny wtedy, gdy chodzi o eksploracjк problemуw intrapsychicznych i interpersonalnych wystкpuj№cych u wiкkszoњci ludzi psychicznie zdrowych. Treningi psychoeduka-cyjne realizuj№ cele kreacyjne, zwykle s№ one formuіowane jako zdobywanie nowej wiedzy, nowych doњwiadczeс, nowych umiejкtnoњci.

O ile w procesie psychoterapii i treningu interpersonalnego zmiany korekcyjne i kreacyjne dotycz№ gікbszych warstw osobowoњci, o tyle zajкcia psychoedukacyjne — sfery poznawczej i sfery umiejкtnoњci. Zajкcia psy-choedukacyjne maj№ zwykle charakter ustrukturalizowany; w psychoterapii i w grupach spotkaniowych (w treningu interpersonalnym) pod№їa siк zwykle (choж moїna spotkaж takїe odmienny pogl№d) za wyzwalaj№cym siк procesem grupowym, zgodnie z propozycjami grupy i z zachodz№cymi w grupie zdarzeniami.

Omawiane formy pomocy psychologicznej akcentuj№ teї nieco odmienne czynniki zmiany. I tak w psychoterapii szczegуlnie doniosі№ rolк odgrywa odreagowanie emocjonalne polegaj№ce na ujawnieniu tіumionych emocji — lкku, poczucia krzywdy, gniewu itp. emocji, ktуre czкsto s№ zwi№zane z przeїyciami urazowymi i ktуre w realnych, rzeczywistych warunkach nie mogіy byж ujawnione. Wielu terapeutуw twierdzi, iї odreagowanie stanowi czynnik zmiany, choж samo w sobie jej jeszcze nie powoduje (Kratochvil 1981, s. 284).

Wgl№d to kolejny mechanizm terapeutyczny. Nie wnikaj№c w jego rуїne poziomy, moїna powiedzieж, їe wgl№d polega na zrozumieniu zwi№zkуw miкdzy uprzednimi doњwiadczeniami a aktualnymi przeїyciami i reakcjami oraz aktualnym stylem funkcjonowania w kontaktach z innymi ludџmi, czego wczeњniej pacjent sobie nie uњwiadamiaі (Kratochvil 1981, s. 290-291; Grzesiuk 1987). Wgl№d, nie bкd№c samym w sobie celem psychoterapii, sprzyja i wspуіtowarzyszy procesowi wyprуbowywania i жwiczenia nowych form zachowania interpersonalnego, co wczeњniej byіo w zasadzie maіo prawdopodobne. Obok wgl№du, odreagowania emocjonalnego oraz жwiczenia nowych zachowaс przystosowawczych zdobywanie doњwiadczenia korektywnego stanowi kolejny czynnik sprzyjaj№cy zdrowieniu. Choж wymienione czynniki zmiany korekcyjnej wystкpuj№ takїe w treningu interpersonalnym, to jednak bardziej dla niego charakterystyczne jest ujawnianie samego siebie, a takїe przyjmowanie i nadawanie informacji zwrotnych (Praszkier, Rуїycki 1983). Жwiczenie nowych zachowaс oraz umiejкtnoњci to w psychoedukacji najbardziej typowy mechanizm zmiany. Aktywne zdobywanie wiedzy poprzez ogl№d wіasnego doњwiadczenia oraz pozostaіych czіonkуw grupy odbywa siк oczywiњcie przy zapewnieniu klimatu bezpieczeсstwa, zaufania i їyczliwoњci.

Katarzyna Sawicka

Socjoterapiк natomiast moїemy uznaж za poњredni№ formк pomocy psychologicznej. Zawiera ona bowiem z jednej strony nowe elementy w stosunku do wczeњniej wymienionych form pomocy, z drugiej zaњ korzysta z ich doњwiadczeс praktycznych i konstrukcji teoretycznych.

Socjoterapiк, jak sama nazwa wskazuje, zaliczamy do procesуw psycho-korekcyjnych, leczniczych, ukierunkowanych na eliminowanie lub na zmniejszanie poziomu zaburzeс, zwykle zaburzeс zachowania u dzieci i mіodzieїy. Socjoterapia jest wiкc form№ pomocy adresowan№ do dzieci i mіodych ludzi w okresie dorastania, borykaj№cych siк z problemami osobistymi i trudnoњciami їyciowymi.

Typowa psychoterapia, jeњli o takiej moїemy mуwiж, posіuguj№ca siк gіуwnie technikami werbalnymi, okazuje siк bowiem nie zawsze adekwatn№ propozycj№ dla tej grupy wiekowej. Na przykіad dzieci starsze nie wykazuj№ gotowoњci do mуwienia o swoich problemach emocjonalnych i gікbszych przeїyciach. Уw brak gotowoњci moїe wynikaж z nieuњwiadamiania ich sobie lub powodem jest brak odwagi uzewnкtrznienia swoich przeїyж i trudnoњci z obawy przed dorosіymi i niekiedy rуwieњnikami, ktуrzy s№ czкsto џrуdіem negatywnych doznaс emocjonalnych. Przeіamywanie barier obronnych w terapii dzieci (brak zaufania i rezerwa wobec innych, tіumienie reakcji emocjonalnych, ograniczona wyobraџnia) wydaje siк wiкc czasami bezcelowe, podczas gdy w terapii mіodzieїy starszej i dorosіych uzyskanie wgl№du w istotк problemu jest moїliwe i moїe byж wskazane. Toteї w socjoterapii dzieci i mіodzieїy bardziej istotn№ rolк odgrywa wzmacnianie osobowoњci mіodych ludzi poprzez realizacjк celуw rozwojowych i edukacyjnych niї docieranie do przeszіych doњwiadczeс i uњwiadamianie ich sobie oraz powi№zanie z aktualnie wystкpuj№cymi wzorami zachowaс, co jest charakterystyczne dla psychoterapii. W procesie psychoterapii szczegуln№ rolк odgrywa werbalizacja, tj. nazywanie swoich stanуw psychicznych. Dzieci natomiast nie osi№gnкіy jeszcze peіnej sprawnoњci posіugiwania siк jкzykiem oraz odpowiedniego poziomu sprawnoњci intelektualnej, co oczywiњcie zaleїy od wieku i warunkуw socjalizacyjnych. Szczegуlne trudnoњci w tym zakresie przejawiaj№ dzieci z zaburzeniami zachowania, zaniedbane wychowawczo i dydaktycznie (Bernstein 1980). Wiкkszoњж z nich natomiast, z racji swoich niezwykle bolesnych doњwiadczeс emocjonalnych, wymaga nie tylko pomocy wychowawczej, lecz takїe psychologicznej.

Socjoterapia jest zatem procesem ukierunkowanym na leczenie wystкpuj№cych u dzieci zaburzeс, zwіaszcza zaburzeс zachowania, nadpobudliwoњci i zahamowania, niektуrych zaburzeс emocjonalnych, co oczywiњcie jest takїe celem psychoterapii, ktуr№ jednak kieruje siк przede wszystkim do dzieci z psychoz№ i dzieci depresyjnych, do dzieci i mіodzieїy z zakіуceniami czynnoњci fizjologicznych na tle emocjonalnym, do dzieci z niepokojem, z silnymi lкkami dziennymi i nocnymi.

O ile jednak podstawowym zadaniem psychoterapii jest leczenie, o tyі Socjoterapia realizuje takїe cele edukacyjne i rozwojowe, co oczywiњcie wi№/

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

siк z charakterem zaburzenia i wiekiem uczestnikуw terapii. Zaburzenia te bowiem zakіуcaj№ proces socjalizacji mіodych ludzi, utrudniaj№ ich rozwуj osobisty i spoіeczny, powoduj№ i intensyfikuj№ trudnoњci szkolne. W obszarze zainteresowaс socjoterapii pozostaj№ wiкc dzieci maj№ce problemy szkolne, ktуre zwi№zane s№ z parcjalnymi deficytami, co moїe byж przyczyn№ ich trudnych zachowaс na terenie szkoіy, dzieci nadpobudliwe, ktуre swoim zachowaniem dostarczaj№ kіopotуw dorosіym, dzieci, ktуre maj№ trudnoњci w nauce nie їe wzglкdu na upoњledzenie umysіowe, lecz ze wzglкdu na opуџnienia szkolne i zaniedbanie dydaktyczne oraz dzieci agresywne wyrz№dzaj№ce swoim zachowaniem wiele szkуd (Sawicka, 1997).

U podіoїa znacznej grupy zaburzeс przejawiaj№cych siк czкsto zachowaniami nie akceptowanymi spoіecznie, zwіaszcza na terenie szkoіy, tkwi№ zwykle czynniki њrodowiskowe. Czкњж tych dzieci pochodzi z rodzin w gruncie rzeczy nieszczкњliwych, w ktуrych wzajemne stosunki miкdzy dzieckiem a rodzicami nie ukіadaj№ siк pomyњlnie b№dџ wystкpuje problem uzaleїnienia lub przestкpczoњci, czy psychologiczne albo spoіeczne niedostosowanie rodzicуw, czasem jednego z nich. Owe niekorzystne warunki wychowawcze wpіywaj№ na przebieg rozwoju osobistego i spoіecznego dzieci oraz na rozumienie problemуw i otaczaj№cej dziecko rzeczywistoњci. Dlatego teї zadaniem socjoterapii jest wspomaganie dzieci w rozwoju i pojmowaniu rzeczywistoњci.

Cele edukacyjne, w zaleїnoњci od przyjкtej koncepcji i programu terapeutycznego, mog№ obejmowaж poznawanie przez grupк dzieci rуїnorodnych zagadnieс, ktуre pozwol№ im sprawniej funkcjonowaж spoіecznie i radziж sobie z rуїnymi problemami. I tak celami edukacyjnymi w prowadzeniu grupy socjoterapeutycznej moїe byж uczenie siк rozpoznawania emocji, poznawanie mechanizmуw uzaleїnieс, zapoznanie siк z chorobami spoіecznymi, np. AIDS. Program socjoterapeutyczny moїe byж takїe ukierunkowany na uczenie siк wybranych technik pracy umysіowej, na zdobycie umiejкtnoњci przekazywania wіasnej wiedzy (zdawanie egzaminуw, pisanie klasуwek, udzielanie odpowiedzi ustnych w szkole itp.), uczenie siк peіnienia okreњlonych rуl, np. roli dziecka w rodzinie, roli ucznia, roli kolegi, uczenie siк rozwi№zywania konfliktуw miкdzy ludџmi. Cele edukacyjne o tyle s№ waїne, їe wspomagaj№ proces nabywania wiedzy o sobie samym i o innych ludziach oraz proces rozumienia њwiata spoіecznego, a takїe ukierunkowuj№ zmiany zachowaс tak, by mogіy one chroniж dziecko przed kolejnymi urazami psychicznymi.

Natomiast cele rozwojowe њciњle koresponduj№ z wiekiem uczestnikуw socjoterapii. W kaїdej fazie їycia dominuj№ okreњlone potrzeby dziecka, ktуrych zaspokojenie odgrywa istotn№ rolк w procesie rozwoju. Na przykіad u dzieci w okresie wczesnoszkolnym dominuje potrzeba aktywnoњci ruchowej, zabawy, potrzeba zdobywania wiedzy o њwiecie, potrzeba twуrczoњci, potrzeba wsparcia ze strony dorosіych, zwіaszcza w sytuacjach nowych, potrzeba przebywania w towarzystwie rуwieњnikуw i podejmowania wspуlnej aktywnoњci itd. W okresie dorastania dominuje juї potrzeba wyraїania siк w rуїnych for-

Katarzyna Sawicka

mach, zwіaszcza literackich, marzeniach, wyobraїeniach, potrzeba aprobaty spoіecznej i autonomii, intymnoњci, niezaleїnoњci i przynaleїnoњci do grupy oraz aktywnoњci spoіecznej. Jest to teї okres kryzysуw emocjonalnych, kryzysu autorytetуw dorosіych, trapi№cych problemуw emocjonalnych, motywacyjnych i moralnych, ale takїe jest to okres odkrywania њwiata psychicznego i ksztaіtowania siк pogl№du na њwiat i їycie. Projektowanie zajкж socjotera-peutycznych realizuj№cych cele rozwojowe uwzglкdnia wiкc rozwijanie indywidualnych zainteresowaс i zamiіowaс, zaspokajanie podstawowych dla danego wieku potrzeb uczestnikуw oraz podejmowanie zagadnieс waїnych dla okreњlonej grupy wiekowej (Sobolewska 1993). Program moїe byж zatem skonstruowany, w zaleїnoњci od wieku i preferencji uczestnikуw, wokуі takich zagadnieс, jak rodzina, pomoc w domu, ulubione zabawy, przyjaџс, miіoњж, autoprezentacja, czas wolny, wіasne aspiracje itd. W formuіowaniu celуw rozwojowych naleїy wzi№ж pod uwagк potrzeby uczestnikуw zajкж, prawidіowoњci rozwoju osobistego, spoіecznego i moralnego dzieci i mіodzieїy oraz sytuacjк spoіeczn№ i wychowawcz№ poszczegуlnych uczestnikуw grupy.

Istota socjoterapii polega gіуwnie na realizacji celуw terapeutycznych. Proces interwencji terapeutycznej moїe byж spowodowany cierpieniem psychicznym dziecka, ktуre sobie nie radzi, lub jego zachowaniem powoduj№cym straty, wysokie koszta, jakie ponosi jego otoczenie spoіeczne (rodzice, rуwieњnicy, nauczyciele itd.). W terapeutycznym podejњciu do korektury zaburzonych zachowaс, niezaleїnie od przyczyn interwencji, wychodzi siк z zaіoїenia, iї trudne zachowania u dzieci i mіodzieїy maj№ swoje tіo psychiczne. Towarzysz№ im zwykle przykre emocje, jak lкk, poczucie winy, niepokуj, poczucie krzywdy, gniew, zіoњж, osamotnienie itp. oraz okreњlone s№dy poznawcze na temat wіasnej osoby, a szerzej postawa — wobec siebie, innych ludzi i wobec њwiata. Przyjmuje siк, iї s№ one wynikiem doznawanych w przeszіoњci lub aktualnie trudnych stanуw emocjonalnych, z ktуrymi nie mogіo lub nie moїe sobie dziecko poradziж. Mog№ byж one wynikiem doњwiadczonej przemocy ze strony dorosіych, odtr№cenia emocjonalnego przez rodzicуw, dіugotrwaіego znajdowania siк w sytuacji deprywacyjnej, braku satysfakcjonuj№cych kontaktуw z najbliїszymi, braku oparcia w rodzinie w sytuacji trudnej. Dla dziecka rуwnieї przykrym doњwiadczeniem jest niemoїnoњж wywi№zania siк ze stawianych mu i nakіadanych naс obowi№zkуw i oczekiwaс, ponad miarк, ponad jego moїliwoњci. Wtedy wіaњnie moїe byж postrzegane przez otoczenie jako zіe, gіupie lub leniwe. Sytuacje trudne emocjonalnie i obci№їaj№ce dziecko wystкpowaж mog№ w rodzinach o zaburzonej wiкzi emocjonalnej, ale takїe w rodzinach z problemem alkoholowym, w rodzinach upoњledzonych spoіecznie, w rodzinach їyj№cych w nкdzy i ubуstwie materialnym, kulturowym i w nкdzy post-materialnej (Sawicka 1995). Dzieci te zbieraj№ zupeіnie odmienne doњwiadczenia emocjonalne i spoіeczne niї ich rуwieњnicy (Sawicka 1997).

Juї Freud zwrуciі uwagк na zwi№zek miedzy przeїytymi urazami a trudnoњciami o charakterze psychologicznym. Uraz psychiczny bowiem to „do-

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

њwiadczenie stresowe o silnie traumatycznym czy zaburzaj№cym charakterze" (Zimbardo, Ruch 1994, s. 687). Moїe byж ono spowodowane jednorazowym wydarzeniem, powoduj№cym nagіe i niezwykle intensywne przeїycie emocjonalne (np. њmierж kogoњ bliskiego, urodzenie siк dziecka, zagroїenie їycia, pobicie itp.) lub chronicznie wystкpuj№cymi sytuacjami trudnymi, takimi jak sytuacje deprywacji, konfliktowe, sytuacje przeci№їenia i sytuacje zagroїenia (Psychologia 1979, s. 32-35). Czіowiek zatem moїe doњwiadczyж jednorazowego, ale intensywnego urazu (tzw. trauma), b№dџ teї moїe їyж z kumulacj№ tych destrukcyjnych doњwiadczeс. Bez wzglкdu na to, czy owe silne przeїycia s№ skutkiem jednorazowej trudnej sytuacji czy teї chronicznie urazowej, ich istota polega na tym, iї dotycz№ one waїnych dla jednostki dziedzin їycia i zwykle zagraїaj№ jej poczuciu toїsamoњci, poczuciu bezpieczeсstwa, їyciu i zdrowiu. Owe trudne doњwiadczenia, z ktуrymi dziecko nie moїe sobie poradziж, powoduj№ konsekwencje w dopiero buduj№cym siк obrazie samego siebie, obrazie њwiata i innych ludzi. Maj№ one wpіyw na ksztaіtowanie siк poczucia wіasnej wartoњci, godnoњci osobistej i poczucia bezpieczeсstwa. Nieobce s№ wуwczas dziecku lкki przed niepowodzeniami, nieufnoњж wobec ludzi — dorosіych, rуwieњnikуw i samego siebie, izolacja uczuciowa od wіasnych i cudzych doznaс emocjonalnych. Dziecko ma takїe problemy z ocen№ wіasnej osoby, z podejmowaniem decyzji, z uњwiadamianiem sobie wіasnych pragnieс, z wyraїaniem opinii, z planowaniem przyszіoњci, z wyraїaniem uczuж i odbieraniem uczuж innych. Moїe teї szukaж samopotwierdzenia atakuj№c innych, naruszaj№c cudze prawa lub prezentuj№c inne wrogie zachowania wobec siebie i otoczenia. Pojawia siк zatem tendencja do agresji, krytykowania i nadmiernych wymagaс stawianych sobie lub innym ludziom. •• :

Przeїywana sytuacja trudna, przerastaj№ca moїliwoњci poznawcze i emocjonalne dziecka, powoduje uogуlnienie tego doњwiadczenia w postaci okreњlonych s№dуw poznawczych o rzeczywistoњci, a zwіaszcza o sobie, oraz powstanie pewnego stereotypu zachowania, czyli takich zachowaс, ktуre maj№ je chroniж przed kolejnymi przykrymi przeїyciami. S№ to jednak zachowania, ktуre s№ na ogуі niezgodne z oczekiwaniami dorosіych, ktуre mog№ byж szkodliwe dla innych osуb lub dla samego dziecka. Owe w konsekwencji zaburzone zachowania ujawniaj№ siк w relacjach dziecko — doroњli, dziecko — rуwieњnicy, dziecko — zadanie, oraz dziecko w relacji do samego siebie. Za tymi zachowaniami kryj№ siк okreњlone s№dy poznawcze o sobie i innych, bкd№ce daleko id№cym uogуlnieniem wіasnych doњwiadczeс urazowych. I tak dziecko, ktуre doњwiadczyіo odrzucenia emocjonalnego, moїe uwaїaж, iї nikt go nie kocha. Dziecko, ktуre doњwiadczyіo przemocy fizycznej lub psychicznej ze strony dorosіych, moїe byж przekonane, iї „wszyscy doroњli chc№ mnie skrzywdziж, dlatego muszк wyprzedziж ich atak na mnie". Dziecko, ktуre spotykaіo siк z dezaprobat№ dorosіych po kaїdym wykonanym przez siebie zadaniu (np. w szkole), moїe uznaж, iї nie potrafi nic zrobiж, їe nic mu siк nie udaje i dlatego nie warto prуbowaж. Generalnie owe uogуlnione s№dy dotycz№

Katarzyna Sawicka

wіaњnie wyїej wymienionych sfer i zwykle s№ wyrazem przeїytych trudnych sytuacji. Treњci urazowe mog№ wiкc byж rуїnorodne, najczкњciej spotyka siк nastкpuj№ce: jestem gorszy od innych; muszк byж silny, їeby coњ znaczyж; nie mogк nic mуwiж o sobie, bo mogк byж wyњmiany, њwiat jest zіy i okrutny; nie jestem waїny dla dorosіych; nikt mnie nie kocha itp.

Terapeutyczny charakter prezentowanej procedury postкpowania polega na organizowaniu takich sytuacji spoіecznych podczas grupowych spotkaс, ktуre:

— dostarcz№ mіodym uczestnikom zajкж doњwiadczeс korekcyjnych, przeciwstawnych do treњci doњwiadczeс urazowych oraz doњwiadczeс kompensuj№cych doњwiadczenia deprywacyjne, rуwnieї hamuj№ce rozwуj emocjonalny i spoіeczny;

— sprzyjaж bкd№ odreagowaniu napiкж emocjonalnych;

— posіuї№ aktywnemu uczeniu siк nowych umiejкtnoњci psychologicznych. W socjoterapii gіуwnym czynnikiem zmiany niekorzystnych wzorcуw zachowania s№ wiкc doњwiadczenia korekcyjne, odreagowanie emocjonalne oraz nabywanie nowych umiejкtnoњci w toku grupowych zajкж, ktуre zwykle maj№ charakter ustrukturalizowany.

Wiкkszoњж programуw socjoterapeutycznych uwzglкdnia wymienione trzy џrуdіa zmiany, choж niekiedy rуїnie rozkіada akcenty. Powszechnie jednak akcentuje siк odreagowanie emocjonalne jako podstawowe zadanie zajкж socjoterapeutycznych. Silne stany napiкcia emocjonalnego s№ efektem minionych doњwiadczeс їyciowych jednostki. Urazom, traumom i deprywacji towarzysz№ bowiem takie negatywne emocje, jak lкk, poczucie krzywdy, bezsilnoњж, zіoњж, obawa, gniew, wstrкt itp. Zwykle nie s№ one przez dziecko ujawniane, a ich wypieranie przez dіuїszy czas doprowadza do chronicznego napiкcia i usztywniania siк zachowaс i pogl№dуw (Grzesiuk 1987, s. 188). W psychoterapii rozіadowanie napiкж emocjonalnych polega na ujawnieniu, na wyraїeniu wypartych emocji towarzysz№cych zdarzeniu traumatycznemu. Pacjent wracaj№c do dawnych wydarzeс przeїywa ponownie gniew, zіoњж, strach itp., co sprzyja wgl№dowi i rozwi№zaniu problemu psychicznego (Kratochvil 1981, s. 284-285; Psychoterapia 1994, s. 170-171).

W przypadku dzieci i mіodzieїy dorastaj№cej proces terapeutyczny nie polega na ponownym przeїyciu traumatycznych wydarzeс, lecz przede wszystkim na rozіadowaniu napiкж poprzez takie formy aktywnoњci, ktуre umoїliwi№ ujawnienie blokowanych emocji w toku zajкж grupowych. Chodzi wiкc tu zarуwno o dzielenie siк z innymi swoimi przeїyciami w atmosferze akceptacji i zrozumienia, ale takїe o umoїliwienie ekspresji uczuж w formie њmiechu, krzyku, ekspresywnego mуwienia czy pіaczu (Strzemieczny 1988, s. 13). W toku pracy grupowej waїne jest takїe dostarczanie dzieciom okazji do przeїywania emocji pozytywnych. Wielu bowiem mіodych pacjentуw jest juї, jak pisze N. Han-Ilgiewicz, „nasyconych" przeїyciami negatywnymi na skutek powtarzaj№cych siк od dіuїszego czasu negatywnych bodџcуw њrodowiskowych. Przygaszenie, nieufnoњж, wrogoњж, smutek, zniechкcenie — to czкsto

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

stany dominuj№ce. Moїna je stopniowo likwidowaж dostarczaj№c nowych, pozytywnych przeїyж. „Stopniowe nawarstwianie siк przeїyж miіych, nieskomplikowanych, nie budz№cych sprzeciwu — powoduje powolne i nieuchronne zapominanie. Zapominanie nie samych faktуw, ale wіaњnie spuњcizny po nich w postaci opresyjnych stanуw wspomnieniowych" (Han-Ilgiewicz 1961, s. 221). Tak№ teї rolк peіni№ miкdzy innymi zajкcia o charakterze socjotera-peutycznym. 1>: . ;:

Terapeutyczna rola zajкж grupowych polega takїe na organizowaniu doњwiadczeс korektywnych. Gromadzenie bowiem nowych doњwiadczeс, odmiennych od dotychczasowych, a zwіaszcza urazowych, moїe likwidowaж wpіyw doњwiadczeс urazowych na psychiczne i spoіeczne funkcjonowanie mіodego czіowieka. Ich istota polega z jednej strony na odmiennym zachowaniu siк otoczenia, nie potwierdzaj№cym oczekiwaс i wyobraїeс dziecka wynikaj№cych z jego uprzednich doњwiadczeс i przez nie wybiуrczo potwierdzanych, co wi№їe siк z procesem generalizacji, z drugiej zaњ — na dostarczeniu dziecku takich doњwiadczeс, wokуі ktуrych bкdzie mogіo ono przebudowywaж obraz samego siebie (Kratochvil 1981, s. 293). Owe oczekiwania i wyobraїenia mіodego czіowieka wi№ї№ siк z jego s№dami poznawczymi na temat siebie w relacji do dorosіych, rуwieњnikуw, zadaс oraz do samego siebie. Jeїeli wiкc na skutek zdobytych doњwiadczeс dziecko jest przekonane, їe nie moїe mуwiж o swoich uczuciach, poniewaї bкdzie wyњmiane, to korektura tego urazowego s№du polega na budowaniu takich sytuacji spoіecznych w grupie, ktуre skontruj№ tк treњж poprzez dostarczenie dziecku doњwiadczenia, z ktуrego wynika, iї dzielenie siк z innymi swoimi odczuciami nie tylko nie grozi wyszydzeniem i towarzysz№cym mu np. wstydem, ale moїe zbliїaж ludzi do siebie, czemu towarzysz№ uczucia pozytywne. Korektura tychїe urazowych s№dуw poznawczych wi№їe siк wiкc z budowaniem w grupie — dziкki odpowiednio dobranym жwiczeniom, grom i zabawom — takich sytuacji grupowych, ktуre dostarczaj№ dziecku nowych doњwiadczeс, przeciwstawnych do doњwiadczeс urazowych (Strzemieczny 1988; Sobolewska 1993). Kolejnym џrуdіem korektywnych doњwiadczeс s№ sytuacje, ktуre umoїliwiaj№ budowanie obrazu samego siebie. Chodzi wiкc tu o takie sytuacje, w ktуrych dziecko bкdzie mogіo lepiej siebie poznaж, doceniж swoje mocne strony i wykorzystaж je w rуїnorodnych sytuacjach їyciowych.

Doњwiadczenia koryguj№ce s№dy urazowe przyczyniaj№ siк co prawda do korektury zaburzonych zachowaс, jednak nie wyczerpuj№ procesu terapeutycznego. Zajкcia socjoterapeutyczne powinny siк takїe staж okazj№ do wyprуbowania i wyжwiczenia nowych sposobуw zachowania oraz do nabycia nowych umiejкtnoњci, zwіaszcza interpersonalnych. Chodzi wiкc tu o takie umiejкtnoњci, jak asertywnoњж, podejmowanie decyzji, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami, poszukiwanie wsparcia i pomocy itp.

Katarzyna Sawicka

Struktura zajкж socjoterapeutycznych

Zajкcia socjoterapeutyczne maj№ charakter ustrukturalizowanych spotkaс grupowych, na ktуre skіadaj№ siк odpowiednio dobrane gry, zabawy i жwiczenia. Kaїde spotkanie ma swуj cel szczegуіowy, podporz№dkowany celowi ogуlnemu, oraz propozycje aktywnoњci sprzyjaj№ce osi№gniкciu zaіoїonych celуw. Zarуwno caіy cykl spotkaс jak i kaїde spotkanie tworz№ pewn№ dynamiczn№ caіoњж, na ktуr№ skіadaj№ siк okreњlone etapy pracy z grup№.

Pierwszy etap to okres powstawania grupy. Sіuїy on poznaniu siк uczestnikуw spotkaс, wspуlnemu okreњleniu celуw, zainstalowaniu norm grupowych, powstaniu reguі grupowych i rytuaіуw, budowaniu atmosfery grupowej opartej na poczuciu bezpieczeсstwa i wzajemnego zaufania. Dlatego teї pierwsze spotkania koncentruj№ siк wokуі жwiczeс pozwalaj№cych na bliїsze poznanie siк uczestnikуw grupy i na „przeіamanie lodуw". S№ to wiкc propozycje nie zagraїaj№ce, a wiкc nie wymagaj№ce gікbszego ujawniania siebie oraz nie podwaїaj№ce pogl№dуw i wartoњci czіonkуw grupy. Zadaniem tego etapu jest zadbanie o poczucie bezpieczeсstwa i zbudowanie empatii w grupie. Sіuїy temu sіuchanie grupy i poszczegуlnych jej czіonkуw oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz zasad wspуlnego pobytu, co obniїa napiкcie szczegуlnie obecne w pierwszym okresie funkcjonowania grupy. Wprowadzanie i zaistnienie w grupie wypracowanych przez ni№ norm, czyli reguі porz№dkuj№cych wydarzenia w grupie, umoїliwia takie prowadzenie zajкж, by moїna byіo realizowaж zaіoїone cele. Istnienie norm daj№cych poczucie bezpieczeсstwa w grupie pozwala takїe na zapobieganie trudnym sytuacjom i ich rozwi№zywanie. Jednym bowiem ze sposobуw radzenia sobie z destruktywnymi zachowaniami uczestnikуw grupy jest odwoіywanie siк do przyjкtych przez grupк reguі wspуlnych spotkaс.

Do jasno okreњlonych standardуw zachowania, zwіaszcza w grupie dzieciкcej i mіodzieїowej, naleїy przede wszystkim:

— dbanie o bezpieczeсstwo fizyczne i psychiczne uczestnikуw grupy w formie normy „staramy siк byж dla siebie їyczliwi — nie wyњmiewamy siк i nie krytykujemy",

— zapewnienie, iї kaїda osoba ma prawo zostaж wysіuchana,

— to, co siк dzieje tutaj, pozostaje miкdzy nami,

— spotykamy siк regularnie i przychodzimy na zajкcia punktualnie.

W toku prowadzonych zajкж moїna takїe wprowadziж kilka norm dotycz№cych sposobu porozumiewania siк: zwracamy siк do siebie bezpoњrednio; nie oceniamy, lecz mуwimy o konkretnych zachowaniach. Pozostaіe reguіy skutecznego komunikowania siк (np. zajmujemy siк tym co tu i teraz, a nie tam i przedtem, mуwimy o swoich odczuciach, a nie o opiniach) mog№ byж wprowadzane do grupy przez prowadz№cych drog№ modelowania. Oznacza to, їe prowadz№cy sami konsekwentnie przestrzegaj№ reguі skutecznego komunikowania siк i dbaj№, by uczestnicy zajкж zwracali siк do siebie bezpoњrednio,

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

nie oceniali, by skupiali siк na swoich uczuciach i starali siк je wyraїaж, by udzielali wsparcia innym itd.

Krystalizowanie siк norm grupowych i ich instalowanie jest wiкc jasn№ informacj№ o tym, czego siк od uczestnikуw oczekuje i jednoczeњnie przyczynia siк do zbudowania grupy, uksztaіtowania siк jej odrкbnoњci i spуjnoњci.

Wіaњciwy etap pracy z grup№ polega na realizacji zaplanowanych celуw terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych, stanowi№cych istotк programu socjoterapeutycznego, opracowanego pod k№tem potrzeb danej grupy. Moїe to byж czas pracy nad problemem uzaleїnienia, nieњmiaіoњci№, kontrol№ emocjonaln№, poczuciem wіasnej wartoњci, zdobywaniem nowych umiejкtnoњci itp. Jest teї czas na „przepracowywanie" urazуw wczeњniej juї rozpoznanych. Mog№ wiкc to byж zajкcia ukierunkowane na dany typ urazu lub na potrzeby jednego dziecka. Praca indywidualna na tle grupy oraz praca z grup№ nad problemem moїliwe s№ tylko wуwczas, gdy grupa osi№gnкіa juї, odpowiedni poziom bezpieczeсstwa psychicznego oraz wzajemnego zaufania. Podstaw№ projektowania tej czкњci zajкж jest diagnoza zaburzeс zachowania i bкd№cych w ich tle okreњlonych treњci urazowych, a takїe potrzeby danej grupy dzieci lub mіodzieїy oraz zagadnienia waїne dla danej grupy rozwojowej. Na przykіad dzieci wyraїaj№ zainteresowanie swoj№ rodzin№, dorastaj№cy — wіasnym wygl№dem, kontaktami koleїeсskimi, mіodzieї powyїej 14 roku їycia — przyjaџni№ i miіoњci№ itp. (Sobolewska 1993, s. 13).

Ostatni etap pracy z grup№ jest przygotowaniem do zakoсczenia jej funkcjonowania. Spotkania, wspуlna aktywnoњж, wzrastaj№cy poziom zaufania w grupie prowadz№ w konsekwencji do zїycia siк grupy i powstania niekiedy silnych wiкzi. Zakoсczenie pracy dla wielu czіonkуw grupy moїe staж siк waїnym wydarzeniem, naіadowanym silnymi emocjami. Uczestnicy mog№ przeїywaж satysfakcjк ze spotkaс, ale i їal z powodu zakoсczenia zajкж, a niekiedy zagubienia oraz poczucia straty czegoњ waїnego. Dlatego teї zadaniem prowadz№cych jest wypracowanie w grupie sposobуw kontaktowania siк ze sob№, gdy zaistnieje taka potrzeba, oraz aktywnego poszukiwania wsparcia, gdy stanie siк ono konieczne. Ponadto koсcz№cy siк cykl zajкж powinien przynieњж uczestnikom wzmocnienie pozytywnych uczuж, podsumowanie nabytych umiejкtnoњci ze wskazaniem na moїliwoњci ich wykorzystania w codziennym їyciu poza grup№ socjoterapeutyczn№, udzielenie sobie pozytywnych, ciepіych informacji zwrotnych, najlepiej pisemnie, by moїna je byіo zachowaж dla siebie, obdarowanie nawzajem drobnymi, najlepiej wymyњlonymi i przygotowanymi przez kaїdego podarunkami (szyszka z lasu, rysunek itp.). Jest to takїe czas na zebranie informacji zwrotnych, dotycz№cych cyklu zajкж, i ich podsumowanie. ;> s ;

Caіy cykl spotkaс socjoterapeutycznych ujкtych w przygotowanym programie i poszczegуlne zajкcia maj№ swoj№ strukturк i formк. Moїemy wiкc wyodrкbniж pierwsz№ fazк spotkania, na ktуr№ skіada siк rytualne powitanie bкd№ce takїe informacj№ o rozpoczкciu zajкж i podzieleniem siк informacjami

Katarzyna Sawicka

b№dџ na temat wydarzeс maj№cych miejsce miкdzy zajкciami, b№dџ na temat aktualnego stanu emocjonalnego uczestnikуw zajкж. Nastкpnie, zaleїnie od nastroju grupy i jej energii, proponujemy gry i zabawy wyciszaj№ce lub energe-tyzuj№ce. Њrodkow№ czкњж zajкж stanowi№ gry i жwiczenia, za pomoc№ ktуrych pojawiaj№ siк w grupie sytuacje psychokorekcyjne, edukacyjne lub rozwojowe. Istot№ tej fazy spotkania jest aktywne zdobywanie przez czіonkуw grupy doњwiadczeс emocjonalnych i poznawczych. Uczestnicz№c w proponowanych жwiczeniach i grach, dziel№c siк swoimi odczuciami na temat жwiczenia oraz wіasnymi odkryciami mіodzi uczestnicy grupy ucz№ siк przez doњwiadczenie. Omуwienie (podsumowanie) kaїdego жwiczenia jest zaњ niezbкdnym jego elementem. Skіania ono mіodych ludzi do zastanowienia siк i nazwania wіasnych spostrzeїeс i odczuж, dostrzeїenia zwi№zkуw miкdzy wydarzeniami w grupie a їyciem codziennym (Jak їyж z ludџmi... b.d.). Podsumowanie жwiczenia lub gry wi№їe siк z procesem werbalizacji, a takїe sіuїy podnoszeniu sprawnoњci w zakresie sіownego oznaczania wіasnej aktywnoњci i zdobytego doњwiadczenia, co wpіywa na udziaі mowy w regulacji zachowania siк mіodego czіowieka (Sawicka 1993, s. 41-43).

Kierunki i formy pracy z grup№ okreњla wczeњniej przygotowany scenariusz zajкж socjoterapeutycznych, ktуre przygotowuje siк pod k№tem potrzeb przyszіej grupy terapeutycznej. Opracowanie scenariuszy zajкж socjoterapeutycznych poprzedza zwykle dookreњlenie celуw wspуlnej pracy, wybуr adresatуw programu i kryteria doboru uczestnikуw grupy oraz opracowanie sposobu rekrutacji dzieci. Zadbaж naleїy rуwnieї o odpowiednie miejsca zajкж i przygotowanie materiaіуw pomocniczych.

Metody pracy z grup№

W programach socjoterapeutycznych wykorzystuje siк rуїne metody pracy z grup№. Podstaw№ ich jest praca w krкgu i rundki jako technika dzielenia siк z innymi swoimi doњwiadczeniami. Siedzenie w krкgu umoїliwia wszystkim uczestnikom grupy bezpoњredni kontakt wzrokowy, sprzyja nawi№zaniu kontaktu emocjonalnego, wyrуwnuje pozycje spoіeczne i zmniejsza dystans, zwіaszcza miкdzy prowadz№cymi dorosіymi a dzieжmi. Taka forma pracy jest w zasadzie dzieciom obca, przywykіy bowiem do siedzenia w іawkach ustawionych w rzкdach i utrzymywania dystansu przestrzennego z nauczycielem. Ponadto wiкkszoњж gier i жwiczeс odbywa siк w krкgu lub w kole. Kr№g jest staіym elementem zajкж socjoterapeutycznych na ich pocz№tku i koсcu. Rundka zaњ to technika pomagaj№ca uczestnikom zwerbalizowaж swoje odczucia, wykorzystywana zwykle w podsumowaniu жwiczenia. Polegaж moїe na koсczeniu zdania (np. odkryіem, їe ...) przez kaїdego kolejnego uczestnika z krкgu b№dџ na udzieleniu odpowiedzi na postawione pytania, np. „co ci siк podobaіo w tym жwiczeniu? co dobrego wydarzyіo ci siк w tym tygodniu?". Rund-

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

ka oznacza wiкc, iї kaїdy ma prawo, nie zaњ obowi№zek, wypowiedzieж siк, podczas gdy inni sіuchaj№ i nie komentuj№ wypowiedzi, nie robi№ їadnych uwag. Zasada, ta obowi№zuje takїe prowadz№cego zajкcia.

„Burza mуzgуw" to kolejna technika stosowana w pracy z grup№, aktywizuj№ca grupк i wyzwalaj№ca jej potencjaі twуrczy. Sіuїy generowaniu niczym nie skrкpowanych pomysіуw na rozwi№zanie okreњlonego problemu, polega na rejestrowaniu (zapisywaniu) wszystkich pomysіуw bez ich oceny, zwіaszcza ze strony prowadz№cego. Propozycje pіyn№ce od grupy mog№ wiкc byж realne i nierealne, a nawet absurdalne. Nie decyduje bowiem ich jakoњж, lecz iloњж wygenerowana w jak najkrуtszym czasie. Z utworzonej w ten sposуb listy grupa moїe wybraж pomysі najbardziej skuteczny lub najciekawszy czy oryginalny. Praca w maіych grupach (3-, 5-osobowych) jest technik№ stosowan№ przy realizacji niektуrych жwiczeс lub gier. Daje ona szansк wypowiedzenia siк kaїdemu, nawi№zania i utrzymania kontaktu oraz zaangaїowania siк.

Rysunki i prace plastyczne s№ bardzo waїn№ form№ wypowiedzi dla dzieci i dla mіodych ludzi maj№cych trudnoњci z werbalizacj№. W twуrczoњci plastycznej dziecko przekazuje swoj№ wiedzк o њwiecie i swуj stosunek emocjonalny do jego elementуw, pokazuje, co widzi, co czuje, jak myњli (Lovenfeld, Brit-tain 1977), dlatego maіe dzieci tak chкtnie wypowiadaj№ siк za pomoc№ rysunku. Starsze, poddane edukacji szkolnej i ocenie, pozbawiaj№ siк tej formy ekspresji, co byж moїe wi№їe siк rуwnieї ze wzrostem samokrytycyzmu i konfrontacj№ swoich prac z dzieіami sztuki. Jednakїe mіodzieї oraz doroњli chкtnie korzystaj№ z aktywnoњci plastycznej w atmosferze bezpieczeсstwa psychicznego, ktуr№ stwarza akceptacja treњci i formy pracy oraz powstrzymanie siк od oceny, tak charakterystycznej dla szkolnej edukacji plastycznej. W rysunkach i innych wytworach plastycznych uczestnicy socjoterapii, maj№c zapewnion№ swobodк, mog№ wyraziж siebie, swoje uczucia i przeїycia, rzutowaж swoje urazy i konflikty na tworzywo plastyczne, uwalniaж siк od napiкж psychicznych. Wspуlne rysowanie umoїliwia takїe przeїycie sukcesu. Wykonanie pracy plastycznej, jej omуwienie, potem prezentacja to okazja do przeїycia satysfakcji, dumy i zadowolenia.

Twуrczoњж plastyczna wykonywana w grupie lub przez grupк ze wzglкdu na posіugiwanie siк kodem pozawerbalnym, a zatem uniwersalnym, sprzyja lepszemu porozumiewaniu siк (Koіodziejczyk, Czemierowska 1993). Uniwersalny kod plastyki uwolniony od rуїnic њrodowiskowych i trudnoњci jкzykowych umoїliwia z jednej strony przekazanie uczuж, wraїeс, przeїyж, ktуre mіody czіowiek chce przekazaж, a nie moїe uczyniж tego w formie jкzykowej, z drugiej strony — umoїliwia odczytanie tych treњci, ktуrych forma ma charakter afektywny. Dziaіania plastyczne grupy powinny byж tak zaplanowane, by nie zraїaж do ich wykonania tych, ktуrzy negatywnie oceniaj№ swoje zdolnoњci plastyczne. Dlatego teї wykorzystuje siк tu takie techniki plastyczne i tematykк, ktуre kaїdemu umoїliwiaj№ wypowiedzenie siк. Odchodzi siк wiкc od plastyki figuratywnej i realistycznej na rzecz kolorystyki, abstrakcji,

Katarzyna Sawicka

faktury itp. z wykorzystaniem rуїnych materiaіуw (farby, nici, weіna, karton, klej, glina, plastelina itd.).

Inn№ form№ pracy znajduj№c№ zastosowanie w socjoterapii jest њpiew i muzykowanie. Dzieci mіodsze szczegуlnie chкtnie wyraїaj№ swoje uczucia za pomoc№ muzyki i њpiewu. Moїna wiкc dobieraж piosenki pod k№tem tematu zajкж oraz korzystaж z elementуw muzykoterapii. W nieco starszej grupie dzieciкcej wydawanie rуїnorodnych dџwiкkуw z wykorzystaniem dostкpnych przedmiotуw (іyїki, stoіki, tupanie nogami, klaskanie, artykuіowanie dџwiкkуw itd.) w ustalonym rytmie spotyka siк z niezwykle przychylnym przyjкciem.

Inscenizacje, odgrywanie scenek to technika korekcyjna i ucz№ca, nawi№zuj№ca do psychodramy. Polega na odegraniu jakiegoњ zdarzenia wedіug gotowego scenariusza lub wedіug scenariusza przygotowanego przez grupк. Tematem inscenizacji jest zwykle jakiњ rzeczywisty problem nurtuj№cy czіonkуw grupy. Wprowadzanie tej techniki wi№їe siк z przygotowaniem do niej grupy poprzez жwiczenia wstкpne. Propozycje takich жwiczeс zawarte s№ w pracy Jak їyж z ludџmi. Dopiero pуџniej moїna stosowaж inscenizacjк do rozwi№zywania trudnych problemуw osobistych i interpersonalnych. Technikк tк charakteryzuje kilka etapуw (za Jak їyж z ludџmi b.d.). Wstкp polega na zapoznaniu grupy ze scenariuszem i ustaleniem celуw inscenizacji. Nastкpnie dobiera siк uczestnikуw do gry, tak by grupa dzieliіa siк na „aktorуw" i publicznoњж, nawet jeњli jest tylko jeden widz. „Aktorzy" dziel№ siк rolami, okreњlaj№ czas i miejsce akcji oraz pocz№tek i koniec scenki. Przygotowanie widzуw do uczestnictwa w inscenizacji polega na przyjкciu przez nich konkretnych zadaс. Moїe to byж: obserwacja zachowaс niewerbalnych, zastosowanie sposobуw rozwi№zania problemu, bliskoњж przestrzenna odgrywaj№cych itp. Po etapach przygotowawczych nastкpuje odegranie scenki i nastкpnie jej omуwienie. Omуwienie rozpoczynaj№ odgrywaj№cy, do ktуrych prowadz№cy adresuje pytania na temat odgrywania roli (jakie uczucia ci towarzyszyіy podczas grania, jaki jest twуj stosunek do odgrywanej postaci), nastкpnie publicznoњж dzieli siк swoimi spostrzeїeniami i odczuciami. Po omуwieniu grupa ponownie odgrywa scenkк z tymi samymi uczestnikami, ktуrzy jednak zamienili siк rolami, co powoduje juї odmienny przebieg odgrywanego zdarzenia. Powtуrzenie inscenizacji jest niezwykle przydatne wуwczas, gdy sіuїy ona жwiczeniu nowych zachowaс. Ponadto odgrywanie scenek umoїliwia wczucie siк w sytuacjк innej osoby i jej zrozumienie, poruszenie waїnego problemu, odreagowanie emocjonalne ze zwrotn№ informacj№ od uczestnikуw grupy.

Zabawa to podstawowa forma pracy socjoterapeutycznej. Zabawa bкd№ca gіуwn№ aktywnoњci№ dziecka towarzyszy takїe mіodzieїy oraz osobom dorosіym. Antropolodzy twierdz№ nawet, iї zabawa jest gікboko zwi№zana z natur№ ludzk№ (koncepcja homo ludens). O ile wiкc socjologowie, antropologowie, etnografowie poњwiкcili wiele uwagi zabawie i jej miejscu w їyciu czіowieka dorosіego i spoіeczeсstwa, o tyle psychologowie i pedagodzy akcentuj№ rolк zabawy w rozwoju maіego dziecka. Podrкczniki psychologii rozwojowej wy-

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

odrкbniaj№ zabawow№ aktywnoњж dziecka, pomijaj№ jednak rolк zabawy w їyciu mіodzieїy dorastaj№cej i mіodzieїy starszej. Zabawa, w przeciwieсstwie do nauki i pracy, jest aktywnoњci№ nie wynikaj№c№ z koniecznoњci, lecz z wolnego wyboru (Suchodolski 1976, s. 212, 214). Nie jest teї aktywnoњci№ ukierunkowan№ na realizacjк podstawowych potrzeb їyciowych czy na osi№gniкcie praktycznych rezultatуw. „Zabaw№ jest kaїda czynnoњж swobodnie i samorzutnie wykonywana tylko dla pozytywnego zadowolenia, jakie daje jej dokonanie" (Znaniecki 1974, s. 260). Zabawa nie jest zatem dziaіalnoњci№ obowi№zkow№, wynika z potrzeby danej chwili, dostarcza okreњlonych przeїyж, ktуre maj№ znaczenie dla danego czіowieka, oraz sprawia przyjemnoњж, zadowolenie, radoњж. Terapeutyczna rola zabawy polega zaњ na tym, iї podejmuj№c dziaіalnoњж zabawow№ uwalniamy siк na ten czas od codziennych zdarzeс їyciowych, od surowych wymagaс stawianych nam przez otoczenie lub przez samych siebie, od podejmowania waїnych decyzji itp. (Suchodolski 1976, s. 215). Z drugiej strony zabawa pozwala na doњwiadczanie humoru, nieskrкpowanej radoњci, przyjemnoњci z bycia razem bez zobowi№zaс, na doњwiadczanie swobodnej ekspresji, odprкїenia psychicznego i fizycznego itp.

Obserwacja zachowaс dzieci z trudnoњciami w spoіecznym funkcjonowaniu wskazuje, iї niestety nie potrafi№ siк one bawiж, њmiaж, istnieж przez chwilк beztrosko. Wprowadzenie do zajкж socjoterapeutycznych dobrej zabawy staje siк wiкc warunkiem procesu zdrowienia. Џrуdіem dobrej zabawy mog№ byж zabawne sytuacje pojawiaj№ce siк w grupie spontanicznie (jeњli prowadz№cy ma poczucie humoru, zwіaszcza sytuacyjnego) oraz zaplanowane propozycje aktywnoњci, ktуre dostarczaj№ uczestnikom pozytywnych uczuж i ktуre dzieci podejmuj№ bez lкku i niepokoju, a takїe spontaniczna aktywnoњж dzieciкca czкsto przybieraj№ca postaж grupowego szaleсstwa (np. rzucanie poduszkami, baraszkowanie na materacach).

Zaprogramowane propozycje zabawowe maj№ zwykle swуj pocz№tek i koniec, okreњlon№ fabuік i treњж oraz organizacjк (np. zabawa „czarownica"). W swojej treњci odwoіuj№ siк b№dџ do wyobraџni uczestnikуw, do okreњlonych symboli, b№dџ do aktywnoњci ruchowej, b№dџ do idei dzieciкcych zabaw konstrukcyjnych. W zabawie nie wystкpuje rywalizacja, bior№ w niej udziaі mіodzi uczestnicy grupy oraz osoby prowadz№ce zajкcia na zasadach dobrowolnoњci. Zabawy w socjoterapii maj№ przede wszystkim charakter ludyczny i uwalniaj№cy dziecko od negatywnych przeїyж. Mуwimy wiкc o zabawach sіuї№cych relaksowi i wprowadzaniu dobrego nastroju oraz podnosz№cych energiк grupy, sprzyjaj№cych integracji grupy.

Odmian№ zabawy s№ gry, ktуre mog№ zawieraж elementy rywalizacji, np. niektуre gry ruchowe. Wyrуїniamy takїe gry psychologiczne. Sіuї№ one juї realizacji okreњlonych celуw rozwojowych, korekcyjnych lub edukacyjnych, choж takїe mog№ mieж charakter zabawowy. Gra psychologiczna wprowadza do grupy sytuacjк, w ktуrej uczestnik zdobywa nowe doњwiadczenie z zaangaїowaniem wіasnego „ja". Koсcz№ siк one zwykle omуwieniem, co oznacza, iї

Katarzyna Sawicka

kaїdy z uczestnikуw ma okazjк powiedzieж grupie, co czuі w trakcie trwania gry, co byіo dla niego trudne, co byіo dla niego waїne itp.

O przebiegu zajкж decyduje nie tylko adekwatny do potrzeb konkretnej grupy i celуw dobуr gier, zabaw i жwiczeс, ale takїe przyjazna atmosfera, ktуra w znacznym stopniu zaleїy od sposobu pracy osуb prowadz№cych terapiк. Ich rola polega wіaњnie na budowaniu zaufania w grupie oraz interweniowaniu w sytuacjach, ktуre zagraїaj№ realizacji celуw lub bezpieczeсstwu fizycznemu i psychicznemu uczestnikуw grupy. Prowadz№cy zajкcia funkcjonuj№ w grupie na zasadzie uczestnictwa, nie zaњ jej kierownikуw, przywуdcуw czy nauczycieli. Niew№tpliwie w zaleїnoњci od sytuacji w grupie mog№ takie role przyjmowaж, nie s№ to jednak ich role gіуwne. Prowadz№cy bowiem, bкd№c uczestnikami grupy, modeluj№ swoim zachowaniem zachowanie siк jej czіonkуw, uczestnicz№ w procesie zdobywania doњwiadczeс poznawczych i emocjonalnych, a takїe ucz№ siк od grupy oraz pomagaj№ dzieciom w zdobywaniu doњwiadczeс korekcyjnych i edukacyjnych. Prowadzenie zajкж wymaga od dorosіych uwaїnoњci i cierpliwoњci, wraїliwoњci i ciepіa, їyczliwej konsekwencji i stanowczoњci zwіaszcza wtedy, gdy w grupie pojawiaj№ siк zachowania destrukcyjne (agresywnoњж, dominacja, obwinianie itp.), elastycznoњci w prowadzeniu zajкi. ci oznacza dostosowanie stylu pracy i formy do sytuacji grupowej (wydarzenia w grupie, etap rozwoju grupy, potrzeby grupy w danym momencie itp.), a takїe poczucia humoru, tak przydatnego w wielu sytuacjach.

Dynamika grupy socjoterapeutycznej

Niezaleїnie od poszczegуlnych etapуw zaplanowanych spotkaс i pomimo ich ustrukturalizowania grupa socjoterapeutyczna przechodzi przez okreњlone fazy rozwoju. Dynamika grupy, czyli proces przemian zachodz№cych w grupie, charakteryzuje bowiem takїe ustrukturalizowane w zasadzie, socjoterapeu-tyczne spotkania grupowe. Jest jednak mniej wyrazista w grupach socjotera-peutycznych niї w grupach psychoterapeutycznych i treningowych.

We wstкpnej fazie rozwoju grupy, zwanej przez psychoterapeutуw faz№ orientacji i zaleїnoњci, uczestnicy nie znaj№ siк, nie maj№ do siebie jeszcze zaufania, oczekuj№ ukierunkowania od prowadz№cych, czuj№ siк skrкpowani, niepewni, nie wiedz№, co bкdzie siк dziaіo, zachowuj№ siк konwencjonalnie, czyli tak jak zwykle w oficjalnej sytuacji, bliїej im nie znanej.

Podobnie faza ta przebiega w grupach socjoterapeutycznych, jednak zachowania tam siк pojawiaj№ce zaleї№ od skіadu osobowego grupy. Pierwsze doњwiadczenia w pracy socjoterapeutycznej z dzieжmi i mіodzieї№ sprawiaj№c№ powaїne trudnoњci, niedostosowan№ spoіecznie, z zaburzeniami zachowania, potwierdzane przez kolejne, wskazuj№, iї pierwsze spotkania grupy przebiegaj№ w atmosferze nieufnoњci, niechкci, niekiedy nawet wrogoњci wobec prowadz№cych oraz wszelkich propozycji aktywnoњci (Sawicka, Potempska, w: S№-

Socjoterapia jako forma pomocy psychologiczno-pedagogicznej

wieka 1993). Cech№ specyficzn№ tych grup wydaje siк poі№czenie fazy orientacji z faz№ buntu, tj. pierwszych dwуch faz rozwoju grupy terapeutycznej. O ile etap orientacji w innych grupach polega na poszukiwaniu oparcia i ukierunkowania u terapeutуw, o tyle w grupie mіodzieїy z zaburzeniami zachowania relacje miкdzy uczestnikami a prowadz№cymi przybieraj№ postaж czujnego oczekiwania i swoistego „testowania". Uwaga grupy koncentruje siк na sprawdzaniu, kim s№ prowadz№cy, nie zaњ na celu i sensie proponowanych жwiczeс, a te z kolei s№ negowane bez їadnych kontrpropozycji.

Pierwsze zajкcia z dzieжmi niedostosowanymi spoіecznie s№ dla prowadz№cych sytuacj№ trudn№. Jeњli jednak prowadz№cy nie dadz№ siк sprowokowaж, nie zareaguj№ agresj№ na agresjк, jeњli podchodziж bкd№ serio do absurdalnych lub prowokacyjnych propozycji (w jednej z grup chіopcy podjкli temat uprawiania seksu ze zwierzкtami, adresuj№c pytania osobiste bezpoњrednio do jednej z prowadz№cych), jeњli bкd№ przestrzegaж normy „to, co siк dzieje w grupie, pozostaje miкdzy nami", wtedy grupa przechodzi na etap nazwany przez nas „uni№ personaln№". Dochodzi w nim do zgody na propozycje prowadz№cych, pojawiaj№ siк pierwsze formy wspуіpracy z prowadz№cymi oraz orientacja na gry i жwiczenia. Jest to takїe faza rodz№cych siк wiкzi osobistych i nieco wyїszego poziomu zaufania do prowadz№cych oraz kolegуw z grupy. Dopiero wtedy grupa jest w stanie pracowaж nad spуjnoњci№, ksztaіtowaniem siк poczucia bezpieczeсstwa i poziomem zaufania. Rozpoczyna siк trzeci etap przemiany grupy, jakim jest jej integracja, ksztaіtowanie siк wzajemnej otwartoњci, krystalizowanie siк norm grupowych i ujawnianie emocji, wzrost poczucia bezpieczeсstwa. Grupa juї siк bawi, a uczestnicy s№ juї gotowi do dzielenia siк z innymi swoimi uczuciami i myњlami. Niektуre propozycje prowadz№cych spotykaj№ siк z zainteresowaniem, pojawia siк teї inicjatywa ze strony dzieci.

Uzyskanie odpowiedniego poziomu bezpieczeсstwa wyzwala ujawnianie siк konfliktуw wewn№trzgrupowych i indywidualnych, charakterystycznych dla fazy kryzysu. Zdarzaj№ siк wуwczas w grupie sytuacje niespodziewane, ktуre uniemoїliwiaj№ realizowanie zaplanowanego scenariusza. Zjawisko kryzysu moїe dotyczyж wielu sfer funkcjonowania grupy. Wraz z krystalizowaniem siк struktury grupowej (rуl i pozycji w grupie socjoterapeutycznej) mog№ pojawiaж siк uwagi negatywne, wzajemna krytyka i silne emocje. Uczestnicy mog№ wchodziж w konflikty ze sob№ lub z prowadz№cymi i je ujawniaж. Џrуdіem owych trudnych dla prowadz№cego, ale funkcjonalnych z punktu widzenia rozwoju grupy, sytilacji staj№ siк aktualne relacje w grupie, wydarzenia „tu i teraz", obawy przed odrzuceniem oraz przed utrat№ kontroli, potкgowane w grupie dzieci niedostosowanych spoіecznie przez ich swoisty „kodeks moralny". Spotkaж siк wiкc wtedy moїna z takimi kіopotliwymi zachowaniami, jak milczenie i biernoњж, czasami nawet wycofanie siк czy tworzenie siк podgrup i koalicji (Corey Schneider M., Corey G. 1995, s. 234-252).

Poradzenie sobie przez grupк z faz№ kryzysu umoїliwia jej przejњcie do nastкpnego etapu, jakim jest dochodzenie do wspуlnych rozwi№zaс i konstruk-

Katarzyna Sawicka

tywnej pracy. Zachodz№ wуwczas nastкpuj№ce zmiany: a) w sposobie komunikowania siк — od komunikacji zamkniкtej, ukrytej i jednostronnej do dwustronnej, jawnej i otwartej; b) grupa bardziej koncentruje siк na wydarzeniach „tu" i „teraz", na жwiczeniach niї na prowadz№cych czy kolegach oraz na tym, co byіo „tam" i „przedtem"; c) nastкpuje nasilenie zachowaс nastawionych na wspуіdziaіanie z kolegami i prowadz№cymi; d) wzrasta tolerancja wobec rуїnic i odmiennoњci; e) obserwujemy wiкksz№ samodzielnoњж dzieci i ich wiкkszy wpіyw na przebieg spotkania grupowego (Potempska 1993). Nie wszystkie grupy socjoterapeutyczne przechodz№ przez kaїd№ z wymienionych faz rozwoju, ktуre w istocie rzeczy s№ pіynne.

II. SOCJOTERAPIA DZIECI W MЈODSZYM WIEKU SZKOLNYM

Graїyna Chwesiuk

PROGRAM SOCJOTERAPEUTYCZNY DLA UCZNIУW KLASY PIERWSZEJ Z TRUDNOЊCIAMI ADAPTACYJNYMI

Zaіoїenia pracy socjoterapeutycznej

Nauczyciel klas mіodszych, ktуry towarzyszy dzieciom przez pierwsze trzy lata nauki, moїe w duїej mierze ksztaіtowaж zachowania dzieci, gdyї jego praca przypada na okres szczegуlnej plastycznoњci psychiki dziecka. Dlatego wіaњnie pierwsze doњwiadczenia szkolne s№ dla dziecka bardzo istotne i nierzadko rzutuj№ na dalsz№ karierк ucznia. Pragnк zwrуciж uwagк nauczycieli na zіoїony problem pomocy psychologicznej dzieciom rozpoczynaj№cym naukк szkoln№. Pomoc w adaptowaniu siк do nowego њrodowiska niezbкdna jest zwіaszcza tym dzieciom, ktуre przejawiaj№ rуїnorodne symptomy zaburzeс zachowania i wіaњnie z myњl№ o nich opracowaіam program zajкж socjo-terapeutycznych. Proponowane rozwi№zania praktyczne poprzedzono uogуlnieniami teoretycznymi, przybliїaj№cymi czytelnikowi pewne aspekty zіoїonego problemu adaptacji dziecka do roli ucznia.

W Polsce dzieci rozpoczynaj№ systematyczn№ naukк w wieku 7 lat i ten rok їycia stanowi dla dziecka granicк dziel№c№ okres przedszkolny od nowego, doniosіego okresu w їyciu, zwanego mіodszym wiekiem szkolnym. Rozpoczкcie nauki szkolnej wymaga pewnego poziomu dojrzaіoњci dziecka. Za dojrzaіe do podjкcia nauki uznaje siк dziecko, ktуre osi№gnкіo taki stopieс rozwoju psychofizycznego, jaki pozwala mu sprostaж obowi№zkom szkolnym (Encyklopedia pedagogiczna 1993, s. 110). Tymczasem powszechnie wiadomo, їe poziom rozwoju poznawczego, emocjonalno-spoіecznego i fizyczno--somatycznego dzieci stoj№cych u progu szkoіy jest niejednolity. Wњrуd uczniуw klas mіodszych stwierdza siк 12-18% dzieci rozwijaj№cych siк niehar-monijnie. Parcjalne zaburzenia w rozwoju przejawiaj№ siк w postaci zakіуceс

Graїyna Chwesiuk

w przebiegu czynnoњci, w ich dezorganizacji lub w trudnoњciach opanowania umiejкtnoњci wymagaj№cych zaangaїowania funkcji zaburzonych. Mog№ one byж nastкpstwem mikrouszkodzenia oњrodkowego ukіadu nerwowego b№dџ wynikiem braku w њrodowisku wychowawczym czynnikуw stymuluj№cych rozwуj w danym zakresie. Najczкњciej jednak stwierdza siк wspуіwystкpowa-nie patogennych czynnikуw biologicznych i spoіecznych (Spionek 1970). Badania H. Spionek dowodz№, iї rozmaitym rodzajom dysharmonii w rozwoju towarzysz№ zaburzenia wtуrne, w postaci zaburzeс emocjonalnych oraz zaburzeс w zachowaniu (Przetacznikowa, Wіodarski 1983, s. 594).

Sytuacja psychospoіeczna dziecka rozpoczynaj№cego naukк szkoln№ jest bardzo zіoїona, bez wzglкdu na to, czy dotyczy osoby o rozwoju harmonijnym czy teї nieharmonijnym i zwi№zana jest z poszukiwaniem miejsca dla siebie w nowym њrodowisku szkolnym. Uczniowie klas pierwszych stykaj№ siк z rуїnorodnymi sytuacjami szkolnymi, ktуrych jeszcze w swoim їyciu nie doњwiadczyli. Wchodz№ w kontakty z wieloma nowymi dla siebie osobami: dorosіymi i dzieжmi. Nie wszystkie dzieci s№ w stanie sprostaж wymaganiom, jakie stawia im szkoіa i rodzice, oraz przystosowaж siк do nowych warunkуw i obowi№zkуw szkolnych. Wiкkszoњж badaczy definiuje przystosowanie jako dynamiczny proces zmian zachodz№cych zarуwno w zachowaniu dziecka, uczuciach, osobowoњci, jak i jego њrodowisku (Doroszewska 1981). W literaturze przedmiotu i w tej pracy pojкcie „przystosowanie" bywa uїywane zamiennie z pojкciem „adaptacja" (Psychologia rozwojowa... 1986, s. 151). Uwaїa siк, їe czіowiek jest prawidіowo przystosowany, jeњli utrzymuje siк w stanie rуwnowagi dynamicznej, nazywanej homeostaz№ psychospoіeczn№.

Proces prawidіowego przystosowania przebiega dziкki dwуm rуwnolegіym, uzupeіniaj№cym siк mechanizmom — akomodacji i asymilacji, zapewniaj№cym jednostce stan rуwnowagi ze њrodowiskiem. Wadliwoњci przystosowania wynikaj№ zatem z zaburzonej akomodacji — czyli dostosowania siк do wymogуw i warunkуw otoczenia, lub z zaburzonego procesu asymilacji — czyli dostosowania otoczenia do indywidualnych wymogуw jednostki (Encyklopedia pedagogiczna 1993, s. 453). W okresie oswajania siк dziecka ze szkoі№, rozpoznawania њrodowiska szkolnego zaburzenie homeostazy psychospoіecznej jest rzecz№ naturaln№. Dziecko podlegaj№ce prawidіowym procesom adaptacyjnym, po krуtkim okresie ostroїnego wchodzenia w їycie szkolne, zaczyna zachowywaж siк w naturalny, typowy dla siebie sposуb. Potrafi dostosowaж siк do wymogуw њrodowiska, ale jednoczeњnie prуbuje, na miarк swoich moїliwoњci i potrzeb, aktywnie oddziaіywaж na otaczaj№c№ go rzeczywistoњж. W њwietle istniej№cej wiedzy pedagogicznej, prawdopodobieсstwo zaburzeс procesуw przystosowawczych wzrasta w miarк kumulowania siк niekorzystnych czynnikуw o charakterze biopsychicznym i socjokulturowym. Naleї№ do nich miкdzy innymi: zaburzenia emocjonalne dziecka, zaburzenia struktury rodziny, niekorzystne warunki materialne rodziny, trudnoњci szkolne. v.'Hliwe postawy rodzicуw (Psychologia pedagogiczna 1993, s. 456).

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 31

Dzieci, maj№ce trudnoњci z przystosowaniem siк do њrodowiska klasy, szkoіy, do zasad funkcjonowania w grupie oraz warunkуw programu nauczania, czкsto wyrуїniaj№ siк rуwnieї okreњlonym zespoіem zachowaс, charakteryzowanym jako nadpobudliwoњж b№dџ zahamowanie psychoruchowe. Fizjologiczn№ podstaw№ hyperaktywnoњci i hypoaktywnoњci jest zaburzenie rуwnowagi procesуw nerwowych pobudzania i hamowania (Psychologia rozwojowa... 1980, s. 637). W zachowaniu dzieci zahamowanych zaznacza siк obniїenie aktywnoњci — maіomуwnoњж, problemy z nawi№zaniem kontaktуw spoіecznych, brak zainteresowania otoczeniem, maіa ruchliwoњж, powolnoњж reakcji, niekiedy apatia. Dzieci nadpobudliwe charakteryzuje impulsywnoњж, іatwe wpadanie w gniew, skіonnoњж do kіуtni i bуjek z rуwieњnikami, niski poziom koncentracji uwagi, chaotycznoњж dziaіania (Przetacznikowa, Wіodarski 1983, s. 597-598).

O istnieniu zaburzeс zachowania moїna mуwiж, gdy dziecko przez dіuїszy czas nie jest w stanie przyswoiж sobie umiejкtnoњci koniecznych do dobrego funkcjonowania w sytuacji szkolnej. Mog№ ujawniaж siк w jego relacjach z rуwieњnikami, dorosіymi, z zadaniami oraz w relacjach z samym sob№; charakteryzuj№ siк m.in. nieadekwatnoњci№ i sztywnoњci№ reakcji oraz obecnoњci№ negatywnych emocji (Strzemieczny 1988, s. 3-11), spoњrуd ktуrych na czoіo wysuwa siк lкk przed nowymi obowi№zkami i wymaganiami oraz lкk przed kontaktami spoіecznymi. Zaburzenia zachowania przejawiaj№ przede wszystkim dzieci o niskim poziomie zdolnoњci intelektualnych, dzieci niedojrzaіe spoіecznie, zaniedbane kulturowo, jak rуwnieї dzieci z rуїnego typu ukrytymi dysfunkcjami, ktуre ujawniaj№ siк dopiero pod wpіywem wymagaс szkolnych.

Ignorowanie pierwszych problemуw dziecka moїe w przyszіoњci doprowadziж do powaїnych trudnoњci wychowawczych, aї do nieprzystosowania spoіecznego wі№cznie. Aby zmniejszyж liczbк dzieci znerwicowanych i nieprzystosowanych, konieczne jest objкcie opiek№ psychologiczn№ moїliwie najwiкkszej liczby uczniуw klas pierwszych. Opiekк tк naleїy traktowaж jako: zapobieganie urazom, zahamowaniom, ktуre powoduje szkoіa (dziaіalnoњж profilaktyczna); pomaganie w przystosowaniu siк do wymagaс szkoіy, zwіaszcza tym uczniom, ktуrzy przejawiaj№ trudnoњci szkolne i wychowawcze (dziaіalnoњж terapeutyczna). Sprawdzonym i skutecznym sposobem przywracania normalnych stosunkуw dziecka z otoczeniem spoіecznym jest terapia grupowa. C.R. Rogers — czoіowy psychoterapeuta o orientacji humanistycznej, uzaleїnia skutecznoњж tej formy pracy z dzieжmi od odpowiedniej postawy osobistej prowadz№cego zajкcia. Najwaїniejsze cechy tej postawy to: wraїliwe, empa-tyczne rozumienie uczuж wychowanka, ciepіo, bezwarunkowa akceptacja jego osoby oraz autentycznoњж, czyli szczeroњж i otwartoњж w kontaktach z innymi. Zdaniem C.R. Rogersa, te trzy cechy terapeuty maj№ istotny wpіyw na tworzenie atmosfery sprzyjaj№cej rozwojowi czіowieka, na konstruktywne zmiany w jego zachowaniu i osobowoњci (Grochulska 1996, s. 52). Inny przedstawi-

Graїyna Chwesiuk

ciel psychologii humanistycznej, A. Maslow, uwaїa z kolei, їe warunkiem prawidіowego rozwoju czіowieka jest zaspokojenie jego podstawowych potrzeb psychicznych (Siek 1986, s. 140-141). Typologia potrzeb Masіowa zostaіa uwzglкdniona w konstrukcji opracowanego programu socjoterapeutycz-nego. Znalazіo to swуj wyraz w doborze gier, zabaw i жwiczeс.

Ogуlna reguіa postкpowania terapeutycznego zawarta w sentencji A. Masіowa brzmi: „moїesz postкpowaж tak lub tak albo jeszcze inaczej, powinieneњ jednak wiedzieж, jakie nastкpstwa nieuchronnie wywoіa kaїdy z tych sposobуw postкpowania, wybуr naleїy do ciebie" (Gуrski 1986, s. 10), co w zasadzie oznacza, їe nikogo nie moїna zmusiж do rozwoju, moїna natomiast stworzyж odpowiednie warunki, uіatwiaj№ce czіowiekowi urzeczywistnienie tkwi№cych w nim olbrzymich moїliwoњci rozwojowych. Uwaїam, їe jest to jedna z najpiкkniejszych drуg prowadz№cych do sukcesуw wychowawczych.

Charakterystyka grupy terapeutycznej

Problemy emocjonalne i zaburzenia zachowania zwi№zane z nagі№ zmian№ warunkуw funkcjonowania i adaptacj№ do nowej sytuacji szkolnej s№ wњrуd uczniуw klas pierwszych zjawiskiem doњж czкstym. Jak juї wspomniaіam, pierwotnym џrуdіem problemуw dziecka jest nierzadko њrodowisko rodzinne. Zdarza siк, їe trudn№ sytuacjк ucznia klas pierwszych pogікbiaj№ pojawiaj№ce siк w pierwszych miesi№cach nauki niepowodzenia szkolne. Jedn№ z form pomocy dzieciom przejawiaj№cym rуїnego typu trudnoњci s№ grupy socjote-rapeutyczne.

W roku szkolnym 1995/96 w jednej z najwiкkszych szkуі podstawowych w Biaіej Podlaskiej prowadziіam zajкcia socjoterapeutyczne dla uczniуw klasy pierwszej. Poniewaї byіam wychowawczyni№ w tej klasie, przez pierwsze dwa miesi№ce nauki staraіam siк obserwowaж zachowania dzieci oraz rozpoznawaж ich potrzeby. Nastкpnie spoњrуd 31 osуb zakwalifikowaіam do pracy w grupie 10 uczniуw przejawiaj№cych trudnoњci adaptacyjne, ktуrym towarzyszyіy: wzmoїona pobudliwoњж b№dџ zahamowanie, agresja, postawy lкkowe, reakcje nerwicowe, objawy psychosomatyczne itp. Nie byіa wiкc to grupa jednolita pod wzglкdem charakteru przejawianych zaburzeс zachowania. W jej skіad wchodziіo 5 dziewczynek i 5 chіopcуw w wieku 7-8 lat. Wiкkszoњж tych trudnoњci ujawniіa siк w relacjach z rуwieњnikami oraz podczas realizacji zadaс szkolnych. Z wytypowanymi dzieжmi przeprowadziіam rozmowy indywidualne zachкcaj№ce do udziaіu w zajкciach. Ponadto skontaktowaіam siк z rodzicami tych uczniуw, informuj№c ich o celach i treњciach zaprojektowanych zajкж socjoterapeutycznych.

Pierwszym etapem oddziaіywania socjoterapeutycznego jest diagnoza zaburzeс zachowaс dziecka, ktуr№ poprzedza rozpoznanie charakteru trudnoњci dziecka i analiza zaburzeс w jego relacjach ze њwiatem. Celem diagnozy jest

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 33

zebranie informacji umoїliwiaj№cych zaprogramowanie zajкж koryguj№cych, dostosowanych do okreњlonego typu zaburzeс u dzieci (Strzemieczny 1988, s. 13). Diagnoza tu zastosowana jest cz№stkowa, nie uwzglкdnia w duїej mierze badaс psychologicznych i uwarunkowaс њrodowiskowych. Charakterystyka kaїdego dziecka uczestnicz№cego w zajкciach socjoterapeutycznych dokonana zostaіa na podstawie analizy dokumentacji szkolnej i przedszkolnej (karta dziecka szeњcioletniego), obserwacji zachowaс dziecka na terenie szkoіy oraz rozmуw z rodzicami. Przykіadowo podajк trzy opisy wybranych uczestnikуw zajкж. S№ one zwiкzіe i nie odzwierciedlaj№ wszystkich zaburzeс manifestowanych przez te dzieci.

Їanetka K. lat 7. Rodzina peіna, mіodszy brat. Od pierwszych dni nauki daіy siк zauwaїyж fragmentaryczne opуџnienia rozwojowe w postaci zaburzeс percepcji wzrokowo-sіuchowej. Dziewczynka jest nieufna, nieіatwo z ni№ nawi№zaж kontakt. Pocz№tkowo wykazywaіa agresywnoњж. Zdarzaіy siк ataki histerycznego pіaczu. W klasie nie jest lubiana ani akceptowana. Brak zaufania do dorosіych i dzieci, brak wiary we wіasne moїliwoњci przemawiaj№ za tym, aby dziecko uczestniczyіo w grupie socjoterapeutycznej.

Wojtek J. lat 8. Chіopiec wychowuje siк w rodzinie peіnej, ma starsz№ siostrк. Jest drugoroczny. Byі badany przez Poradniк Psychologiczno-Peda-gogiczn№. Z opinii wydanej przez poradniк wynika, їe „trudnoњci chіopca spowodowane s№ obniїonym poziomem dojrzaіoњci percepcyjno-wzrokowej i koordynacji wzrokowo-ruchowej, sіuchu fonematycznego, obniїonym i nie-harmonijnym rozwojem intelektualnym, nieosi№gniкciem przez chіopca dojrzaіoњci operacyjnej na poziomie konkretnym oraz czynnikami natury emocjonalnej (nadpobudliwoњж, nerwowoњж, trudnoњci w koncentracji uwagi)". Nadal jest dzieckiem wraїliwym, bojaџliwym, niepewnym siebie oraz bardzo ruchliwym i pobudliwym. Wzmoїone napiкcie (objaw — j№kanie siк) czasami caіkowicie dezorganizuje jego myњlenie i pracк umysіow№. Zaburzenia Wojtka uwidoczniaj№ siк nie tylko podczas wykonywania zadaс, ale przenosz№ siк na sferк kontaktуw spoіecznych.

Adam Sz. lat 8. Wychowuje siк w rodzinie peіnej. Rodzice maj№ wyksztaіcenie podstawowe. Jest dwуch starszych braci. Juї w przedszkolu nie wykonywaі poleceс wychowawcy, nie chciaі bawiж siк z dzieжmi, nie potrafiі skoncentrowaж siк na zadaniu, szybko rezygnowaі z rozpoczкtej pracy, reagowaі pіaczem na wszelkie napotykane trudnoњci. Takie zachowanie dziecka — њwiadcz№ce o braku dojrzaіoњci szkolnej — staіo siк miкdzy innymi podstaw№ do odroczenia obowi№zku szkolnego. W wyniku badaс przeprowadzonych przez Poradniк Psychologiczno-Pedagogiczn№ stwierdzono u dziecka zaburzenia emocjonalne. Oto niektуre ze sformuіowaс psychologa badaj№cego Adasia: „kontakt z chіopcem jest trudny ze wzglкdu na jego nieufnoњж, niechкж, wycofywanie siк, zamykanie siк w sobie"; „bardzo niechкtnie lub w ogуle nie poddaje siк dziaіalnoњci kierowanej". Pierwszy kontakt ze szkoі№ byі dla Adasia silnym przeїyciem. Przez kilka tygodni chіopiec nie podejmowaі їadnej

Graїyna Chwesiuk

pracy. Po dwуch miesi№cach nauki nadal czкsto pіacze, czasami zachowuje siк agresywnie, rzuca ksi№їkami o podіogк, uїywa wulgarnego sіownictwa. Zdarza siк, їe nie chce wyj№ж z tornistra zeszytu i ksi№їki. Nie udziela odpowiedzi na pytania nauczyciela, a jeњli odpowiada, towarzysz№ temu negatywne emocje (zіoњж, gniew itp.). S№dzк, їe dziecku brakuje pewnoњci siebie, wiary we wіasne moїliwoњci, a swoj№ bezsilnoњж prуbuje ukryж pod mask№ zachowaс destrukcyjnych.

Naleїy podkreњliж, їe diagnoza zaburzeс zachowania dzieci nie koсczy siк z chwil№ zakwalifikowania ich do grupy — trwa wіaњciwie przez caіy okres uczestnictwa w zajкciach socjoterapeutycznych. Takie podejњcie daje moїliwoњж wprowadzenia do scenariuszy zajкж nowych, koryguj№cych treњci.

Cele i treњci programu

Program zajкж socjoterapeutycznych opracowano z myњl№ o uczniach klas pierwszych i dostosowano do potrzeb grupy. Ma on w gіуwnej mierze charakter psychoedukacyjny, ale zawiera teї elementy psychokorekcyjne. Koncentruje siк na rуїnych kierunkach pracy z dzieckiem, waїnych z punktu widzenia jego adaptacji do nowego њrodowiska szkolnego. Szczegуlny nacisk kіadzie siк na ksztaіtowanie osobowoњci ucznia i wspieranie jego rozwoju — zarуwno poprzez proponowane treњci programowe jak rуwnieї osobisty kontakt nauczyciela z uczniem. Program ten jest zgodny z ogуln№ koncepcj№ prowadzenia grup socjoterapeutycznych. St№d teї moje starania o: odpowiedni klimat zajкж, akceptuj№cy stosunek do kaїdego dziecka, bliski, serdeczny kontakt z dzieckiem. Zaіoїone cele pracy z grup№ uwzglкdniaj№ wszystkie elementy procesu socjoterapeutycznego. S№ nimi:

— poprawa spoіecznego i emocjonalnego funkcjonowania dzieci rozpoczynaj№cych naukк szkoln№, poprzez nawi№zanie satysfakcjonuj№cych kontaktуw z rуwieњnikami i dorosіymi (zmiana sposobu zachowaс);

— zmniejszenie napiкж i niepokojуw zwi№zanych z now№ sytuacj№ szkoln№ (odreagowanie emocjonalne);

— zapobieganie wadliwej adaptacji dzieci do warunkуw їycia i wymagaс otoczenia, poprzez uczenie ich pozytywnego patrzenia na siebie, swoje їycie i otoczenie (zmiana s№dуw o rzeczywistoњci).

Jeїeli weџmiemy pod uwagк fakt, їe obraz wіasnej osoby tworzony jest na podstawie doњwiadczeс spoіecznych z innymi ludџmi, to oddziaіywanie socjoterapeutyczne skierowane powinno byж na wyksztaіcenie u dzieci umiejкtnoњci interpersonalnych, ktуre zdaniem niektуrych psychologуw (Rylke, Klimowicz 1992, s. 226) s№ na tyle uniwersalne, iї uіatwiaj№ wspуіїycie w rуїnych grupach spoіecznych, zwіaszcza w klasie szkolnej. Wzbogacaj№c relacje dziecka z innymi ludџmi, naleїy zacz№ж od akceptowania i rozumienia emocjonalnych stanуw przeїywanych przez nie samo. Jeїeli dziecko nauczy

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 35

siк akceptowaж wіasne uczucia zwi№zane z frustracj№, bкdzie rуwnieї w stanie akceptowaж i rozumieж inn№ osobк przeїywaj№c№ i okazuj№c№ niepokуj, cierpienie czy zіoњж. St№d teї cele szczegуіowe dotycz№ ksztaіcenia i doskonalenia umiejкtnoњci: efektywnego komunikowania siк, dostrzegania i rozpoznawania emocji wіasnych i innych ludzi, dostrzegania i speіniania potrzeb wіasnych i drugiego czіowieka, zachowania tolerancji i akceptacji wobec odmiennoњci drugiego czіowieka, budowania poczucia wіasnej wartoњci, akceptowania swych rzeczywistych ograniczeс, wzmacniania zaufania do siebie i innych, stawania siк bardziej otwartym i szczerym, wspуіdziaіania i wspуіpracy, znajdowania oparcia w otoczeniu, nawi№zywania przyjaџni. Zwiкkszenie њwiadomoњci dziecka, dotycz№cej podejmowanych przez nie dziaіaс, zachowaс w stosunku do innych ludzi, a takїe siebie samego (edukacja psychologiczna), sіuїy jego rozwojowi oraz wytworzeniu postawy odpowiedzialnoњci za wіasne їycie. To wszystko zaњ wpіywa na proces przystosowania dziecka do nowej, nie do koсca okreњlonej sytuacji, w jakiej siк znalazіo rozpoczynaj№c naukк szkoln№. Program zajкж socjoterapeutycznych, skіadaj№cy siк z zestawu gier i zabaw

0 ustalonych celach i przebiegu, skonstruowano w ten sposуb, by znalazіy siк w nim elementy sytuacji koryguj№cych szeroki zakres doњwiadczeс urazowych. Pierwsze spotkania grupy s№ poњwiкcone budowaniu klimatu bezpieczeсstwa

1 zaufania, integrowaniu siк grupy oraz wprowadzaniu dzieci w normy grupy socjoterapeutycznej. Nastкpne zajкcia ucz№ postrzegania siebie i innych ludzi przez pryzmat potrzeb i uczuж. Kolejny cykl zajкж ma na celu doskonalenie umiejкtnoњci komunikacyjnych dzieci. Zajкcia koсcowe poњwiкcone s№ w szczegуlnoњci wzmacnianiu poczucia wartoњci uczniуw i ksztaіtowaniu pozytywnego myњlenia o sobie. Opracowuj№c program naleїy jednak pamiкtaж, aby w czasie jego realizacji uwzglкdniж ujawnione przez dzieci potrzeby oraz opinie i modyfikowaж go w zaleїnoњci od ich oczekiwaс.

Reasumuj№c, niezaleїnie od realizacji celуw szczegуіowych moїna sformuіowaж postulaty, ktуre odnosz№ siк do caіoњci procesu socjoterapeutycz-nego i s№ istotne z punktu widzenia realizacji celуw gіуwnych. S№dzк, їe: relacje miкdzy terapeut№ a uczniem oparte na zaіoїeniach wspomnianej terapii R.C. Rogersa pozwol№ dziecku zrozumieж, їe nauczyciel-terapeuta jest opiekunem i sojusznikiem dziecka w pokonywaniu trudnoњci; tworzenie klimatu zaufania i poczucia bezpieczeсstwa obniїy u dzieci poziom lкku i niepokoju zwi№zanego z rуїnymi sytuacjami szkolnymi; podniesienie poczucia wіasnej wartoњci spowoduje wzrost samodzielnoњci i wytrwaіoњci dziecka w dziaіaniu, zwіaszcza w pracy szkolnej; podstawowa wiedza o uczuciach pozwoli lepiej zrozumieж zachowania swoje i innych ludzi; podstawowa wiedza w zakresie komunikowania siк uіatwi porozumiewanie siк z innymi dzieжmi i nauczycielem; sytuacje zabawowe rozіaduj№ napiкcia wynikіe z niezaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych dziecka. Zaіoїenia te nie s№ przedmiotem badaс. Ocena ich sіusznoњci moїe byж dokonana jedynie na podstawie zmian zaobserwowanych u dzieci bezpoњrednio po zakoсczeniu zajкж.

Graїyna Chwesiuk

Scenariusze zajкж socjoterapeutycznych

Wszystkie zajкcia prowadzone byіy wedіug wczeњniej dokіadnie opracowanych scenariuszy. W doborze gier, zabaw i жwiczeс kierowaіam siк potrzebami dzieci oraz charakterem ich zaburzeс. Proponowane zabawy, gry i жwiczenia psychologiczne zostaіy wybrane i zmodyfikowane dla potrzeb grupy z propozycji zawartych w dostкpnej literaturze psychologiczno-pedagogicznej (Grupa bawi siк i pracuje 1994; Jak їyж z ludџmi b.d.; Koіodziejczyk 1991). Wykorzystaіam rуwnieї doњwiadczenia zdobyte na kursach z pedagogiki zabawy (np. „Ciasto", „Rekin", „Piosenka dla samotnych"). Program zawiera teї propozycje twуrcze, ktуre s№ owocem wieloletniej pracy z dzieжmi. Myњlк, їe dla czytelnikуw szczegуlnie cenne bкd№ scenariusze zajкж. Bardzo rzadko zdarza siк, aby zajкcia od pocz№tku do koсca miaіy przebieg zgodny z przygotowanym planem. Pod wpіywem rozwoju sytuacji w grupie byіy one modyfikowane i dostosowywane do ujawnianych potrzeb jej czіonkуw. W sumie odbyіo siк 10 spotkaс trwaj№cych od 60 do 90 minut.

ZAJКCIA I. TWORZYMY GRUPК

Cele: nawi№zywanie kontaktu, ksztaіtowanie otwartoњci w stosunku do innych osуb, integracja grupy.

1. Podanie dzieciom informacji na temat celуw i sposobu prowadzenia zajкж. Zawarcie kontraktu.

2. Autoprezentacja. Osoba prowadz№ca przedstawia siк i prosi dzieci o podanie takiej formy imienia, w jakiej chciaіyby, aby siк do nich zwracano. Dzieci wykrzykuj№ swoje imiona, a wszyscy powtarzaj№ je chуrem.

3. „Gra w imiona". Pierwsza osoba z krкgu podaje swoje imiк. Nastкpne dziecko mуwi: „Nazywam siк ..., a to jest ..." i wskazuje swojego poprzednika. Zabawa trwa, dopуki nie obejdzie caіego krкgu.

4. „Zwierz№tka". Dzieci podaj№ nazwк ulubionego zwierz№tka, rozbiegaj№ siк po sali i naњladuj№ je. '

5. Rysunkowa autoprezentacja. Wszyscy rysuj№ swoje portrety i podpisuj№ wybran№ przez siebie form№ imienia (wskazana pomoc prowadz№cego). Prezentuj№ prace w krкgu, mуwi№c: „To ja Adam. Lubiк ...". Z wykonanych rysunkуw tworz№ ksi№їeczkк i wspуlnie ozdabiaj№ stronк tytuіow№.

Koсcz№c zajкcia wszyscy unosz№ rкce do gуry i krzycz№ „hej!".

ZAJКCIA II. USTALAMY NORMY GRUPOWE

Cele: odreagowanie agresji, tworzenie klimatu bezpieczeсstwa i zaufania, pomoc w zrozumieniu zasad, reguі, ktуre uіatwiaj№ їycie i pracк z innymi ludџmi.

l. Powitanie. Wszyscy chodz№ swobodnie po sali i witaj№ siк przez podanie rкki. Wymieniaj№ parк sіуw na dowolny temat. Prowadz№cy zapoznaje dzieci z wymyњlon№ na potrzeby grupy piosenk№:

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 37

Pierwszaki, pierwszaki, na medal dzieciaki. Taсcz№ i њpiewaj№, radoњж w sercach maj№. Pierwszaki; pierwszaki, pierwszaki, pierwszaki, hej!

2. „Balon". Uczestnicy zajкж ustawiaj№ siк w ciasnym kole. Podaj№ sobie rкce i recytuj№c znan№ rymowankк tworz№ jak najwiкkszy kr№g, aї do chwili jego zerwania.

3. „Iskierka". Wyciszenie grupy poprzez przekazanie uњcisku dіoni kaїdej osobie stoj№cej w kole.

4. Stworzenie sytuacji problemowej, wprowadzaj№cej dzieci w tematykк norm grupowych. Odczytanie wiersza Kaczka-Dziwaczka i rozmowa o tym, jak wygl№daіoby nasze їycie, gdyby kaїdy zachowywaі siк tak, jak bohaterka utworu.

5. „Sіowny bokser". Dzieci dobieraj№ siк w pary i przez 30 sekund mуwi№ razem bez wytchnienia.

6. „Nadajnik-Zagіuszacz-Odbiornik". Grupa dzieli siк na trzy rуwne zespoіy. „Nadajniki" wymyњlaj№ krуtkie hasіo, ktуre prуbuj№ przekazaж „Odbiornikom", stoj№cym po przeciwnej stronie sali. Zadaniem osуb stoj№cych w њrodku jest uniemoїliwiж odbiуr informacji. Zespoіy zamieniaj№ siк rolami, aї do chwili, gdy kaїdy bкdzie w jednej z trzech rуl.

7. Omуwienie жwiczeс i prуba ustalenia zasad, ktуre uіatwiaj№ pracк w grupie. Zapisanie ich na duїym arkuszu papieru i umieszczenie w widocznym miejscu.

8. Podsumowanie zajкж. Kaїdy dzieli siк nastrojem, w jakim aktualnie siк znajduje. W najbliїszym czasie planuje dla siebie coњ miіego.

ZAJКCIA III. „ANDRZEJKI"

Cele: wzmacnianie zdolnoњci uczniуw do zabawy i radoњci, tworzenie sytuacji wzmacniaj№cych poczucie bezpieczeсstwa.

1. Wspуlne przygotowanie dekoracji oraz poczкstunku.

2. Poinformowanie dzieci o ludowej tradycji obchodzenia „andrzejek".

3. Loteryjka „Kim bкdziesz?". Prowadz№cy przygotowuje karteczki z nazwami rуїnych zawodуw. Kaїde dziecko wyci№ga jeden los. Rozmowa na temat marzeс zwi№zanych z wyborem zawodu.

4. „Marynarz". Na њrodku krкgu leї№ uіoїone promieniњcie i odwrуcone paski papieru z rуїnymi sentencjami, np. „Jutro czeka ciк dobry dzieс" itp. Kaїdy po kolei krкci butelk№. Prowadz№cy odczytuje — na wskazanej przez butelkк kartce — zapisane zdanie. Wyjaњnia niezrozumiaіe dla dzieci zwroty.

5. Wspуlny poczкstunek.

6. „Taсcz№ca loteryjka" z muzyk№. Prowadz№cy przygotowuje w pudeіku losy. Wszyscy taсcz№ w rytm muzyki. W chwili, gdy prowadz№cy wyі№cza magnetofon, jeden z uczestnikуw wyci№ga kartkк z instrukcj№, w jaki sposуb taсczyж dalej, np. „taсczymy jak baletnice". Zabawa toczy siк aї do wyczerpania losуw.

Graїyna Chwesiuk

7. „Taniec z balonami". Wszyscy bawi№ siк balonami. Na znak prowadz№cego siadaj№ jednoczeњnie na nich. „Odlot na balonie-rakiecie".

8. Wspуlne sprz№tanie i zakoсczenie zajкж w krкgu.

ZAJКCIA IV. ROZPOZNAJEMY i NAZYWAMY UCZUCIA

Cele: uњwiadomienie dzieciom, co to s№ uczucia, uczenie rozpoznawania i nazywania uczuж.

1. Rozpoczкcie zajкж w krкgu „Piosenk№ grupow№".

2. Prowadz№cy demonstruje ilustracje przedstawiaj№ce osoby. Dzieci opisuj№, co widz№ na rysunkach, i staraj№ siк wymyњliж historyjkк, ktуra mogіaby przydarzyж siк tym ludziom. Rozmowa na temat, co to s№ uczucia i prуba ich nazwania.

3. Prowadz№cy przygotowuje karteczki z nazwami uczuж. Kaїdy wyci№ga los i demonstruje twarz№ oraz postaw№ ciaіa dan№ emocjк. Pozostali odgaduj№ jej nazwк.

4. Zabawa z piosenk№. Rozmowa na temat: Co czujesz, kiedy jesteњ sam w domu? Prowadz№cy podaje „lekarstwo" na samotnoњж. „Piosenka dla samotnych" (taсczymy w parach):

Kiedy jesteњ sam 1/2 haczyka w praw№ stronк

Kiedy jesteњ sam \ 12 haczyka w lew№ stronк

Zaњpiewaj piosenkк 3 x klasn№ж w swoje dіonie, 3 x w dіonie s№siada

1/2 haczyka w praw№ stronк

1/2 haczyka w lew№ stronк

3 x klasn№ж w swoje dіonie, l x w dіonie partnera

klaszczemy na zmianк:

— w swoje dіonie,

— uderzamy dіoсmi o uda,

— w dіonie s№siada.

Zmiana partnera i њpiewamy od pocz№tku. Zakoсczenie piosenki:

Ref. Piosenkк krуciutk№ Mruczankк cichutk№ Kiedy jesteњ sam Kiedy jesteњ sam Uњmiechnij siк!

Klaszczemy na zmianк w dіonie swoje i s№siada.

5. Dzieci otrzymuj№ kartkк z konturem twarzy. Maj№ dorysowaж usta i oczy, tak aby twarz wyraїaіa uczucie obecnie przez nie przeїywane. Koсcz№c zajкcia kaїdy przedstawia swуj rysunek i mуwi: „Teraz jestem... (zadowolona, smutna itp.)".

Kiedy jesteњ sam Kiedy jesteњ sam Piosenkк nuж Ref. Piosenkк o kotku

co mruczaі na pіotku

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 39

ZAJКCIA V. WYRAЇAMY UCZUCIA SWOJE i SZANUJEMY UCZUCIA INNYCH

Cele: rozpoznawanie uczuж u siebie i innych, nabywanie umiejкtnoњci konstruktywnego wyraїania uczuж, odkrywanie siebie.

1. Rozpoczкcie zajкж zgodnie z przyjкtym rytuaіem.

2. „Malowanie uczuж". Dzieci maluj№ kartkк kolorem, ktуry najbardziej im siк kojarzy z aktualnie przeїywanym przez nie nastrojem.

3. Gra w karty w parach. Uczestnicy dobieraj№ siк w pary. Kaїdy otrzymuje cztery karty ilustruj№ce uczucia: smutku, strachu, zіoњci i radoњci. Osoba losuj№ca kartк przedstawia dan№ emocjк, a partner odgaduje jej nazwк. Gra toczy siк na przemian, aї do wyczerpania kart.

4. Gra w karty prowadz№cego z grup№. Prowadz№cy podaje rуїne sytuacje z їycia dzieci, one zaњ podnosz№ kartк, ktуra jest odpowiedzi№ na pytanie: Jak czuіbym siк w przedstawionych sytuacjach?

5. Rundka „Uzupeіnij zdania". Prowadz№cy podaje pocz№tek zdania, a kaїdy koсczy je zgodnie z wіasnymi doњwiadczeniami: „Bojк siк, їe...", „Smucк siк, gdy...", „Zіoњci mnie, їe...", „Cieszк siк, gdy...".

6. „Rekin". Dzieci siadaj№ pіasko na podіodze w krкgu i trzymaj№ mocno koc na wysokoњci brody. Jedna z osуb — „rekin" wchodzi pod naprкїon№ tkaninк i prуbuje wci№gn№ж wybran№ przez siebie osobк pod koc. Podsumowaniem zabawy jest rozmowa na temat: Jak czuіeњ siк w roli rekina, co czuіeњ bкd№c w roli ofiary?

7. Zakoсczenie zajкж. Co wam siк na dzisiejszych zajкciach najbardziej podobaіo? Poїegnanie rytualnym okrzykiem „hej".

ZAJКCIA VI. UCZUCIA MOGҐ SIК ZMIENIAЖ

Cele: uњwiadomienie, їe uczucia mog№ siк zmieniaж, rozwijanie u dzieci zdolnoњci do empatycznego odczuwania.

1. Rozpoczкcie zajкж w krкgu.

2. Historyjka „W cyrku". Dzieci maj№ przed sob№ karty ilustruj№ce uczucia: smutek, strach, zіoњж, radoњж. Prowadz№cy opowiada wymyњlon№ historyjkк:

Pewnego razu Ania wybraіa siк do cyrku. Zajкіa miejsce w drugim rzкdzie. Przed ni№ miejsce byіo puste, wiкc widok byі wspaniaіy. Przedstawienie siк rozpoczкіo. Na arenк wbiegіo dwуch clownуw. Ich wystкp wszystkim siк podobaі.

Prowadz№cy zadaje pytanie: „Co mogіa czuж Ania, ogl№daj№c wystкpy artystуw?". Dzieci podnosz№ kartк z odpowiednim rysunkiem twarzy.

Nagle zgasіo њwiatіo. Daі siк sіyszeж gіos bкbnуw. Wkrуtce niewielkie њwiatіo rozbіysіo pod kopuі№ namiotu, gdzie do swojego popisu przygotowywaіa siк mіoda dziewczyna. Kiedy jeџdziіa na rowerze po linie wykonuj№c rуїne akrobacje, zapadіa martwa cisza.

„Pokaїcie, jak mogіa czuж siк Ania?"

Na szczкњcie wszystko zakoсczyіo siк szczкњliwie. A teraz rozpoczyna siк czкњж, na ktуr№ najbardziej Ania czekaіa. Wystкpy tresowanych zwierz№t.

Graїyna Chwesiuk

Wіaњnie miaіy wbiec na arenк biaіe pudelki, gdy przed ni№ pojawiі siк wysoki mкїczyzna w kapeluszu i zaj№і wolne miejsce. Dziecko nie mogіo obejrzeж wystкpуw, gdyї spуџniony widz zasіoniі sob№ arenк.

„Co mogіa czuж Ania?"

Widz№c smutn№ twarz dziecka, pani siedz№ca obok Ani natychmiast zaproponowaіa swoje miejsce, z ktуrego byі dobry widok. Przedstawienie byіo wspaniaіe. Dwie godziny szybko minкіy. Nadeszіa pora powrotu do domu.

„Podnieњcie rysunek twarzy, ilustruj№cej uczucia Ani."

3. „Poci№g". Dzieci siadaj№ w krкgu na krzesіach. Osoba prowadz№ca staje w њrodku i porusza siк po okrкgu, naњladuj№c jakiњ њrodek lokomocji. Zatrzymuje siк przed kilkoma osobami, daje im znak, a one ruszaj№ za ni№, naњladuj№c ten sam pojazd. Kiedy w ruchu s№ cztery osoby, prowadz№cy woіa „zmiana" i wszyscy wі№cznie z nim staraj№ siк usi№њж na krzesіach. Ten, kto zostaje bez krzesіa, zaczyna zabawк od pocz№tku naњladuj№c inny pojazd.

4. „Њlepe samochody". Uczestnicy tworz№ pary staj№c jeden za drugim, zwrуceni w tк sam№ stronк. Osoba stoj№ca z przodu — samochуd — ma rкce wyci№gniкte do przodu, dіonie uniesione do gуry s№ zderzakami, i zamkniкte oczy. Osoba z tyіu — kierowca — prowadzi samochуd. Za kierownicк sіuї№ jej ramiona partnera. Zadaniem kierowcy jest tak prowadziж samochуd, aby nie doszіo do zderzenia. Po kilku minutach nastкpuje zamiana rуl.

Podsumowaniem zabawy jest rundka: Jak siк czuіeњ w roli kierowcy, a jak w roli samochodu?

5. Kr№g zakoсczaj№cy: Co ostatnio najbardziej ciк zasmuciіo? Co sprawiіo ci najwiкksz№ radoњж?

ZAJКCIA VII. KOMUNIKACJA SЈOWNA i BEZSЈOWNA

Cele: uњwiadomienie istnienia komunikacji sіownej i bezsіownej, uczenie zachowaс, ktуre uіatwiaj№ porozumiewanie siк.

1. Rytualne powitanie.

2. „Gіoњno-cicho". Osoba chкtna wychodzi z klasy. W tym czasie jedno dziecko chowa jakiњ przedmiot. W poszukiwaniu ukrytej rzeczy pomagaj№ wszystkie dzieci, stukaj№c odpowiednio dіoсmi o podіogк: ciszej lub gіoњniej.

3. Жwiczenie w parach. Dzieci, siedz№c zwrуcone do siebie plecami, opowiadaj№ o swojej ulubionej zabawce. Druga wersja tego жwiczenia to rozmowa w parach na temat ulubionej bajki. W czasie rozmowy partner zachowuje kamienn№ twarz. W obu жwiczeniach powinna wyst№piж zamiana rуl i omуwienie w rundce: Co sprawiіo ci najwiкksz№ trudnoњж podczas tej rozmowy? Jak powinna siк zachowaж osoba sіuchaj№ca, aby uіatwiж rozmowк?

4. Malowanie kwiatka. Prowadz№cy zapoznaje dzieci z zasadami wіaњciwego zachowania siк podczas prowadzenia rozmowy. Podkreњla, їe to, w jaki sposуb mуwimy, ma dla sіuchaj№cego wiкksze znaczenie, niї co mуwimy. Nastкpnie dzieci koloruj№ rysunek zgodnie z instrukcj№.

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 41

Wyrazem twarzy potwierdzam, їe rozumiem co Moњ mуwi (fioletowy)

Sіucham uwaїnie (czerwony)

5. Rozmowa w parach o swoim najlepszym przyjacielu, z wykorzystaniem informacji zdobytych na temat komunikacji sіownej i bezsіownej.

6. Podsumowanie zajкж w rundce: W ktуrym przypadku najіatwiej byіo ci prowadziж rozmowк z koleg№, gdy siedzieliњcie do siebie plecami, rozmawialiњcie z osob№ „zamurowan№", czy w ostatniej sytuacji? Dlaczego?

ZAJКCIA VIII. DOSKONALIMY MOWК CIAЈA

Cele: rozwуj ekspresji ciaіa, poznanie wіasnej podatnoњci na wpіywy innych osуb.

1. Powitanie w krкgu.

2. „Rozњmiesz mnie". Dzieci dobieraj№ siк parami. Jedna osoba z pary rozњmiesza, druga stara siк zachowaж powagк. Zamiana rуl i omуwienie жwiczenia: W ktуrej roli czuіeњ siк lepiej i dlaczego?

3. „Odgadnij hasіo". Grupa dzieli siк na kilkuosobowe zespoіy, stosownie do iloњci losуw, na ktуrych zapisane s№ tytuіy znanych bajek. Zadaniem kaїdego zespoіu jest przekazanie treњci hasіa pozostaіym uczestnikom zabawy, bez wypowiadania sіуw.

4. „Rozmowa w nowym jкzyku". Dzieci w parach prуbuj№ porozumieж siк bez uїycia zrozumiaіych sіуw, tworz№c wіasne wyrazy i dџwiкki. Rozmowa w rundce: Czy іatwo w ten sposуb porozumiewaж siк? Dlaczego? Co pomaga w porozumiewaniu siк?

5. Zabawa z muzyk№ i kostk№ do gier planszowych. Dzieci chodz№ po sali w rytm spokojnej muzyki. W momencie rzutu kostk№ і№cz№ siк po tyle osуb, ile wskazuje liczba oczek, i poruszaj№ siк zgodnie z instrukcj№: boimy siк deszczu (1), jedna osoba chodzi, a druga jest jej cieniem i j№ naњladuje (2), jedna jest zepsutym samochodem, pozostaіe dwie j№ pchaj№ (3), chodzimy pod jednym parasolem (4), jedna osoba ma imieniny, skіadamy jej їyczenia, ale bez sіуw (5), robimy poci№g (6).

6. Poїegnanie zgodne z rytuaіem.

Graїyna Chwesiuk

ZAJКCIA IX. DOSKONALIMY KONCENTRACJК UWAGI

Cele: doskonalenie koncentracji uwagi i umiejкtnoњci sіuchania, rozwijanie umiejкtnoњci wspуіdziaіania i wspуіpracy.

1. Rytualne powitanie.

2. „Taњma produkcyjna". Wszyscy klкkaj№ w kole i, њpiewaj№c, przekіadaj№ rytmicznie woreczki w praw№ stronк:

Hej ha, hej ho, do szkoіy by siк szіo. Hej ha, hej ho, hej ha, hej ho, do szkoіy by siк szіo! Tempo zabawy wzrasta w miarк powtarzania piosenki.

3. „Chуr zwierz№tek". Grupa dzieli siк na trzy zespoіy: pieski, kotki i kurki. Kaїdy њpiewa znan№ piosenkк Wlazi kotek na pіotek... w swoim jкzyku, czyli „miau", „hau" lub „ko-ko". Prowadz№cy wystкpuje w roli dyrygenta i wskazuje, ktуra grupa њpiewa dany fragment melodii.

4. „Roboty 16. generacji". Dzieci dobieraj№ siк parami. Jedna osoba jest robotem, druga go obsіuguje. Wі№cza „maszynк" przez naciњniкcie czubka gіowy rкk№. Zmienia kierunek przez dotkniкcie prawego ramienia. Zwiкksza szybkoњж przez przekrкcenie na plecach pokrкtіa. Zatrzymuje — dotykaj№c ponownie rкk№ czubka gіowy. Naleїy tak kierowaж robotem, aby nie doszіo do zderzenia. Zamiana rуl i omуwienie жwiczenia. „Ktуra z rуl sprawiіa ci wiкksz№ trudnoњж i dlaczego?"

5. „Ono". Dzieci siadaj№ w krкgu. Jedna osoba — „Ono" — siada w њrodku z zamkniкtymi oczami. Po obwodzie koіa kr№їy piіka, dopуki „Ono" nie powie „stop" i nie poda dowolnej litery. Osoba trzymaj№ca w tym momencie piіkк wymienia nazwy czterech rzeczy zaczynaj№cych siк na tк literк, dopуki piіka do niej nie wrуci. Jeњli jej siк to nie uda, wchodzi do њrodka i prowadzi grк.

6. „Ciasto". Zabawк prowadzi siк w rytm spokojnej muzyki, siedz№c w krкgu. Lew№ rкkк wyci№gamy przed siebie i zginamy w іokciu, nastкpnie:

— ucieramy skіadniki na ciasto, krкc№c praw№ rкk№ — 8 razy,

— 8 razy otrzepujemy rкce,

— wbijamy 4 jajka (praw№ rкk№ siкgamy za lewe ramiк, bierzemy jajko, rozbijamy je o ramiк, wlewamy jajko do skіadnikуw w misie mуwi№c „chlup" i wyrzucamy skorupki przez prawe ramiк mуwi№c „siup", lew№ rкk№ siкgamy za prawe ramiк i robimy to samo. Powtarzamy jeszcze raz praw№ i lew№ rкk№),

— waіkujemy ciasto obiema rкkami przed sob№ — 4 razy,

— ozdabiamy kremem (8 razy), skіadamy dіonie w pi№stki, kіadziemy jedn№ na drugiej (pionowo) i palce gуrnej rкki rytmicznie otwieramy i zamykamy,

— posypujemy bakaliami (4 razy) i gotowym ciastem czкstujemy osobк po naszej prawej i lewej stronie. ,-

7. Podsumowanie zajкж.

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 43

ZAJКCIA X. WZMACNIAMY POCZUCIE WЈASNEJ WARTOЊCI

Cele: wzmacnianie poczucia wіasnej wartoњci, rozbudzanie gotowoњci do swobodnego wypowiadania siк, pokonywanie lкku przed wyst№pieniem publicznym.

1. Powitanie w krкgu.

2. „Dwa rzкdy". Uczestnicy ustawiaj№ siк w dwa rzкdy, twarzami do siebie. Wyobraїaj№ sobie, їe spotykaj№ znajomych, podchodz№ do siebie, kolejno witaj№ siк jak nauczyciel z uczniem, przyjaciel z przyjacielem, matka z dzieckiem i zamieniaj№ miejscami. Podsumowanie: Co sprawiіo Ci najwiкksz№ trudnoњж?

3. „Jestem gwiazd№". Dzieci ustawiaj№ siк w szpaler. Kaїde z nich kolejno przechodzi przez jego њrodek, owacyjnie witane przez pozostaіych czіonkуw grupy. Жwiczenie koсczy rundka: Kiedy muszк wyjњж na њrodek klasy, czujк siк ...

4. Жwiczenie ruchowe z elementami pantomimy. Dzieci chodz№ swobodnie po sali, poruszaj№c siк zgodnie z instrukcj№ prowadz№cego: idziemy skacz№c po kamieniach; idziemy dџwigaj№c na plecach worek ziemniakуw; idziemy tak jak sіonie; idziemy tak jak roboty.

5. „Wyobraїenia". Dzieci dobieraj№ siк parami i jedna z osуb mуwi do partnera: „Wyobraїam sobie, їe jesteњ ..., lubisz ..., interesujesz siк ...". Nastкpnie zamieniaj№ siк rolami. Po zakoсczeniu жwiczenia siadaj№ w krкgu i kaїdy koсczy zdanie w rundce, zaczynaj№ce siк od sіуw: Jestem ..., lubiк ..., interesujк siк ...

Rozmowa na temat: Co z tego, co usіyszaіeњ od kolegi, okazaіo siк prawd№, a co nie.

6. „Lubiк ciк. Jak?". Prowadz№cy rysuje dwa koіa wspуіњrodkowe, jedno maіe, drugie duїe. W њrodku maіego koіa staje jeden z uczestnikуw grupy. Pozostali ustawiaj№ siк na obwodzie koіa duїego, twarz№ w stronк osoby stoj№cej w њrodku. Na sygnaі prowadz№cego dzieci id№ w kierunku њrodka, pokonuj№c drogк proporcjonaln№ do uczucia sympatii, jakim darz№ dan№ osobк. Kaїdy powinien znaleџж siк w њrodku, by moїna byіo ustaliж, kto jest najbardziej lubian№ osob№ w grupie.

7. Podsumowanie zajкж: Ktуre zajкcia najbardziej ci siк podobaіy i dlaczego?

Prуba oceny efektуw pracy z grup№

Zajкcia socjoterapeutyczne prowadzono w okresie od poіowy paџdziernika do koсca pierwszego semestru. Jest to okres stosunkowo krуtki z punktu widzenia zadaс, ktуrych realizacja byіa celem opisanego przedsiкwziкcia pedagogicznego, dlatego teї uzyskane wyniki naleїy oceniaж bardzo ostroїnie. W zajкciach uczestniczyli uczniowie klasy pierwszej, ktуrzy nie mieli dobrych do-

Graїyna Chwesiuk

њwiadczeс w kontaktowaniu siк z osobami dorosіymi, grup№ rуwieњnicz№ b№dџ nie sprawdzali siк w roli ucznia. Juї sam fakt nawi№zania bezpoњredniego, indywidualnego kontaktu z socjoterapeut№, bкd№cym jednoczeњnie wychowawc№, powodowaі zazwyczaj pozytywn№ zmianк w nastawieniu dziecka do rуїnych sytuacji szkolnych. Uczniowie w czasie zajкж przekonywali siк, їe nauczyciel to nie ktoњ obcy czy jeszcze jeden „dorosіy", lecz їe to zwyczajny uczestnik grupy, funkcjonuj№cy na rуwnych prawach ze wszystkimi dzieжmi. Siedzi razem w krкgu, wypowiada siк w rundkach, bierze udziaі w zabawach. Jest rzecz№ zrozumiaі№, їe ze wzglкdu na wiek dzieci nauczyciel musiaі peіniж rolк koordynatora zajкж, ale byіy teї momenty, kiedy to dzieci przejmowaіy kierownictwo, byіy organizatorami zabaw. Klimat bezpieczeсstwa i zaufania sprawiі, їe dzieci otwarcie wypowiadaіy siк na temat swojej osoby oraz nurtuj№cych je problemуw. Po zajкciach czuіy siк wypoczкte, rozluџnione, co daіo siк zauwaїyж w bardziej efektywnej pracy na lekcjach. W niektуrych przypadkach zajкcia nie doprowadziіy do peіnego sukcesu, ale dawaіy moїliwoњж poprawy sytuacji emocjonalnej dziecka, a co za tym idzie — polepszaіy jego funkcjonowanie w rуїnych sytuacjach їyciowych, zwіaszcza w њrodowisku szkolnym. Jak wiadomo, skutki oddziaіywaс socjoterapeutycznych s№ niewymierne, niemniej jednak wyniki moich obserwacji i informacje zebrane od rodzicуw oraz samych dzieci po zajкciach — potwierdzaj№ lepsze funkcjonowanie i lepsze samopoczucie uczniуw w szkole. Oto prуba ewaluacji zmian zaobserwowanych w zachowaniu przedstawionych wczeњniej reprezentantуw grupy po realizacji programu.

Їaneta K. Po zajкciach socjoterapeutycznych dziewczynka zmieniіa swуj stosunek do obowi№zkуw szkolnych. W dalszym ci№gu ma trudnoњci z nauk№, ale widoczna jest chкж pracy nad sob№. Stara siк panowaж nad swoimi emocjami i іatwiej znosi poraїki szkolne. S№dzк, їe akceptuje moj№ osobк i darzy mnie zaufaniem. Matka zauwaїyіa, їe dziecko chкtniej chodzi do szkoіy, pilniej odrabia pracк domow№. Wyraџnej poprawie ulegіy kontakty Їanetki z koleїankami.

Wojtek J. Korzystne zmiany daj№ siк zauwaїyж w zachowaniu Wojtka, chociaї nadal duї№ trudnoњж sprawia mu prawidіowe wykonywanie zadaс. Nie czuje siк jednak zagroїony ani gorszy od innych. Wie, їe s№ rzeczy, ktуre potrafi robiж dobrze. Jest szybki i sprawny ruchowo. Z wіasnej inicjatywy, wspуlnie z Adasiem, przygotowywaі przed zajкciami salк, zsuwaі stoliki, rozkіadaі koce. W czasie zajкж Wojtek daі siк poznaж koleїankom i kolegom z jak najlepszej strony. Byі grzeczny, їyczliwy, staraі siк zachкcaж pozostaіych czіonkуw grupy do udziaіu w zajкciach. Wyraџnej poprawie ulegіo funkcjonowanie chіopca w klasie. Z rozmowy z matk№ wynika, їe jego nastawienie do szkoіy, w porуwnaniu do roku ubiegіego, ulegіo diametralnej zmianie. Matka twierdzi, їe chіopiec chкtnie chodzi do szkoіy i іatwiej znosi swoje poraїki szkolne. Najbardziej cieszy mnie fakt, їe Wojtek nie wykazuje w stosunku do mіodszych kolegуw przewagi fizycznej. Nie wszczyna bуjek, nie zachowuje siк agresywnie. Czuje siк silnie zwi№zany z grup№.

Program socjoterapeutyczny dla uczniуw klasy pierwszej z trudnoњciami adaptacyjnymi 45

Adam Sz. Chіopiec osi№ga obecnie bardzo sіabe wyniki w nauce. Zauwaїa siк jednak zwiкkszenie motywacji do pracy. Mimo trudnoњci stara siк dostosowaж — na miarк swoich moїliwoњci — do wymagaс szkoіy. Najwiкksze zmiany daj№ siк zauwaїyж w kontaktach spoіecznych chіopca. Uczeс, z ktуrym nie moїna siк byіo pocz№tkowo porozumieж, ktуry nie chciaі wykonywaж їadnych zadaс — coraz czкњciej prуbuje nawi№zaж ze mn№ kontakt. W chwili zdenerwowania potrafi zakomunikowaж, jaki jest powуd zіoњci lub pіaczu. Czкsto uїywa okreњleс: „Denerwuje mnie ...", „Zіoњci mnie ...", „Nie potrafiк tego zrobiж". Uwaїam to za duїy postкp w stosunku do zachowaс, jakie okazywaі w pierwszych miesi№cach nauki. Myњlк, їe Adaњ nauczyі siк teї tolerowaж poraїki. Nauczyі siк traktowaж przegran№ jako sytuacjк normaln№, podczas gdy na pocz№tku zajкж zawsze w takich sytuacjach pіakaі. Znaleџliњmy teї wspуlnie z chіopcem jego mocne strony co — mam nadziejк — wpіynкіo na wzrost poczucia wartoњci dziecka.

S№dzк, їe doњwiadczenia spoіeczne zaaranїowane w grupie socjoterapeu-tycznej pomogіy dzieciom uwierzyж w siebie, „zaistnieж" na forum klasy, odnaleџж swoje miejsce w spoіecznoњci szkolnej.

Uwagi koсcowe

Podejmuj№c siк pracy socjoterapeutycznej z uczniami klas pierwszych wyszіam z zaіoїenia, iї іatwiej zapobiegaж rуїnorodnym trudnoњciom dziecka oraz bкd№cej ich nastкpstwem patologii zachowania, niї leczyж. Socjoterapiк potraktowaіam jako jedn№ z form wspomagaj№cych pracк wychowawcz№ nauczyciela. W mіodszym wieku szkolnym praktykuje siк zarуwno pracк z maі№ grup№ dzieci, jak i caі№ klas№ szkoln№, w zaleїnoњci od zamierzonych celуw, stosowanych technik oraz uczestnicz№cych w niej osуb.

Zajкcia psychoedukacyjne czy tak zwane grupy rozwoju osobistego nastawione na rozwуj i eksploracjк problemуw osobistych, z ktуrymi boryka siк wiкkszoњж dzieci w danym okresie rozwojowym, moїna prowadziж ze wszystkimi uczniami. Aktywizowanie rozwoju kaїdego dziecka jest zaіoїeniem ze wszech miar sіusznym i jak najbardziej wskazanym. Jednakїe organizacja zajкж oraz potrzeba koncentrowania uwagi prowadz№cego na dzieciach wyrуїniaj№cych siк pod jakimњ wzglкdem ze spoіecznoњci klasowej przemawiaj№, moim zdaniem, za tym, їe optymalny jest model maіych zespoіуw, daj№cy znacznie wiкksze moїliwoњci — niї z caі№ klas№ szkoln№ — oddziaіywania socjoterapeutycznego. W grupie licz№cej ponad trzydzieњci osуb socjoterapeuta nie zawsze ma czas, by zaj№ж siк typowymi problemami dzieci, a cуї dopiero otoczyж opiek№ dzieci o specjalnych potrzebach. Dylemat ten moїna rozwi№zaж dziel№c klasк na mniejsze zespoіy b№dџ koncentruj№c swoje oddziaіywania na uczniach ze specjalnymi potrzebami, jak miaіo to miejsce w moim przypadku. Praca z maі№ grup№ dzieci pozwala na wprowadzenie elementуw terapii

Graїyna Chwesiuk

sensu stricte, opartych na bezpoњrednich relacjach socjoterapeuta — dziecko. Daje takїe moїliwoњж zrуїnicowania oddziaіywaс w zaleїnoњci od rodzaju zaburzeс i zaawansowania dziecka w procesie dezadaptacji spoіecznej.

Bкd№c nauczycielem-praktykiem, a jednoczeњnie socjoterapeuta, skіaniam siк ku temu, by zajкcia tego typu w klasach mіodszych prowadziі wychowawca, o ile posiada dostateczn№ wiedzк i chкж do pracy spoіecznej. Uczestnictwo w grupie daje szansк jej czіonkom na wzajemne gікbokie poznanie i ujrzenie siebie w zupeіnie innym њwietle, niї ma to miejsce w zwykіych kontaktach uczeс — nauczyciel, co wyzwala szczegуln№ wiкџ miкdzy wychowankiem a wychowawc№. Naleїy pamiкtaж, їe relacje z grupy przenosz№ siк na relacje w klasie. Waїne jest wiкc, by nauczyciel bкd№cy jednoczeњnie socjoterapeuta reprezentowaі w obu rolach podmiotowe podejњcie do dziecka.

Podsumowuj№c, chcк podkreњliж, їe wіaњciwy tok postкpowania socjotera-peutycznego obejmuje: zaprojektowanie i przeprowadzenie procedury diagnostycznej, skoncentrowanej na analizie zaburzeс zachowania dziecka z punktu widzenia deprywacji jego potrzeb psychicznych; sformuіowanie programu socjoterapeutycznego, koryguj№cego patologiczne wzorce zachowaс dziecka; wdroїenie programu i sprawdzenie jego efektywnoњci pedagogicznej. W niektуrych przypadkach — obok przemyњlanych dziaіaс bezpoњrednio skierowanych na ucznia, maj№cych na celu korzystn№ ewolucjк psychiczn№ dziecka — niezbкdna jest jednoczesna terapia caіej rodziny.

Maіgorzata Cieњlicka

ZAJКCIA SOCJOTERAPEUTYCZNE JAKO POMOC W KORYGOWANIU OBRAZU WЈASNEJ OSOBY DZIECI NIEЊMIAЈYCH

Џrуdіem inspiracji do podjкcia rozwaїaс nad obrazem wіasnej osoby u osуb nieњmiaіych byіa obserwacja zachowaс dzieci w rуїnego rodzaju kontaktach spoіecznych. Obok dzieci, ktуre z іatwoњci№ i swobod№ nawi№zuj№ i utrzymuj№ kontakty spoіeczne, spotykamy rуwnieї takie, ktуrych zachowanie w podobnych sytuacjach ulega widocznej dezorganizacji. Osoby te s№ niepewne siebie i swoich dziaіaс, czкsto siк pesz№, funkcjonowanie w grupie sprawia im trudnoњci.

Moje siedmioletnie doњwiadczenie nauczyciela klas mіodszych wskazuje, їe to wіaњnie nauczyciel-wychowawca, ktуry towarzyszy uczniom przez pierwsze trzy lata nauki, moїe w duїej mierze ksztaіtowaж zachowanie siк dzieci, ich osobowoњж, a takїe budziж i rozwijaж to co w nich wartoњciowe. Nigdy pуџniej nauczyciel nie bкdzie dla ucznia tak doskonaіym wzorem i najwaїniejszym autorytetem jak w klasach pocz№tkowych.

Nauczyciela powinna cechowaж gікboka wiedza z zakresu rуїnorodnych dyscyplin, by wielostronnie i wielopіaszczyznowo mуgі wnikaж w psychikк dziecka, akceptowaж je, pomagaж mu w rozwi№zywaniu problemуw, sіuїyж rad№, pomoc№ i wіasnym przykіadem. Tworz№c odpowiedni klimat, atmosferк pogody, spokoju, zaufania, nauczyciel wzmacnia, stymuluje i rozwija w dziecku pozytywny obraz samego siebie.

W literaturze pedagogicznej brak jest konkretnych wskazaс dotycz№cych codziennej pracy z uczniem nieњmiaіym. Dlatego teї zajкcie siк t№ problematyk№ moїe wskazaж sposoby bardziej efektywnej pracy z dzieжmi nieњmiaіymi. Z myњl№ o nich opracowaіam program zajкж socjoterapeutycznych.

Problematyka obrazu wіasnej osoby

Problemem tym zaczкto siк interesowaж w latach trzydziestych naszego stulecia. Jednym z pierwszych, ktуrzy podkreњlili szczegуln№ doniosіoњж badania obrazu siebie, byі Alfred Adler, ktуry pisaі, їe „postкpowanie czіowieka wynika z jego mniemania czy pogl№du, jaki ma o samym sobie i o њwiecie" (Siek 1993, s. 253).

Maіgorzata Cieњlicka

Przekonanie, їe obraz wіasnych cech psychicznych i fizycznych warunkuje zachowanie czіowieka w wielu sytuacjach i їe na podstawie znajomoњci obrazu siebie moїna przewidywaж zachowanie czіowieka, podziela dzisiaj wielu psychologуw, lekarzy i socjologуw.

Istnieje wspуіczeњnie kilkanaњcie okreњleс obrazu siebie. Autorzy w podanych definicjach wymieniaj№ jego rozmaite cechy, dostrzegaj№ w nim rуїne elementy, przypisuj№c jednym mniejsze, a drugim wiкksze znaczenie.

Najprostszym okreњleniem obrazu siebie samego moїe byж definicja proponowana przez Murphy'ego: „Ja to jednostka taka, jak№ ona sama siebie widzi" (Newcomb, Converse, Turner 1970, s. 157). Raimy okreњlaі obraz siebie jako mniej lub bardziej zorganizowany obiekt, ktуry jest wynikiem aktualnego i zachodz№cego w przeszіoњci obserwowania siebie. Obraz siebie jest rodzajem mapy, ktуr№ jednostka siк posіuguje w celu zrozumienia siebie, zwіaszcza w chwilach decyzji i kryzysуw psychicznych. Combs i Snygg nazywaj№ obrazem siebie organizacjк tych wszystkich wіaњciwoњci, ktуre nazywaj№ swoimi lub sob№ (Siek 1993, s. 292-293).

James wyrуїnia trzy elementy w obrazie samego siebie, a mianowicie: Ja materialne — czyli wyobraїenie o swoim wygl№dzie, Ja spoіeczne, tzn. wyobraїenie o swojej pozycji spoіecznej, o opiniach innych ludzi wyraїonych o mnie, i Ja duchowe — wyobraїenie o wіasnych zdolnoњciach (Brzeziсska 1973, s. 89).

Nuttin okreњla obraz siebie jako њwiadomoњж wіasnego istnienia i funkcjonowania, podmiot, zbiуr doњwiadczeс uznawanych za swoje, to, co moїna powiedzieж o sobie, kiedy mуwi siк „ja", „mnie" (Siek 1993, s. 293).

Hurlock podaje, їe „ja" to to, co jednostka wie o sobie, o swoich zdolnoњciach, cechach charakteru, wartoњciach, ktуrymi kieruje siк w їyciu, stosunku do otaczaj№cego њwiata.

W ostatnich kilkunastu latach ukazaіo siк w Polsce sporo prac dotycz№cych problematyki obrazu samego siebie. Pisali o tym Podgуrecki, Reykowski, Brzeziсska, Јukaszewski, Niebrzydowski.

J. Reykowski wyrуїnia w strukturze obrazu siebie, ktуry nazywa „pojкciem wіasnego ja", „obrazem wіasnej osoby", „poczuciem wіasnego ja", zespoіy opinii i doњwiadczeс dotycz№cych:

— wіasnego wygl№du i fizycznych wіaњciwoњci,

— wіasnych umiejкtnoњci i zdolnoњci,

— wіasnych postaw i potrzeb,

— wіasnej pozycji wњrуd innych ludzi,

— opinii i doњwiadczeс dotycz№cych tego, co naleїy siк jednostce od innych ludzi (Reykowski 1970, s. 48).

Decyduj№cymi czynnikami, ktуre warunkuj№ rozwуj obrazu siebie, s№, wedіug Reykowskiego, doњwiadczenia jednostki, w ktуrych poznaje ona swoje moїliwoњci dziaіania i w wyniku ktуrych osi№ga okreњlon№ pozycjк w grupie spoіecznej, oraz opinie innych ludzi, z ktуrymi jednostka siк styka.

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

A. Brzeziсska okreњla obraz wіasnej osoby jednostki jako „zbiуr wiedzy czy wiadomoњci o wіasnych cechach, moїliwoњciach i umiejкtnoњciach. Warunkiem powstania i rozwijania siк obrazu siebie jest istnienie odpowiedniego stopnia rozwoju samoњwiadomoњci". W strukturze czy „budowie" obrazu wіasnej osoby wyrуїnia trzy grupy nabytych przez doњwiadczenie informacji:

1. Informacje o wіasnych cechach czіowieka, informacje o przedmiotach, ich funkcjach i wіaњciwoњciach oraz stosunkach zachodz№cych miкdzy nimi.

2. Informacje o wartoњciach przedmiotуw.

3. Informacje o tym, jak naleїy postкpowaж w rуїnych sytuacjach (Brzeziсska 1973, s. 88, 90-91).

L. Niebrzydowski w ksi№їce O poznaniu i ocenie samego siebie pisze, їe „mуwi№c o swoim »ja« mamy na myњli coњ w najwyїszym stopniu intymnego i wіasnego. To swego rodzaju moralno-psychiczny, charakterologiczny i њwiatopogl№dowy trzon osobowoњci. Jest ono podstaw№ reguluj№c№ zasadк їycia psychicznego, ktуre decyduje o tym, kim my jesteњmy dla њwiata i samych siebie w swojej њwiadomoњci" (Niebrzydowski 1976, s. 26-27).

Nie istnieje wiкc peіna, dokіadna i jedyna definicja obrazu wіasnej osoby. Moїna jednak podj№ж prуbк podsumowania tych rozmaitych definicji, a mianowicie: obraz wіasnej osoby jednostki to zbiуr wiedzy czy wiadomoњci o wіasnych cechach, moїliwoњciach i umiejкtnoњciach (Brzeziсska 1973, s. 88). Zwykle wyrуїniamy w nim kilka potrzeb psychicznych, uzdolnieс, postaw, typуw reakcji emocjonalnych, cech, jakie przypisujemy innym ludziom i wchodz№cej z nami w kontakt „rzeczywistoњci" (Siek 1993, s. 293).

Warunkiem powstania і rozwoju obrazu siebie jest odpowiedni stopieс rozwoju samoњwiadomoњci, ktуra ksztaіtuje siк w kontaktach interpersonalnych. Obraz siebie jest bardzo zіoїonym elementem doњwiadczenia, obejmuje on nie tylko wiedzк o wіasnych cechach, ale takїe o wartoњciach, ktуrymi jednostka kieruje siк w swoim postкpowaniu. Podstawowym warunkiem powstania u dziecka obrazu wіasnej osoby jest umiejкtnoњж odrуїnienia siebie od reszty њwiata (Wіodarski, Matczak 1992, s. 287). Dziecko przychodz№c na њwiat nie odrуїnia siebie, swojego Ja od њwiata zewnкtrznego. Proces rуїnicowania rozpoczynaj№cy siк w tym wczesnym okresie їycia doprowadza w koсcu do powstania granicy Ja i nie-Ja (Brzeziсska 1993, s. 88).

Dziecko uczy siк spostrzegaж siebie i grupuje te percepcje w najogуlniejsze kategorie. Odbiera siebie jako strumienie bodџcуw przyjemnych lub przykrych. Z chwil№ przyjњcia na њwiat jest wystawione na dziaіanie mieszaniny bodџcуw sіuchowych, wкchowych, dotykowych, smakowych i kinestetycz-nych, ktуre wzajemnie nakіadaj№ siк na siebie. Dziecko doњwiadcza siebie jako nie zrуїnicowanej mieszaniny: dџwiкkуw, dotykуw, obrazуw (Siek 1993, s. 296). Stopniowo dziecko uczy siк odrуїniaж w tym chaosie wraїeс to, co pіynie z niego, i to, co nie jest nim, i w efekcie „odkrywa" swoj№ fizyczn№ odrкbnoњж. Uczenie siк obrazu siebie ulega znacznemu przyspieszeniu z chwil№, kiedy dziecko zaczyna rozumieж mowк i samo zaczyna mуwiж (Siek 1993,

Maіgorzata Cieњlicka

s. 301). Dziecko odkrywa swoj№ odrкbnoњж psychiczn№ w wieku trzech lat lub nieco pуџniej. Samoњwiadomoњж indywidualnoњci wi№їe siк z rozwojem њwiadomoњci, їe inni ludzie s№ rуwnieї swoistymi podmiotami (Kozielecki 1981, s. 219). Pojawienie siк poczucia wіasnej odrкbnoњci oznacza powstanie struktury poznawczej, okreњlonej jako struktura „ja", wokуі ktуrej dziecko moїe zbieraж wszelkie dotycz№ce go informacje. Moment ten moїna uznaж za narodziny samowiedzy (Wіodarski, Matczak 1987, s. 287).

Dziкki elementarnemu rozwojowi samoњwiadomoњci oraz jкzyka dziecko formuіuje pierwsze s№dy osobiste: dotycz№ one przede wszystkim cech fizycznych — nazwy czкњci ciaіa, toїsamoњci — imiк, nazwisko oraz konkretnych їyczeс i pragnieс —ja chcк, ja zrobiк (Kozielecki 1981, s. 222). Samowiedza w okresie szkolnym jest doњж uboga, nie zrуїnicowana i rozproszona. Peіni funkcjк poznawcz№: uіatwia zrozumienie swojej odrкbnoњci w ludzkim њwiecie. Nastкpnie u dzieci w wieku wczesnoszkolnym pojawiaj№ siк s№dy o charakterze wartoњciuj№cym, czyli samooceny. Samoocena jest odzwierciedleniem stosunku czіowieka do charakteryzuj№cych go wіaњciwoњci.

J. Reykowski wyrуїnia ocenк samego siebie zaniїon№ i zawyїon№. Zaniїona ocena to stan, w ktуrym czіowiek przypisuje sobie niїsze moїliwoњci niї ma w rzeczywistoњci. Gіуwn№ konsekwencj№ zaniїonej samooceny jest zmniejszenie wіasnej aktywnoњci i ekspansywnoњci, unikanie trudnych zadaс, osi№ganie mniej niї jednostka jest w stanie osi№gn№ж. Zawyїona samoocena polega na przypisywaniu sobie wyїszych moїliwoњci niї w istocie siк ma. Ј№czy siк z tym bezkrytyczna gotowoњж do podejmowania trudnych zadaс, nieodpowiedzialnoњж, a takїe maіa odpornoњж na naciski sytuacji zagroїenia (Reykowski 1970, s. 50-55).

Ogуlna ocena samego siebie, oparta na porуwnaniu wіasnych osi№gniкж ze stawianymi sobie wymaganiami, jest waїnym czynnikiem determinuj№cym stosunek do samego siebie, ktуry okreњla siк jako poziom samoakceptacji (Psychologia 1979, s. 794).

Obraz wіasnej osoby formuje siк na podstawowych danych pochodz№cych z dwуch џrуdeі: jednym s№ wіasne doњwiadczenia jednostki, na podstawie ktуrych przekonuje siк ona, na co j№ staж, jakie jest jej miejsce w grupie spoіecznej, jakich reakcji otoczenia moїe siк w stosunku do siebie spodziewaж itp. Drugim џrуdіem przeњwiadczeс i opinii na temat wіasnej osoby s№ opinie innych ludzi, z ktуrymi jednostka siк zetknкіa. Szczegуlnie duїe znaczenie maj№ opinie osуb dla niej waїnych, a takїe opinie њrodowiska, w ktуrym jednostka їyje (Reykowski 1970, s. 89-90).

Њrodowisko rodzinne juї w pierwszych dniach, a nawet godzinach їycia dostarcza dziecku doњwiadczeс, ktуre decyduj№ o podstawach jego rozwoju. J. Bowlby wysuwa spostrzeїenie, їe „u dziecka w trakcie uczenia siк we wczesnym okresie їycia dochodzi do wdrukowania obrazu matki, za ktуrym ono pod№їa i ktуry staje siк wzorem do naњladowania" (Bogdanowicz 1991, s. 55). Rodzina wprowadza dziecko w њwiat wartoњci kulturalnych i spoіecz-

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

nych, w rodzinie po raz pierwszy dziecko styka siк z pojкciem dobra i zіa, rzeczy dozwolonych, pochwalanych i potкpianych. Rodzice swoim zachowaniem i ocenami ujawniaj№ mu, co w їyciu jest waїne, z czym naleїy siк liczyж, jak naleїy odnosiж siк do ludzi (Zaborowski 1980, s. 98). Rodzice jako osoby znacz№ce decyduj№ o jakoњci zwi№zkуw emocjonalnych w kontaktach interpersonalnych. Kaїde dziecko potrzebuje szczegуlnych dowodуw uczucia ze strony rodzicуw, potrzebuje przejawуw doceniania i uznania, bez tego nie ma pewnoњci, їe jest dobre, potrzebne, kochane i chciane. Rodzice pierwsi wpіywaj№ na rozwуj funkcji poznawczych dziecka, na ksztaіtowanie jego dojrzaіoњci spoіeczno-emocjonalnej, na formowanie obrazu samego siebie i stosunku do siebie i innych (Tyszka 1974, s. 158). :t;

Obraz wіasnej osoby uksztaіtowany w rodzinie ulega poza ni№ rуїnorodnym modyfikacjom. Do najwaїniejszych џrуdeі zmian w obrazie samego siebie E. Hurlock zalicza postawy innych ludzi wobec dziecka, opinie i oceny wyraїone o nim, pozycjк dziecka w grupie rуwieњniczej (Hurlock 1961, s. 573).

Wszelkie rуїnice w wygl№dzie fizycznym czy defekty fizyczne wpіywaj№ niekorzystnie na rozwуj obrazu samego siebie. Dzieci staj№ siк bojaџliwe, draїliwe, nieprzystкpne, maj№ poczucie winy i uwaїaj№ siebie za gorsze od innych (Przetacznik-Gierowska, Makieііo-Jarїa 1992, s. 193). Czy dziecko jest lubiane i cenione przez rуwieњnikуw, czy teї izolowane i odrzucone przez grupк (zwi№zane to moїe byж ze sіab№ sytuacj№ materialn№ rodziny, jej rozbiciem, alkoholizmem rodzicуw), ma wpіyw na ksztaіtowanie s№du o sobie samym. Dziecko niepopularne, odrzucone moїe prуcz poczucia niїszej wartoњci utrwaliж takie negatywne cechy, jak niechкж do ludzi i przypisywanie im zachowaс wyі№cznie negatywnych. Otoczenie spoіeczne (koledzy, nauczyciele, s№siedzi) wpіywa w duїym stopniu na rozbudowanie wiedzy o samym sobie, a takїe wpіywa na powstanie i rozwуj idealnego obrazu samego siebie.

Posіuguj№c siк systemem kar i nagrуd rodzice aktywnie ksztaіtuj№ pewne cechy dziecka, d№ї№c jednoczeњnie do tego, aby speіniaіo stawiane mu wymagania. U dziecka powstaje obraz, jakim powinno siк byж. Dziecko porуwnuj№c siebie z innymi dzieжmi, osobami znacz№cymi (mog№ to byж takїe bohaterowie ksi№їki) stara siк z nimi identyfikowaж i mieж takie same cechy. Dziecko tworzy wiкc ideaі siebie samego, ktуry staje siк pewnego rodzaju przewodnikiem w dziaіaniu, wzbogaca siк w toku nabywania doњwiadczenia

0 nowe elementy i w duїym stopniu staje siк wyznacznikiem postкpowania jednostki. Negatywny obraz siebie wyraїa siк w pomniejszaj№cym siebie mniemaniu o sobie. A. Brzeziсska nazywa tak№ ujemn№ samoocenк samo-odtr№ceniem. Wyraїa siк ona w tym, їe czіowiek nie docenia tego, co osi№gn№і, przeїywa poczucie winy, poczucie krzywdy, ma do siebie pretensje

1 їal, џle myњli i mуwi o sobie i o najbliїszym otoczeniu (Brzeziсska 1973, s. 90, 92-96).

Gіуwn№ konsekwencj№ zaniїonej samooceny, pisze Reykowski (1970, s. 50-55), jest zmniejszenie wіasnej aktywnoњci i ekspansywnoњci i unikanie

Maіgorzata Cieњlicka

trudniejszych zadaс. Czіowiek o negatywnym obrazie siebie odczuwa czкsto smutek i przygnкbienie, czкsto martwi siк o przyszіoњж, uwaїa siк za czіowieka niewydolnego, ktуry wszystko џle robi, nic mu nie daje prawdziwego zadowolenia, czкsto przeїywa wyrzuty sumienia i czuje siк winnym. Uwaїa, їe zasіuguje na karк i spodziewa siк ukarania, odczuwa do siebie niechкж, stale potкpia siebie za popeіnione bікdy.

Jeњli dziecko nie byіo traktowane jako „podmiot" przez swoje otoczenie, to moїe mieж trudnoњci w podmiotowym traktowaniu siebie. Sіabo wyksztaіcone poczucie podmiotowoњci ("ja") wi№їe siк z trudnoњciami w rozpoznawaniu wіasnych potrzeb, zainteresowaс, preferencji i skali wartoњci. Dziecko maj№ce sіabo wyksztaіcony obraz wіasnej osoby, ma teї trudnoњci z okreњleniem swoich konkretnych cech, wyodrкbnieniem siebie ze њwiata i zobaczeniem siebie w relacjach z otoczeniem (Zajкcia socjoterapeutyczne 1988, s. 10).

Czіowiek o negatywnym obrazie siebie nie interesuje siк innymi ludџmi, ma duїe trudnoњci z podjкciem decyzji, martwi siк, їe wygl№da okropnie i odpychaj№co. Z wielkim wysiіkiem zmusza siк do robienia czegokolwiek lub nie jest w stanie robiж nic, czuje siк zbyt zmкczony, czкsto chce mu siк nad sob№ pіakaж.

Poznawanie rуїnych wіaњciwoњci obrazu siebie i czynnikуw warunkuj№cych jego rozwуj moїe byж pierwszym krokiem do rozpoczкcia pracy nad sob№, nad formowaniem pozytywnego, akceptuj№cego siebie i њwiat mniemania o sobie. Takie wіaњciwoњci, jak konkretnoњж, zrуїnicowanie, stabilnoњж, zbieїnoњж z ideaіem, akceptacja siebie — warunkuj№ sprawne dziaіanie, dobre przystosowanie, zadowolenie z їycia, uczucie wewnкtrznego spokoju, szczкњcia, pogodzenie siк z sob№ samym (Siek 1993, s. 332-333). Dlatego powinniњmy je њwiadomie formowaж, pracowaж nad ich ksztaіtowaniem.

Nieњmiaіoњж jako zjawisko psychologiczne

Prуїno by szukaж ksi№їek z zakresu psychologii i psychiatrii dotycz№cych nieњmiaіoњci. Specjalistyczne sіowniki teї milcz№ na ten temat. Dzieje siк tak dlatego, їe „nieњmiaіoњж" jest wіaњciwie sіowem potocznym, a w pracach popularnonaukowych bywa okreњleniem pewnego typu objawуw (Roykiewicz 1993, s. 19).

Zjawiska nieњmiaіoњci stanowi№ zіoїony kompleks problemуw psychologicznych i pedagogicznych (Harwas-Napieraіa 1979, s. 13). Nieњmiaіoњж jest pojкciem nieostrym — im bliїej mu siк przygl№damy, tym wiкcej odkrywamy odmian nieњmiaіoњci. Їadna pojedyncza definicja nie moїe byж adekwatna, gdyї nieњmiaіoњж oznacza rуїne rzeczy dla rуїnych osуb. Jest to zіoїona przypadіoњж, ktуra poci№ga za sob№ caі№ gamк skutkуw — od lekkiego uczucia skrкpowania, nieuzasadnionego lкku przed ludџmi, aї do skrajnej nerwicy (Zimbardo 1994, s. 21).

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby 53

We wszystkich dostкpnych publikacjach na temat nieњmiaіoњci zaznacza siк, їe ujawnia siк ona w sytuacjach kontaktu spoіecznego (lкkliwoњж spoіeczna), wуwczas gdy jednostka ma wykonaж pewne czynnoњci w obecnoњci innych ludzi. Nieњmiaіoњж jest zespoіem dіuїej lub krуcej trwaj№cych objawуw odczuwanych subiektywnie przede wszystkim jako stan niepewnoњci, niepokoju, niezdecydowania, zawstydzenia w kontaktach z innymi ludџmi i wyraїa siк gіуwnie zahamowaniem rуїnych procesуw psychicznych, tj. zwolnieniem reakcji lub ich zatrzymaniem, czasem zaњ odwrotnie — wzmoїonymi reakcjami pobudzeniowymi, ruchowymi, skуrnymi: bledniecie, czerwienienie siк, pocenie itp. (Roykiewicz 1993, s. 20-21). Osoba nieњmiaіa wyrуїnia siк milczeniem, gdy inni mуwi№, bezruchem, gdy inni siк poruszaj№, izolacj№, gdy inni nawi№zuj№ przyjazne kontakty. Pojкcie nieњmiaіoњci ma rуїne znaczenie dla rуїnych ludzi, lecz w zasadzie jest to њwiadomoњж wіasnej niezdolnoњci do podjкcia dziaіania, ktуre chce siк podj№ж i co do ktуrego wiadomo, jak to zrobiж. Nieњmiaіoњж jest obron№ przed negatywn№ samoocen№ i (lub) negatywn№ ocen№ ze strony innych (Zimbardo, Ruch 1996, s. 422) i moїe przybieraж rуїne formy lub odmiany:

— chwilow№, przeїywan№ jako stan w pewnego typu sytuacjach spoіecznych (onieњmielenie),

— przejњciow№, zwi№zan№ z dynamik№ rozwoju psychicznego, a zwіaszcza formowania siк osobowoњci,

— trwaі№, charakteryzuj№c№ pewnych ludzi przez caіe їycie wskutek okreњlonego uksztaіtowania ich osobowoњci (Tyszkowa 1978, s. 234). Nieњmiaіoњж przejњciowa moїe pojawiaж siк, zwіaszcza u dzieci i mіodzieїy, jako normalny przejaw kryzysowych momentуw w procesie opanowywania czynnoњci i ksztaіtowania siк osobowoњci, kiedy to jednostka potrzebuj№c usilnie wzmocnieс pozytywnych — obawia siк opinii negatywnych, jakie moїe antycypowaж bкd№c њwiadoma swoich brakуw, niedostatkуw w wyжwiczeniu potrzebnych umiejкtnoњci (Encyklopedia pedagogiczna 1993, s. 457).

Nieњmiaіoњж jest zjawiskiem zіoїonym i obejmuje specyficzne zakіуcenia w sferze spostrzegania sytuacji, w samoorientacji, w emocjach i motywacji. Stwarza problemy natury towarzyskiej: utrudnia spotkanie z ludџmi, zawieranie nowych przyjaџni, czerpanie radoњci z potencjalnie przyjemnych doњwiadczeс. Przeszkadza w publicznej obronie swoich praw, w wyraїaniu opinii i okreњlaniu wartoњci. Nieњmiaіoњж sprawia, їe inni nie doceniaj№ naszych mocnych stron. Sprzyja przewraїliwieniu na punkcie wіasnej osoby i zaabsorbowaniu sob№ samym. Powoduje trudnoњci poznawcze i trudnoњci w zakresie ekspresji, zmniejsza zdolnoњci jasnego myњlenia w obecnoњci innych i skutecznego komunikowania siк z innymi. Nieњmiaіoњci towarzysz№ takie negatywne objawy, jak depresja, lкk, izolacja i samotnoњж. Powoduje niesіuszne, negatywne oceny ze strony innych (Zimbardo 1994, s. 20).

Wielu psychologуw, psychiatrуw, socjologуw i innych badaczy prуbowaіo zbadaж przyczyny zіoїonego problemu nieњmiaіoњci. W ich bardzo rуїnych

Maіgorzata Cieњlicka

odpowiedziach na pytanie „Dlaczego jest siк nieњmiaіym?" znajdujemy rozmaite wyjaњnienia:

— badacze osobowoњci s№ przekonani, їe nieњmiaіoњж jest cech№ odziedziczon№, podobnie jak inteligencja czy wzrost,

— behawioryњci s№dz№, їe osoby nieњmiaіe po prostu nie przyswoiіy sobie umiejкtnoњci spoіecznych, niezbкdnych w kontaktach z innymi ludџmi,

— psychoanalitycy twierdz№, їe nieњmiaіoњж jest zaledwie symptomem, uњwiadomionym przejawem nieuњwiadomionych konfliktуw, szalej№cych gікboko w psychice,

— socjolodzy i niektуrzy psycholodzy dzieciкcy uwaїaj№, їe nieњmiaіoњж naleїy rozwaїaж w kategoriach programowania spoіecznego — warunki їycia sprawiaj№, їe wielu z nas staje siк nieњmiaіymi,

— psycholodzy spoіeczni sugeruj№, їe pocz№tkiem nieњmiaіoњci jest tylko i wyі№cznie skromna etykieta „nieњmiaіy". „Jestem nieњmiaіy, bo tak o sobie mуwiк lub inni ludzie tak mnie nazywaj№" (Zimbardo 1994, s. 54).

Z pewnoњci№ tych piкж koncepcji nie wyczerpuje wszystkich moїliwoњci, nie daje jednoznacznej odpowiedzi, gdzie leїy przyczyna nieњmiaіoњci.

Moїna przyj№ж, їe istniej№ trzy zasadnicze przyczyny nieњmiaіoњci, ktуre wyznaczaj№ trzy gіуwne jej typy: nieњmiaіoњж o podіoїu biologiczno-neuro-tycznym, pourazowym (traumatycznym) oraz nieњmiaіoњж wyuczona. Ta typologia nieњmiaіoњci ma nie tylko znaczenie teoretyczne, ale takїe praktyczne, poniewaї pozwala postawiж diagnozк i znaleџж њrodki i sposoby wyzwolenia siк z tej przykrej dolegliwoњci (Roykiewicz 1993, s. 18).

Zahamowanie zwykіych reakcji jednostki w sytuacjach, kiedy staje siк ona centralnym punktem zainteresowania ze strony innych ludzi, jest najbardziej charakterystyczn№ form№ przejawiania siк nieњmiaіoњci; zahamowanie to nastкpuje wtedy, gdy jednostka poddawana jest ocenie spoіecznej lub gdy jedynie zachodzi moїliwoњж takiej oceny (Harwas-Napieraіa 1979, s. 32).

Charakterystyczne reakcje w zachowaniu jednostki nieњmiaіej moїna teoretycznie sprowadziж do dwуch zasadniczych grup:

— pierwsza obejmuje przejawy nieњmiaіoњci dostкpne bezpoњredniej obserwacji i dlatego najіatwiejsze do zbadania empirycznego (behawioralne),

— druga natomiast — zmiany dokonuj№ce siк w psychice jednostki, lecz nie ujawnione na zewn№trz.

Towarzysz№ im zazwyczaj charakterystyczne zmiany fizjologiczne, ktуre moїna nazwaж organicznymi symptomami nieњmiaіoњci. Napiкcie miкњniowe powoduj№ce:

— trudnoњci mowy (њciskanie klatki piersiowej powoduj№ce trudnoњci w oddychaniu, sіaby gіos wskutek napiкcia wi№zadeі gіosowych, zmiana tonacji gіosu, staje siк on bardziej ostry, sztywnoњж miкњni twarzy przeszkadzaj№ca artykulacji),

— niezrкcznoњж ruchуw (sztywnoњж krкpuje swobodк ruchуw),

— trudnoњci w chodzeniu (charakterystyczne powіуczenie nogami),

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

— drїenie palcуw koсczyn nie opartych,

— wyraџne zmкczenie.

Ograniczenie dziaіania zmysіуw przejawiaj№ce siк w sytuacjach szczegуlnie przykrych dla jednostki w postaci ograniczonego pola percepcji, pogorszenia siк widzenia i sіyszenia.

Zakіуcenia naczyniowe (poszerzenie naczyс peryferycznych, ktуre powoduj№ czerwienienie twarzy, silnie uњwiadamiane i juї z gуry spodziewane, co daje czкsto pocz№tek fobii czerwienienia siк. Spotyka siк teї њciњniкcie naczyс powoduj№ce bladoњж twarzy).

Zakіуcenia wydzielnicze (pocenie siк skуry, wystкpuj№ce na koсczynach, zahamowanie wydzielania њliny, tzw. suchoњж w gardle (Harwas-Napieraіa 1979, s. 36).

Oprуcz omуwionych form przejawiania siк nieњmiaіoњci, ktуre s№ najbardziej dostкpne obserwacji, wyrуїniж naleїy jej symptomy psychiczne. Nieњmiaіoњж manifestuje siк przede wszystkim zmianami o charakterze emocjonalnym, intelektualnym i wolicjonalnym. Podstawow№ emocjк bкd№c№ udziaіem jednostek nieњmiaіych stanowi№ przeїycia lкkowe z obawy przed oњmieszeniem siк, kompromitacj№ i. naraїeniem na krytykк ze strony innych ludzi. Okreњla siк te emocje jako „faіszywy wstyd i faіszywy strach" — pojawiaj№ siк one wtedy, gdy jednostka poddawana jest ocenie innych ludzi, powoduje to niemoїliwoњж skupienia uwagi, utrudnione myњlenie, „brak myњli", „pustkк w gіowie", niezdolnoњж zebrania myњli, logicznego ich powi№zania, utrudnia koncentracjк uwagi i powoduje tzw. osіupienie wywoіuj№ce chwilow№ niezdolnoњж do odczuwania czegokolwiek. Zmiany te mog№ stwarzaж pozory obniїonej sprawnoњci intelektualnej, a jednostki nimi dotkniкte uchodz№ za mniej zdolne, niї s№ w rzeczywistoњci.W zachowaniu osуb nieњmiaіych dominuje biernoњж o rуїnym nasileniu. U uczniуw biernoњж ta przejawia siк np. niepodejmowaniem їadnych zadaс z wіasnej inicjatywy, brakiem czynnego udziaіu w lekcjach, odmow№ uczestniczenia w akademiach i imprezach organizowanych przez szkoік. Uczniowie nieњmiali nie zgіaszaj№ siк samodzielnie do odpowiedzi nawet wtedy, gdy maj№ wystarczaj№cy zasуb wiedzy. Ich udziaі w їyciu szkoіy i klasy jest niewielki. Ogуlne poczucie niepewnoњci sprawia, їe nieњmiali nie maj№ odwagi wyst№piж z inicjatyw№ niemal w їadnej dziedzinie. Dzieci charakteryzuj№ce siк nieњmiaіoњci№ s№ najczкњciej spokojne, maіo ruchliwe, gdyї ich biernoњж і№czy siк zazwyczaj z ograniczeniem aktywnoњci fizycznej. Biernoњж ta nasila siк zwykle w sytuacjach nowych lub niezwykіych. Biernoњж dzieci nieњmiaіych wi№їe siк przewaїnie z trudnoњciami w nawi№zywaniu i podtrzymywaniu kontaktуw spoіecznych. W obawie przed niekorzystn№ opini№, dzieci te czкsto stroni№ od kolegуw, przygl№daj№ siк raczej ich zabawom niї bior№ w nich udziaі. Moїna wiкc za jedn№ z form przejawiania siк nieњmiaіoњci uznaж wycofywanie siк jednostki z podjкtej juї i dokonuj№cej siк w sytuacjach kontaktуw spoіecznych dziaіalnoњci (Hurlock 1985, s. 375). Przedstawione wyїej przejawy nieњmiaіoњci nie wyczerpuj№ wszyst-

Maіgorzata Cieњlicka

kich form charakterystycznych dla tego zjawiska. Moїna by np. dodaж, iї nieњmiaіoњci towarzysz№ czкsto objawy ogуlnej lкkliwoњci. Nieњmiali naleї№ czкsto do osуb „nerwowych". W zachowaniu ich zwraca uwagк apatia, maіo-mуwnoњж, kontakt z nimi jest utrudniony. Wykazuj№ cechy charakterystyczne dla osobowoњci neurotycznej. Ze wzglкdu na swoje odosobnienie, nieњmiali przeїywaj№ wszystko intensywniej, koncentruj№ siк czкsto na swoim їyciu wewnкtrznym, co moїe prowadziж do egotyzmu. Zamkniкcie siк w sobie, izolowanie siк od њwiata rzeczywistego potкgowaж moїe niechкж do dziaіania, tak czкsto ujawniaj№c№ siк w zachowaniu osуb nieњmiaіych. Sytuacje spoіeczne s№ dla osуb nieњmiaіych џrуdіem osobistego zagroїenia; decyduje o tym struktura osobowoњci, a szczegуlnie obraz wіasnej osoby. Stanowi on tк skіadow№ osobowoњci, ktуra jest waїnym mechanizmem reguluj№cym dziaіanie czіowieka (Harwas-Napieraіa 1979, s. 15, 40).

Obraz wіasnej osoby wpіywa w duїym stopniu na stosunek jednostki do otaczaj№cego њwiata i ludzi. W zaleїnoњci od tego, jak jednostka postrzega i ocenia siebie, jej obraz њwiata moїe byж rуїny. Osoby nieњmiaіe charakteryzuje z reguіy nastкpuj№cy ukіad specyficznie uksztaіtowanych poznawczych struktur osobowoњci — obrazu њwiata, pojкcia o sobie i samooceny.

1. Wysokie standardy „ja idealnego". „Ja idealne" zawiera wyidealizowane modele i wzorce osobowe, ktуre staj№ siк џrуdіem wysokich wymagaс stawianych sobie — ideaіom i celom d№їeс (pragnieс). Jaki powinienem byж (Tysz-kowa 1978, s. 273).

2. Uњwiadamiana znaczna rozbieїnoњж negatywna miкdzy „ja realnym", tj. wyobraїenia o tym, jaki(a) jestem, a „ja idealnym".

3. Niska samoocena powstaj№ca w wyniku porуwnania „ja realnego" z „ja idealnym" zgodnym z akceptowanym systemem wartoњci osobowych. Wi№їe siк z tym niski poziom samoakceptacji i niezadowolenie z samego siebie oraz chwiejne poczucie wіasnej wartoњci (Encyklopedia pedagogiczna 1993, s. 458).

4. Poczucie wіasnej nieadekwatnoњci. Przeїywane przez jednostkк nieњmiaі№ niepowodzenia i zawody stanowi№ dla niej џrуdіo informacji na temat negatywnej rozbieїnoњci miкdzy wіasnym „ja", poziomem wykonywanych czynnoњci, sposobem peіnienia rуl i zachowaс a wymaganiami, jakie sobie stawia. Przekonanie o wіasnej nieadekwatnoњci powoduje lкk przed jej ujawnieniem i zahamowanie aktywnoњci, mimo їe jednostka pragnie byж czynna (Tyszkowa 1978, s. 238).

5. Spostrzeganie innych ludzi jako nosicieli wysokich ideaіуw osobowych, wymagaс i standardуw spoіecznych i wynikaj№cy st№d lкk przed:

— negatywn№ ocen№ przez innych,

— perspektyw№ dalszego obniїenia samooceny wskutek rozbieїnoњci miкdzy wіasnymi rzeczywistymi cechami i poziomem zachowania siк czy dziaіania a akceptowanymi standardami (Encyklopedia pedagogiczna 1993,s. 458).

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby 57

6. Poczucie zagroїenia osobistego w sytuacjach kontaktуw spoіecznych zwi№zane ze sposobem spostrzegania innych ludzi.

7. Nastawienie na zagroїenie spoіeczne, czyli utrwalana gotowoњж do reagowania lкkiem na wszelkie sygnaіy zagroїenia swej osobowoњci w sytuacjach kontaktu z innymi ludџmi, a nawet zapowiedzi sytuacji tego typu.

Socjoterapia dzieci nieњmiaіych

Zapobieganie nieњmiaіoњci wymaga odpowiedniego ksztaіtowania osobowoњci wychowankуw, a przede wszystkim dbaіoњci o to, aby wpajane im ideaіy osobowe byіy moїliwe do doњcigniкcia, a wynikaj№ce z proponowanych ideaіуw i standardуw czynnoњci oraz zadania moїliwe do wykonania. Aktywnoњж zaњ powinna dawaж im poczucie sukcesu i akceptacjк ze strony innych, zwіaszcza osуb znacz№cych (rodzicуw, nauczycieli). W postкpowaniu z uczniem nieњmiaіym nauczyciel-terapeuta winien wykazaж takt, zrozumienie specyfiki trudnoњci, powinien stwarzaж poczucie bezpieczeсstwa i udzielaж pomocy w przezwyciкїaniu poczucia spoіecznego zagroїenia i przywracaniu uczniowi wiary we wіasne siіy, moїliwoњci i zdolnoњci.

Podjкcie prуby przezwyciкїenia nieњmiaіoњci u dzieci polega na takim pokierowaniu nimi, by stwarzaж im z jednej strony okazjк do czкstego wystкpowania wobec innych ludzi i w ten sposуb przyzwyczajaж je do tego typu sytuacji, z drugiej natomiast — tak tworzyж sytuacje, by dawaж dzieciom moїliwoњж realnego przeїycia sukcesu, wypieraj№c w ten sposуb ich negatywn№ opiniк o wіasnym funkcjonowaniu — przeњwiadczenie o niemoїnoњci sprostania standardom spoіecznym (Harwas-Napieraіa 1979, s. 108). Przeciwdziaіaж nieњmiaіoњci u dzieci powinni nie tylko doroњli (rodzice, wychowawcy), ale rуwnieї same dzieci; bez ich wspуіpracy i chкci wydobycia siк z obci№їaj№cej je wіaњciwoњci nie moїna myњleж o pozytywnych rezultatach. Zahamowanie zwykіych reakcji dziecka w sytuacjach, kiedy staje siк ono centralnym punktem zainteresowania ze strony innych ludzi (rуwieњnikуw, nauczyciela), jest najbardziej charakterystyczn№ form№ przejawiania siк nieњmiaіoњci. Nieњmiaіoњж utrudnia dziecku kontakty spoіeczne, powoduje czкsto unikanie ludzi, dziaіa hamuj№co na „wykorzystanie" posiadanych zasobуw intelektualnych i w efekcie prowadzi do powstania negatywnego obrazu wіasnej osoby.

Jedn№ z form pomocy tym dzieciom s№ grupy socjoterapeutyczne, w ktуrych pod wpіywem zdobywanych doњwiadczeс spoіecznych powinny nast№piж w zachowaniach dziecka okreњlone zmiany. Zmiany te mog№ umoїliwiж dzieciom efektywniejsz№ realizacjк ich celуw їyciowych (Strzemieczny 1988, s. 11).

Jak wiadomo, pierwszym etapem oddziaіywania socjoterapeutycznego jest diagnoza zaburzeс zachowania dziecka.

Drugim etapem postкpowania socjoterapeutycznego jest programowanie zajкж. Zajкcia polegaj№ na tworzeniu sytuacji ucz№cych, ktуre jednoczeњnie

Maіgorzata Cieњlicka

peіni№ funkcjк koryguj№c№ w stosunku do zachowaс dziecka nieњmiaіego. Chodzi wiкc w nich o tak№ organizacjк doњwiadczeс dziecka, aby pozwoliіy one na zaspokojenie potrzeb emocjonalnych i aby wprowadzaіy nowe formy zachowania siк oraz nowe czynnoњci poznawcze.

Na scenariusz zajкж z dzieckiem nieњmiaіym podczas 10 spotkaс 90- oraz 120-minutowych skіadaіy siк ustrukturalizowane sytuacje, przybieraj№ce postaж gier, zabaw, inscenizacji. W zajкciach odbywaj№cych siк raz w tygodniu na terenie szkoіy uczestniczyіo 8 dzieci: 3 chіopcуw i 5 dziewczynek z klasy I-III. Dzieci zostaіy wytypowane przez swoich nauczycieli-wychowawcуw w porozumieniu z pedagogiem szkolnym. Ze wszystkimi dzieжmi przeprowadziіam rozmowк zachкcaj№c№ do udziaіu w zajкciach, ponadto kontaktowaіam siк z rodzicami tych uczniуw informuj№c ich o celach i treњci zajкж socjo-terapeuty czny ch.

Scenariusze zajкж socjoterapeutycznych

> . • • • :?

ZAJКCIA I. TWORZYMY GRUPК

Cele:

— wzajemne poznanie siк dzieci,

— tworzenie sytuacji sprzyjaj№cych wyraїaniu wіasnych uczuж, przezwyciкїenie nieњmiaіoњci,

— rozwijanie umiejкtnoњci komunikowania siк,

— integracja grupy,

— zapewnienie uczestnikom w zajкciach poczucia bezpieczeсstwa i akceptacji.

Przebieg zajкж

— co bкdziemy robiж na zajкciach (bawiж siк, rozmawiaж, poznawaж siк),

— czego nie bкdziemy robiж (oceniaж, stawiaж stopni, krytykowaж),

— wyjaњnianie, co to jest kr№g i kiedy go tworzymy,

— zawarcie kontraktu. Bкdziemy spotykaж siк: ustalenie dnia spotkania, godziny i czasu trwania zajкж, miejsca spotkaс.

— grupa zamkniкta — wyjaњnienie. Prezentacja i autoprezentacja

— osoba prowadz№ca podaje swoje imiк, informuj№c, їe dzieci bкd№ siк zwracaж do niej „proszк pani",

— nauczyciel przedstawia dzieci, wykorzystuj№c informacje wczeњniej zebrane.

1. Zabawa „Wykrzykiwanie imion" (por. s. 36, 2).

2. Zabawa „Imiк i nastrуj". Dzieci mуwi№ swoje imiona w nastroju radosnym, potem smutnym. Wszyscy powtarzaj№.

3. Zabawa „Stonoga — hej!". Dzieci tworz№ poci№g i id№ њpiewaj№c: Idzie sobie stonoga, stonoga, stonoga, ,

Idzie sobie stonoga, stonoga — hej!

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

Na sіowa „Stonoga — hej!" zatrzymuj№ siк. Pierwsze dziecko odstawia nogк, mуwi „pierwsza noga" i dodaje swoje imiк; „druga noga..." Ostatnie dziecko mуwi „odwіok" i biegnie na pocz№tek poci№gu.

4. Zabawa — „Imiona i piіka". Dzieci, siedz№c w krкgu, przekazuj№ piіkк. Kaїdy, kto j№ zіapie, mуwi swoje imiк i imiк osoby, od ktуrej j№ dostaі. Mam na imiк ... dostaіam piіkк od...

5. Rysunkowa autoprezentacja (patrz s. 36, 5).

6. Sporz№dzenie „albumu spotkaс" (patrz j.w.).

7. Zakoсczenie zajкж. Nauka piosenki grupowej zaproponowanej przez nauczyciela lub przez dzieci. Nauka piosenki grupowej pt. „Jesteњmy..."

Dzieci

Jesteњmy muzykanci przychodzimy z daleka my potrafimy graж

Nauczyciel

Jestem muzykantem

przychodzк, z daleka

Ja potrafiк graж

na pianinie ... .. . .

a pianino ... ^

a skrzypce

na fujarce

Poїegnanie. Zabawa „Zzum". Wszyscy stoj№ w krкgu. Pierwsza osoba wraz z ruchem gіowy przesyіa dџwiкk „zzum". Osoba nastкpna odpowiednim ruchem gіowy przesyіa ten dџwiкk dalej. W ten sposуb koсczymy kaїde zajкcia.

ZAJКCIA II. POZNAJMY SIК

Cele:

— ukazywanie pozytywnych cech osobowoњci,

— stworzenie dzieciom doњwiadczeс koryguj№cych zaburzenia zwi№zane z funkcjonowaniem spoіecznym,

— dostarczanie dzieciom poczucia bezpieczeсstwa, otwartoњci i szczeroњci,

— przyjazne wspуіdziaіanie w grupie. Przebieg zajкж

1. Rozpoczкcie zajкж:

— њpiew piosenki grupowej,

— witanie siк przez podanie rкki.

2. Zabawa „Dotyk". Siedz№c w krкgu dzieci ustawiaj№ siк jedno za drugim i przekazuj№ sobie wzajemny dotyk na plecach zgodnie z podanym hasіem. „Id№ konie, potem sіonie, potem panie na wysokich szpileczkach z gryz№cymi pieskami, pіynie rzeka, pada deszczyk, potem dreszczyk". Po zabawie rozmowa, ktуry dotyk byі przyjemny, miіy, a ktуry niemiіy.

3. Zabawa „Siad grupowy". Uczestnicy stoj№ w kole, jeden za drugim, doњж blisko siebie, prawie dotykaj№c siк obejmuj№ partnera w talii, kolana i stopy powinny byж razem. Na dany znak wszyscy powoli siadaj№ opieraj№c siк o kolana osoby z tyіu. Wszyscy wstaj№ i siadaj№ w tym samym czasie. Powtarzamy naukк siadu grupowego ze zmian№ kierunku koіa.

Maіgorzata Cieњlicka

4. Zabawa „Grupki". Uczestnicy zabawy rozchodz№ siк po sali. Kiedy na dany znak prowadz№cy mуwi „dwa", „trzy" itd., dzieci tworz№ grupy skіadaj№ce siк z wymienionej przez prowadz№cego liczby. Dzieci, ktуrym nie udaіo siк doі№czyж do їadnej z grup, nie odpadaj№ z gry, bawi№ siк dalej.

5. Zabawa „Punkty dotyku". Dzieci dobieraj№ siк parami. Prowadz№cy wymienia punkty dotyku (gіowa, dіonie, іokcie, kolana, stopy). Na polecenie prowadz№cego pary dotykaj№ siк dіoсmi, іokciami, kolanami. Kaїda para wybiera dotyk najbardziej przyjemny dla siebie i powtarza go.

6. Zabawa „Magiczny bкben". Prowadz№cy mуwi: Oto magiczny bкben. Moїecie poruszaж siк tylko wtedy, kiedy on bije. Kiedy zamilknie, wszyscy zastygaj№ w swoich pozach. Teraz magiczny bкben ma jeszcze wiкksz№ moc. Wszyscy musz№ wykonywaж jego rozkazy. Nauczyciel uderza w bкben w zrуїnicowanym rytmie i podaje polecenia:

— b№dџ miіym kotkiem,

— zіym psem,

— wypіoszonym zaj№cem,

— zmкczonym sіoniem,

— wesoі№ maіpk№,

— sennym misiem.

7. Wykonanie kompozycji plastycznej — „Mуj њwiat". Na њrodku kartki uczestnicy naklejaj№ swoje zdjкcie. Nastкpnie z kolorowych czasopism wycinaj№ ulubione przedmioty, kolory, potrawy, zajкcia, zwierzкta, a takїe fotografie pokazuj№ce czynnoњci i to wszystko przyklejaj№ do kartonu tworz№c kompozycjк plastyczn№.

Rundka. Kaїdy przedstawia swoj№ pracк i mуwi, co mu siк w niej najbardziej podoba.

8. Жwiczenia relaksacyjne. Instrukcja. Nauczyciel mуwi: poniewaї jesteњmy sennymi misiami, kіadziemy siк wygodnie na podіodze, na wznak, zamykamy oczy, rozluџniamy wszystkie miкњnie. Oddychamy rуwno, lekko, swobodnie. Rozluџniamy miкњnie prawej rкki, lewej rкki. Oddychamy rуwno, lekko, spokojnie. Czujemy siк spokojni, odprкїeni. Otwieramy oczy, poruszamy rкkoma, unosimy nogi, siadamy.

9. Zakoсczenie zajкж.

— Co wam siк na zajкciach najbardziej podobaіo? „

— Zabawa „Zzum". ^ :

ZAJКCIA III. Moi NAJBLIЇSI

Cele:

— uњwiadomienie dzieciom, jakie osoby s№ im bliskie, na kogo mog№ liczyж,

— tworzenie klimatu bezpieczeсstwa i zaufania,

— ustalenie reguі, zasad uczestnictwa w grupie,

— budowanie wiкzi z grup№,

— ukazywanie pozytywnych cech osobowoњci.

T ii

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

1. Powitanie. Wspуlny њpiew piosenki grupowej „Jesteњmy". Powitanie przez podanie dіoni.

2. Zabawa „Zapraszam". Dziecko wypowiadaj№c sіowa „Moje prawe miejsce jest puste" zaprasza na to miejsce kolegк lub koleїankк.

3. Zabawa „Iskierka" (element wyciszenia). Przekazywanie kolejno w kole uњcisku dіoni ze zmian№ kierunkуw.

4. Normy. Przekazanie przez prowadz№cego podstawowych norm i zasad zwi№zanych z uczestnictwem w zajкciach:

— nie mуwimy jednoczeњnie,

— sіuchamy i nie przeszkadzamy, gdy inni mуwi№,

— do niczego nikogo nie zmuszamy,

— jeњli ktoњ chce zachowaж coњ w tajemnicy, speіniamy jego proњbк.

5. Rysunek — „Mojej rodziny". Na duїych kartkach uczniowie rysuj№ koіo, ktуre podpisuj№ swoim imieniem. Wokуі koіa rysuj№ osoby, ktуre kochaj№ i lubi№, w postaci kуі, ktуre naleїy podpisaж. W zaleїnoњci od tego, jak bardzo te osoby lubi№ czy kochaj№, rysuj№ mniejsze lub wiкksze koіa. Po wykonaniu rysunkуw omуwienie prac z uwzglкdnieniem „kto jest dla mnie waїny", „kogo kocham i lubiк".

6. Utworzenie ksi№їki — „Nasi najbliїsi". Z narysowanych prac tworzymy wspуln№ ksi№їkк.

7. Zabawa — „Siedzimy — stoimy". Zabawa polega na tym, їe prowadz№cy poleca dzieciom patrzeж na niego, sіuchaж uwaїnie, co mуwi, i wykonywaж jego polecenia. Prowadz№cy mуwi: siedzimy, a jednoczeњnie sam stoi, mуwi nos — pokazuje oko itp.

8. Rozmowa w krкgu dotycz№ca rodziny.

— Co to jest rodzina?

— Co to znaczy, їe jakieњ osoby stanowi№ rodzinк?

— Co razem robi№ czіonkowie rodziny?

— Za co siк kochaj№ poszczegуlne osoby w rodzinie?

9. Przedstawienie scenek „To co lubiк robiж z rodzicami". Uczniowie przedstawiaj№ wedіug wіasnych pomysіуw scenki z їycia rodziny. To, co najbardziej lubi№ robiж z mam№, z tat№, ulubione zajкcia. Pozostaіe dzieci odgaduj№ i na zakoсczenie nagradzaj№ ucznia-aktora oklaskami.

10. Podsumowanie zajкж.

— W jakim nastroju koсczк zajкcia.

— Co mi siк podobaіo w zajкciach. . . ...

— Zabawa „Zzum".

ZAJКCIA IV. POZNAJEMY i NAZYWAMY UCZUCIA

Cele:

— uњwiadomienie dzieciom, co to s№ uczucia,

— zapoznanie z rуїnymi rodzajami uczuж. Uczenie rozpoznawania i nazywania uczuж oraz ujawnianie ich w rуїnych przeїywanych sytuacjach, ....

Maіgorzata Cieњlicka

— dostarczenie dzieciom poczucia bezpieczeсstwa, otwartoњci i szczeroњci. Przebieg zajкж. Rozpoczкcie zajкж piosenk№ grupow№ — „Jesteњmy".

1. Zabawa — „Wszystkie dzieci, ktуre...". Osoba prowadz№ca zadaje dzieciom pytania dotycz№ce rуїnych uczuж i stanуw emocjonalnych rozpoczynaj№ce siк sіowami: „Niech wstan№ wszystkie dzieci, ktуre...

...lubi№ chodziж do szkoіy,

...nie lubi№ robiж zakupуw,

...zіoszcz№ siк, ktoњ je bije,

...wstydz№ siк powiedzieж Pani, їe chc№ wyjњж zrobiж siusiu",

(dzieci wymyњlaj№ kolejne zdania).

2. Ogl№danie kolorowych ilustracji z gazet obrazuj№cych uczucia, np.: szczкњcie, radoњж, smutek, zdziwienie, gniew, wstyd, nudк (patrz s. 38, 2).

3. Zabawa „Jakie to uczucie" (patrz s. 38, 3).

4. Zabawa „Przedstaw siк". Uczniowie wypowiadaj№ swoje imiк w nastroju radosnym i smutnym. Wszyscy powtarzaj№.

5. Zabawa z piosenk№. Dzieci stoj№ w kole i њpiewaj№: Tyњ wesoіy i to wiesz, klaњnij teї 2 x

Tyњ wesoty i to wiesz i pokazaж nam to chcesz, klaњnij teї.

6. Zamiast „klaњnij" њpiewamy: „tupnij, krzyknij".

7. Ilustrowanie na kartkach swoich uczuж. Dzieci rysuj№ na kartkach — koіach twarz wyraїaj№c№ uczucia, jakie obecnie przeїywaj№.

Rundka. Kaїdy przedstawia swуj rysunek i mуwi: „Teraz jestem ..."

8. Zakoсczenie zajкж. Zabawa „Zzum".

ZAJКCIA V. CZEGO SIК WSTYDZIMY

Cele:

— uњwiadomienie dzieciom, jak moїna radziж sobie ze wstydem oraz tego, w jaki sposуb przeїywanie wstydu i zaїenowania utrudnia їycie,

— dostarczenie dzieciom poczucia bezpieczeсstwa, otwartoњci i szczeroњci. Przebieg zajкж. Rozpoczкcie zajкж piosenk№ grupow№ — „Jesteњmy".

1. Zabawa — „Sіowny bokser" (patrz s. 37, 5).

2. Scenka. Prowadz№cy odgrywa scenkк, w ktуrej potyka siк, prawie upada i prуbuje udawaж, їe nic siк nie staіo. Mуwi dzieciom, їe doroњli takїe czкsto przeїywaj№ wstyd, np. gdy wylej№ herbatк na przyjкciu. Nauczyciel mуwi, jak bardzo wstyd utrudnia їycie i ile rzeczy byњmy zrobili, gdybyњmy siк siebie nie wstydzili.

3. Zabawa „Wszyscy, ktуrzy...". Niech wstan№ dzieci, ktуre wstydz№ siк, gdy

— przewrуc№ siк lub potkn№ przy kolegach i koleїankach,

— puszcz№ b№ka w klasie,

— rodzice zwracaj№ im uwagк przy kolegach,

— nie potrafi№ wykonaж w czasie lekcji zadania,

— pіacz№ w szkole przy innych dzieciach,

— maj№ powiedzieж koledze (koleїance) podobasz mi siк.

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

4. Zabawa „Wrzuж wstyd do kapelusza". Uczniowie pisz№ na kartkach, czego i kogo siк wstydz№. Nastкpnie wrzucaj№ kartki do kapelusza. Kaїdy wyci№ga kartkк i czyta na gіos to, co jest napisane.

5. Rundka. Co moїna z tym wstydem zrobiж i jak sobie poradziж.

6. Rewia mody. Uczniowie prezentuj№ siк po kolei — jak w czasie rewii mody, dowolne przebranie. Kaїde dziecko jest nagradzane oklaskami.

7. Zakoсczenie zajкж. Powiedz sobie jakiњ komplement. Zabawa „Zzum".

ZAJКCIA VI. WYWIADY

Cele: '•• ' • • ..vv,.- ••' •,•>•,.>• , - • ••- ;

— podniesienie poczucia wіasnej wartoњci, •,-.*•:•...•• . ,:-•••••

— zainteresowanie dzieci sob№ nawzajem,

— wdroїenie do wypowiedzenia siк na temat wіasnych uczuж, przezwyciкїenie nieњmiaіoњci,

— rozwijanie umiejкtnoњci komunikowania siк.

1. Rozpoczкcie zajкж zgodnie przejкtym rytuaіem. Њpiew piosenki grupowej.

2. Zabawa „Walka іaсcuchуw". Dwa rzкdy splataj№ siк rкkoma. Na sygnaі kaїdy rz№d stara siк przeci№gn№ж drugi na swoj№ stronк.

3. Zabawa „Najlepszy detektyw". Jedna osoba wychodzi za drzwi. Prowadz№cy zadaje dzieciom pytanie dotycz№ce tej osoby (oczy, wіosy, ubranie). Po powrocie tej osoby wszyscy mog№ siк przekonaж, czy s№ spostrzegawczy.

4. Zabawa „Dotyk". Dzieci dobieraj№ siк parami, zamykaj№ oczy, przez dotyk poznaj№ rкce kolegi. Nastкpnie prуbuj№ rozpoznaж siк wњrуd caіej grupy.

Rundka. Jak siк czuіem w czasie tej zabawy?

5. Wykonanie rysunku — „Gdy byіem maіy". Dzieci wykonuj№ pracк uwzglкdniaj№c№ zapamiкtane wydarzenia z dzieciсstwa.

6. Zabawa — „Konferencja prasowa". Dziecko udziela wywiadu grupie. Rozmowк zaczynamy od omуwienia rysunku. Nastкpnie pytamy np.:

— Co lubisz robiж w sobotк rano?

— Jaka jest twoja ulubiona potrawa?

— Kto ciк caіuje na dobranoc? ,

— Czego siк boisz?

— Najwiкksze marzenia.

Wywiad koсczy siк podpisem — zіoїeniem autografu na duїej kartce papieru.

7. Zabawa „Ha, hк, hк!". Dzieci ukіadaj№ siк na podіodze w krкgu, tak їeby opieraіy gіowy na brzuchu poprzedniego dziecka. Pierwsze dziecko rozpoczyna imitacjк њmiechu „hк!, ha!". Nastкpne dziecko, ktуre trzymaіo gіowк na brzuchu poprzedniego, kontynuuje. W ten sposуb њmiech kr№їy po sali.

8. Zakoсczenie zajкж.

Rundka. „Dzisiaj na zajкciach najbardziej mi siк podobaіo, gdy...". Pio senka. Zabawa „Zzum".

Maіgorzata Cieњlicka

ZAJКCIA VII. SҐ SYTUACJE, w KTУRYCH CZUJК SIК WAЇNY

Cele:

— wyciszenie przykrych stanуw emocjonalnych,

— uzewnкtrznienie uczuж oraz odczuж poprzez wypowiedџ sіown№ i plastyczn№,

— podnoszenie poczucia wіasnej wartoњci poprzez doњwiadczanie sukcesu w nowych sytuacjach,

— nawi№zywanie kontaktуw spoіecznych,

— ukazywanie pozytywnych cech osobowoњci.

1. Powitanie. Њpiew piosenki grupowej „Jesteњmy...". Powitanie poprzez podanie rкki oraz wymiany paru sіуw na dowolny temat.

2. Zabawa „Zіoњliwe chochliki" (patrz s. 37, 6).

3. Zabawa „Iskierka" (element wyciszenia). Uњcisk dіoni przekazywany kolejno w kole.

4. Zabawa „Maіo nas" (element integruj№cy grupк). W kole wraz z prowadz№cym dzieci chodz№ i њpiewaj№ „maіo nas do pieczenia, tylko tu (np. imiк dziecka) potrzeba" — imiк podaje to dziecko, ktуre ostatnie weszіo do њrodka koіa.

5. Zabawa „Twarz№ w twarz". Dzieci dobieraj№ siк parami i siadaj№ na podіodze twarzami do siebie. Nauczyciel prosi, aby zamknкіy oczy i przywitaіy siк ze sob№ szukaj№c po omacku swoich dіoni. Prowadz№cy prosi dzieci, їeby pomyњlaіy o czymњ nieprzyjemnym, a nastкpnie przyjemnym. Јagodnym, cichym gіosem nauczyciel wymienia sytuacje nieprzyjemne, a potem przyjemne. Nastкpnie prowadz№cy prosi o wypowiedzi na temat:

— w jakich sytuacjach czujesz siк przyjemnie,

— w jakich sytuacjach czujesz siк nieprzyjemnie, co wtedy czujesz,

— jak№ masz minк w tych sytuacjach.

Dzieci wyci№gaj№ przed siebie praw№ rкkк, ktуr№ trzymaj№ w odlegіoњci ok. 2 cm od rкki kolegi z pary, zamykaj№ oczy i prуbuj№ przekazaж sobie przez rкkк miі№ wiadomoњж.

6. Zabawa „Lustra". Dzieci naњladuj№ ruchy rak kolegi z pary (wedіug inwencji poszczegуlne czкњci ciaіa).

7. Opowiadanie nauczyciela. Opowiadanie prowadz№cego na temat sytuacji, w ktуrej czuі siк waїny (nauczyciel opowiada o urodzinach z podkreњleniem nastroju skіadanych їyczeс, prezentуw). Swobodne wypowiedzi dzieci na temat:

— co to znaczy czuж siк waїnym?

— jakie to s№ sytuacje?

— kiedy czujк siк waїny?

— czy bycie waїnym jest przyjemne?

(uzmysіowienie dzieciom, їe musi to byж „zdrowa waїnoњж", taka, ktуra nie sprawia nikomu przykroњci, naleїy rуwnieї rozrуїniж „bycie waїnym" od waїniactwa, waїniaka).

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

8. Zabawa ze њpiewem „Pingwin". Dzieci њpiewaj№ i wykonuj№ czynnoњci zgodnie ze sіowami piosenki:

Jak przyjemnie

jak wesoіo

w pingwina bawiж siк

Raz noga lewa, raz noga prawa

do przodu, do tylu i raz, dwa trzy.

9. Wypowiedzi dzieci na temat zajкж w domu, w czasie ktуrych czuj№ siк waїne:

— zajкcia, ktуre lubi№ najbardziej,

— podczas jakich czynnoњci czuj№ siк waїne.

10. Uzupeіnianie zdaс:

„Kiedy jestem waїny, to ..." ' „ .

„Czuіem siк waїny, gdy ..."

11. Praca plastyczna, dowolna technika na temat „czuіem siк waїny,

gdy ..."

JL>

•p 12. Zakoсczenie zajкж. Wystawa prac. Co wam siк na zajкciach najbar-

dziej podobaіo? , , ,

ZAJКCIA VIII. WZMACNIAMY POCZUCIE WЈASNEJ WARTOЊCI

,• § Cele: ,...,„• ,: .,

— wzmocnienie poczucia wіasnej wartoњci,

— rozbudzenie gotowoњci do swobodnego wypowiadania siк,

— rozwijanie wyobraџni,

— rozwijanie ekspresji ciaіa,

— жwiczenia moїliwoњci dotykowych,

^ — pokonywanie lкku przed wyst№pieniem publicznym,

— poznawanie mocnych stron poszczegуlnych osуb. .

1. Rytualne powitanie.

2. Zabawa „Dwa rzкdy". Ustawiamy siк w dwa rzкdy, twarzami do siebie. Wyobraџmy sobie, їe spotykamy znajomych; podchodzimy do siebie, witamy i zamieniamy siк miejscami:

— jesteњmy uczniami i witamy siк z nauczycielem,

— spotykamy swojego najbliїszego przyjaciela,

— spotykamy mamк, z ktуr№ od tygodnia siк nie widzieliњmy.

Czy жwiczenie to sprawiіo wam przyjemnoњж, czy teї moїe byіo wam przykre? Co sprawiіo ci najwiкksz№ trudnoњж?

3. Zabawa „Jestem gwiazd№". Ustawiamy siк w szpaler. Oto idzie osoba bardzo znana, uwielbiana przez wszystkich, sіowem — „gwiazda". Kaїdy z was bкdzie przez chwilк tak№ gwiazd№. Zaczniemy od osoby stoj№cej na koсcu. Bкdzie musiaіa przejњж przez њrodek szpaleru i zaj№ж miejsce na pocz№tku. A my wszyscy witamy gwiazdк!

Rundka. „Kiedy muszк wyjњж na њrodek klasy, czujк siк ...". ••

Maіgorzata Cieњlicka

4. Жwiczenie ruchowe z elementami pantomimy. Poruszamy siк swobodnie po sali, wykonuj№c ruchy zgodne z moimi poleceniami:

— idziemy skacz№c po kamieniach,

— idziemy dџwigaj№c na plecach worek z ziemniakami,

— idziemy tak jak sіonie, >

— idziemy tak jak roboty.

5. Жwiczenie „Wyobraїenia". Dobierzcie siк w pary. Osoba A mуwi do B: „Wyobraїam sobie, їe jesteњ ..., lubisz... interesujesz siк ..."

Nastкpnie zamieсcie siк parami. Po zakoсczeniu жwiczenia siadamy w krкgu i postaramy siк dokoсczyж zdania w rundce:

Jestem ... v •

Lubiк ... '' - ' •••••••'

Interesujк siк ...

Czy kolega zna ciк dobrze? Co okazaіo siк prawd№, a co nie?

6. Жwiczenie „Lubiк ciк, jak?". Rysujemy dwa koіa wspуіњrodkowe. Jedno maіe drugie wiкksze. W њrodku maіego staje jeden z uczestnikуw grupy. Pozostali ustawiaj№ siк na obwodzie koіa duїego, twarz№ w stronк osoby stoj№cej w њrodku. Na sygnaі prowadz№cego idziemy w kierunku њrodka. Jeњli bardzo lubimy osobк stoj№c№ w њrodku, idziemy aї do obwodu maіego koіa. Jeњli mniej — stoimy. Jeњli nie jesteњmy zdecydowani, pokonujemy poіowк drogi. Жwiczenie powtarzamy do momentu, aї kaїdy znajdzie siк w њrodku.

7. Zabawa — „Najbardziej lubiк osobк, ktуra ...". Dziecko siedz№ce w.krкgu opisuje: „Osoba, ktуr№ lubiк najbardziej, jest wњrуd nas i ma ..." (np. jasne wіosy, uњmiechniкt№ buziк).

Kto to jest?

Po zabawie dzieci opisuj№ towarzysz№ce im uczucia, gdy je opisywano b№dџ gdy byіy opisywane.

8. Podsumowanie zajкж. „Dzisiaj na zajкciach najbardziej mi siк podobaіo, jak ...". Zabawa „Zzum".

ZAJКCIA IX. MOJE SUKCESY

Cele:

— uczenie siк dostrzegania i akceptowania swoich sukcesуw,

— odreagowanie aktualnych napiкж,

— budowanie pozytywnego obrazu siebie w oparciu o zebrane informacje od czіonkуw grupy,

— tworzenie sytuacji sprzyjaj№cych wyraїaniu wіasnych uczuж, przezwyciкїanie nieњmiaіoњci.

1. Rozpoczкcie zajкж zgodnie z przyjкtym rytuaіem. Њpiew piosenki grupowej.

R u n d k a . Co mi siк udaіo w tym tygodniu?

2. Zabawa „Dodaj swуj ruch". Grupa siedzi w krкgu. Osoba zaczynaj№ca wstaje i wykonuje prosty ruch. Nastкpna osoba z krкgu wstaje, powtarza ruch

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

i dodaje swуj. Gra odbywa siк bez sіуw. (Jeњli ktoњ ominie ruch lub odezwie siк, odpada z gry.)

3. Rysunek — „Moja rкka". Uczniowie obrysowuj№ swoj№ dіoс. Na kaїdym palcu pisz№, co potrafi№ robiж najlepiej (w jakiej dziedzinie odnosz№ sukcesy). Uczniowie nastкpnie prosz№ wybrane osoby, aby na „obrysowanej dіoni" napisaіy, co lubi№ w ich zachowaniu. Omуwienie rysunkуw i zapisуw na dіoni „Najlepiej umiem ...", „Odnoszк sukces w ...". „Innym w moim zachowaniu podoba siк ...".

4. Wspуlna praca plastyczna — „Rкka sukcesu". Naklejanie na karton wszystkich wyciкtych z papieru dіoni uczniуw i umieszczenie wspуlnej pracy w gazetce szkolnej.

5. Zabawa w teatr. Wybrane dziecko losuje kartkк z nazwami lub czynnoњciami i przedstawia dan№ czynnoњж za pomoc№ ruchu, gestуw i mimiki. Pozostaіe dzieci-widzowie ogl№daj№ scenkк i na zakoсczenie nagradzaj№ aktora oklaskami. Odgaduj№, kim byі lub co robiі aktor (przykіady kartek: czytam gazetк, kіadк siк spaж, malarz, piosenkarz).

6. Zabawa „Niezwykіe ludziki". Nauczyciel albo dziecko jest reїyserem, dzieci — aktorami. Reїyser podaje role do zagrania, np.:

— jesteњ maі№ piіeczk№,

— drzewem na silnym wietrze,

— їab№,

— robotem.

Po zabawie nauczyciel zadaje pytania: Ktуra rola byіa najprzyjemniejsza do zagrania? Ktуra byіa nieprzyjemna?

7. Zakoсczenie zajкж. Co mi siк podobaіo na zajкciach. W jakim nastroju koсczк zajкcia?

Zabawa „Zzum".

ZAJКCIA X. JESTEM NIEPOWTARZALNY

Cele:

— uњwiadomienie dziecku jego wyj№tkowoњci i niepowtarzalnoњci,

— tworzenie klimatu zaufania, poczucia bezpieczeсstwa,

— budowanie pozytywnego obrazu siebie, w oparciu o zebrane informacje od czіonkуw grupy,

— budowanie wiкzi z grup№, integracja grupy,

— odreagowanie napiкж. Przebieg zajкж.

1. Powitanie. Њpiew piosenki grupowej „Jesteњmy ...". Wzajemne przekazywanie sobie iskierki „uњcisku" dіoni.

2. Zabawa „Jest mi wesoіo, jest mi smutno". Sala jest podzielona na dwie czкњci, jedna czкњж sali oznaczona jest emblematem uњmiechniкtej buzi, druga smutnej. Dzieci zgrupowane s№ na њrodku sali. Nauczyciel podaje hasіo, np.: „Gdy pada deszcz, jest mi ..." Dzieci przechodz№ na wybran№ stro-

Maіgorzata Cieњlicka

nк sali, ktуra okreњla ich stan emocjonalny. Bкbenek oznacza, їe naleїy wrуciж na њrodek sali.

2. Zabawa „Najbardziej lubiк osobк, ktуra". Dziecko siedz№ce w krкgu opisuje: „Osoba, ktуr№ lubiк najbardziej, jest wњrуd nas i ma ..." (np. jasne wіosy, uњmiechniкt№ buziк). Kto to jest? Uczniowie odgaduj№, kto jest t№ osob№. Po zabawie — dzieci wymieniaj№ towarzysz№ce im uczucia, kiedy byіy opisywane lub opisywaіy dane dziecko.

3. Zabawa „Kontakt z ciaіem". Dzieci dobieraj№ siк parami i wymiennie czyni№ usіugi (np. jestem twoim fryzjerem, twoim szewcem, lekarzem, masaїyst№). Po zabawie dzieci opisuj№, ktуry dotyk byі dla nich przyjemny.

4. Zabawa „Salonowy berek". Kaїde dziecko jest berkiem. Biegaj№c po sali staraj siк dotkn№ж kolegi. Unikamy dotyku. Moїna liczyж, ile razy udaіo siк dotkn№ж kolegi. Po zabawie — nagroda w postaci oklaskуw dla najlepszego berka.

5. Zabawa „Kto to jest?". Dzieci zamykaj№ oczy. Dotkniкty przez nauczyciela uczeс wymienia swoje imiк, a pozostali nazwisko i klasк. Po zabawie rozmowa w krкgu. „Po czym poznawaliњcie koleїanki i kolegуw?" „Kaїdy jest wyj№tkowy i niepowtarzalny". Ogl№danie przez lupк linii papilarnych, њwiadcz№cych o wyj№tkowoњci i niepowtarzalnoњci kaїdego czіowieka.

6. Wspуlny „Odcisk palcуw". Na przygotowanych kartkach uczniowie odciskaj№ swoje palce w ten sposуb, by utworzyіy zapis imienia. Po wykonanej pracy: ogl№danie prac. Rozmowa, czym siк rуїnimy, co mamy wspуlne.

7. Њpiew ,Jestem jedyny". Jestem jedyny ..., jestem niepowtarzalny ..., jestem wyj№tkowy,...

8. Zabawa „Uroczystoњж". Uczestnicy kr№ї№ swobodnie po sali, na sygnaі osoby prowadz№cej zatrzymuj№ siк przed najbliїszym partnerem, prowadz№cy (np. nauczyciel) podaje pocz№tek zdania, a osoby spotykaj№ce siк w parach koсcz№ je. Np. „Widziaіem ciк wczoraj w telewizji, zachwyciіem siк twoim ...". „Podoba mi siк dzisiaj twуj ...". „Chciaіem ci powiedzieж, їe ...".

9. Podsumowanie zajкж. Dokoсczenie zdaс „Dzisiaj najbardziej podobaіo mi siк na zajкciach ...". Ktуre zajкcia ci siк najbardziej podobaіy i dlaczego? Mam nadziejк, їe wszystkie te zajкcia pomogіy wam uwierzyж we wіasne moїliwoњci, zdolnoњci. Uњwiadomiіy wam wasz№ niepowtarzalnoњж i waїnoњж. Zabawy: „Iskierka", „Zzum".

Uwagi o przebiegu realizacji scenariusza

Zajкcia socjoterapeutyczne s№ otwart№ form№ pracy z dzieжmi, co daje prowadz№cym i uczestnikom duїe pole do realizacji wіasnych pomysіуw i wymaga od prowadz№cego gotowoњci do twуrczego myњlenia i dziaіania.

Podstawowym celem pracy z grup№ byіa poprawa spoіecznego i emocjonalnego funkcjonowania dzieci nieњmiaіych, zmniejszenie napiкж i niepokojуw

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby 69

zwi№zanych z ksztaіtowaniem siк obrazu wіasnej osoby oraz rozwijanie umiejкtnoњci komunikowania siк.

Nauczenie dziecka pozytywnego patrzenia na siebie, na swoje їycie i otoczenie, wzbudzenie chкci poszukiwaс nowych, coraz bardziej satysfakcjonuj№cych kierunkуw wіasnego rozwoju, czyli otwarcie dziecka na wіasny њwiat, na siebie i innych ludzi to cel, ktуry realizowaіam w toku dziesiкciu spotkaс socjoterapeutycznych.

Scenariusz spotkaс dawaі mi duї№ elastycznoњж dziaіaс wychowawczych, gdyї w zaleїnoњci od potrzeb dzieci, ich zainteresowaс, moїliwoњci i poziomu aktywnoњci wіasnej modelowaіam zaplanowane zajкcia, dostosowuj№c je do „potrzeb chwili", realizuj№c zaіoїenia pracy „tu i teraz". Kaїde dziecko miaіo moїliwoњж opowiedzenia o swoich przeїyciach, doznaniach i uczuciach w trakcie omawiania zabaw. Dbaіam o dobrowolny udziaі dzieci w zabawach i nie zmuszaіam do opisywania swoich stanуw emocjonalnych, lecz staraіam siк przez tworzenie klimatu zaufania i poczucia bezpieczeсstwa obniїaж u dzieci poziom lкku i niepokoju i w ten sposуb zachкcaж je do aktywnego udziaіu w zajкciach.

Podczas realizowania programu spotkaс wprowadzaіam rуїne metody, dostosowuj№c je do tematu, umiejкtnoњci i aktywnoњci dzieci. W ten sposуb odchodziіam od tradycyjnych form prowadzenia zajкж w іawkach (do ktуrych dzieci byіy przyzwyczajone), sprzyjaj№cych biernoњci uczniуw.

Wiкkszoњж zabaw przebiegaіa w krкgu, co dawaіo szansк wszystkim uczestnikom do kontaktu wzrokowego, emocjonalnego i obserwacji innych dzieci. Kr№g umoїliwiaі sіuchanie i wypowiadanie siк po kolei, a takїe wstrzymanie siк od mуwienia, kiedy przypadіa kolej na inne dziecko, bez komentowania tego. Spotkania w krкgu umoїliwiіy wytworzenie siк wspуlnoty grupowej, a takїe daіy dzieciom moїliwoњж bycia zauwaїonym przez prowadz№cego i innych uczestnikуw.

Muzyka i sztuka w rуїnych jej formach wzbogaca osobowoњж kaїdego czіowieka, ksztaіtuje wyobraїenia oraz pozwala na indywidualn№ jej interpretacjк poprzez sіowo, rysunek i њpiew. Na pocz№tkowych zajкciach dzieci baіy siк prezentowania, omawiania i porуwnywania swoich prac. Pozytywne zwroty od prowadz№cego i innych dzieci oraz wsparcie i zachкta zmniejszaіy obawy przed poraїk№ i nieporadzeniem sobie z wykonywan№ prac№. Odreagowanie napiкж psychicznych dodawaіo wiary we wіasne zdolnoњci, moїliwoњci oraz uіatwiaіo przeїycie prawdziwego sukcesu. Poprzez muzykк i piosenki dzieci wyraїaіy swoje myњli i uczucia. Piosenka grupowa „Jesteњmy...", rozpoczynaj№ca kaїde zajкcia, stanowiіa element zwiкkszaj№cy integracjк grupy oraz њwiadczyіa o jej niepowtarzalnoњci i odrкbnoњci. Najwiкcej radoњci sprawiaіy dzieciom zabawy ze њpiewem — poі№czenie elementуw ruchu i sіowa wyzwalaіo u dzieci otwartoњж, przezwyciкїaіo nieњmiaіoњж i rozwijaіo umiejкtnoњж komunikowania siк. Dzieci lubiіy powtarzaж zabawy ze њpiewem po kilka razy na danych zajкciach. ; ;, ,

Maіgorzata Cieњlicka

Uzupeіnianie zdaс — kolejna metoda mojej pracy z grup№ pozwalaіa dostrzec podobieсstwa i rуїnice w wypowiedziach dzieci, ich aktualny stan emocjonalny oraz wiкџ z grup№. W czasie prowadzenia zajкж zauwaїyіam, їe w pocz№tkowych spotkaniach dzieci wypowiadaіy siк zdaniami prostymi, czкsto tylko pojedynczymi sіowami, jednak w miarк rozwoju wydarzeс chкtniej zabieraіy gіos i wypowiedzi byіy juї kilkuzdaniowe. Mуwiіy jednak tylko te dzieci, ktуre chciaіy.

Skutecznym њrodkiem terapeutycznym moich zajкж byіa zabawa. Dzieci bardzo lubiіy poznawaж nowe zabawy, a takїe powtarzaж te, ktуre im najbardziej siк podobaіy. Z rozmуw wynikaіo, їe wykorzystuj№ te zabawy na podwуrku, w szkole. Dbaіam o to, aby na zajкciach nie byіo momentуw ciszy. Dlatego teї zmieniaіam, dodawaіam nowe zabawy do zajкж, a takїe je urozmaicaіam dostosowuj№c do potrzeb grupy. Wprowadzanie elementуw zabawowych byіo bardzo chкtnie przyjmowane przez dzieci, natomiast przeіamanie niechкci dzieci do udziaіu w „nowych sytuacjach" byіo trudne (takich jak np. odgrywanie scenek, pantomima). Dzieci niechкtnie wchodziіy w nowe sytuacje, ktуre postrzegaіy jako maіo bezpieczne, lepiej czuіy siк w sytuacjach znanych, w ktуrych mogіy korzystaж ze znanych wzorcуw zachowaс. Kaїda nowa sytuacja kojarzyіa siк dziecku ze stresem, ktуry ograniczaі jego funkcjonowanie. Po przeіamaniu niechкci, obaw, niepokojуw, dzieci podczas na kolejnych zajкж stawaіy siк bardziej otwarte na nowe wzory zachowaс i nowe relacje z rуwieњnikami. Z wielk№ radoњci№ czekaіy na kaїde kolejne spotkanie z grup№, z ktуr№ zїyіy siк i zintegrowaіy.

Bawi№c siк, rysuj№c, przedstawiaj№c pantomimк, њpiewaj№c uczniowie „wyrzucali" z siebie drкcz№ce konflikty, niepokoje, lкki i nieњmiaіoњж. Przez obserwacjк na zajкciach siebie, innych dzieci i nauczyciela uczniowie prуbowali znaleџж „sposуb" na zrozumienie samego siebie.

Staraіam siк ukazywaж dzieciom ich pozytywne strony, udzielaіam pochwaі za wykonanie zadaс i poleceс, w ten sposуb umoїliwiaіam im przeїycie sukcesu i to wpіywaіo na zmianк obrazu samego siebie, ktуry u dzieci nieњmiaіych nie jest rzeczywistym odbiciem ich moїliwoњci. Podnoszenie poczucia wіasnej wartoњci powodowaіo wzrost samodzielnoњci i wytrwaіoњci dziecka w dziaіaniu na rzecz grupy i klasy szkolnej. Podstawowa wiedza o uczuciach pozwoliіa dzieciom lepiej zrozumieж zachowanie swoje i innych oraz uіatwiaіa lepsze komunikowanie siк.

Podsumowanie

Przekraczaj№c prуg szkoіy dzieci wchodz№ w kontakt z nowymi dla siebie osobami — dorosіymi i dzieжmi. Stykaj№ siк teї z rуїnorodnymi sytuacjami szkolnymi. Nie dla wszystkich uczniуw pierwsze doњwiadczenia szkolne s№ pozytywne, mog№ staж siк one џrуdіem powaїnych trudnoњci, prowadz№cych na-

Zajкcia socjoterapeutyczne jako pomoc w korygowaniu obrazu wіasnej osoby

wet do zaburzeс nerwicowych. Nagromadzenie siк tych sytuacji wywoіuje stan zwiкkszonego napiкcia psychicznego, lкki, niepokoje, izolacjк, nieњmiaіoњж.

Proces socjoterapeutyczny moїe przerwaж mechanizm zaburzeс, a grupa terapeutyczna moїe staж siк miejscem, gdzie celowe oddziaіywania stworz№ dziecku nieњmiaіemu okazjк do nabycia nowych doњwiadczeс, umoїliwiaj№cych lepsze funkcjonowanie w szkole, w rodzinie, w grupie rуwieњniczej. Dziecko nieњmiaіe musi dokonaж oceny i weryfikacji sposobуw swoich zachowaс oraz s№dуw na temat rzeczywistoњci, musi odreagowaж emocjonalnie. Nie oznacza to jednak, їe oddziaіywanie socjoterapeutyczne ma mu pomуc w znalezieniu swojego „miejsca" w sztywnych, powszechnie przyjкtych kanonach postкpowania, raczej ma pomуc dziecku w jego osobowym i niepowtarzalnym rozwoju.

Osobny problem to skutecznoњж dziaіaс. Jak wiadomo, skutki s№ trudno wymierne, niemniej jednak informacje zbierane przez rodzicуw, nauczycieli i same dzieci po zajкciach socjoterapeutycznych potwierdzaj№ lepsze funkcjonowanie i samopoczucie dziecka.

Wierzк, їe wіaњciwy klimat oraz wіaњciwa postawa nauczyciela-terapeuty jest w stanie wyzwoliж w dziecku nieњmiaіym wiarк we wіasne siіy i zmieniж jego nastawienie do pokonywania trudnoњci, a w przypadku uczniуw klas mіodszych pomуc w przystosowaniu siк do nowego, nie zawsze korzystnego z punktu widzenia moїliwoњci dziecka њrodowiska szkolnego.

Doњwiadczenia spoіeczne zaaranїowane w grupie socjoterapeutycznej pomogіy dzieciom nieњmiaіym uwierzyж w siebie, w swoje moїliwoњci, wzmocniіy poczucie wartoњci i umoїliwiіy „zaistnienie" na forum klasy. D№ї№c do ksztaіtowania bardziej pozytywnego obrazu samego siebie, poczucia wіasnej wartoњci, naleїy stosowaж takie techniki socjoterapeutyczne i znane sposoby psychicznej samoobrony, ktуre wpіyn№ na zmniejszenie nieњmiaіoњci w zachowaniu dziecka. Najwaїniejsza jest praca nad wіasnym rozwojem, d№їenie do wyeliminowania sprzecznoњci wewn№trz obrazu samego siebie, do akceptacji i wykorzystania tego, co jest pozytywne i sprzyja rozwojowi. Pamiкtaж naleїy, їe im mіodsze dziecko, tym czкњciej bкdzie szukaж potwierdzenia poczucia wіasnej wartoњci nie w efektach wіasnych dziaіaс, ale w opiniach otoczenia. • Przedmiotem naszych marzeс jest szkoіa w peіni zdrowa, „uњmiechniкta", do ktуrej dzieci i nauczyciele przychodz№ z radoњci№, bez obaw i lкkуw. Powinno siк d№їyж do tego, aby szkoіa nie kojarzyіa siк z uci№їliw№ i nudn№ prac№, stresem і zagroїeniem, lecz z przygod№, radoњci№, sukcesem, odkrywaniem. Nadrzкdnym celem wychowania powinien byж harmonijny rozwуj emocjonalny i spoіeczny dziecka, a nie tylko rozwуj poznawczy. Lepsze zrozumienie siebie, rozumienie i zaakceptowanie swoich wіasnych uczuж i uczuж innych waїnych osуb, powrуt do pozytywnych s№dуw dziecka nieњmiaіego o sobie — wszystko to uіatwia proces socjoterapeutyczny, ktуry jest istotnym elementem wspomagaj№cym pracк wychowawcz№ nauczyciela. Niezaleїnie od wieku rozwojowego dziecka.

III. PROGRAMY SOCJOTERAPEUTYCZNE WOKУЈ PROBLEMU

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

PROGRAM INTERWENCYJNY DLA KLASY SZKOLNEJ

W przeciwieсstwie do wielu grup socjoterapeutycznych tworzonych ze wzglкdu na wspуlny problem uczestnikуw, program ten jest adresowany do uczniуw tworz№cych grupк formaln№, jak№ jest klasa szkolna. Grupa ta, powoіana do realizacji celуw dydaktyczno-wychowawczych, jest grup№ ustrukturali-zowan№, funkcjonuj№c№ od dіuїszego czasu. Jej czіonkowie zajmuj№ okreњlone pozycje, wchodz№ w okreњlone role spoіeczne. Grupa rz№dzi siк juї pewnymi zasadami, obowi№zuj№ w niej wzglкdnie trwaіe normy, z jednej strony formalne ze wzglкdu na realizowane przez nie cele formalne, z drugiej — nieformalne, ustalone bowiem przez samych czіonkуw grupy. Program ten jest wiкc interwencj№ w zastany ukіad grupy, maj№c№ na celu dokonanie okreњlonych zmian. O jakoњci tych zmian decyduj№ cele programu, ktуre wyznaczono przy przyjкciu nastкpuj№cych zaіoїeс:

— wiek dorastania to okres burzliwych przemian, ktуre warunkuj№ ksztaіt їycia czіowieka dorosіego,

— osobowoњж mіodego czіowieka tworzy siк w relacji jednostka-њwiat, na ktуry skіadaj№ siк trzy elementy maj№ce jednakowe znaczenie: rodzina, szkoіa, zamkniкty kr№g intymnej przyjaџni,

— w okresie adolescencji rozwija siк kilka typуw spoіecznego zachowania,

— grupa odgrywa waїn№ rolк w ksztaіtowaniu siк postaw i zachowaс spoіecznych.

Celem szkoіy jest sprzyjanie wszechstronnemu rozwojowi ucznia, tzn. wspomaganie i maksymalizowanie szans rozwojowych, wyposaїenie mіodego czіowieka w te informacje i umiejкtnoњci, ktуre w їyciu dorosіego zaowocuj№ „odnajdywaniem wewnкtrznej harmonii, wspуіistnieniem z przyrodniczym њrodowiskiem, wspуіdziaіaniem w ramach grup spoіecznych, wspуlnot, korzystaniem z zasobуw wiedzy..." (Rylke, Klimowicz 1992, s. 159). Mуwi№c o wszechstronnym rozwoju naleїy zwrуciж uwagк, їe zadaniem szkoіy jest nie tylko dbanie o rozwуj umysіowy ucznia, ale takїe, w rуwnym stopniu o jego

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

rozwуj psychiczny i spoіeczny. Praktyka szkolna jednak wskazuje, їe te sfery rozwoju nie s№ przedmiotem planowanych dziaіaс nauczycieli, mimo iї s№ tak niezmiernie waїne w osi№gniкciu poczucia szczкњcia i peіni їycia. Rozwуj њwiadomoњci spoіecznej, ksztaіtowanie siк ocen, przekonaс, postaw, rozwуj uczuж wyїszych (moralnych, spoіecznych i estetycznych) odbywa siк w wyniku doњwiadczeс zdobywanych przez ucznia miкdzy innymi w szkole. To klasa szkolna stanowi њrodowisko spoіeczne, w ktуrym upіywa mіodzieїy wiкkszoњж dnia. Dlatego teї to, co dzieje siк w klasie, powinno byж przedmiotem troski ze strony nauczyciela. Ponadto w okresie dorastania ulegaj№ osіabieniu wiкzi z rodzicami, zaznacza siк kryzys autorytetu rodzicуw, a wzrasta wpіyw rуwieњnikуw. Nakіada to na szkoік ciкїar wspуіodpowiedzialnoњci za ksztaіt przyszіego czіowieka dorosіego.

W okresie dorastania potrzeba przynaleїnoњci do grupy to jedna z waїniejszych potrzeb ucznia. Jego zachowanie coraz bardziej staje siк zgodne ze wzorem ustalonym i aprobowanym przez grupк. To w grupie zdobywa on wiedzк o sobie samym, poznaje strukturк spoіeczeсstwa i wіasne w nim miejsce, uњwiadamia sobie zaleїnoњci miкdzy ludџmi, sposoby postкpowania, dziкki ktуrym moїe realizowaж swoje pragnienia. Zwi№zek mіodego czіowieka z grup№ i jego pozycja w niej s№ najwaїniejszymi czynnikami psychicznego i spoіecznego poczucia bezpieczeсstwa (Hurlock 1965, s. 141). Potrzeba bezpieczeсstwa jest niezwykle silna, zwіaszcza gdy mіody czіowiek uwalnia siк od zwi№zkуw zaleїnoњci z rodzicami. Wуwczas poszukuje grupy, organizacji, w ktуrej mуgіby tк potrzebк zaspokoiж. Niemal niewolnicze przywi№zanie do grupy zmusza go do pozostawania w zgodnoњci z jej standardami. Niska pozycja w rodzinie, z racji wieku, potкguje potrzebк samopotwierdzenia. To zmusza dorastaj№cego czіowieka do zdobycia aprobaty grupy rуwieњniczej i osi№gniкcia w niej satysfakcjonuj№cego miejsca.

Dominacja їycia w grupach rуwieњniczych nad їyciem w rodzinie w okresie adolescencji wskazuje, jak waїne jest, aby klasa szkolna byіa t№ grup№, w ktуrej mіodzieї znalazіaby moїliwoњж zaspokojenia swoich waїnych potrzeb spoіecznych. Rangк klasy szkolnej, jako grupy odniesienia dla jej uczniуw w procesie ksztaіtowania siк postaw spoіecznych, wyznacza fakt, iї nauczyciel moїe sprawowaж nad ni№ kontrolк i kreowaж okreњlony system wartoњci. St№d pomysі programu interwencyjnego, ktуry powstaі na zapotrzebowanie mіodzieїy i nauczycieli, chc№cych odnieњж sukces wychowawczy. Program ten moїe byж udostкpniany i realizowany przy wspуіpracy socjote-rapeuty.

Program obejmuje: diagnozк grupy, obуz socjoterapeutyczny oraz propozycje dalszej pracy wychowawczej. Zrealizowano go w klasie уsmej olsztyсskiej szkoіy podstawowej, w ktуrej rolк wychowawcy peіniіa jedna z autorek programu. Podczas ustalania tematyki godzin wychowawczych okazaіo siк, iї uczniowie pragn№ przede wszystkim tworzyж zwarty zespуі, aktywnie uczestniczyж w їyciu klasy, lepiej siк do siebie odnosiж, bardziej zїyж siк ze sob№.

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

Diagnoza grupy

Diagnoza, bкd№ca pierwszym etapem postкpowania terapeutycznego, miaіa na celu wyodrкbnienie sytuacji, ktуrym towarzysz№ negatywne emocje zaburzaj№ce kontakty rуwieњnicze w klasie szkolnej oraz lepsze zrozumienie jej funkcjonowania. W przyjкtej procedurze diagnostycznej znalazіy zastosowanie dwie metody: socjometryczna i projekcyjna. Techniki socjometryczne dostarczaj№ wiedzy na temat spoistoњci grupy oraz jej struktury. Spoistoњж grupy to przede wszystkim atrakcyjnoњж wzajemnych ustosunkowali pozytywnych b№dџ negatywnych miкdzy ludџmi wchodz№cymi ze sob№ w kontakty (Rozwojowe i sytuacyjne przesіanki... 1991, s. 38). Proponowane przez nas жwiczenia nawi№zuj№ce do badaс socjometrycznych skіaniaіy uczestnikуw grupy do dokonywania wyborуw pozytywnych, co w konsekwencji powodowaіo, iї o pozycji w grupie њwiadczyіa liczba dokonanych wyborуw. Do realizacji celуw naszego programu wystarczyіo zastosowanie technik socjometrycznych pozwalaj№cych ustaliж, ktуre z dzieci s№ izolowane lub odrzucane. One to bowiem stanowiіy przedmiot naszego szczegуlnego zainteresowania ze wzglкdu na ich zwykle niezaspokojone potrzeby akceptacji, bezpieczeсstwa i uznania spoіecznego, toteї dla prowadz№cych interesuj№ca byіa przede wszystkim struktura socjometryczna klasy szkolnej, czyli struktura atrakcyjnoњci (Mika 1982, s. 63). Spoistoњж grupy jest bowiem pochodn№ jej atrakcyjnoњci. Wysoki wskaџnik spoistoњci њwiadczy o tym, їe grupa zaspokaja wiкkszoњж potrzeb jej czіonkуw. Do badania spoistoњci grupy i jej struktury zastosowaіyњmy pytania socjometryczne oraz zabawy skіaniaj№ce uczniуw do dokonywania wњrуd swoich kolegуw pozytywnych wyborуw, np. zabawa w imiona z piіk№, czy teї „zaproszenie na puste miejsce".

Badanie pozytywnych ustosunkowaс poprzez zabawк nie daje jednak obiektywnego obrazu struktury atrakcyjnoњci interpersonalnej, poniewaї niektуrzy uczniowie o duїej wraїliwoњci, jak moїna przypuszczaж, mog№ dokonywaж wyborуw dbaj№c o uczucia osуb nie wybieranych. Zabawy te jednak pozwalaj№ zorientowaж siк, jak w toku zajкж zmienia siк poczucie wspуlnoty z klas№. Bardziej obiektywn№ technik№ socjometryczna od wspomnianych wyїej zabaw s№ pytania socjometryczne, np.:

— z kim chciaіbyњ siedzieж w іawce szkolnej?

— kogo zabraіbyњ na bezludn№ wyspк?

Badaj№ one strukturк atrakcyjnoњci interpersonalnej klasy, pozwalaj№ wyіoniж grupк uczniуw nie akceptowanych lub izolowanych.

Celem zajкж diagnostycznych, bкd№cych czкњci№ skіadow№ naszego programu, jest takїe zebranie informacji na temat doњwiadczeс urazowych uczniуw. Przeїyte urazy wpіywaj№ na sposуb funkcjonowania dzieci, miкdzy innymi w klasie szkolnej. Uraz, czyli њlad w psychice po przeїyciu sytuacji trudnej, daje okreњlone objawy. S№ to najczкњciej zaburzenia zachowania, silne reakcje emocjonalne nieadekwatne do bodџca; zachowania destrukcyjne (Sobolewska

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

1993). W konsekwencji urazowe doњwiadczenia utrudniaj№ nawi№zywanie satysfakcjonuj№cych kontaktуw spoіecznych, czy teї realizowanie wyznaczonych przez siebie celуw.

Badaj№c treњci urazowe uczniуw moїna stosowaж techniki projekcyjne. Projekcja to „wszelkiego rodzaju wyraїanie siebie" (Rembowski 1986, s. 28), toteї na podstawie uczniowskiego rysunku ujawniaj№cego nastrуj ucznia (wyboru kwiatka jako symbolu wіasnej osobowoњci, czy teї testu drzewa) uzyskuje siк wgl№d w psychikк dziecka i odkrywa siк jego stosunek do siebie i otaczaj№cej go rzeczywistoњci (Rembowski 1986, s. 32). Przy niewystarczaj№cej sprawnoњci prowadz№cych w posіugiwaniu siк technikami projekcyjnymi moїna wzbogaciж swoj№ wiedzк o dziecku, prosz№c je o interpretacjк sіown№ rysunku czy wybranego przezeс symbolu.

Zajкcia diagnostyczne zaplanowano wedіug nastкpuj№cego porz№dku:

czкњж wstкpna obejmowaіa zabawy utrwalaj№ce reguіy spotkania oraz жwiczenia sprzyjaj№ce wzajemnemu poznaniu siк (jedna z osуb prowadz№cych byіa nie znana uczniom);

czкњж diagnozuj№ca skіadaіa siк z takich gier i zabaw, ktуre mog№ dostarczyж prowadz№cym wiedzy na temat treњci urazowych uczniуw, sposobu funkcjonowania klasy, jak rуwnieї uњwiadomiж samym uczestnikom zajкж, їe kaїdy ma cechк, ktуra go wyrуїnia, ale s№ teї cechy wspуlne dla wszystkich;

czкњж zamykaj№ca zajкcia poњwiкcona byіa informacjom zwrotnym oraz zabawie daj№cej poczucie wspуlnoty grupowej.

Scenariusz zajкж diagnostycznych

Czкњжwstкpna

1. Ustalenie zasady zwracania siк do prowadz№cych.

2. Przedstawienie siк czіonkуw grupy wg wzoru:

Co lubiк

Imiк •

Czego nie lubiк? Materiaіy: kartki, flamastry.

Cel: krуtka autoprezencja uczestnikуw grupy, zaistnienie przez uїycie zaimka „ja".

Przebieg: uczestnik grupy zapisuje na kartce swoje imiк w formie, w jakiej chciaіby, aby do niego siк zwracaж. Na gуrze kartki zapisuje odpowiedџ na pytanie: „Co lubiк?", a na dole, pod imieniem — odpowiedџ na pytanie: „Czego nie lubiк?".

3. Zabawy w imiona z piіeczk№ (patrz s. 36, 3).

4. „Powiedz moje imiк". Materiaіy: koc.

Cel: zapamiкtanie imion, zabawa, wyrabianie refleksu.

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

Przebieg: klasa podzielona na dwa zespoіy (wskazana rуwna liczba osуb) ustawia siк w dwa rzкdy naprzeciw siebie — po obu stronach koca. Dwie osoby trzymaj№ koc na tyle wysoko, by stoj№cy naprzeciwko siebie nie widzieli siк. Gdy koc opada, kaїdy wykrzykuje imiк osoby, ktуra stoi przed nim. Ten, kto pierwszy wywoіa imiк, „przeci№ga" osobк stoj№c№ w przeciwnym rzкdzie do swojej grupy.

5. „Zaproszenie na puste miejsce". Materiaіy: krzesіa.

Cel: zapamiкtanie imion.

Cel diagnostyczny: dostarczenie informacji, kto najczкњciej jest zapraszany.

Przebieg: ustawiamy w krкgu wiкksz№ liczbк krzeseі, niї jest osуb. Osoba maj№ca po lewej rкce puste krzesіo zaprasza na nie osobк wypowiadaj№c zdanie: „miejsce po mojej lewej stronie jest puste i zapraszam na nie..." (podaje imiк osoby, ktуr№ chce zaprosiж).

6. „Zabawa w puzzle".

Materiaіy: puzzle zrobione z kartek pocztowych. Na kaїdej kartce napisana reguіa, zasada bycia ze sob№ „tu i teraz".

Cel: utrwalenie reguі bycia ze sob№ „tu i teraz". - ;

Przebieg: podzielenie grupy na siedem zespoіуw. Kaїdy zespуі otrzymuje kopertк z puzzlami. Zadaniem uczestnikуw jest uіoїenie rozsypanki i przeczytanie na gіos reguіy spotkania.

Czкњж diagnozuj№ca

1. Zabawa „Zgadnij, kto to?"

Cel: uњwiadomienie sobie, jak gікboka jest wzajemna znajomoњж zainteresowaс, upodobaс, charakterуw.

Przebieg: osoba z grupy opisuje w kilku sіowach swojego kolegк z klasy. Uczestnicy zgaduj№, kto to jest.

2. Жwiczenie „Jakim kwiatem jesteњ?" Materiaіy: kartki, kredki, flamastry.

Cel: pogікbienie samoњwiadomoњci uczestnikуw, poznanie, jaki obraz samego siebie ma kaїdy uczestnik zespoіu.

Przebieg: kaїdy z uczestnikуw rysuje kwiat, jakim chciaіby byж, a nastкpnie uzasadnia wybуr swojej wizji plastycznej.

3. Zabawa w butelkк. Materiaіy: butelka.

Cel: dostarczenie sobie na wzajem informacji wspieraj№cych, poznanie, co o sobie myњl№ uczestnicy.

Przebieg: osoba puszczaj№ca w ruch butelkк wymienia jedn№ dobr№ cechк osoby wskazanej przez butelkк.

4. Zagarnianie do krкgu. <

Cel: integracja grupy. Odpowiedџ na pytanie: jaki jest stopieс zintegrowania grupy?

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

Przebieg: uczestnicy rozproszeni po sali z rozpostartymi rкkoma zagarniaj№ osoby do њrodka krкgu.

5. Kwiatek.

Materiaіy: kredki, farby, flamastry, wyciкte kwiatki — pіatki i њrodki kwiatkуw.

Cel: poznanie cech i upodobaс wspуlnych dla wszystkich oraz rуїni№cych uczestnikуw („tacy sami, a jednak inni").

Przebieg: klasa dzieli siк na cztery zespoіy. Kaїdy zespуі w pierwszej fazie pracuje osobno. Jego zadaniem jest zapisanie na pіatkach narysowanego kwiatka cech i upodobaс rуїni№cych czіonkуw zespoіu, a na њrodku kwiatka cech wspуlnych. W drugiej fazie жwiczenia grupa ustala, ktуre cechy i upodobania s№ wspуlne dla wszystkich zespoіуw, a ktуre je rуїni№.

6. Malowanie nastroju.

Materiaіy: kredki, flamastry, plastelina, farby, kartony.

Cel: dokonanie wgl№du w siebie, wyraїenie za pomoc№ formy plastycznej siebie i swojego nastroju, zebranie informacji o wnкtrzu dziecka.

Przebieg: kaїdy z uczestnikуw maluje swуj nastrуj za pomoc№ dowolnej techniki. Nastкpnie omawia swуj rysunek na forum grupy, jeњli wyraїa na to chкж. , , •

7. Drzewko.

Materiaіy: test — drzewko, na ktуrym siedz№ w jego rуїnych miejscach, w rуїnym ukіadzie osoby.

Cel: zastanowienie siк nad sob№ i swoim miejscem w њwiecie, dostarczenie diagnozuj№cym informacji, jak uczestnicy zajкж widz№ siebie i swoje miejsce w њwiecie.

Przebieg: Kaїda z osуb na swoim drzewku podpisuje swoim imieniem miejsce, na ktуrym siedzi.

8. Pytania socjometryczne. •

Materiaіy: kartki z pytaniami socjometrycznymi, dіugopisy.

Cel: poznanie przez diagnozuj№cych miejsca kaїdego ucznia w grupie klasowej.

Przebieg: kaїdy z uczestnikуw udziela odpowiedzi na pytania: „Z kim chciaіbyњ siedzieж w іawce?", „Kogo zabraіbyњ na bezludn№ wyspк?".

Czкњж koсcz№ca zajкcia

1. Zabawa w:+,-, 0.

Materiaіy: sznurek, kartki ze znakami +, -, 0.

Cel: zebranie informacji zwrotnych dotycz№cych stopnia atrakcyjnoњci zajкж, potrzeby uczestniczenia w tego typu spotkaniach.

Przebieg: na postawione przez prowadz№c№ pytanie, uczniowie odpowiadaj№ ustawiaj№c siк w rz№dku z kartk№ z napisem: +, - lub 0.

2. Przekazywanie pr№du.

Cel: zakoсczenie zajкж w poczuciu wspуlnoty grupowej, w miіej atmosferze. . • • ' -.•..,..-.,• -.- .••'.. /;• .-•.;', ' ,,. ••':• -.... • '-

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

Realizacja zajкж diagnostycznych

Zajкcia diagnostyczne przeprowadzono w woln№ sobotк. O charakterze tych zajкж wychowawczyni poinformowaіa zarуwno mіodzieї jak i jej rodzicуw. Udziaі w жwiczeniach byі dobrowolny, a kontrakt uzgodniony i zawarty wczeњniej. Uczniowie zaakceptowali fakt, їe oprуcz wychowawcy pojawi siк nowa osoba, ktуra bкdzie wspуіprowadziіa gry i zabawy. Spotkanie trwaіo cztery godziny i miaіo miejsce w szkole, w pracowni teatralnej. Wziкіo w nim udziaі dwadzieњcia osуb, w tym rуwna liczba dziewcz№t i chіopcуw.

W czкњci wstкpnej zajкж diagnostycznych ustaliіyњmy z grup№ zasadк, їe miкdzy dzieжmi obowi№zuje zwracanie siк do siebie po imieniu, a do prowadz№cych np. pani Teresko, pani Gabrysiu. Nastкpnie poњwiкciliњmy czas na przedstawienie siк sobie w scenariuszu wedіug przyjкtego wzoru. Zaproponowane w tej formie жwiczenie pozwoliіo na њwiadom№, krуtk№ autoprezentacjк, zwerbalizowanie przez kaїdego uczestnika swoich upodobaс, zaistnienie przez uїycie zaimka „ja"; zauwaїenie, їe kaїdy istnieje jako osoba.

Podczas realizacji trzech kolejnych zabaw z imionami wprowadzono pewne modyfikacje. Autorem jednej z nich byі uczestnik grupy.i — co jest bardzo istotne — byіo to dziecko pozostaj№ce dotychczas w strukturze klasy na jej obrzeїach. W zabawie w imiona z piіeczk№ wprowadziі on zmianк polegaj№c№ na tym, їe ten, kto otrzymaі piіeczkк, powtarzaі po kolei imiona wszystkich osуb, ktуre juї rzucaіy. Ta innowacja pozwoliіa zarуwno chіopcu, ktуry j№ wprowadziі, jak teї innym uczestnikom poczuж siк wspуіodpowiedzialnymi za to, co siк tu i teraz dzieje. Daіa wiкksz№ satysfakcjк i podwyїszyіa poziom energii w grupie. W zabawie: „Powiedz moje imiк" zrezygnowaіyњmy z koca. Uczestnicy stawali tyіem do siebie i na klaњniкcie odwracali siк ku sobie. Wniosіo to nowe uwarunkowania (nie moїna przed sygnaіem obracaж siк, rozgl№daж na boki), jednoczeњnie pozwoliіo na wzrost zaufania w grupie, gdyї potrzeba dobrej zabawy zniwelowaіa ewentualn№ chкж korzystania z nieuczciwych sposobуw przeci№gania przeciwnikуw na swoj№ stronк. Podtrzymaіo to dobry nastrуj i їyczliwoњж w grupie. Жwiczenie: „Zaproszenie na puste miejsce" pozwoliіo zdiagnozowaж, kto, jako najczкњciej zapraszany, jest w klasie najbardziej lubiany. Kiedy wszyscy uczestnicy zmienili juї swoje miejsca, wprowadziіyњmy modyfikacjк zabawy. Zaproponowaіyњmy, by kaїdy wzi№і leї№c№ przed nim kartkк, wypisan№ przez osobк, ktуra zajmowaіa to miejsce przy przedstawianiu siк. Nastкpnie aby sprawdziі, czy s№ tam jakieњ cechy wspуlne z jego cechami. Prawie wszyscy znaleџli wypowiedzi, z ktуrymi siк identyfikowali. Pozwoliіo to na wyci№gniкcie wniosku, iї s№ cechy і№cz№ce rуїne osoby oraz cechy wіaњciwe tylko jednostkom. Byі to dobry punkt wyjњcia do innego жwiczenia, nazwanego umownie „Kwiatek", ktуrego celem byіo doњwiadczanie poczucia wspуlnoty przy jednoczesnym docenianiu cech indywidualnych. Elementem і№cz№cym czкњж wstкpn№ z czкњci№ diagnostyczn№ byіa zabawa utrwalaj№ca reguіy grupowe.

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

W czкњci diagnostycznej przeprowadzono osiem жwiczeс. W pierwszym: „Zgadnij kto to?" grupa miaіa okazjк uњwiadomiж sobie, jak gікboka jest znajomoњж wzajemnych zainteresowaс, upodobaс, charakterуw. Osoby odgaduj№ce wykazaіy siк duї№ umiejкtnoњci№ formuіowania pytaс, zaњ odpowiadaj№cy — trafnymi i wyczerpuj№cymi odpowiedziami. Zaowocowaіo to nowymi elementami, pogікbiaj№cymi wnikliwoњж diagnozy. Na przykіad okazaіo siк, їe Kasia nie ma przyjaciуі — co zostaіo wyraџnie zwerbalizowane przez klasк. Ten epizod zwrуciі uwagк prowadz№cych na dziewczynkк, ktуr№ postrzegano dotychczas jako osobк pozostaj№c№ zawsze w centrum zainteresowania swoich kolegуw i koleїanek. Jej їywioіowoњж, ogromne poczucie humoru moїna by teraz interpretowaж jako њwiadom№ walkк z samotnoњci№ i tкsknot№ za prawdziw№ przyjaџni№. Uczucie przykroњci, jakie wyraџnie odmalowaіo siк na twarzy Kasi, zauwaїyіy koleїanki, ktуre њwiadomie zadbaіy o poprawк nastroju dziewczynki. „Jakim kwiatem jestem?" — to nastкpne жwiczenie wnosz№ce sporo nowych informacji. Miaіo ono na celu pogікbienie samoњwiadomoњci uczestnikуw. Wiele osуb rysowaіo kwiaty, ktуre mog№ њwiadczyж o harmonii wewnкtrznej, cieple emocjonalnym. U innych ujawniaіo siк negatywne nastawienie do siebie, o czym moїe њwiadczyж kojarzenie swojej osoby na przykіad z kaktusem. Na szczegуln№ uwagк zasіuguj№ Anka i Јukaszek. Dziewczyna narysowaіa kwiat i podpisaіa rysunek: „Takiego kwiatka nie ma, dopiero siк urodzi", co byж moїe jest wyrazem њwiadomoњci przemiany wewnкtrznej. Јukaszek natomiast, chіopiec izolowany w klasie, okreњliі siebie jako „trawк, po ktуrej siк chodzi, ale nie niszczy siк jej, nie depcze", co moїna zinterpretowaж jako pragnienie, by nie byж upokarzanym.

„Zabawa w butelkк" miaіa na celu dostarczenie sobie wspieraj№cych informacji zwrotnych. Dzieci nie miaіy problemu ze sformuіowaniem dobrej informacji, natomiast wypowiedzi te byіy na tyle ogуlnikowe, їe moїna byіo je przypisaж wiкkszoњci osуb. Kolejna zabawa: „Zagarnianie do okrкgu" byіa przewidywana jako integruj№ca grupк, a osobom diagnozuj№cym miaіa dostarczyж wiedzy na temat stopnia jej zintegrowania. Жwiczenie powtуrzyliњmy trzy razy. W pierwszej prуbie kaїdy zadbaі praktycznie o siebie, chc№c jak najszybciej znaleџж siк w okrкgu. Жwiczenie zostaіo powtуrzone, po uprzednim podkreњleniu koniecznoњci zadbania o wszystkich. Przy powtуrnej prуbie uczestnicy zwrуcili uwagк na innych, ale jeden chіopiec wymkn№і siк grupie i potem samotnie walczyі o wejњcie do niej. Ze wzglкdu na niego жwiczenie powtуrzono jeszcze raz, ale bez zwrуcenia uwagi uczniom na ten fakt. Przebieg zabawy wskazywaі na to, їe wszyscy uczestnicy bardzo chcieli znaleџж siк wewn№trz okrкgu. Natomiast ci, ktуrzy pozostawali poza nim, wczeњniej zwykle zagarniali innych. Poniewaї robili to w istocie swoim kosztem, potem wdzierali siк sami. Podczas realizacji жwiczenia pt. „Kwiatek" caі№ klasк podzielono na cztery zespoіy, pracuj№ce niezaleїnie od siebie. Na podstawie ich pracy ustalono listк cech, ktуre і№cz№ wszystkich, cech, ktуre s№ wspуlne dla mniejszych grup, i cech indywidualnych. Pozwoliіo to uczestnikom na

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

stwierdzenie, їe wiele osуb posiada cechy wyrуїniaj№ce ich spoњrуd innych. Uњwiadomienie tego faktu uruchomiіo tendencje doњrodkowe i pozwoliіo na lepsze poczucie siк wszystkich w grupie. W czasie omawiania жwiczenia moїna byіo zaobserwowaж zmianк postaw w kierunku akceptacji cech indywidualnych.

Celem жwiczenia: „Malowanie nastroju" byіo dokonanie wgl№du w siebie i znalezienie formy na wyraїenie swojego obrazu. Uczestnicy mieli moїliwoњж wykorzystania kredek, flamastrуw, akwareli, plakatуwek, plasteliny. Wybrane przez dzieci techniki byіy nie tylko adekwatne do wyraїanej treњci, ale potкgowaіy ponadto wyrazistoњж wypowiedzi. Жwiczenie to dostarczyіo diagnozuj№cym najwiкcej wiedzy o kaїdym z uczestnikуw. Czкsto byіy to informacje zaskakuj№ce, nie potwierdzaj№ce wczeњniejszych spostrzeїeс wychowawcy. Dotyczyіo to przede wszystkim osуb nie sprawiaj№cych їadnych trudnoњci wychowawczych, ale teї dziecka nie umiej№cego zaadaptowaж siк w klasie. Dzieci bardzo dobrze funkcjonuj№ce, maj№ce nienagann№ opiniк, bкd№ce bardzo dobrymi uczniami, nie wchodz№ce w konflikty ani z grup№, ani z nauczycielami, okazaіy siк rozdarte przez problemy rodzinne. Natomiast dziecko negatywnie postrzegane w roli ucznia, sprawiaj№ce problemy pedagogom i џle funkcjonuj№ce w grupie rуwieњniczej, znajduje azyl w domu, rodzinк postrzega jako џrуdіo pozytywnych emocji i bezpieczeсstwa. Fakt, iї wszyscy uczestnicy mogli, oprуcz wypowiedzi plastycznej, dokonaж sіownej interpretacji przedstawienia, pozwoliі na zebranie szczegуіowych informacji o kaїdym z nich. Dzieci chкtnie mуwiіy o sobie, a grupa sіuchaіa z zainteresowaniem, w absolutnej ciszy, w atmosferze zrozumienia, zaciekawienia i zdziwienia, daj№c wypowiadaj№cym siк prawo do ich przeїyж.

Analiza testu socjometrycznego: „Drzewko" wykazaіa, їe prawie wszyscy postrzegaj№ siebie jako osoby pogodne, їyczliwe, otwarte. Nieco odmiennie wpisaіo siк dwoje uczniуw. Јukasz wyraџnie okreњliі siebie jako osobк zdystansowan№, co zaznaczyі dodatkowym podpisem: „Obserwator"; natomiast Ula trzyma siк kurczowo drzewa, jest wystraszona i oczekuje pomocy. Kilka osуb nie oddaіo karty z testem; niektуrzy zaњ zaznaczyli swoje pozycje nieadekwat-nie do zaobserwowanej ich sytuacji w grupie, co wskazywaіoby raczej na wizjк їyczeniow№ ich wypowiedzi. Piotruњ pomalowaі caі№ wybran№ przez siebie postaж na czerwono, przy czym podczas omawiania swojej pracy dotycz№cej nastroju utoїsamiі ten kolor z agresj№. Kilkoro uczniуw: Anka, Ewa, Јukaszek — wpisaіo siк w pozycje, ktуre zaskoczyіy wychowawcк. Ewa i Јukaszek nie zachowuj№ siк na co dzieс jak osoby wspieraj№ce; natomiast Anka robi wraїenie bardziej dbaj№cej o siebie niї „wyci№gaj№cej pomocn№ dіoс" do innych, mimo їe sama siebie tak postrzega.

Pytania socjometryczne umoїliwiіy wyci№gniкcie wniosku, iї w klasie nie ma lidera nieformalnego. Istniej№ zwi№zki przyjaџni (wzajemne wybory), ale duїo osуb pozostaje na obrzeїach grupy (piкж osуb nie otrzymaіo ani jednego wyboru, co stanowi prawie 1/4 klasy).

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

W czкњci podsumowuj№cej przeprowadzono dwa жwiczenia. Pierwsze dostarczyіo informacji zwrotnych dotycz№cych atrakcyjnoњci zajкж, drugie natomiast pozwoliіo zakoсczyж spotkanie w poczuciu wspуlnoty grupowej i w miіej atmosferze. Јaсcuch nie zostaі przerwany, kaїdy otrzymaі „pr№d", mimo їe wysyіany byі rуwnolegle z dwуch stron, co mogіo іatwo zakіуciж jego przebieg. Dzieci dbaіy o to, їeby жwiczenie prawidіowo przebiegaіo, byіy zadowolone z formy poїegnania.

Wnioski z zajкж diagnostycznych

Zajкcia diagnostyczne miaіy zweryfikowaж dotychczasowe obserwacje wychowawcy, rodzicуw, pedagoga szkolnego i nauczycieli ucz№cych w tej klasie, dotycz№ce zarуwno stratyfikacji grupy jak i jej potrzeb. Ponadto praca z caі№ grup№ umoїliwiіa zrozumienie funkcjonowania zespoіu oraz rozpoznanie sytuacji psychologicznej i spoіecznej dzieci na tle klasy. Zaproponowane жwiczenia speіniaіy rуwnieї funkcjк wgl№dow№ i integracyjn№ jako nierozerwalne i spуjne ze sob№. Diagnoza pozwoliіa na okreњlenie obszarуw, w ktуrych wystкpuj№ zaburzenia zachowania. Najwiкcej trudnoњci sprawiaіy relacje z rуwieњnikami (obszar „ja-rуwieњnicy"). Z ich analizy wynika, їe w klasie jest piкж osуb (Piotruњ, Јukaszek, Marcin, Szymon, Paweі), ktуre nie maj№ przyjaciуі, s№ izolowane, pozostaj№ na marginesie grupy. Nie maj№ oni moїliwoњci zaspokojenia takich potrzeb, jak bliskoњж z innymi ludџmi, bycie akceptowanym. W pytaniach socjometrycznych dokonywali jednostronnych wyborуw. Interpretuj№c swуj rysunek na temat wіasnego nastroju oraz poprzez wybуr kwiatka, ktуry najlepiej oddaje ich cechy, uczniowie ci ujawnili swoje osamotnienie, poczucie krzywdy, odczuwanie wrogoњci њwiata do siebie, brak swojego miejsca w otaczaj№cej ich rzeczywistoњci spoіecznej. Nieњmiaіoњж, obawa przed oњmieszeniem stwarzaіy osobom odrzucanym wyraџne trudnoњci w podjкciu жwiczenia czy w uczestniczeniu w zabawie. W obszarze „ja-ja" wskazuj№cym na stosunek do samego siebie zauwaїono u wielu osуb tendencjк do zaniїania samooceny, brak wiary we wіasne siіy, trudnoњci w mуwieniu o sobie. U tych samych osуb stwierdzono rуwnieї zaburzenia w obrazie samego siebie, ujmowanego w relacji ja-zadanie. Dopiero po dodatkowym zachкceniu i zapewnieniu, їe bкd№ miaіy satysfakcjк z podjкcia prуby, pokonywali barierк strachu przed brakiem akceptacji, przed ignorancj№ ze strony pozostaіych i wyњmianiem. Tylko jedna wypowiedџ ewidentnie ujawniіa zaburzony obszar: „ja-doroњli". Dziewczynka ta wskazaіa jednak na prawidіowe relacje w obszarze: „ja-rуwieњnicy".

Zaіoїenia teoretyczne programu interwencyjnego

W wyniku analizy materiaіu zebranego podczas zajкж diagnostycznych opracowano program odpowiadaj№cy na potrzeby tego zespoіu. Uznaіyњmy, їe

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

jego istot№ bкdzie integracja zespoіu, ze szczegуlnym uwzglкdnieniem wі№czenia do grupy uczniуw dotychczas odrzucanych i izolowanych oraz korektura ich urazowych s№dуw dotycz№cych relacji: ja-ja, ja-rуwieњnicy, ja-zadanie.

Mуwi№c o integracji zespoіu, czyli o procesie tworzenia siк caіoњci z elementуw, naleїy nawi№zaж do popularnego w nauce o maіych grupach terminu „spoistoњж". Wedіug S. Miki, spoistoњж grupy to istnienie grupy skіadaj№cej siк z czіonkуw — jako pewnej caіoњci. Mуwi№c wiкc o integracji zespoіu, mamy na myњli jego spoistoњж. Aby grupa byіa spoista, miкdzy jej czіonkami musz№ istnieж siіy przyci№gania (Mika 1982, s. 516). St№d teї spoistoњж jest pochodn№ jej atrakcyjnoњci. Inaczej mуwi№c, grupa jest spoista lub zintegrowana wtedy, gdy jest atrakcyjna dla jej czіonkуw. Zintegrowanie klasy sprowadza siк wiкc do nadania grupie takich cech, ktуre spowoduj№ wzrost atrakcyjnoњci grupy dla jej czіonkуw. Atrakcyjnoњж grupy zaleїy natomiast od dwуch czynnikуw: od stanu potrzeb czіowieka i od wіaњciwoњci grupy, ktуre pozwalaj№ mu na ich zaspokojenie (Mika 1982, s. 517). Zadaniem programu byіo wiкc stworzenie takich sytuacji w grupie, w ktуrych uczniowie bкd№ realizowaж swoje podstawowe potrzeby. Przyjmuj№c katalog potrzeb A. Masіowa (Siek 1986, s. 132) uznano, їe zbudowanie poczucia bezpieczeсstwa i wzajemnego zaufania w zespole jest koniecznym warunkiem powodzenia programu (Corey Schneider M., Corey G. 1995, s. 181), natomiast atrakcyjnoњж grupy wzroњnie wуwczas, gdy uczniowie bкd№ zaspokajaж w niej takie swoje potrzeby jak: potrzebк przynaleїnoњci, uznania, akceptacji i prestiїu. Zwiкkszeniu atrakcyjnoњci klasy sprzyja istnienie wewn№trz niej moїliwoњci zmiany pozycji w strukturze oraz zwiкkszenie przyjemnych, a zmniejszenie nieprzyjemnych interakcji (Mika 1982, s. 521). Moїna to osi№gn№ж poprzez zwiкkszenie czкstotliwoњci bezpoњrednich kontaktуw, umoїliwiaj№cych uczniom wzajemne poznanie siк, ze szczegуlnym zwrуceniem uwagi na satysfakcjonuj№cy styl porozumiewania. Zasady dobrego kontaktu, takie jak: nie oceniaж, nie uogуlniaж, nie interpretowaж, nie dawaж dobrych rad, skupiaж uwagк na sіowach partnera, mуwiж wprost, otwarcie wyraїaж swoje uczucia, potrzeby, propozycje, przekazywaж informacje zwrotne (Gut, Haman 1993, s. 34), przestrzegane w sposуb modelowy przez osoby prowadz№ce grupк, mog№ zwiкkszyж szansк powstania konstruktywnych relacji miкdzy rуwieњnikami. Umiejкtnoњci porozumiewania siк peіni№ bowiem doniosі№ rolк w ksztaіtowaniu autentycznych wiкzi miкdzyludzkich i poczucia zrozumienia (Јкcki, Szуstak 1996, s. 10).

Moїliwoњж awansu w grupie stwarza szansк wі№czenia do zespoіu i zaistnienia w nim dzieci izolowanych i odrzucanych. Zajmowanie najniїszej pozycji w strukturze socjometrycznej jest џrуdіem frustracji. Ј№czy siк ono bowiem z brakiem poczucia bezpieczeсstwa i uznania spoіecznego, z nisk№ samoocen№ i poczuciem maіej wartoњci oraz brakiem satysfakcji z uczestnictwa w grupie. Natomiast dla osoby akceptowanej spoіecznie uczestnictwo w grupie jest џrуdіem nagrуd, stymulatorem dziaіaс na rzecz grupy i przynaleїnoњci do niej. Sytuacja ta sprzyja identyfikacji jednostki z grup№ oraz internalizacji

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

norm grupowych. Toteї pozyskanie przez dzieci izolowane i odrzucane akceptacji grupy zwiкksza w ich odbiorze atrakcyjnoњж zespoіu oraz przyczynia siк do integracji klasy.

Szczegуlnie istotnymi жwiczeniami dla dzieci odrzucanych i izolowanych, znacz№cymi dla ich rozwoju emocjonalnego i spoіecznego, s№ zabawy wzmacniaj№ce poczucie wіasnej wartoњci i podnosz№ce samoocenк, a jednoczeњnie dokonuj№ce korekty s№dуw poznawczych w relacjach ja-ja i ja-rуwieњnicy.

Samoocena ksztaіtuje siк na podstawie danych pochodz№cych z dwуch џrуdeі. Jednym s№ doњwiadczenia jednostki, dziкki ktуrym przekonuje siк ona, na co j№ staж, jaka jest jej pozycja w grupie spoіecznej. Drugim natomiast — informacje pіyn№ce od innych ludzi, z ktуrymi siк zetknкіa (Psychologia 1979, s. 796). Pojкcie wіasnego „ja", a co za tym idzie, poczucie wіasnej wartoњci powstaje w wyniku uogуlnienia tych doњwiadczeс. Bior№c to pod uwagк, жwiczenia dostarczaj№ce doњwiadczeс spoіecznych trzeba zaprojektowaж w ten sposуb, aby uczeс mуgі z jednej strony zdobyж pozytywne doњwiadczenia w toku podejmowanej przez siebie aktywnoњci, w wyniku ktуrych moїe zrewidowaж obraz samego siebie, z drugiej strony — by mуgі zapoznaж siк z opini№ rуwieњnikуw na swуj temat, czyli by uzyskaі od swoich kolegуw i osуb prowadz№cych grupк informacje zwrotne, zwіaszcza pozytywne. Budowaniu wiкc adekwatnej samooceny sіuї№ takie zabawy zawarte w scenariuszu, jak: „Cebula", „Filiїanki", „Reporter", „Maszyna" (zob. s. 100, 101, 104). Waїnym elementem w budowaniu poczucia wіasnej wartoњci jest doњwiadczanie „bycia waїnym". Ma ono wyj№tkowe znaczenie dla jednostki, „poniewaї od tego, czy siк jest bardziej, czy mniej »waїnym«, zaleїy stopieс zaspokojenia wszelkich potrzeb. Dlatego czynniki, ktуre zwiкkszaj№ waїnoњж, s№ dla czіowieka szczegуlnie poї№dane, a czynniki, ktуre j№ zmniejszaj№, budz№ bardzo siln№ przykroњж i lкk" (Psychologia 1979, s. 797).

W grupie socjoterapeutycznej ksztaіtowaniu siк poczucia wіasnej wartoњci sprzyjaj№ rуwnieї takie zasady jak: „kaїdy ma prawo do swoich pogl№dуw", „kaїdy jest waїny", „nie oceniaj", „nie krytykuj", ,jedna osoba mуwi, a reszta sіucha".

Waїnym komponentem poczucia wіasnej wartoњci jest akceptacja ze strony otoczenia. Wystкpuje ona w formie uznania, aprobaty, dlatego teї d№їenie do umocnienia wіasnej wartoњci przejawia siк potrzeb№ uznania przez grupк. Nie-zaspokojenie potrzeby uznania moїe prowadziж do obniїenia odpornoњci psychicznej, zwіaszcza w sytuacji zagroїenia. Stwierdzono bowiem, їe osoby z nisk№ pozycj№ w strukturze socjometrycznej (odrzucane, izolowane) wykonuj№ zadania intelektualne gorzej niї osoby z wysok№ pozycj№, mimo czкsto wyїszego poziomu inteligencji (Psychologia 1979, s. 798). Poza tym istnieje zaleїnoњж pomiкdzy niezaspokojeniem potrzeby uznania a gotowoњci№ do dziaіania prospoіecznego. Zaistnienie w formalnej grupie rуwieњniczej dzieci odrzucanych lub izolowanych spoіecznie moїe wiкc wpіyn№ж takїe na sposуb ich funkcjonowania nie tylko w roli kolegi, ale rуwnieї ucznia. Do korekty s№dуw

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

poznawczych w relacji ja-zadanie, jednoczeњnie sіuї№cych podnoszeniu samooceny i wzmocnieniu poczucia wіasnej wartoњci, sіuїy trening zadaniowy. Uczestnictwo w realizacji zadania jest takїe okazj№ zaspokojenia takich potrzeb uczniуw jak potrzeba uznania, bycia waїnym, twуrczej ekspresji. Istotnym warunkiem doњwiadczenia korektywnego, daj№cym szansк zaistnienia treњci przeciwstawnych do treњci urazowych w relacji ja-zadanie, jest obdarzenie uczniуw zadaniami zgodnymi z ich moїliwoњciami, waїnymi dla koсcowego efektu, oraz uzyskanie pozytywnych informacji zwrotnych od wspуіuczestnikуw.

Poziom samoњwiadomoњci warunkuje samoocenк. Wiedza o sobie modyfikuje ludzkie zachowania, decyduje o losie czіowieka, wpіywa na ksztaіt jego їycia (Kozielecki 1986, s. 220-222). Dlatego teї poznawanie siebie powinno towarzyszyж czіowiekowi na drodze osobistego rozwoju. Takie жwiczenia jak: „Papierowe ja" czy „Ludzik" (zob. s. 101, 105) stwarzaj№ dzieciom okazjк do zastanowienia siк nad sob№, nad swoimi cechami charakteru i predyspozycjami. Jednoczeњnie pozwalaj№ zauwaїyж, їe kaїdy czіowiek, w tym rуwnieї i on sam, jest indywidualnoњci№, ale pewne cechy, umiejкtnoњci i upodobania і№cz№ go z innymi ludџmi.

Niezaspokojone podstawowe potrzeby psychiczne dziecka odrzucanego b№dџ izolowanego przez grupк sprzyjaj№ ksztaіtowaniu siк postaw obronnych, co utrudnia im nawi№zywanie prawidіowych kontaktуw interpersonalnych. Te postawy obronne manifestowaж siк mog№ miкdzy innymi zachowaniem agre sywnym, wynikaj№cym z silnie odczuwanego gniewu czy zіoњci. Przy zaіoїeniu, їe „wiкkszoњж zachowaс agresywnych dzieci i mіodzieїy ma charakter emocjonalny, nie zaњ instrumentalny", a „uczucie gniewu, zіoњci, wњciekіoњci jest reakcj№ na sytuacjк interpersonaln№" (Sawicka 1993, s. 1), wprowadzenie bloku жwiczeс umiejкtnoњci radzenia sobie z przykrymi uczuciami moїe poprawiж sytuacjк autsajderуw grupy. Zajкcia te wprawdzie nie rozwi№ї№ problemуw dzieci z tendencjami do zachowaс agresywnych, ale poszerz№ wiedzк

0 samym sobie i ewentualnie ukierunkuj№ pracк nad sob№ dzieciom zbyt impulsywnie reaguj№cym. Duї№ rolк w ksztaіtowaniu wewnкtrznej kontroli emocjonalnej dzieci moїe odegraж wychowawca klasowy, chociaїby poprzez docenianie kaїdej konstruktywnej reakcji dziecka na sytuacjк trudn№, konfliktow№, z ktуr№ prуbuje ono siк zmierzyж.

Skonstruowaniu programu na potrzeby jednej klasy przyњwiecaіa idea zmiany pozycji w strukturze socjometrycznej dzieci izolowanych, odrzucanych

1 korekty ich s№dуw urazowych dziкki mechanizmom grupowym i sytuacjom korekcyjnym. Bior№c pod uwagк fakt, їe drogi komunikacyjne w grupie і№cz№ dzieci o wysokiej pozycji w strukturze socjometrycznej, natomiast „blokada" wystкpuje na poziomie dzieci o niskiej pozycji, stwarzanie sytuacji sprzyjaj№cych wzajemnemu poznaniu jest warunkiem koniecznym do pozyskania przez dzieci odrzucane i izolowane akceptacji grupy, poniewaї gdy ludzie rozmawiaj№ ze sob№ szczerze i sіuchaj№ siк nawzajem, wуwczas rozumiej№ siк i nabieraj№ umiejкtnoњci wspуіodczuwania (Aronson 1987, s. 346).

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

Nie zaspokojona potrzeba akceptacji jest џrуdіem frustracji, ktуrej konsekwencj№ s№ najczкњciej zachowania agresywne. Te z kolei utrudniaj№ kontakty interpersonalne, ktуrych brak wpіywa na niezaspokojenie potrzeby akceptacji. Jak widaж, jest to ci№g wywoіuj№cych siк nawzajem zjawisk, przypominaj№cy bікdne koіo. Wyjњciem z tej sytuacji, a zarazem pierwszym krokiem w korygowaniu doњwiadczeс dzieci izolowanych i odrzucanych jest wіaњnie stworzenie moїliwoњci nawi№zania przez nie satysfakcjonuj№cych kontaktуw. Fakt, їe s№ sіuchane przez rуwieњnikуw, wspiera ich poczucie bycia zrozumianym, a jednoczeњnie zmniejsza poziom frustracji.

Przedstawiony ci№g zdarzeс wyznaczyі wiкc ukіad жwiczeс i zabaw, ktуre z jednej strony miaіy zaspokajaж potrzebк kontaktu dzieci odrzucanych i izolowanych, z drugiej — dostarczaж doњwiadczeс koryguj№cych urazowe s№dy poznawcze, wzmacniaj№cych ich poczucie wіasnej wartoњci i podnosz№cych samoocenк.

Program interwencji korekcyjnej

Ph. Jackson stwierdza, iї „klasa szkolna rzadko bкdzie wziкta za coњ innego niї to, czym jest w rzeczywistoњci. Nikt, kto wchodzi do niej, nie pomyњli, їe jest w salonie, sklepie czy na stacji kolejowej. Nawet gdyby ktoњ wszedі o pуіnocy lub kiedykolwiek gdy nie ma ludzi (...), nie miaіby kіopotu ze zrozumieniem, co zwykle w tym pomieszczeniu ma siк odbywaж. Nawet pozbawiona cech (...) klasa jest klas№" (za Janowski 1995, s. 72). Dlatego teї nasz program interwencyjny, inicjuj№cy proces zmiany stratyfikacji w grupie i wypracowuj№cy nowy model wspуіpracy klasy z wychowawc№, realizowany byі poza szkoі№, w warunkach obozowych, w klubie sportowym na malowniczym terenie, nad jeziorem blisko lasu.

Obуz socjoterapeutyczny, w ktуrym wziкіo udziaі dwadzieњcia osуb, trwaі trzy dni. Zajкcia odbywaіy siк w blokach, pozostaіy czas spкdzaliњmy na organizowaniu posiіkуw, zabawie i sprz№taniu.

Aby proces socjoterapeutyczny mуgі przebiegaж prawidіowo, trzeba odblokowaж emocje, ktуre uniemoїliwiaj№ zajњcie zmian w sferze poznawczej i be-hawioralnej; doprowadziж do sytuacji, w ktуrej uczucia zostan№ zwerbalizowane. Dlatego pierwszy blok, po krуtkiej czкњci wprowadzaj№co-integracyjnej, w caіoњci poњwiкcono komunikacji.

W drugim bloku znalazіy siк жwiczenia o funkcji koryguj№cej niekorzystne s№dy poznawcze. Stworzyіyњmy sytuacje, w ktуrych kaїdy mуgі siк przekonaж, їe moїe byж postrzegany pozytywnie (np. zabawy „Cebula", „Zwierzкta"), kaїdy jest waїny i potrzebny (np. zabawa „Maszyna").

W trzecim bloku (pierwszym w drugim dniu) zaplanowano жwiczenia, ktуre mog№ pomуc w zdobyciu umiejкtnoњci konstruktywnego rozіadowania napiкж, a w czwartym — sіuї№ce rozwijaniu samoњwiadomoњci (np. „Papiero-

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

we ja") oraz pobudzaniu wraїliwoњci na sprawy innych ludzi i ksztaіtuj№ce umiejкtnoњci wspуіpracy. W tym bloku przewidziano rуwnieї duїo czasu na zabawy integracyjne, ktуre wystкpuj№ we wszystkich blokach, aby caіy czas tworzyж i podtrzymywaж atmosferк akceptacji i bezpieczeсstwa, ktуra wedіug H.S. Sullivana jest warunkiem si ne №ua non prawidіowego rozwoju kaїdej jednostki ludzkiej (Јobocki 1990, s. 23).

Pi№ty blok miaі charakter zadaniowy zwi№zany z przygotowaniem sali, wspуlnej kolacji, wrуїb i programu artystycznego maj№cego umiliж Wieczуr Andrzejkowy. Zajкcia tak skonstruowano, aby wszyscy w grupie mogli zaistnieж, zaspokoiж swoj№ potrzebк afiliacji. Ostatni dzieс" poњwiкcono informacjom zwrotnym. Wspуlne doњwiadczenia, wysoki poziom bezpieczeсstwa i zaufania w grupie pozwoliіy kaїdemu dowiedzieж siк czegoњ o sobie od swoich rуwieњnikуw, a takїe od prowadz№cych zajкcia.

Realizacja programu

W dniu wyjazdu wszyscy uczestnicy obozu zebrali siк pod szkoі№. Przybyli rуwnieї rodzice, ktуrzy dysponowali samochodami i zawieџli nas do oњrodka. Podrуї byіa bardzo krуtka ze wzglкdu na nieznaczn№ odlegіoњж i przebiegaіa sprawnie. Nikt siк nie spуџniі, wszyscy byli w wyњmienitych humorach. Wnкtrze budynku nie byіo atrakcyjne, toteї nastroje opadіy. Po ulokowaniu siк czкњж osуb natychmiast wymyњliіa sobie zajкcia: cztery dziewczyny i trzech chіopcуw skupiіo siк wokуі graj№cej na gitarze Ani, dwaj inni instalowali sprzкt graj№cy. Na informacjк, їe naleїy posprz№taж, nie zareagowali. Ula stwierdziіa: dla wszystkich nie ma zajкcia, a my wykorzystujemy czas twуrczo. Przez kilka minut prуbowaіa przeforsowaж swoje racje, podwaїaj№c zasadnoњж wspуlnej pracy i tіumacz№c, їe oni nikomu nie przeszkadzaj№. Sіuchaіyњmy tego wywodu nie komentuj№c, natomiast zareagowaіy pozostaіe dziewczyny. Jako pierwsze wstaіy Iza z Agnieszk№ mуwi№c, їe trzeba przygotowaж salк. Ania bez sіowa schowaіa gitarк. W tym momencie Ula przestaіa dyskutowaж, wyszіa do drugiej sali i zajкіa siк swoim plecakiem. Byіa wyraџnie niezadowolona z takiego obrotu sprawy (braku poparcia ze strony dziewcz№t i w zwi№zku z tym samotnej, nikomu niepotrzebnej walki). Swoje niezadowolenie wyraїaіa pozoruj№c pracк. Nie byіo to jednak zachowanie manifestacyjne i nikt z mіodzieїy nie zwracaі na ni№ uwagi. Ten epizod staі siк dla nas sygnaіem, by polecenia kierowaж personalnie lub w formie pytania, np.: Kto poustawia krzesіa? Wtedy reakcje byіy natychmiastowe. Jeszcze raz przekonaіyњmy siк, їe informacje musz№ byж konkretne, polecenia dookreњlone, a nie ogуlnikowe, typu „przygotujcie salк". Gdy Paweі spytaі, co trzeba zrobiж? i uzyskaі odpowiedџ z wyliczeniem czynnoњci (stoіy ustawiж pod oknami i іawy przenieњж do drugiej sali itp.), od razu zgіaszali siк chкtni do wykonania konkretnych czynnoњci, a i prace bardzo szybko zostaіy wykonane. Tak wiкc w atmosferze

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

wrzawy i trochк bezіadnej krz№taniny udaіo nam siк przygotowaж pomieszczenia, ktуre — czyste i uporz№dkowane — wydaіy siк przytulniej sze.

O godzinie jedenastej przyst№piіyњmy do realizacji pierwszego bloku zajкж. Na wstкpie przedstawiіyњmy cele obozu:

— jesteњmy tu, aby pracowaж nad integracj№ klasy, їeby na zakoсczenie roku, ktуry bкdzie jednoczeњnie finalizowaж pobyt w szkole podstawowej, wszyscy mogli siк razem bawiж, jako zgrany zespуі;

— chcemy, by te trzy dni minкіy w przyjemnej atmosferze, byњmy zdobyli pozytywne doњwiadczenia, ktуre mogіyby zaowocowaж w innych sytuacjach.

Dodaіyњmy, їe w tym celu stworzymy normy, ktуre bкd№ nas obowi№zywaіy przez trzy dni wspуlnego pobytu. Zaznaczyіyњmy, їe ustalamy je po to, aby nam byіo dobrze i bezpiecznie.

Zaproponowaіyњmy podziaі grupy na cztery podzespoіy. Od razu wyst№piіy trudnoњci. Szymon i Paweі nie chcieli nigdzie doі№czyж. Јukaszek, Piotruњ, Marcin J. zostali niejako przez los poі№czeni, gdyї pozostali ustalili juї swoje skіady. W konsekwencji ta pi№tka stworzyіa zespуі — przy czym Szymon z Pawіem doі№czyli po kilkakrotnych naszych zachкtach. Szymon caіy czas siк њmiaі, mruczaі pod nosem, nie uіoїyі їadnej normy; mуwiі, їe to nie ma sensu, gdyї normy byіy juї ukіadane na poprzednich zajкciach. Marcin odpowiedziaі mu, їe maj№ to byж normy na te trzy dni. W rezultacie zapisali trzy normy znane z poprzednich zajкж. Przy omawianiu Јukaszek powiedziaі, їe maj№ to samo co inni. Piotruњ nie odzywaі siк wcale, Paweі reagowaі њmiechem na „mruczan-ki" Szymona. W efekcie pracowaі Јukaszek z Marcinem. Gdy grupki skoсczyіy pracк, wszystkie reguіy spisaіyњmy na wielkim arkuszu szarego papieru, ktуry zostaі powieszony na њcianie. Powstaіy nastкpuj№ce normy grupowe:

1. Kaїdy sprz№ta po sobie (punkt draїliwy — іazienka).

2. Kaїdy ma prawo do swoich pogl№dуw.

3. Jedna osoba mуwi, reszta sіucha.

4. Mуwimy o sobie „ja"; mуwimy do siebie po imieniu.

5. Aktywny udziaі w zajкciach.

6. Budujemy wzajemne zaufanie.

7. Wspieramy siк wzajemnie (szanujemy).

8. Nie krytykujemy.

9. Nie budzimy nikogo przed godzin№ 9 (chyba, їe chrapie). Cisza nocna od godziny 23°°. >•-:•,

10. Nie dokuczamy sobie. .<••.-.

11. Nie kіamiemy.

12. Dbamy o wzajemne bezpieczeсstwo (fizyczne i psychiczne). : Zabawa w „Zzum" zostaіa odebrana bardzo sympatycznie. Mіodzieїy sp>

dobaіo siк „zaczarowane sіowo" i jak siк pуџniej okazaіo, staіo siк ono syn bуlem akceptacji, radoњci, wyrazem pokonywania trudnoњci, dodawania odw gi — klasowym sіowem-kluczem.

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

Przy wypychaniu liny symbolizuj№cej odrzucenie trosk i zajкcie siк tylko tym, co jest „tu i teraz" Agnieszka stwierdziіa, їe: „Nie zawsze moїna siк oderwaж od wszystkiego". Zwrуciіo to nasz№ uwagк, jednak nie zajкіyњmy siк tym problemem.

„Wielka Pardubicka" pozwoliіa na odreagowanie napiкcia. Wszystkim zrobiіo siк bardzo miіo i radoњnie z powodu wygranej, ktуra byіa udziaіem kaїdego z uczestnikуw. Kilka osуb gіoњno wyraziіo ulgк i sіowa uznania z tego powodu.

Do жwiczenia „Rysunek" grupa przyst№piіa z zaciekawieniem. Wersja niewerbalna wywoіaіa jednak duїe napiкcie. Chіopcy, ktуrzy nie odnosili zbyt wielu sukcesуw, zaczкli siк zniechкcaж („gіupie zajкcie"). Dopiero kiedy siк okazaіo, їe zadanie nie jest omawiane pod k№tem udanego eksperymentu, їe kaїdy sam moїe sprawdziж, jak mu siк powiodіo, atmosfera zrobiіa siк przyjemniejsza. Do wersji B wszyscy znowu podeszli chкtnie, przy czym Јukasz K. stwierdziі, їe dobrze byіoby zmodyfikowaж zadanie i wykonaж je jeszcze raz і№cz№c oba przekazy. Zgodziіyњmy siк na tк propozycjк, ale okazaіo siк to decyzj№ bікdn№. Pod koniec жwiczenia wszyscy byli juї co najmniej zniechкceni. I w takiej atmosferze zaczкіyњmy mini-wykіad o sposobach porozumiewania siк. Czкњж psychoedukacyjna zdecydowanie okazaіa siк zbyt trudna. Wszyscy siedzieli jak na przysіowiowym „tureckim kazaniu" i zdecydowanie w grupie narastaі opуr. Obie byіyњmy bezradne. Blok o komunikacji, ktуry uznaіyњmy za najwaїniejszy, nie tylko nie uіatwiaі porozumienia, a wrкcz przeciwnie — pogarszaі. Duїo osуb zaczкіo sygnalizowaж, їe to nudne. Poniewaї sytuacja pogarszaіa siк, postanowiіyњmy zrobiж przerwк. Stwierdziіyњmy brak celowoњci kontynuowania tego bloku, gdyї nie dawaі on nikomu satysfakcji, nuїyі i naleїaіoby poњwiкciж wiele czasu, by osi№gn№ж efekt. Postanowiіyњmy, їe po przerwie zrobimy jeszcze jedno z zaplanowanych zadaс (nadawanie komunikatуw: „Ja"), a potem — w miejsce zaplanowanych жwiczeс — krуciutk№ relaksacjк.

Gdy wrуciіyњmy do sali, wiele osуb z widoczn№ niechкci№ zajкіo swoje miejsca. Zaproponowane жwiczenie nie poprawiіo nastroju. Byіo trudne, dzieci miaіy problemy z przeіoїeniem komunikatуw. Piotruњ, Szymon, Paweі i Јuka-szek mуwili z agresj№ w gіosie, їe „to jest bezsensowne, idiotyczne, nikomu niepotrzebne". Czкњж dzieci siedziaіa nad kartkami, nic nie robi№c. Stwierdziіyњmy, їe pierwsze trzy zdania sprуbujemy zrobiж wspуlnie. Wуwczas Ula gіoњno powiedziaіa, їe chyba wie, jak przeіoїyж informacjк na poї№dan№. Nieњmiaіo padaіy takїe propozycje od innych. Zrobiliњmy czкњж жwiczenia i ostatnie dwa zdania kaїdy przeіoїyі juї samodzielnie. Gra „Rуїa" rozіadowaіa napiкcie. Wszyscy wygodnie usiedli, zamknкli oczy. Po sіowach: „Odrzucasz kolce (...) kaїdy moїe ciк dotkn№ж" — twarze wypogodziіy siк. Przerwк obiadow№ poњwiкciіyњmy omуwieniu przebiegu zajкж. Zgodnie stwierdziіyњmy, їe nastкpne жwiczenia, ktуre mamy zaplanowane, powinny wzbudziж wiкcej pozytywnych emocji, gdyї s№ duїo bardziej atrakcyjne. Nie moїemy teї pomijaж

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

prуb uzyskania informacji zwrotnych (a tak siк staіo), gdyї pomagaj№ one w rozwi№zywaniu sytuacji konfliktowych, wyjaњniaj№ nieporozumienia zarуwno miкdzy uczestnikami, jak teї miкdzy mіodzieї№ a prowadz№cymi i bez nich nie zmienimy charakteru relacji ani miкdzy klas№ i wychowawc№, ani miкdzy rуwieњnikami.

Z niepokojem weszіyњmy na zajкcia po przerwie, ktуre rozpoczкіy siк od „Termometru" — jako wskaџnika nastrojуw. Zaproponowaіyњmy жwiczenie, okreњlaj№c nasze samopoczucie w skali -60 do +60, na — Gabrysia +20, Teњka +15. Jakieї byіo nasze zdumienie, gdy pierwszy podszedі do planszy Marcin — chіopiec, ktуry nie braі udziaіu w zajкciach diagnostycznych i dopiero w ostatniej chwili zdecydowaі siк na wziкcie udziaіu w „biwaku", wyizolowany z klasy — postawiі kreskк i wpisaі swoje imiк przy +50. Kilka osуb przy swoich imionach narysowaіo zabawne rysunki ... Byіyњmy zaskoczone, po zajкciach, ktуre ktуry uznaіyњmy za poraїkк — takie wyznaczniki nastroju! Moїe spowodowaіo to „odrzucenie kolcуw" z krzaka rуїy, moїe przerwa, a moїe grupa nas wsparіa — doњж, їe to жwiczenie „przeіamaіo lody" i do godziny 19°° wszyscy њwietnie siк bawiliњmy. Жwiczenia ruchowe: „Zgadnij, kto prowadzi?" i „Saіatka owocowa" wyzwoliіy w grupie energiк. Wszyscy byli pozytywnie nastawieni i przy „Cebuli" nie byіo najmniejszych problemуw z zauwaїeniem jakiejњ pozytywnej cechy i opowiedzeniem o niej partnerowi stoj№cemu naprzeciwko. Nastкpnie przeprowadziіyњmy rundkк. Padaіy wypowiedzi: < '

— to bardzo przyjemne, gdy sіyszк coњ miіego;

— lubiк mуwiж miіe rzeczy; •';.'••

— podobaіo mi siк жwiczenie i to, co usіyszaіem.

Przy „Ludziku" byіo duїo њmiechu, poniewaї niektуre papierowe postacie wygl№daіy bardzo nieproporcjonalnie, ale nikomu to nie przeszkadzaіo. Caіy czas trwaі dobry nastrуj, kaїdy zdobyі duїo podpisуw, a jeїeli z jak№њ cech№ inni siк nie identyfikowali, np. „jestem wegetariank№" — byі to raczej powуd do dumy niї zmartwienia. Po „Kwiatku" wszyscy pamiкtali z zajкж diagnostycznych, їe takie cechy nas indywidualizuj№. Piotruњ, ktуry miкdzy innymi wpisaі w swojego ludzika: „џle siк uczк, џle biegam", otrzymaі wsparcie od Јukasza K., ktуry powiedziaі: „zawsze zdajesz", i Marcina J., ktуry wpisaі „dobrze grasz w siatkк". Dla Piotra byіy to informacje szczegуlnie znacz№ce, zajmowaі on bowiem najniїsz№ pozycjк w klasie, byж moїe ze wzglкdu na bardzo agresywne zachowanie w stosunku do innych. Podczas zabawy w supіy, ktуrej celem byіo poczucie wspуlnoty i bliskoњci, mogіyњmy zaobserwowaж, їe wskaџnik bezpieczeсstwa w grupie jest doњж wysoki. Natomiast w grze „Tratwa" mіodzieї podzielona na zespoіy (sami tego dokonali) nie wykazywaіa zachowaс opiekuсczych. Kaїdy myњlaі o sobie, nie obserwowaі innych. Reporterzy stanкli na wysokoњci zadania i sprawnie przedstawiali swoich partnerуw. Niestety Szymon prawie kaїd№ wypowiedџ komentowaі, wyњmiewaі. Sam niewiele powiedziaі o Pawle, ktуrego miaі przedstawiж. Podczas przecho-

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

dzenia „przez kіadkк" zauwaїyіyњmy, їe dziewczynki nie boj№ siк kontaktu fizycznego, dbaj№ o siebie nawzajem, podtrzymuj№ jedna drug№, їeby їadna nie wpadіa w przepaњж. Chіopcy natomiast swoje zaїenowanie koniecznoњci№ dotyku nadrabiali pomysіowoњci№, np. rozsunкli іawki w taki sposуb, їe stworzyіa siк „dodatkowa przepaњж", ktуr№ przeskakiwali, „l№duj№c" od razu na drugim brzegu; albo czekali, aї przejdzie jeden, i dopiero przechodziі drugi. Tylko dwуch chіopcуw spychaіo siк z „kіadki". Przy „Maszynie" trzeba byіo ponownie podzieliж siк na zespoіy. Utworzyіy siк grupki mieszane. Piotruњ, Јukaszek, Paweі, Szymon i Marcin J. stworzyli zespуі, ktуry miaі najwiкksze problemy z zadaniem. Szymon wyњmiewaі pomysі, Paweі go popieraі, Јukaszek siк nie odzywaі, a Piotruњ prуbowaі zmotywowaж caі№ czwуrkк do pracy. Wyraџnie byіo widaж, їe chіopcy siк wstydzili, co doprowadziіo do skanalizowania pomysіуw i sparaliїowania moїliwoњci twуrczych. Dwa pozostaіe zespoіy pracowaіy bez oporуw. Najciekawsz№ „maszynк", ktуra „myіa owoce, wkіadaіa do sіoikуw, zakrкcaіa sіoiki, przylepiaіa etykietki i odstawiaіa gotowy produkt na taњmк", skonstruowaі zespуі pracuj№cy w osobnym pomieszczeniu. Dostali teї najwiкcej braw. To nie poprawiіo nastroju wymienionej wczeњniej pi№tce. Tym bardziej їe u wiкkszoњci osуb utrzymywaі siк dobry nastrуj i zaczкto siк irytowaж oporami — odrzucanych dotychczas — chіopcуw. Nie doњж tego — ich prezentacja nie naleїaіa do udanych. I chociaї otrzymali brawa, do жwiczenia „Zwierzкta" przyst№piliњmy w atmosferze lekko narastaj№cego napiкcia. Kiedy wszyscy wyci№gnкli kartki z narysowanymi zwierz№tkami i wypisali cechy charakteryzuj№ce wedіug nich dan№ postaж, kolejne osoby prezentowaіy pracк odczytuj№c wypisane okreњlenia i prуbuj№c odgadn№ж, kto z rуwieњnikуw jest autorem rysunkуw. Jedni nie mieli problemуw z identyfikacj№, innym pomagaіa grupa typuj№c bohaterуw prac. Szymon natomiast wyeksponowaі negatywne cechy zwierz№tka przez siebie wylosowanego. Spytany, czy wymienione cechy to wedіug niego pozytywy, zareagowaі wzruszeniem ramion. W grupie zapanowaіa absolutna cisza. Dagmara, ktуra byіa autork№ rysunku, wyrwaіa koledze kartkк. Nie zmieniіo to jednak sytuacji Szymona. Odwoіaіyњmy siк do norm i instrukcji, chіopiec miaі ponownie zastanowiж siк nad жwiczeniem. Przy pomocy zespoіu i naszej udaіo mu siк ustaliж kilka pozytywуw. W tym momencie byіa okazja do zwrуcenia grupie uwagi, їe жwiczenia maj№ sens wtedy, gdy s№ wykonywane zgodnie z instrukcj№. Grupa zaczкіa biж brawo. Agnieszka powiedziaіa, їe s№ to oklaski dla nas za to, їe konsekwentnie wymagamy prawidіowego wykonania zadania. Zaproponowaіyњmy rundkк. Zespуі byі usatysfakcjonowany rozwi№zaniem problemu, і№cznie z Szymonem, ktуry pokonaі trudnoњci, otworzyі siк prosz№c o pomoc, co docenili pozostali, podsuwaj№c pomysіy, toteї informacje zwrotne byіy pozytywne. Wszyscy byli zadowoleni z tego bloku zajкж, podkreњlali, їe byі ciekawszy niї poprzedni. Spytaіyњmy, kto chciaіby zaznaczyж zmianк nastroju na termometrze. Nie byіo ochotnikуw. Przypomniawszy, їe cisza nocna obowi№zuje wedіug ustaleс o godzinie 23, uznaіyњmy dzieс pracy za zakoсczony.

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

Jedno wydarzenie, ktуre miaіo miejsce po zajкciach zaabsorbowaіo nas. Po kolacji doszіo do bуjki miкdzy Јukaszem a Piotrusiem. O tym wydarzeniu poinformowaі Paweі. Reszta grupy bacznie nas obserwowaіa, ciekawa naszej reakcji. Trzeba byіo interweniowaж. Przypomniawszy wszystkim o zasadach wspуlnego pobytu, poprosiіyњmy chіopcуw do naszego pokoju, by wyjaњniж okolicznoњci zajњcia. W pierwszej fazie rozmowy chіopcy przekrzykiwali siк, podaj№c fakty dotycz№ce zdarzenia. Sіuchaіyњmy bez komentarzy. Kiedy opadіy emocje, zadawaіyњmy pytania i parafrazowaіyњmy odpowiedzi. Јukaszek, ktуry byі mniej agresywny w kontakcie, szybko stwierdziі, їe moїe przeprosiж Piotra. Zadeklarowaі, їe bкdzie zachowywaі siк zgodnie z ustaleniami. Piotruњ natomiast zwierzyі siк ze swoich problemуw zwi№zanych z jego funkcjonowaniem w klasie. Mуwiі, їe nikt go nie lubi, prawie wszyscy mu dokuczaj№, wyњmiewaj№ siк z niego, nikt mu nie chce niczego poїyczyж, wytіumaczyж. Wszyscy wokуі maj№ do niego negatywny stosunek, dlatego on siк broni. Na pytanie, jak siк broni, odpowiedziaі, їe bije, jest agresywny, bo taki musi byж. Wyznaі rуwnieї, їe z gуry jest w stanie przewidzieж zarуwno to, jak ktoњ zareaguje na jego osobк, jak i swoje zachowanie w nastкpstwie zdarzeс. Zaproponowaіyњmy wiкc przeprowadzenie doњwiadczenia, ktуre miaіo na celu pokazanie, їe trudno przewidzieж, jak czіowiek zachowa siк w danej sytuacji i їe nie wszyscy reaguj№ w taki sam sposуb. Piotruњ miaі zadanie zadawaж pytania, a pozostaіe osoby (w tym teї i Јukaszek) odpowiadaіy na pytania zapisuj№c odpowiedzi. Przed przeczytaniem ich na gіos, Piotruњ podawaі swoj№ wersjк naszych odpowiedzi. Okazaіo siк, їe nikt nie zareagowaі zgodnie z jego przewidywaniami. W efekcie tego doњwiadczenia i wspуlnej rozmowy chіopiec stwierdziі, їe „skruszaі". Zapytany, co to znaczy, wyjaњniі: „Byіem jak lуd. Teraz popкkaіem. S№ szczeliny. Zastanowiк siк nad tym". Podobaіa siк nam ta metafora. Wyraziіyњmy mu nasze uznanie. Po powrocie chіopcуw do sali, w ktуrej reszta mіodzieїy bawiіa siк przy muzyce, do pokoju zapukaі Szymon i Paweі. Obydwaj chcieli porozmawiaж, poniewaї nie lubi№ taсczyж i nudzili siк. Gdy jedna ze wspуіprowadz№cych wyszіa do bawi№cych siк uczestnikуw, chіopcy zwierzyli siк wychowawczyni ze swoich kіopotуw z nauk№. Rozmowa toczyіa siк wokуі sposobуw radzenia sobie z takimi problemami. Po pewnym czasie do dyskutuj№cych powrуciіa druga z osуb prowadz№cych. Chіopcy wyrazili zgodк na wі№czenie jej do rozmowy. Szymon zwierzyі siк, їe uwielbia lataж, uciekaж („lataj№c moїna oderwaж siк od wszystkich spraw"), boi siк dorosіego їycia, nie chce mieж rodziny, „bo po co ma kogoњ unieszczкњliwiaж", nie wytrzymuje dіugo w swoich postanowieniach, chciaіby wsi№њж na motor i jechaж, jechaж, uciekaж, jechaж coraz szybciej i szybciej, aї „wszystko pozostanie za mn№ i nic przede mn№".

Efektem rozmowy z Szymonem i Pawіem byіo ustalenie nastкpnych krokуw w postкpowaniu, ktуre miaіo na celu zorganizowanie im pomocy w nauce. Nasi rozmуwcy wyszli ze њwiadomoњci№, їe ich wysіuchano, co wydawaіo siк dla nich bardzo waїne. Poza tym cieszyli siк, їe nastкpnego dnia bкd№

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

mogli z jedn№ z nas pуjњж do sklepu. Wielokrotnie upewniali siк, czy nie zmieniіyњmy zdania.

Pуџno, bo po godzinie 23°°, zakoсczyіyњmy dyskotekк, bez oporu ze strony mіodzieїy. Kaїdy przygotowywaі siк do snu. Okazaіo siк jednak, їe њpiwуr Piotra jest pomazany masіem. W budynku zalegіa cisza. Jedna z nas powiedziaіa: „jest mi przykro, wiкcej, jestem wњciekіa, tak wњciekіa, їe teraz, gdybym podjкіa jakiekolwiek dziaіanie, zrobiіabym awanturк, a tego nie chcк. Proponujк wiкc, aby wszyscy zastanowili siк nad tym wydarzeniem, my teї siк zastanowimy, i nastкpnego dnia porozmawiamy o tym".

Wydarzenie to zmusiіo nas do zmodyfikowania scenariusza nastкpnych zajкж. Ustaliіyњmy, їe porozmawiamy z mіodzieї№ o agresji w kontekњcie zdarzeс pierwszego dnia obozu. Podsumowuj№c ten dzieс stwierdziіyњmy, їe mimo pewnych trudnoњci duїo nam siк udaіo osi№gn№ж. Odkryіyњmy takїe powуd „poraїki" w pierwszym bloku zajкж. Naszym zdaniem, zaczкіyњmy od doњж trudnych жwiczeс, trzymaіyњmy siк zbyt sztywno planu zajкж, co doprowadziіo w efekcie do zrezygnowania z czкњci gier, ktуre byіy іatwiejsze i przyjemniejsze, np. „Zabawa w gіuchy telefon", „Dџwiкkobranie", „Odgadywanie przedmiotуw", „Labirynt". W informacjach zwrotnych, ktуrych udzielaіyњmy sobie po kaїdym bloku zajкж, poruszyіyњmy problemy zwi№zane z nasz№ wspуіprac№. Okazaіo siк, їe mуgі wyst№piж tu problem rywalizacji miкdzy nami o sympatiк uczniуw. Jedna z osуb prowadz№cych jest wychowawczyni№, i do tego bardzo lubian№ przez wszystkich, druga natomiast jest z zewn№trz i nie mogіa nawi№zaж wczeњniej pozytywnych kontaktуw z uczestnikami obozu. Obawy, їe uczestnicy nie zaakceptuj№ jednej z nas, mogіy zakіуciж nasz№ wspуіpracк. Zwierzenie siк ze swoich lкkуw, z doznawanych emocji uіatwiіo nam pracк i wspieranie siк w trudnych momentach.

Drugi dzieс pracy rozpocz№і siк od rundki: „Jak siк czujesz? W jakim nastroju wchodzisz na zajкcia?". Dziewczкta mуwiіy, їe s№ niewyspane. Chіopcy — їe dіugo w nocy rozmawiali. Mimo tych sygnaіуw kaїdy koсczyі swoj№ wypowiedџ informacj№, їe czeka na zajкcia, jest gotowy do pracy. W oczekiwaniu tym wyczuwaіo siк jednak pewne napiкcie. Podaіyњmy cel zajкж i harmonogram dnia, poinformowaіyњmy grupк o swoim nastroju. Ze wszystkich uczestnikуw tylko my dwie nawi№zaіyњmy w swoich wypowiedziach do wydarzeс poprzedniego dnia. Z naszej strony padіo pytanie, co czuj№ w zwi№zku z incydentem ze њpiworem. Odwaїniejsi mуwili, їe to nie oni, ale nikt nie podzieliі siк swoimi odczuciami. Po zwrуceniu uwagi na istotк pytania, na moment zapadіo milczenie, ale zaraz odezwaіy siк pojedyncze gіosy, їe to byіo њwiсstwo, їe niepotrzebny incydent, їe jest im przykro, gіupio, nieswojo. Piotr zapytany, co czuі, gdy wrуciwszy z іazienki znalazі swуj њpiwуr wytіuszczony masіem z porzuconej kanapki, bardzo cicho mуwiі o swoich uczuciach. Stwierdziі, їe w pierwszej chwili chciaі pobiж chіopcуw, ktуrzy byli najbliїej, ale przypomniaіo mu siк, o czym byіa mowa podczas naszej rozmowy, dlatego nie zareagowaі, tylko problem zgіosiі nam. Dodaі rуwnieї, їe

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

caіy czas bardzo џle siк czuje. Powiesiіyњmy na њcianie ogromny arkusz szarego papieru; liniami postawionymi grubym flamastrem podzieliіyњmy go na dwie czкњci i nad jedn№ z nich napisaіyњmy: „Sytuacje, ktуre wywoіuj№ w nas zіoњж", a nad drug№: „Nasze reakcje". Po жwiczeniu relaksacyjnym i krуtkiej dramie (ujкtej w scenariuszu) podjкіyњmy dyskusjк. Jedna z nas notowaіa. Na planszy znalazіy siк nastкpuj№ce informacje:

Sytuacje, ktуre wywoіuj№ w nas zіoњж — ktoњ robi nam przykroњж

Nasze reakcje

— mamrotanie pod nosem,

— kopa,

— nie biorк do siebie.

— prуbujк byж spokojna,

— cicho siedzк, -^

— myњlк,

— pіaczк,

— przenoszк zіoњж na psa,

— jestem wњciekіa i krzyczк,

— obracam w їart.

Spytaіyњmy, ktуre z tych reakcji s№ dopuszczalne, akceptowane i nie wywoіuj№ wiкkszego napiкcia. Wymienione podkreњliіyњmy i dookreњliіyњmy znaczenie podkreњlonych sіуw. Nastкpnie zadaіyњmy pytanie: „Jakie s№ jeszcze inne sposoby opanowywania zіoњci, ktуre moglibyњmy zaliczyж do reakcji poї№danych. Zapisaіyњmy:

— liczyж po cichu,

— zrobiж herbatк,

— mуwiж o swoich uczuciach,

— przeczekaж atak i wyjaњniж sytuacjк,

— przyznaж siк do bікdu, jeїeli go popeіniliњmy,

— przeprosiж, jeїeli istnieje taka potrzeba.

Gdy skoсczyіyњmy wypeіniaж tabelк, Јukaszek oњwiadczyі, їe to on byі autorem figla spіatanego Piotrusiowi. W odpowiedzi usіyszaі, їe doceniamy jego odwagк i fakt, їe siк przyznaі i zrobiі to z wіasnej woli (z naszej strony przez caіy czas nie padіo pytanie: „Kto to zrobiі?"). Spytany o odczucia chіopiec stwierdziі, їe nie wie, czemu tak zrobiі, i jest mu przykro. Przeprosiі Piotrusia. Piotr (nie Piotruњ) skomentowaі nasze zachowanie. Oznajmiі, їe bardzo mu zaimponowaіo, iї nie daіyњmy siк poprzedniego dnia ponieњж nerwom.

Zbliїaіa siк pora obiadowa, wiкc poprosiіyњmy, їeby wszyscy usiedli w wygodnych pozycjach, zamknкli oczy i wyobrazili sobie, co mog№ zrobiж, aby przygotowaж Zabawк Andrzejkow№. Gdy ktoњ miaі koncepcjк, otwieraі oczy. Жwiczenie trwaіo krуtko. Spytaіyњmy, czy wszyscy s№ przygotowani do zadania, i po usіyszeniu odpowiedzi twierdz№cej zarz№dziіyњmy godzinn№ przerwк, uprzedzaj№c, їe jest to czas zarуwno na obiad jak i na zebranie materiaіуw do przystrojenia wnкtrza wedіug wіasnej koncepcji. Niewiele osуb wy-

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

wi№zaіo siк z zadania. Rundka, ktуra miaіa daж odpowiedџ na pytanie: Co zrobiіeњ i czy jesteњ z siebie zadowolony? — pozwoliіa na stwierdzenie, їe pomysіy mieli wszyscy, ale zrealizowaіo je tylko piкж osуb. Popeіniіyњmy drugi raz ten sam bі№d. Pozwoliіyњmy rozejњж siк grupie, nie pytaj№c kaїdego, co bкdzie robiі. Jeszcze raz miaіyњmy okazjк przekonaж siк, „jakie cechy sytuacji tworzonych przez wychowawcк wywoіuj№ aktywnoњж jednostek". Przy braku ustaleс personalnych wyniki s№ їaіosne albo nie ma ich w ogуle. Spytaіyњmy: „Co z tym zrobimy?". Podjкliњmy wspуln№ decyzjк, їe przeznaczamy dodatkowe 20 minut na zebranie materiaіуw i zrobienie kanapek. Jednak tym razem zanim grupa siк rozeszіa, kaїdy uczestnik sprecyzowaі, co bкdzie robiі. I tak jak przedtem zabrakіo godziny, tak teraz wystarczyіo 20 minut, aby wszyscy zgromadzili materiaіy.

Zaczкіyњmy zajкcia. Po жwiczeniu: „Wycieczka na inny kontynent" zebraіyњmy informacje zwrotne. Jednoznacznie pozytywne odczucia wzbudziіo „Studio gwiazd", co zostaіo wyraџnie zwerbalizowane (np. „Cieszyіo mnie, їe kaїdy szedі, jak chciaі, i kaїdy go oklaskiwaі"). Pozostaіe etapy byіy rуїnie odbierane, np. Jacek oznajmiі, їe nie byі w odpowiednim studio. Najmniej podobaіa siк wszystkim wizyta w „Studio bajek". Oњmioklasiњci stwierdzili, їe zbyt dziecinne jest juї dla nich wcielanie siк w baњniowe postacie, ale w zabawie wziкli udziaі wszyscy. Kolejnym жwiczeniem byіa „Muzyczna loteryjka". Przygotowaіyњmy 22 polecenia (my teї braіyњmy udziaі) i tak siк szczкњliwie zіoїyіo, їe ostatnie wylosowane hasіo brzmiaіo: „Wszyscy razem taсcz№". I rzeczywiњcie, wszyscy ujкliњmy siк za ramiona i parк minut razem taсczyliњmy. Nikt nie zostaі odrzucony, wyizolowany. Gdy wyі№czono magnetofon, rozlegіy siк woіania: „Jeszcze!". Powtуrzyіyњmy жwiczenie. Byіo bardzo miіo. „Zagіuszacze" nie wzbudziіy specjalnych emocji.

Przebieg жwiczenia „Filiїanki" wart jest dokіadniejszej relacji. Po nalaniu wody do przygotowanych naczyс wyszliњmy na taras, aby w sali nie zachlapaж podіogi. Wszyscy znali juї instrukcjк, toteї podchodziliњmy do wybranych osуb (kaїdy do kaїdego), by powiedzieж kilka miіych i jednoczeњnie prawdziwych sіуw, rуwnoczeњnie przelewaj№c czкњж pіynu do filiїanki kolegi. Po upіywie okoіo 20 minut wrуciliњmy do sali, by omуwiж жwiczenie. Wypowiedzi byіy niezwykle pozytywne, a w grupie panowaі nastrуj radoњci. Duїo osуb podkreњlaіo, jak waїne s№ dla nich pozytywne uwagi na ich temat. Tylko Szymon i Marcin mieli (po wejњciu do sali) puste kubeczki. Szymon podsumowaі: „Wszystko wszystkim rozlaіem, џle siк czujк, gіowa mnie boli", Marcin: „Chciaіem wszystko oddaж. Dobrze siк czujк, wodк rozlaіem innym". Kasia: „Niczego nowego siк nie dowiedziaіam. Nie pamiкtam, co mi powiedziaіa pani Worobiej; to, co usіyszaіam, byіo dobre". Przytaczamy tк ostatni№ wypowiedџ, bo miaіa ona wymowк wieloznaczn№. Kasia napisaіa podczas diagnozy, їe chciaіaby, їeby siк do niej zwracano: „Pani Kasiunia"; klasa okreњliіa j№ jako osobк nie maj№c№ przyjaciуі, Kasia siк z tym zgodziіa. Teraz zaznaczyіa, їe nie pamiкta, co jej powiedziaіa wychowawczyni.

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

W њwietle innych wypowiedzi, w ktуrych podkreњlano wagк sіуw wychowawcy i w zestawieniu z jej stwierdzeniem, їe niczego nowego siк nie dowiedziaіa, mogіo to sygnalizowaж, їe Kasia domaga siк zainteresowania, zwrуcenia na siebie uwagi, spostrzeїenia czegoњ, z czym siк identyfikuje, a co pozostaje nie zauwaїone. To жwiczenie, jak teї wczeњniejsze: „Wielka Pardubicka", „Cebula" czy „Parada gwiazd", uњwiadomiіy nam, jak bardzo mіodzieї potrzebuje sukcesu, akceptacji, dostrzegania przez innych swoich „mocnych stron". To te жwiczenia zdecydowanie przyspieszyіy realizacjк celуw, a zwіaszcza integracjк grupy.

„Wypowiadam swoje imiк" — to krуciutki przerywnik przed autoanaliz№ podczas spisywania swoich cech na kartce symbolizuj№cej autora, nazwanej: „Papierowe ja". W wypowiedziach ustnych niewielu uczniуw ujawniіo swoje negatywne cechy; na kartkach zapisano ich znacznie wiкcej. Np. leniwa, naiwna, przeklinam, czasami zarozumiaіa, czasami zazdrosna; ponury, rozkoja-rzony; upierdliwy, leniwy, њpioch; wњcibska i zazdrosna, leniwa, obїartuch; potrafiк bez powodu dogryџж; zarozumialstwo, arogancka, zbyt szczera, gadulstwo, leniwa, upierdliwa, pryszcze, krzywe zкby, za duїy nos; nieufna, potrafiк siк zdenerwowaж, obraziж i gdy ktoњ straci moje zaufanie, ciкїko musi pracowaж, by je odzyskaж, gotowa do kompromisu, nie lubiк podejmowaж decyzji, niezdecydowana, gruba, pryszcze, zamkniкta w sobie; moja negatywna cecha to: lenistwo, іobuzerka, naіogi, obїarstwo; nerwowy, za duїo siк wtr№cam, lubiк komuњ sprawiж przykroњж, upierdliwy.

Dzieci, ktуre zdiagnozowaіyњmy jako izolowane w klasie, postrzegaіy siebie zarуwno pozytywnie, jak i negatywnie. Szymek oddaі kartkк z koncepcj№ rysunkow№. Nie wypisaі їadnych cech. Przed przerw№ zebraіyњmy informacje zwrotne. Paweіek stwierdziі: „Nikt nie jest doskonaіy". Zebrane opinie potwierdzaіy, їe introspekcja jest trudn№ metod№ pracy. Najwiкksze wraїenie w tym bloku zajкж wywoіaіo przekazywanie pozytywnych cech, poі№czone z przelewaniem wody do kubeczka partnera.

Po przerwie wszyscy zaprezentowali materiaіy, ktуre zebrali do wystroju sali. Ustaliliњmy — tym razem personalnie — kto za co jest odpowiedzialny. Powstaіy trzy grupy zadaniowe: dekoratorуw, artystyczna i „kuchcikуw", z okreњlonym czasem na realizacjк zadania. Ponownie spotkaliњmy siк o godzinie 20. przy wspуlnej kolacji. W tym czasie, niespodziewanie, odwiedziіa nas mama jednego z dzieci. Obejrzaіa z nami wystкpy artystyczne, ktуre byіy bardzo udane. Artyњci dostali duїo braw; doceniano teї efekty pracy pozostaіych dwуch grup, teї brawami. Wszyscy zostali obdarowani przez goњcia sіodyczami. Po programie i kolacji odbyіa siк dyskoteka urozmaicona wrуїbami. Zabawa usatysfakcjonowaіa klasк.

Rundka, rozpoczynaj№ca w trzecim dniu ostatni blok zajкж, przebiegaіa w pogodnym nastroju, chociaї wiele osуb sygnalizowaіo sennoњж i zmartwienie, їe za kilka godzin juї wracamy do domu. Podczas podsumowania Zabawy Andrzejkowej grupa stwierdziіa, їe warto poњwiкcaж czas na przygotowa-

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

nie takiej imprezy, poniewaї poczucie potrzeby funkcjonowania w zespole daje duї№ satysfakcjк. Nastкpnie przeprowadziіyњmy dwa жwiczenia („Lustro", „Dziwne kroki"), po czym nast№piі czas przekazania sobie ostatnich, bo koсcz№cych wspуlny pobyt, informacji zwrotnych. Wszyscy zajкli jak najbardziej oddalone od siebie miejsca i rozmowa toczyіa siк w parach: kaїdy z kaїdym. Trwaіo to ponad dwie godziny. Gіуwnie te informacje (braіyњmy udziaі w podsumowaniu) pozwoliіy nam na sprecyzowanie wnioskуw, ktуre przedstawiamy dalej. Na zakoсczenie zajкж — жwiczenie „Zzum", juї w obecnoњci kilku rodzicуw, ktуrzy przyjechali po swoje pociechy. Rodzice stali z boku, a my naprawdк poczuliњmy siк zintegrowan№ grup№. Nikt nie chciaі wstaж z krzesіa. Dopiero propozycja jednego z rodzicуw, їe zrobi nam wspуlne zdjкcie, wrуciіa klasie energiк.

Wnioski koсcowe

Z opracowanego przez nas programu skorzystaіo dwadzieњcia osуb. Dwie dziewczynki nie wziкіy udziaіu w obozie. Jako przyczynк podaіy brak czasu.

Wszystkie bloki жwiczeniowe miaіy charakter ustrukturalizowany, pocz№tkowo dyrektywny, pod koniec obozu z tendencj№ do przechodzenia w formк niedyrektywn№.

Atmosfera panuj№ca w oњrodku pozwoliіa na wyst№pienie poї№danych procesуw w grupie. Podczas zajкж mіodzieї stawaіa siк coraz bardziej otwarta. Mogіyњmy obserwowaж, jak „kontrast pomiкdzy zewnкtrzn№ otoczk№ a osob№, ktуra jest wewn№trz, staje siк w miarк upіywu czasu coraz bardziej widoczny. Stopniowo i powoli wytwarza siк poczucie autentycznego porozumienia i czіowiek, ktуry byі szczelnie odgrodzony od innych, decyduje siк odsіoniж jak№њ niewielk№ cz№stkк nurtuj№cych go uczuж. Zwykle ktoњ taki jest przeњwiadczony, їe inni nie bкd№ w stanie zaakceptowaж tego, co naprawdк przeїywa. Ku swojemu zdumieniu przekonuje siк, їe im bardziej staje siк autentyczny, z tym wiкksz№ spotyka siк akceptacj№" (Jankowski 1981, s. 87)

Obуz pogікbiі nasze spostrzeїenia diagnostyczne i pozwoliі dzieciom poznaж potrzeby swoje i grupy. W szkole dzieci s№ anonimowe. Oczywiњcie wychowawcy znaj№ je z imienia i nazwiska, nie maj№ jednak zbyt wiele czasu (realizuj№c programy — nauczania i wychowawczy), aby poznaж autentyczne problemy wychowankуw, szczegуlnie tych, ktуrzy nie sprawiaj№ kіopotуw. A mіodzieї nie otwiera siк przecieї w klasie na lekcji, po sprawdzeniu listy obecnoњci. Tak№ szansк daj№ spotkania pozalekcyjne, szczegуlnie gdy odbywaj№ siк poza szkoі№.

W pocz№tkowej fazie naszej pracy najwaїniejszym momentem byіo wypracowanie zasad funkcjonowania w grupie i ustanowienie norm grupowych. Mogіyњmy potem odwoіywaж siк do nich w sytuacjach konfliktowych, uіatwiaіy teї modelowanie zachowaс konstruktywnych. Podczas realizacji celуw

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

socjoterapeutycznych kierowaіyњmy siк zasadami: afirmacji, bliskiego kontaktu, otwartoњci, przestrzegania norm.

Przypuszczamy, iї w wyniku realizacji „Programu interwencyjnego" podniуsі siк poziom atrakcyjnoњci klasy szkolnej poprzez zwiкkszenie samoњwiadomoњci uczniуw. Dzieci izolowane wі№czyіy siк do grup zadaniowych, potem do zabaw, co umoїliwiіo im nawi№zanie gікbszych i bardziej trwaіych relacji interpersonalnych w grupie szkolnej, w ktуrej spкdzaj№ znaczn№ czкњж czasu.

Po zakoсczeniu obozu ustaliіyњmy wytyczne do dalszej pracy wychowawczej, ktуre miaіy na celu utrwalenie dotychczasowych efektуw pracy i wzmocnienie nowo poznanych wzorcуw zachowania. Aby praca grupy nad zmian№ struktury i integracj№ mogіa dalej siк rozwijaж, dobrze byіoby, by wychowawca:

— poznaі i rozumiaі zmieniaj№c№ siк stratyfikacjк grupy oraz ustaliі podczas godzin wychowawczych normy wspуіpracy w klasie;

— nie blokowaі przepіywu informacji trudnych, gdyї s№ one podstaw№ budowania realnego poczucia bezpieczeсstwa i zaufania w zespole;

— nagradzaі wszystkie sytuacje, w ktуrych liderzy zwracaj№ siк do dzieci do tej pory odrzucanych;

— pokazywaі kaїdemu uczniowi to, co mu siк udaіo zrobiж (wzmacniaі pozytywy);

— organizowaі pomoc liderуw dzieciom, ktуre dotychczas zajmowaіy niskie pozycje, ale teї umoїliwiaі i wspieraі kontakty liderуw z odrzuconymi (np. odwiedziny podczas choroby i przekazanie їyczeс powrotu do zdrowia od klasy);

— byі przy tych, ktуrzy maj№ problemy: aby nie negowaі uczuж uczniуw, lecz pomagaі znaleџж rozwi№zanie problemu;

— proponowaі zadania do realizacji zgodne z moїliwoњciami dziecka;

— pracowaі indywidualnie z dzieжmi agresywnymi nad odraczaniem niepoї№danych reakcji poprzez nagradzanie wіaњciwych wyborуw dziecka i rezygnacjк ze wzmocnieс negatywnych oraz podtrzymywaі wiarк wychowanka w sukces.

Poniewaї relacja z przeprowadzonego programu miaіa miejsce kilka miesiкcy po opisywanych wyїej wydarzeniach, moїemy j№ wzbogaciж o kilka informacji na temat dalszego funkcjonowania klasy. Naszym zdaniem, eksperyment

— polegaj№cy na pracy z grup№ formalnie ze sob№ poі№czon№, jak№ jest klasa szkolna, a nie typowo socjoterapeutyczn№, wyіonion№ ze wzglкdu na problem (np. mіodzieї izolowana ze wszystkich klas уsmych tej szkoіy) — powiуdі siк. Ci, ktуrzy przez tyle lat nie byli sіuchani, nie wі№czani w їadne wspуlne przedsiкwziкcie, zostali dostrzeїeni i przynajmniej czкњciowo zrozumiani. Ponadto opisywana klasa уsma zaczкіa siк wyrуїniaж spoњrуd innych klas, co byіo szczegуlnie widoczne podczas przerw. O ile uczniowie innych klas byli rozproszeni po korytarzach, o tyle uczestnicy programu byli zawsze z daleka widoczni jako wieloosobowy zespуі. Przygotowali teї bal dla klas уsmych na zakoсczк-

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

nie roku szkolnego. Pracowali systemem zadaniowym, bardzo siк angaїuj№c w przygotowanie koсcowej imprezy. Podczas balu wszyscy њwietnie siк bawili, nikt z tej klasy nie byі samotny i opuszczony. Zarejestrowane zmiany w funkcjonowaniu klasy oraz poszczegуlnych uczniуw zdecydowanie wi№їemy z doњwiadczeniami zdobytymi podczas obozu socjoterapeutycznego.

Scenariusze zajкж

Pierwszy dzieс pobytu godz. 1100-1400 <•

Cele: terapeutyczne:

— ustalenie i przyjкcie norm przez uczestnikуw grupy („byњmy siк czuli dobrze i bezpiecznie"),

— integracja klasy — c.d.; "••••'>' edukacyjny:

— zapoznanie ze sposobami komunikowania siк.

Materiaіy: dwa arkusze papieru, flamastry, taњma klej№ca, kartki, oіуwki, karty жwiczeс (nadawanie komunikatуw „Ja").

Poniewaї spotkanie to rozpoczynaіo cykl zajкж socjoterapuetycznych skomasowanych w ci№gu trzech dni, zostaіo poprzedzone krуtkim wstкpem, w ktуrym przedstawiono cele pobytu i objaњniono potrzebк utworzenia norm obowi№zuj№cych przez czas trwania obozu. (Szersze informacje na ten temat znajduj№ siк w rozdziale o realizacji programu.)

1. Ustalenie norm w maіych grupach.

2. Utworzenie krкgu. Zabawa w „Zzum". Prowadz№cy informuje, їe „zzum" to czarodziejskie sіowo, ktуre pozwoli nam oderwaж siк od tego, co zostawiliњmy na zewn№trz: od szkoіy, domu, kіopotуw, i byж tylko „tu i teraz". Przebieg zabawy: wszyscy siedz№ na krzeseіkach, prowadz№cy wyci№ga rкkк z podniesionym do gуry kciukiem (pozostaіe palce zaciњniкte) i mуwi: „zzum". Jego s№siad z lewej strony powtarza gest i sіowo, potem nastкpny... aї dojdzie do prowadz№cego. Wtedy podajemy instrukcjк, їe teraz zrobimy to samo, ale dwa razy szybciej, a potem jeszcze szybciej — aї nie bкdzie ciszy miкdzy sіowami poszczegуlnych osуb, tylko jedno brzmienie. Gdy uzyskamy zamierzony efekt, prowadz№cy schyla siк informuj№c uczestnikуw, їe podnosi z podіogi ciкїk№ linк i jeњli ktoњ chce, niech pomoїe j№ podџwign№ж do gуry. Dobrze byіoby, gdyby wі№czyli siк do жwiczenia, bo lina jest gruba i ciкїka, a chcemy j№ podnieњж do gуry i jak najdalej odrzuciж za siebie wraz ze wszystkimi troskami.

3. „Wielka Pardubicka". Kr№g. Prowadz№cy informuje, їe wyjeїdїamy na konkurs hippiczny. Їegnamy siк z najbliїszymi, wsiadamy na konie (krzesіa) i jedziemy. Jeџdzie towarzysz№ rуїne odgіosy:

— jedziemy wolno (uderzamy dіoсmi w kolana); ,

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

— jedziemy szybko (szybko uderzamy dіoсmi w kolana);

— przejeїdїamy przez most (stukamy zaciњniкtymi piкњciami w swoje piersi);

— mijamy zaroњla (wyrzucamy praw№ rкkк z okrzykiem: „szu");

— mijamy trybuny їefiskie (pisk);

— mijamy trybuny mкskie (okrzyki: Oooo!);

— przejeїdїamy przez rzadkie bіoto (uderzamy dіoсmi w policzki);

— przejeїdїamy przez gкste bіoto (szybko uderzamy dіoсmi w policzki);

— jedziemy po bruku (piкњж o piкњж);

— robimy przeskoki przez przeszkodк („skaczemy" z krzesіa);

— zdobyliњmy nagrodк (pokazujemy, jak siк cieszymy).

4. Mini-wykіad. Mini-wykіad o sposobach porozumiewania siк: a) komunikacja niewerbalna, b) komunikacja werbalna. Grupa dowiaduje siк, їe aї 65% dialogu to komunikaty niewerbalne. S№ wieloznaczne i dotycz№ uczuж, sympatii, preferencji. Wzmoїona gestykulacja, wymachiwanie piкњci№, cisza mog№ wyraїaж gniew; rumieniec — zіoњж, skrкpowanie, zdenerwowanie, przyjemnoњж. Sympatiк i akceptacjк komunikuj№ zazwyczaj: kontakt wzrokowy, wyprostowana postawa ciaіa, znajdowanie siк blisko drugiej osoby bez naruszania jej granic, ciepіy ton gіosu, mуwienie wyraџne bez szeptуw i krzykуw (Jak їyж z ludџmi b.d.). Komunikacja werbalna kojarzy siк nam przede wszystkim z mуwieniem, w rzeczywistoњci skіada siк ona z mуwienia i sіuchania. Ponoж juї Platon okreњliі trzy gіуwne powody, ktуre najbardziej utrudniaj№ ludziom porozumiewanie siк: chкж wykazania siк swoj№ racj№ za wszelk№ cenк, zmiana tematu rozmowy, nieumiejкtnoњж sіuchania (Gut, Haman 1993, s. 35). O skutecznej komunikacji moїemy mуwiж wtedy, kiedy odbiorca rozumie sytuacjк tak, jak zamierzyі nadawca. Najczкstszym i najwaїniejszym џrуdіem nieporozumieс jest niewіaњciwe zrozumienie przekazu. Bywa teї, їe niezbyt uwaїnie sіuchamy tego, co siк do nas mуwi; przekrкcamy wypowiedzi, os№dzamy i oceniamy zarуwno mуwi№cego jak i treњж kierowanych do nas sіуw. Rуwnieї brak zaufania moїe byж przyczyn№ znieksztaіcania komunikacji. Aby sprawnie komunikowaж siк, nadawca powinien zadbaж o swoj№ wiarygodnoњж, wysyіanie zrozumiaіych informacji i zdobywanie informacji zwrotnych (Johnson 1992, s. 80).

Miкdzy porozumiewaj№cymi siк osobami zachodz№ relacje: JA OK — TY OK, JA OK — TY nie OK, JA nie OK — TY OK, JA nie OK — TY nie OK. By osi№gn№ж relacjк: JA OK — TY OK, naleїy pamiкtaж o podstawach dobrego kontaktu i porozumiewania siк, czyli: nie oceniaж, nie uogуlniaж, nie interpretowaж, nie dawaж „dobrych rad", skupiaж uwagк na sіowach partnera, mуwiж wprost, otwarcie wyraїaж swoje potrzeby, uczucia i propozycje, przekazywaж informacje zwrotne.

Wartoњж komunikacji uzaleїniona jest od cech wrodzonych, rozwojowych, spoіecznych, samoksztaіcenia i pracy nad sob№. Wraz z prac№ nad sob№ staje siк coraz bogatszy monolog wewnкtrzny, a co za tym idzie, stajemy siк bardziej komunikatywni, o czym њwiadczy sposуb wysіawiania siк.

100

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

6. Nadawanie komunikatуw „JA".

7. Жwiczenie relaksacyjne „Rуїa". Usi№dџ wygodnie..., zamknij oczy..., wyobraџ sobie, їe jesteњ krzakiem rуїy. Jest peіnia lata. Masz њwietne warunki do rozwoju. Ziemia jest їyzna i wilgotna; њwieci sіoсce i ogrzewa ciк swymi promieniami. Roњniesz i rozwijasz siк coraz bardziej. Twoje liњcie maj№ kolor soczystej zieleni, s№ dorodne i zdrowe. Wypuszczasz p№czki, ktуrych pіatki rozchylaj№ siк. Jesteњ w peіni rozkwitu. Delikatny zapach twoich kwiatуw wabi wielu przechodniуw. Wszyscy ciк podziwiaj№, ale kaїdy boi siк twoich kolcуw... Ty jednak potrzebujesz bliskoњci osуb, ktуrym siк podobasz, chcesz, by ciк dotykaіy, upajaіy siк twoim zapachem... Wyobraџ sobie, їe zostaіeњ obdarzony moc№, ktуra spowoduje, їe twoje kolce uschn№, a caіy krzak pozostanie rуwnie piкkny, jak byі... Odrzucasz kolce...Teraz jesteњ bezpieczny dla innych, kaїdy moїe ciк dotkn№ж.

Pierwszy dzieс pobytu godz. 16°°-1900 Cele: terapeutyczne:

— umiejкtnoњж wymieniania siк pozytywnymi odczuciami z innymi osobami z grupy,

— rozwуj samoњwiadomoњci, s

— podniesienie samooceny,

— budowanie empatii; edukacyjne:

— umiejкtnoњж wspуіpracy z innymi (w zespole),

— uczenie siк korzystania ze swoich mocnych stron.

Materiaіy: dwa arkusze papieru, flamastry, taњma klej№ca, kartki, oіуwki, koc lub іaweczki.

1. Termometr. Rysujemy termometr lub sam№ skalк np. od +40 do -40. Kaїdy uczestnik okreњla swуj nastrуj w stopniach, rysuje liniк, na ktуrej wypisuje swoje imiк.

2. „Zgadnij, kto prowadzi?". Jedna osoba wychodzi. Grupa umawia siк, kto bкdzie prowadziі жwiczenia gimnastyczne, ktуre pozostali bкd№ wykonywaж. Po tym ustaleniu woіamy osobк stoj№c№ za drzwiami i informujemy j№, їe jej zadaniem jest odgadn№ж, kto prowadzi zajкcia. Ten, kto pokazuje, jakie ruchy naleїy wykonywaж, musi doњж czкsto zmieniaж formк жwiczenia, їeby odgaduj№cy mуgі siк zorientowaж, kto nadaje ton pracy.

3. „Saіatka owocowa". Prowadz№cy nadaje wszystkim uczestnikom nazwy kilku owocуw. Np. banan, jabіko, banan, gruszka, jabіko... itd. Na hasіo wywoіuj№ce dany owoc osoby „utoїsamiaj№ce siк" z nim zamieniaj№ siк miejscami. Na hasіo: „saіatka owocowa" wszyscy zamieniaj№ siк miejscami.

4. „Cebula". Grupк dzielimy na dwa rzкdy o rуwnej liczbie osуb. Tworzymy dwa koіa (jedno wewn№trz drugiego). Osoby, ktуre znajd№ siк naprzeciw siebie, s№ zwrуcone ku sobie twarzami i maj№ za zadanie powiedzieж part-

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

101

nerowi coњ miіego. Potem prowadz№cy podaje komendк typu: — koіo zewnкtrzne o trzy kroki w prawo; — koіo wewnкtrzne o piкж krokуw w lewo... itp. Znowu osoby stoj№ce naprzeciwko mуwi№ sobie coњ miіego.

5. „Ludzik". Prowadz№cy daje kaїdemu kartkк papieru. Pokazuje, jak wydrzeж z niej ludzika. Na њrodku, „wzdіuї krкgosіupa", wpisujemy swoje imiк. Potem wpisujemy, co lubimy robiж lub jeњж (w tej czкњci, z ktуr№ dana czynnoњж siк kojarzy, np. gіowa — czytanie). Gdy wszyscy ukoсcz№ pracк, przekazujemy sobie „ludziki". Kaїdy dopisuje swoje imiк przy nazwie czynnoњci, ktуr№ teї lubi wykonywaж. Uczestnicy sprawdzaj№, ile zebrali podpisуw.

6. „Supіy". Wszyscy staj№ w rzкdzie i chwytaj№ siк za rкce. Ten, kto jest pierwszy, ma za zadanie utworzyж z grupy wielki supeі. Ostatni uczestnik z rzкdu powinien potem ten supeі rozwin№ж. Zabawк powtarzamy kilkakrotnie.

7. „Tratwa". Grupa dzieli siк na 8-, 10-osobowe zespoіy. Kaїdy zespуі otrzymuje karton o wymiarze 60 x 90 cm. Prowadz№cy kіadzie karton na podіodze i wyjaњnia, їe przedstawia on tratwк ratunkow№. Kaїda grupa powinna siк zmieњciж na tratwie, przy czym wszyscy maj№ staж na niej chociaї jedn№ nog№. Wytrzymujemy w obranych pozycjach minimum 30 sekund. Kaїdy zespуі ma nie mniej niї trzy minuty na przygotowanie жwiczenia.

8. „Reporter". Dobieramy siк parami; osoba A zadaje osobie B pytania, ktуre maj№ dostarczyж jej wiedzy o їyciu partnera, i stara siк zapamiкtaж jak najwiкcej szczegуіуw. Po 5 minutach nastкpuje zmiana. Potem te osoby, ktуre chc№, przedstawiaj№ swoich partnerуw (po wczeњniejszym ustaleniu1, czy wszystko, co zapamiкtali, mog№ przekazaж grupie, czy teї s№ szczegуіy, ktуrych ich rozmуwcy nie ujawniliby w szerszym gronie, w zwi№zku z czym naleїy je pomin№ж).

9. „Kіadka". Kіadka — to nazwa umowna. Kіadk№ moїe byж zwiniкty koc, niska іaweczka czy teren wyznaczony np. przy pomocy dwуch skakanek. Wszyscy dobieraj№ siк w pary. Kaїda para, kolejno, ustawia siк na przeciwlegіych kraсcach kіadki. Prowadz№cy informuje, їe kіadka jest nad przepaњci№, naleїy wiкc przejњж przez ni№ w taki sposуb, by zapewniж bezpieczeсstwo partnerowi.

10. „Maszyna".

11. „Zwierzкta". -\ : .-. " "• .'•. V •,:- .,;•;<•,-

12. „Termometr" wpіynкіy na grupк.

prowadz№cy ma moїliwoњж sprawdziж, jak жwiczenia

Drugi dzieс pobytu godz.lO°°-1300

Cele: terapeutyczne:

— integracja zespoіu,

— dostrzeganie potrzeb innych, budowanie empatii,

— podnoszenie samooceny;

102

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

edukacyjny:

— zapoznanie uczestnikуw z nieagresywnymi sposobami rozwi№zywania problemуw interpersonalnych;

zadaniowe:

— generowanie pomysіуw w zwi№zku z udekorowaniem sali na Zabawк Andrzejkow№,

— zebranie materiaіуw potrzebnych do projektowanych dekoracji. Materiaіy: papier, flamastry, taњma klej№ca.

1. „Rundka": Jak siк czujesz? W jakim nastroju wchodzisz na zajкcia?

2. Harmonogram dnia i podanie celуw zajкж.

3. Rozmowa w krкgu na temat: Jak radzimy sobie z uczuciami, gdy ktoњ sprawia nam przykroњж? Etapy dyskusji: Jakie sytuacje w їyciu wywoіuj№ nasz№ zіoњж, gniew? — Jak wуwczas reagujemy? — Ktуre z wypisanych reakcji s№ poї№dane, a ktуre nie? — Burza mуzgуw: Jakie s№ inne sposoby opanowywania zіoњci, ktуre moglibyњmy zaliczyж do reakcji poї№danych? (wszystkie etapy dyskusji znajduj№ odzwierciedlenie na papierze).

4. Strzepywanie emocji — жwiczenie relaksacyjne: rкce swobodnie wzdіuї ciaіa, potrz№samy dіoсmi, krкcimy szyj№, ramionami, caіym tuіowiem, unosimy w gуrк praw№ nogк — potrz№samy, potem to samo wykonujemy lew№ nog№.

5. Improwizacja inscenizowana: „Kіуtnia". Dwie osoby improwizuj№ kіуtniк. Prowadz№cy czuwa, aby gra nie przerodziіa siк w rzeczywisty konflikt. Po zakoсczeniu жwiczenia nagradzamy wystкpuj№cych oklaskami. Omуwienie жwiczenia: Jakie uczucia dominowaіy w osobie sprawiaj№cej przykroњж?

— Jakie uczucia towarzyszyіy osobie, ktуrej sprawiano przykroњж? — Jakie uczucia budziіy siк w obserwatorach scenki? (wypowiadaj№ siк te osoby, ktуre chc№).

Жwiczenie 4. i 5. przeprowadzamy miкdzy drugim a trzecim etapem dyskusji.

6. Wprowadzenie do zadania: zamknij oczy; wyobraџ sobie salк, w ktуrej siк znajdujemy, przystrojon№ i przygotowan№ do Zabawy Andrzejkowej... Czy podoba ci siк twoje wyobraїenie, czy nie? — odpowiedz sobie w myњlach. Bez wzglкdu na odpowiedџ, jakiej sobie udzieliіeњ, zastanуw siк, co ty moїesz zrobiж, aby w tej sali byіo przyjemnie, їebyњ czuі siк dobrze... Jeїeli wiesz, co mуgіbyњ wnieњж do wystroju tego wnкtrza — otwуrz oczy.

7. Ogіoszenie: Kaїdy ma 20 minut czasu na zebranie potrzebnych materiaіуw do wystroju sali. Potem przerwa obiadowa.

Drugi dzieс pobytu godz. 14°°-1600 Cele: terapeutyczny: « .

— integracja zespoіu, ,

— dostrzeganie potrzeb innych, budowanie empatii,

— podniesienie samooceny; S

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

103

edukacyjny: — nauka umiejкtnoњci wspуіpracy z innymi.

Materiaіy: magnetofon, kasety z nagraniami, karty z poleceniami rуїnorodnych жwiczeс w iloњci zgodnej z liczb№ uczestnikуw, filiїanki, woda, papierowe torby.

1. Rundka — jakie zebraіeњ materiaіy?

2. „Wycieczka na inny kontynent". Kr№g. Prowadz№cy podaje instrukcje, ktуre umoїliwiaj№ uczestnikom wyobraїenie sobie lotu samolotem. L№dujemy w wytwуrni filmуw w Hollywood. Powitanie na lotnisku moїe przebiegaж wedіug schematu: — witam wszystkich z niebieskimi oczyma; — witam tych, ktуrzy maj№ adidasy... itp. Po powitaniu idziemy do Studio Filmуw Kryminalnych. W tym miejscu kaїdy jest przestкpc№ i kaїdy jest detektywem. Wszyscy, jako detektywi, chodz№ po sali (przy muzyce z elementami grozy) za upatrzonym przez siebie przestкpc№. Na sygnaі dany przez prowadz№cego kaїdy detektyw chwyta potencjalnego przestкpcк. Okazuje siк jednak, їe zіapane osoby nie s№ poszukiwanymi, toteї њcigaj№cy puszczaj№ je wolno i zabawa trwa dalej.

„Studio Techniczne". Roboty XVI generacji: w parach osoba A — robot, osoba B — obsіuguj№cy. B ustawia siк za A i wprawia A w ruch. Obsіuga robota: — „przycisk" na gіowie (jedno naciњniкcie — robot idzie do przodu; dwa naciњniкcia — do tyіu); — „przycisk" na lewym ramieniu (robot przemieszcza siк w lew№ stronк); — „przycisk" na prawym ramieniu — w praw№ stronк. Roboty tej generacji nie s№ skomplikowane ani trwaіe, nie moїna dopuњciж do zderzenia. Jeїeli jednak do tego dojdzie — robot staje i w parze nastкpuje zmiana rуl. Po kilku minutach zabawy prowadz№cy informuje grupк, їe teraz zapozna uczestnikуw z nowszymi robotami — XVIII generacji. W tym celu naleїy dobraж siк w trуjki. Osoby A i B ustawiaj№ siк do siebie plecami i tworz№ jedn№ caіoњж; osoba C — obsіuguje. Robota wі№czamy przez wіoїenie dіoni miкdzy plecy zі№czonych osуb. Od tej chwili para rozdziela siк i kaїdy idzie przed siebie. Obsіuguj№cy ma za zadanie tak pokierowaж osobami A i B, by stanкіy one naprzeciw siebie — co jest oznak№ zakoсczenia pracy robota. Roboty zmieniaj№ kierunki wedіug poprzedniej instrukcji; maj№ teї pokrкtіa na plecach. Przekrкcenie pokrкtіa powoduje przyspieszenie kroku. Te roboty nie psuj№ siк tak іatwo, toteї jeњli dojdzie do zderzenia — staj№ w miejscu i przebieraj№ nogami, czekaj№c na obsіuguj№cego. Gdy wszystkie trуjki zakoсcz№ pracк — moїemy bawiж siк dalej lub zwiedziж nastкpne studio.

Jest to „Studio Reklamy". Wszyscy siadaj№ w koіo. Kaїdy ma dwie minuty czasu na zastanowienie siк, co lubi robiж lub co robi najlepiej. Potem ten, kto chce, prezentuje swoje umiejкtnoњci lub zamiіowania w formie pantomimicznej. Grupa zgaduje, jaka czynnoњж byіa naњladowana. Kaїde przedstawienie nagradzane jest oklaskami. Dobrze, jeњli caіa grupa weџmie udziaі w жwiczeniu.

104

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

„Studio Baњni": uczestnicy dziel№ siк na grupy. Kaїda grupa przedstawia pantomimicznie scenkк z baњni, w ktуrej chciaіaby siк znaleџж. Pozostali uczestnicy zabawy oklaskuj№ graj№cych i zgaduj№ — co to za utwуr. Po odgadniкciu — przedstawiaj№cy tworz№ bramк do swej baњni i wszystkich do niej zapraszaj№. Gdy wszystkie grupy wykonaj№ zadanie, prowadz№cy informuje, їe do њwiata baњni wkradіa siк zіa czarownica. Jeњli kogoњ dotknie, ten kamienieje. Ofiara moїe tylko gіoњno krzyczeж. Їeby odczarowaж „nieszczкњnika", ktoњ z grupy musi go dotkn№ж (czarownica broni dostкpu do ofiary). Gdy czarownica ma doњж swojej roli, informuje o tym prowadz№cego i nastкpuje zmiana.

„Studio Gwiazd": wszyscy s№ gwiazdami. Kaїdy po kolei przechodzi przez szpaler wiwatuj№cego na jego czeњж tіumu fanуw. Bardzo waїne jest, by w tym жwiczeniu wziкіo udziaі jak najwiкcej osуb, poniewaї podnosi ono samopoczucie.

„Wycieczka na inny kontynent" koсczy siк rundk№: — W ktуrym studio czuіeњ siк najlepiej? — Kiedy doznaіeњ najprzyjemniejszych uczuж? — Jak przebiegaіa wspуіpraca w parach, grupach?

3. „Muzyczna loteryjka". W kapeluszu znajduj№ siк karteczki z poleceniami. Kaїdy uczestnik losuje jedn№ z nich. Po przeczytaniu instrukcji — pantomimicznie prezentuje grupie treњж polecenia. Wszyscy zgaduj№, co trzeba wykonaж i wykonuj№ (przy muzyce). Polecenia powinny byж proste, np. skacz jak їaba; staс na jednej nodze.

4. „Zagіuszacze". Grupк dzieli siк na trzy zespoіy, ustawia siк w trzech szeregach. Dwa zewnкtrzne szeregi s№ oddalone od siebie co najmniej o trzy kroki i ustawiaj№ siк do siebie przodem. Wewnкtrzny szereg (B) zwrуcony jest w stronк zespoіu A. Osoby z zespoіu A ustalaj№ treњж kilkuwyrazowego zdania (4-5 wyrazуw). Ich zadaniem bкdzie przekazanie treњci tego zdania szeregowi C. Zabawa zaczyna siк na sygnaі prowadz№cego i polega na tym, їe szereg B nie moїe dopuњciж, by szereg A przekazaі informacjк kolegom z zespoіu C. Jeњli jednak wiadomoњж zostanie przekazana, nastкpuje zmiana rуl. W rundce podsumowuj№cej uczestnicy wypowiadaj№ siк, w ktуrym szeregu byіo im najlepiej.

5. „Filiїanki". Kaїdy uczestnik otrzymuje jeden kubeczek oraz coњ, czym moїna te kubeczki napeіniaж, np. piasek, ryї, fasola, woda. Rozmawia z uczestnikami na temat mуwienia sobie komplementуw i reagowania na nie. Prowadz№cy odczytuje grupie tekst: „Wyobraџmy sobie nasze poczucie wіasnej wartoњci jako filiїankк (kubek). Kiedy jesteњmy z siebie zadowoleni, nasze filiїanki s№ peіne, kiedy nie — prawie puste. Nasze filiїanki (kubki) mog№ napeіniaж inni ludzie, mуwi№c o nas dobrze. Z kolei my moїemy napeіniaж ich filiїanki, mуwi№c dobrze o nich. Jeњli nasza filiїanka jest prawie pusta, nie mamy ochoty dzieliж siк jej zawartoњci№ z innymi. I przeciwnie, jeњli jest peіna, chкtnie siк dzielimy. Filiїanki innych ludzi oprуїniaj№ siк, kiedy mуwimy im rzeczy zіe i bolesne. Jeњli bкdziemy ci№gle oprуїniaж filiїanki innych, nasze

Program interwencyjny dla klasy szkolnej

105

wіasne teї nie bкd№ napeіniane. Kiedy mуwimy komuњ coњ dobrego, ale sami w to nie wierzymy, nie napeіniamy jego filiїanki. Czіowiek ten sіucha nas z filiїank№ w wyci№gniкtej dіoni, ale nic do niej nie wpada.

Wszyscy rozmawiaj№ na temat tekstu i ewentualnie zadaj№ pytania. Kaїdy swoj№ filiїankк (kubek) napeіniania do poіowy piaskiem, ryїem, fasol№, wod№. Pуџniej uczestnicy rozchodz№ siк po sali i napeіniaj№ kubki innych osуb, wypowiadaj№c o nich pozytywne stwierdzenia i przelewaj№c czкњж zawartoњci swoich kubkуw. Ta czкњж жwiczenia trwa ok. 8 minut.

Na zakoсczenie siadamy w krкgu i dzielimy siк .refleksjami z udziaіu w tym жwiczeniu. — Czy trudno mуwiж komplementy? — Co czuliњcie, kiedy napeіniano wasze filiїanki? — Ile macie teraz wody? — Jak moїemy „napeіniaж filiїanki" osуb, ktуrych nie znamy zbyt dobrze?

6. „Wypowiadam swoje imiк":

a) krуtko . • . ,

b) dіugo

c) w formie najbardziej lubianej przez wypowiadaj№cego siк.

7. „Papierowe ja". Na zewnкtrznej stronie papierowej torby wypisujemy swoje cechy zewnкtrzne. Na wewnкtrznej — cechy charakteru. Gdy wszyscy ukoсcz№ pracк, oddajemy gіos osobom, ktуre chc№ siк podzieliж swoimi wraїeniami. Kaїdy mуwi tylko tyle, na ile chce siebie odkryж.

8. Жwiczenie relaksacyjne. Kr№g. Wszyscy siedz№ na podіodze; jeden za drugim. Jest to niecodzienny i nieprofesjonalny masaї plecуw. Prowadz№cy modeluje sytuacjк, mуwi№c np. „pisze pani na maszynie", naњladuj№c pracк maszynistki na plecach poprzednika, ktуry powtarza ten gest swojemu poprzednikowi itd., aї koіo siк zamknie. Potem kolejna osoba mуwi coњ innego i wszyscy naњladuj№ jej ruch. Zabawa trwa kilka lub kilkanaњcie minut, w zaleїnoњci od inwencji osуb w grupie i poziomu atrakcyjnoњci.

Drugi dzieс pobytu godz. 1730-1830 Cele:

terapeutyczny: jestem waїny, potrzebny;

edukacyjny: nauka umiejкtnoњci wspуіpracy z innymi, wspуlnej zabawy;

zadaniowy: przygotowanie sali do zabawy, do wspуlnej kolacji, krуtkiego programu artystycznego.

Materiaіy: dary natury zebrane przez dzieci — wosk, wrуїby andrzejkowe, woda, klucz.

1. Rundka: — jak wykonaliњmy swoje zadanie? — jakie zebraliњmy materiaіy? — prezentacja zbiorуw.

2. Ustalenie i podziaі rуl podczas dekorowania sali (grupa dekoratorуw); przygotowania programu (grupa artystyczna z konferansjerem); przygotowania wspуlnej kolacji (grupa „kuchcikуw").

3. Realizacja pomysіu „Wieczуr — po godzinie 19°°".

106

Gabriela Sawicka-Kalinowska, Teresa Worobiej

4. Wspуlna kolacja.

5. Program artystyczny. v

6. Zabawa Andrzejkowa: — wrуїby.

7. Uprz№tniкcie sali po zabawie. ;

8. Przygotowanie siк do snu. >

9. Cisza nocna — godzina l00.

W trakcie zabawy jest czas, ktуry prowadz№cy moїe poњwiкciж na rozmowy indywidualne.

Trzeci dzieс pobytu godz. 10°°-1330

Cele: • .;; . - : ,,. . .-..v ... . • ..,

t e r a p e u t y c z n y : integracja klasy;

edukacyjny: zdobycie umiejкtnoњci udzielania informacji zwrotnych; zadaniowy: pozostawienie po sobie porz№dku.

1. Rundka. Jak siк czujesz? W jakim nastroju wchodzisz na zajкcia?

2. Podsumowanie Zabawy Andrzejkowej: •••• »

— Jak siк bawiіeњ podczas zabawy?

— Dlaczego wzi№іeњ lub nie wzi№іeњ udziaіu w przygotowaniu „Andrzejek"?

— Czy na przebieg zabawy miaіo wpіyw wczeњniejsze jej przygotowanie?

— Jakie widzisz korzyњci wynikaj№ce z pracy caіego zespoіu przygotowuj№cego jakieњ zadanie?

3. Zabawy integracyjne.

a) „Lustro". Dobieramy siк w pary i dzielimy na osoby A i B. Osoba A wykonuje rуїne gesty, robi miny, osoba B odzwierciedla wszystkie czynnoњci.

b) „Dziwne kroki". Stajemy w szeregu. Po kolei kaїda osoba przemieszcza siк w przeciwlegіy kraniec sali id№c dziwacznymi krokami. Reszta osуb naњladuje j№ id№c z tyіu. Gdy dochodzimy do mety, nastкpna osoba pokazuje swуj krok przemieszczaj№c siк w innym kierunku. Grupa naњladuje kroki. Zabawa trwa dot№d, dopуki kaїdy nie zaprezentuje swojego kroku.

4. Informacje zwrotne w parach: kaїdy z kaїdym.

5. „Zzum". Kr№g. Powtarzamy to samo жwiczenie, ktуre rozpoczynaіo wspуln№ pracк na obozie (bez odrzucania liny).

Czynnoњci koсcowe:

— sprawdzenie porz№dku,

— zdanie kluczy od zajmowanych przez okres biwaku pomieszczeс,

— powrуt do domu.

Agnieszka Czerwiсska

„MOЇNA INACZEJ" — PROGRAM SOCJOTERAPEUTYCZNY Z ELEMENTAMI ZABAWY, PRZYGODY, TURYSTYKI I SURVIVALU DLA DZIECI Z PRZEJAWAMI NADPOBUDLIWOЊCI PSYCHORUCHOWEJ

Charakterystyka dziecka nadpobudliwego

„Wњrуd dzieci sprawiaj№cych kіopoty wychowawcze, i to czкsto od wczesnego dzieciсstwa, jest grupa charakteryzuj№ca siк okreњlonymi cechami zachowania. S№ to dzieci niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, impulsywne i »roztrzepane«; nazywamy je dzieжmi nadpobudliwymi psychoruchowe" (Nartowska 1976, s. 7). Jak sama nazwa wskazuje, przejawy nadpobudliwoњci dotycz№ zarуwno sfery ruchowej jak i psychicznej. Nadpobudliwoњж obejmuje wzmoїone pobudzenie ruchowe, nadmiern№ reaktywnoњж emocjonaln№ oraz zaburzenia funkcji poznawczych.

Wzmoїone pobudzenie ruchowe wyraїa siк na ogуі staіym niepokojem ruchowym (krкcenie siк, bieganie, podskakiwanie itp.); zawкїon№ nadaktywnoњci№ ruchow№ (machanie nogami, kiwanie siк, wiercenie siк, splatanie r№k itp.); nieekonomicznymi ruchami dodatkowymi, co w konsekwencji powoduje nieudolne wykonywanie podstawowych czynnoњci, np. ubieranie siк lub powolne wykonywanie zadaс szkolnych przy optycznie szybkich ruchach; wykonywaniem ruchуw dowolnych, przechodz№cych w natrкctwa ruchowe lub ruchy przymusowe (ssanie palca, obgryzanie paznokci); wyіadowaniami mimowolnymi, czyli tikami — zaciskanie powiek, unoszenie brwi (Spionek 1969, s. 105-106).

Wzmoїone reakcje ruchowe czкsto s№ funkcj№ nadmiernej pobudliwoњci emocjonalnej. Uczucia i emocje, bкd№ce motorem dziaіalnoњci ludzkiej u dzieci nadpobudliwych, s№ nieadekwatnie wysokie w stosunku do wywoіuj№cych je czynnikуw. Nadpobudliwoњж emocjonaln№ cechuje wiкc wybuchowoњж, zіoszczenie siк, skіonnoњж do agresji, impulsywne dziaіania, labilnoњж nastrojуw („od rozpaczy do euforii", zniecierpliwienie, dokuczliwoњж, іatwoњж obraїania siк, pіaczliwoњж) oraz niedojrzaіoњж emocjonalna (niezrozumiaіy opуr i niezdyscyplinowanie, duїa sugestywnoњж, uleganie wpіywom, „sіomiany zapaі", brak wytrwaіoњci w pracy i zabawie) i brak odpornoњci na sytuacje trudne— wahania mobilizacji i koncentracji. l;

108

Agnieszka Czerwiсska

O ile w wieku przedszkolnym i mіodszym wieku szkolnym nadpobudliwoњж psychoruchowa polega przede wszystkim na wzmoїonej aktywnoњci ruchowej, o tyle pуџniej, w miarк dorastania i dojrzewania, przejawia siк ona gіуwnie w nadreaktywnoњci emocjonalnej, co wi№їe siк „z dziaіaniem gruczoіуw dokrewnych aktywizuj№cych siк wtedy" (Nartowska 1976, s. 25).

Najwiкkszym jednak problemem dzieci nadpobudliwych psychoruchowe jest objaw, ktуry rosyjski uczony J. Pawіуw nazwaі wzmoїonym odruchem orientacyjnym. Polega on na tym, їe dziecko nadpobudliwe kieruje sw№ uwagк na kaїdy nowy bodziec pіyn№cy z otoczenia. Nastкpstwem tego s№: zaburzenia uwagi (zapominanie, roztargnienie, chaotycznoњж); zmкczenie psychiczne (maіa wytrwaіoњж w pracy, krуtkie okresy skupienia); aktywnoњж ruchowa — zmiana postawy ciaіa, zawкїona ruchliwoњж manipulacyjna.

Jak juї wspomniano, nadpobudliwoњж ruchowa u dzieci mіodszych wystкpuje zwykle w formie nadaktywnoњci ruchowej, a u dzieci starszych w nadreaktywnoњci emocjonalnej. Natomiast wzmoїony odruch orientacyjny to cecha wszystkich dzieci i mіodzieїy nadpobudliwej, niezaleїnie od wieku. Moїliwoњci intelektualne, poziom myњlenia, rozumowania, pamiкж dzieci nadpobudliwych mieszcz№ siк w normie dla danego wieku. Jednak brak rуwnowagi pomiкdzy funkcjami ruchowymi, poznawczymi i emocjami wpіywaj№ tak dezorganizuj№ce na dziaіalnoњci dzieci, їe osi№gaj№ one bardzo niskie efekty pracy. Doі№czaj№ siк do tego objawy czкsto wspуіwystкpuj№ce z nadpobudliwoњci№ psychoruchow№. S№ to zaburzenia nerwicowe (zaburzenia snu, lкki dzienne i nocne, moczenie siк, niektуre przypadki zacinania siк i j№kania, tiki, natrкctwa, onanizm i inne) oraz nieharmonijnoњж rozwoju psychoruchowego i fragmentaryczne deficyty rozwojowe.

Nadpobudliwoњж nie jest w swej formie zaburzeniem jednorodnym. Przy nadpobudliwoњci ruchowej dzieci s№ nadmiernie aktywne, їywe, chкtne do dziaіania i pomocy. Zadaniem profesjonalisty jest wуwczas ukierunkowanie aktywnoњci dziecka i wykorzystanie jego potencjaіu. Jeњli nadpobudliwoњж wystкpuje w formie nadreaktywnoњci emocjonalnej, dzieci bywaj№ kіуtliwe i konfliktowe, a nadmiern№ ruchliwoњж, ekspansywn№ lub zawкїon№, wykazuj№ tylko wtedy, gdy s№ pobudzone emocjonalnie. Rol№ rodzicуw i wychowawcуw jest zorganizowanie tym dzieciom spokojnych, stabilnych, regularnych warunkуw bytowania.

Niestety, jak pisze H. Nartowska, „spotykamy rуwnieї dzieci, u ktуrych obserwujemy ogуlne nadmierne pobudzenie przejawiaj№ce siк we wszystkich zakresach. S№ to dzieci najbardziej uci№їliwe, sprawiaj№ce najpowaїniejsze kіopoty wychowawcze, a przy duїym nasileniu objawуw staj№ siк najczкњciej pacjentami Poradni Zdrowia Psychicznego" (Nartowska 1976, s. 20-21).

Podstawow№ form№ aktywnoњci dzieci w wieku szkolnym jest nauka szkolna i zajкcia w czasie wolnym. Zadaniem wychowawcуw i rodzicуw jest takie zorganizowanie i zaplanowanie aktywnoњci dzieci, zwіaszcza nadpobudliwych, by moїna byіo wykorzystaж ich mocne strony i walory w dziaіaniu spoіecz-

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 109

t t

nym, a zaoszczкdziж bodџcуw niepotrzebnych i negatywnych (np. sytuacji zbyt trudnych). „Podejmuj№c prуby wіaњciwego kierowania dzieci nadpobudliwych, naleїy pamiкtaж o pewnych ogуlnie znanych zasadach pedagogicznych, nie zawsze jednak respektowanych, ktуre w wychowaniu dziecka nadpobudliwego s№ szczegуlnie waїne" (Nartowska 1976, s. 109). Do nich naleїy: stawianie bliskich, realnych celуw; wdroїenie do finalizowania kaїdego przedsiкwziкcia; dyskretna, ale widoczna kontrola i jednoczesne okazywanie zaufania. ••<'••> Nadpobudliwoњж mіodzieїy moїna wykorzystaж szczegуlnie w grupach spoіecznych: w szkole, organizacji sportowej, kole zainteresowaс, grupie soc-joterapeutycznej. Najwiкksza trudnoњж leїy jednak w tym, by skіoniж mіodego czіowieka, aby wі№czyі siк w aktywnoњж grupy, a pуџniej wytrwaі w niej, bowiem „znalazіszy tam zadowolenie mіodzieї nadpobudliwa nie bкdzie szukaж mocniejszych, a jednoczeњnie іatwiejszych rozwi№zaс" (Nartowska 1976, s. 109).

Definicja survivalu

Ow№ „pazernoњж" dzieci i mіodzieїy nadpobudliwej na dziaіanie, na aktywnoњж ruchow№ moїna wykorzystaж w sposуb efektywny, a zarazem przynosz№cy szybkie rezultaty. Tym sposobem jest terapia bazuj№ca na doњwiadczeniach zdobytych w trakcie zabawy, przeїywaniu przygody, uczestniczeniu w turystyce i survivalu. O ile zabawa, a nawet przygoda w uspoіecznianiu i terapii jest doceniana, uznana i stosowana, o tyle zrozumienie i realizowanie turystyki survivalowej w socjoterapii napotyka juї pewne trudnoњci.

Survival to szkoіa przetrwania, umiejкtnoњж przetrwania — dobrowolnie lub w sytuacji przymusowej — na іonie dzikiej natury, wykorzystania jej darуw bez stosowania zdobyczy cywilizacji, z maіymi wyj№tkami, o ktуrych pуџniej (por. Meissner 1990, s. 5). Samo pojкcie „survival" powstaіo w ostatnich dziesiкcioleciach. Jego protoplast№ byі woodcraft. Stosowaі go zawodowiec: myњliwy, traper, odkrywca zіуї mineralnych, poszukiwacz zіota. Umiejкtnoњci woodcraftu naleїaіy do zawodu, do profesji. Po za tym woodcrafter to konserwatysta. Robi to, co zawsze robiі. Tymczasem survivalowiec wykorzystuje wszystko, co gdziekolwiek na њwiecie sprawdziіo siк w praktyce. Bada obyczaje pierwotnych ludуw, siкga po wspуіczesne zdobycze wiedzy i w ten sposуb tworzy nowe, skuteczniejsze umiejкtnoњci bкd№ce kwintesencj№ najlepszych doњwiadczeс, eklektyczn№ sztuk№ przetrwania. Zrodziі j№ nie zagorzaіy zwolennik pustkowi, ale amerykaсski i kanadyjski lotnik, ktуry musiaі przeїyж w nieznanym, olbrzymim, odludnym terenie po przymusowym l№dowaniu. Wprowadzono wiкc po II wojnie њwiatowej w kanadyjskim i amerykaсskim lotnictwie wojskowym obowi№zek szkolenia survivalowego. Staіo siк to na skutek licznych zaginiкж lotnikуw w przypadku przymusowego l№dowania b№dџ skoku ze spadochronem po awarii maszyny. „Obecnie istnieje

110

Agnieszka Czerwiсska

bardzo duїo szkуі survivalu z nauczycielami i ekspertami, prowadz№cymi wielomiesiкczne wykіady. Kaїdy kurs koсczy siк жwiczeniami praktycznymi. W tym celu wybiera siк najtrudniejszy teren, a egzaminy odbywaj№ siк w najbardziej nieprzychylnej porze roku. Z bardzo skromnym, lecz odpowiednio dobranym ekwipunkiem grupa zrzucana jest wњrуd dzikiego pustkowia i zdana na wіasne siіy. Ludzie musz№ wytrwaж w tym terenie przez pewien okreњlony czas lub maj№ za zadanie dotrzeж stamt№d do ustalonego miejsca. Nie dostaj№ w ogуle b№dџ teї dostaj№ niezwykle maіo prowiantu, nie maj№ map, broni myњliwskiej i oczywiњcie nie ma kwater. Grupa musi dowieњж, czego siк nauczyіa. Na wszelki wypadek maj№ ze sob№ aparat nadawczy, ale wolno im wzywaж pomocy wyі№cznie w razie bardzo powaїnego zagroїenia zdrowia lub groџby њmierci" (Meissner 1990, s. 8-9). Szkolenie zwie siк szkoleniem randїerskim. Survival nie jest monopolem armii, wykorzystuje go „lotnictwo cywilne, a nastкpnie ci, ktуrzy przemierzaj№ stepy, przyjaciele ostкpуw i myњliwi" (Meissner 1990, s. 7). A wiкc zwykli ludzie. S№ oni tylko dobrze przygotowani i wyposaїeni. Mog№ nabyж w specjalistycznych sklepach, istniej№cych nawet w Polsce (Warszawa, ul. Њwiкtokrzyska 14, ksiкgarnia Pelta), niezbкdnik survivalowy (kosztuje 20-30 zі). Jest to metalowe pudeіko o wymiarach ok. 10x7x3 cm, szczelnie zamykane, mieszcz№ce siк w kieszeni. Zawiera sprzкt niezbкdny do przetrwania: nieprzemakalne zapaіki, krzesiwo, piіkк do ciкcia (stalowa linka), wnyki, їyіkк, haczyki, spіawik, nуї, њrodki do odkaїania wody (jodyna, tabletki). W takie niezbкdniki wyposaїeni s№ rуwnieї piloci. Sprzкt ten ma uіatwiж ludziom przetrwanie do momentu ich odnalezienia lub powrotu do cywilizacji. Nic by on jednak nie znaczyі, gdyby nie umiejкtnoњж przeїycia w dzikiej naturze. Survival uczy wiкc jak:

— rozpalaж, utrzymaж i korzystaж z ognia,

— odnaleџж wodк na pustyni i odludziu,

— budowaж schronienie, chroniж siк przed gor№cem, mrozem, deszczem, њniegiem,

— zdobywaж їywnoњж: polowanie, іowienie, zastawianie puіapek, zbieractwo,

— przetwarzaж їywnoњж: gotowanie, pieczenie, korzystanie z gor№cych kamieni, budowanie i korzystanie z pieca ziemnego,

— produkowaж narzкdzia,

— broniж siк przed zwierzкtami, owadami, insektami,

— maszerowaж, wzywaж pomocy, okreњlaж miejsce pobytu,

— zachowywaж siк w rуїnych warunkach i њrodowiskach.

„Waїniejsza od ekwipunku i gruntownej wiedzy jest wola przetrwania. Niezіomna wola i przekonanie, їe siк wybrnie, najbardziej pomagaj№ przeїyж i ujњж caіo z na pozуr beznadziejnej sytuacji" (Meissner 1990, s. 267). Nastawienie psychiczne decyduje o tym, jak poczujemy siк w tych niecodziennych okolicznoњciach. Jeїeli pobyt w gіuszy jest dobrowolny, wуwczas szok psychiczny i zwi№zane z nim nastкpstwa nie istniej№. Ale w sytuacjach przymusowych... Dlatego teї warto zajmowaж siк survivalem i traktowaж go jako ciek№-

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 111

wy sposуb spкdzania wolnego czasu. Gwarantuje on nam: przygodк- i aktywnoњж ruchow№, odpoczynek od cywilizacji, kontakt z przyrod№ i jej koj№ce dziaіanie na nadwerкїony system nerwowy, satysfakcjк z umiejкtnoњci radzenia sobie w trudnych warunkach, zdobycie wiary w siebie i wysokie poczucie wіasnej wartoњci po efektywnym i skutecznym dziaіaniu, samodzielne podejmowanie decyzji, realizacjк i odpowiedzialnoњж osobist№, wyrobienie charakteru i samodyscypliny, a poza tym tematy do opowiadania po powrocie do cywilizacji i uznanie ludzi.

Miejsce turystyki z elementami survivalu w socjoterapii dziecka nadpobudliwego

Znaj№c cele socjoterapii i ideк survivalu, nikt nie ma w№tpliwoњci, їe s№ one w bardzo wielu punktach styczne. Wybуr metody i formy pozwala na wykorzystanie elementуw survivalu w socjoterapii dziecka nadpobudliwego. Aby w ogуle myњleж o zastosowaniu survivalu w grupie socjoterapeutycznej, naleїy na tyle zintegrowaж dzieci, aby znaіy swoje mocne strony i mocne strony swoich kolegуw i koleїanek. Dzieci tк znajomoњж powinny wynieњж z bezpiecznie zorganizowanych doњwiadczeс socjoterapeutycznych. Drug№ waїn№ spraw№ jest wiara uczestnikуw we wіasne siіy i siіy swoich partnerуw. Tк wiarк dzieci nabywaj№ przez uczenie siк poszczegуlnych umiejкtnoњci i zdobywanie wiadomoњci sposobem „maіych kroczkуw". Socjoterapeuta stopniowo wtajemnicza dzieci w arkana sztuki turystyczno-survivalowej, zarуwno teoretycznie jak i praktycznie. Opowiada o ciekawostkach survivalo-wych, podsuwa literaturк fachow№, namawia do wymiany dotychczas zdobytych doњwiadczeс i ich weryfikacji. Natomiast wtajemniczanie praktyczne to wspуlne organizowanie, okreњlanie zadaс i ich realizowanie w terenie, na wycieczkach o wzrastaj№cym stopniu trudnoњci. Waїnym zadaniem socjo-terapeuty jest dozowanie trudnoњci, kontrola nad metod№ ich rozwi№zywania, czuwanie nad ukoсczeniem zadania, a przede wszystkim czuwanie nad fizycznym i psychicznym bezpieczeсstwem wychowankуw. W stosowaniu elementуw survivalu i turystyki w socjoterapii dzieci nadpobudliwych waїna jest naturalna koniecznoњж stawiania bliskich, realnych celуw, finalizowanie kaїdego przedsiкwziкcia i іatwoњж dyskretnego, ale wiarygodnego kontrolowania oraz okazywanie zaufania. Stosowanie tych zasad-koniecznoњci w wychowaniu dzieci nadpobudliwych jest niezbкdne dla zdrowego rozwoju mіodego czіowieka. Na szczegуln№ uwagк zasіuguje fakt, їe turystyka w wychowaniu dziecka nadpobudliwego w znacznym stopniu odpowiada na jego potrzebк aktywnoњci i zabawy ruchowej, sprzyja ukojeniu ukіadu nerwowego przez kontakt z przyrod№, organizuje dopіyw bodџcуw przez naturalne uszeregowanie celуw (etapy marszruty, pokonywanie przeszkуd), inspiruje rozwуj wielu zainteresowaс, m.in. muzycznych, sportowych, przyrodniczych, geograficz-

112

Agnieszka Czerwiсska

nych, historycznych, іagodzi zaburzenia funkcji poznawczych, daje moїliwoњж spoіecznikowskiego dziaіania, np. w organizacji imprez turystycznych, zacieњnia wiкzy miкdzy dzieжmi i dorosіymi przez wspуlnotк celуw i wspуlne przebywanie, uіatwia kontaktowanie siк z otoczeniem przez kontakt z przyrod№. Pozwala takїe na zrealizowanie bliskich, widocznych, maіych celуw — realizowanie metody „maіych krokуw" zmusza do analizowania kaїdego przedsiкwziкcia, np. dojњcie do celu, bo wіaњciwie nie ma innej drogi czy transportu (nogi, kajak, rower itd.), pozwala opiekunowi na dyskretn№ kontrolк, a jednoczeњnie na okazywanie zaufania w realizacji celуw, daje okazjк do edukacji permanentnej, korelacji miкdzy poszczegуlnymi przedmiotami, a nawet do deskolaryzacji (odchodzenie od systemu klasowo-lekcyjnego na rzecz tzw. zielonej szkoіy). Juї sama turystyka odpowiada na bardzo szeroki wachlarz zapotrzebowaс dzieci nadpobudliwych. Jeњli wplecie siк w ni№ elementy survivalu, wуwczas moїna osi№gn№ж jeszcze wiкcej: przeїycie przygody, praktyczne wykorzystanie siіy woli, nabytych doњwiadczeс i wiedzy; urzeczywistnienie „zasady wzajemnej pomocy" — integracja, troska o innych, odpowiedzialnoњж, wspуіdziaіanie; odkrycie w sobie ogromnych psychicznych i biologicznych rezerw, „zrzucenie" masek — poznanie samego siebie i innych, pokonywanie wіasnych sіaboњci, rozwi№zywanie podstawowych problemуw (zadania). Turystyka z elementami survivalu jest wiкc њrodkiem niezwykle skutecznym i uniwersalnym. Bardzo іatwo jest ni№ zainteresowaж dzieci i mіodzieї, nawet t№ najtrudniejsz№, i za jej pomoc№ moїna osi№gaж znaczne efekty.

Moїemy byж dumni, їe Polska jako jeden z pierwszych krajуw Europy odkryіa pedagogiczne walory turystyki. J. Minasowicz, juї ponad 200 lat temu powiedziaі: „Њwiat takich nauczycielуw chwaliі i chwali, ktуrzy ucz№c chodzili, a chodz№c nauczali". Wci№ї aktualne s№ teї pogl№dy na ten temat gіoszone niegdyњ przez Staszica, czy Janowskiego, a wspуіczeњnie przez Czapуwa, Ka-miсskiego, Jedlewskiego i wielu, wielu innych. M№dre wкdrowanie moїe rzeczywiњcie byж tward№ szkoі№ charakterуw i moїe staж siк „drog№ wewnкtrznej odnowy dla kaїdego czіowieka" (Jan Paweі II). Myњlк, їe „sztuka przetrwania" takїe.

Ogуlne uwagi o celach i konstrukcji programu

Maj№c do dyspozycji tak atrakcyjne metody pracy jak zabawк, przygodк i turystykк z elementami survivalu, na podstawie znajomoњci dzieci i mojej grupy skonstruowaіam program, ktуrego osi№ byі cel gіуwny: zmiana spoіecznego funkcjonowania. Chodzi tu o zmianк zachowaс spoіecznie nie aprobowanych b№dџ szkodz№cych sobie i innym na zachowania spoіecznie aprobowane, zdrowe i korzystne dla siebie i innych poprzez realizacjк nastкpuj№cych celуw ogуlnych:

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 113

— skierowanie energii dzieci na twуrcze tory,

— kontrolowanie impulsуw i przeksztaіcanie ich w akceptowane spoіecznie zachowania,

— nabycie umiejкtnoњci korzystania z rуїnych form spкdzania wolnego czasu (zwi№zane z funkcjonowaniem w przyrodzie: turystyka, survival),

— nabycie umiejкtnoњci wspуіpracy grupowej w planowaniu, podejmowaniu decyzji i dziaіaniu,

—- odreagowanie napiкж i emocji.

Jestem zwolenniczk№ uczenia siк przez doњwiadczenie. Aby uatrakcyjniж pracк grupy, podzieliіam zajкcia na њciњle socjoterapeutyczne i na zajкcia terenowe. Pierwsze odbywaіy siк w њwietlicy, gdzie realizowaliњmy ustalone, a w trakcie pracy modyfikowane cele i zadania. Ich sprawdzenie, utrwalenie і pogікbienie nastкpowaіo w czasie zajкж terenowych. Nastкpny etap pracy nad sob№ byі juї trudniejszy, ale moїliwy do „przerobienia" dziкki stopniowaniu trudnoњci. Osi№gniкcie celu sprawdzaliњmy na wyprawie turystycznej. Podstawowym celem kaїdych zajкж terenowych byіo poznanie rуїnych form spкdzania wolnego czasu. Oto chronologicznie postawione cele, pogrupowane w bloki tematyczne.

Blok nr l (realizacja: 2+3 spotkania) Integracja i budowa zaufania w grupie:

— nawi№zanie znajomoњci miкdzy chіopcami i prowadz№cym,

— wytworzenie bezpiecznej atmosfery w grupie przez zabawк,

— ustalanie reguі i norm grupowych,

— nauczenie siк wiкkszej dbaіoњci i troski o innych, rozwijanie empatii,

— nauczenie siк otwartego i bezpoњredniego zachowania wobec innych w grupie „tu i teraz".

Blok nr 2 (realizacja: 4 spotkania) Emocje i wartoњci:

— rozpoznawanie wartoњci i emocji,

— nauczenie siк akceptowania swych uczuж przy jednoczesnym nabywaniu umiejкtnoњci konstruktywnego ich wyraїania i radzenia sobie z nimi,

— rozrуїnianie pomiкdzy odczuwaniem swych uczuж a poddawaniem siк im,

— poznanie ogуlnoludzkich hierarchii wartoњci,

— budowanie wіasnego systemu wartoњci.

Blok nr 3 (realizacja: 4 spotkania) Poczucie wіasnej wartoњci:

— budowanie poczucia wіasnej wartoњci,

— rozwijanie samoњwiadomoњci i dziкki temu rozszerzenie moїliwoњci wyboru i dziaіania,

— nauczenie siк akceptowania wіasnych ograniczeс,

114

Agnieszka Czerwiсska

— nauczenie siк, jak nabraж zaufania do siebie i innych,

— rozwijanie wyobraџni i twуrczego myњlenia, r

— uczenie siк autoreklamy, samoekspozycji,

— uczenie siк wykorzystywania swych mocnych stron (Corey Schneider M., Corey G. 1995, s. 184).

Wycieczka nr l (realizacja: 5 godzin) Odwiedziny w Lubiсskim Klubie Jeџdzieckim „Tarpan":

— integrowanie grupy (cel rozwojowy),

— poznanie alternatywnych form spкdzania wolnego czasu — rekreacja jeџdziecka (cel rozwojowy),

— odreagowanie napiкж i emocji — zabawa w swobodnym marszu do stadniny i obcowanie z koniem (cel terapeutyczny),

— poznanie zasad funkcjonowania Klubu, stadniny, sportu jeџdzieckiego i ciekawych zwyczajуw konia (cel edukacyjny).

Blok nr 4 (realizacja: 3 spotkania) Komunikacja interpersonalna:

— uczenie siк skutecznego sіuchania,

— uczenie siк nadawania komunikatуw „ja",

— poznanie barier komunikacyjnych,

— rozwijanie umiejкtnoњci udzielania konstruktywnych informacji zwrotnych, zmiana zachowaс przeszkadzaj№cych w budowaniu bliskich wiкzi z ludџmi.

Blok nr 5 (realizacja: 2 spotkania) Podejmowanie decyzji i rozwi№zywanie problemуw:

— poznanie etapуw podejmowania decyzji i czynnikуw wpіywaj№cych na jej podjкcie,

— oduczenie siк nazbyt pochopnego podejmowania decyzji, ktуrych siк potem їaіuje,

— uczenie siк dokonywania wyborуw, odkrycie sposobуw rozwi№zywania osobistych problemуw.

Wycieczka nr 2 (realizacja: 6 godzin)

Odwiedziny w Aeroklubie Zagікbia Miedziowego w Lubinie:

— integracja grupy (cel rozwojowy),

— poznawanie alternatywnych form spкdzania wolnego czasu — dziaіalnoњж reprezentowana przez AZM, zadanie survivalowe (cel rozwojowy),

— budowanie norm spoіecznego wspуіdziaіania podczas realizacji zadania budowy szaіasu (cel rozwojowy),

— ksztaіtowanie umiejкtnoњci wspуіpracy: budowa szaіasu (cel rozwojowy),

— wykorzystanie wіasnego twуrczego potencjaіu do realizacji zadania budowy szaіasu (cel terapeutyczny),

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 115

— poznanie zasad funkcjonowania Aeroklubu, sportu lotniczego, sprzкtu (cel edukacyjny).

Blok nr 6 (realizacja: 4 spotkania) Asertywnoњж:

— poznawanie modeli zachowaс ludzi: ulegіoњж — asertywnoњж — agresywnoњж,

— uczenie siк respektowania praw innych (bez ulegіoњci),

— rozwijanie umiejкtnoњci przedstawiania wіasnego zdania i wіasnych racji (bez agresji),

— nauczenie siк proszenia o to, czego w danej chwili siк potrzebuje,

— poznanie i rozwijanie umiejкtnoњci odmawiania,

— uczenie siк radzenia sobie z konfliktami na drodze dyskusji — dogadania siк.- , ..,, ;:. .- ..,. ', * • •.•,.=.•••,. . ,

Wycieczka nr 3 (realizacja: 12 godzin) „Marsz przetrwania":

— integracja grupy (cel rozwojowy),

— poznanie alternatywnych form spкdzania wolnego czasu — turystyka (cel rozwojowy),

— pokonywanie wіasnych sіaboњci — zmкczenie, zniechкcenie (cel rozwojowy),

— nauczenie siк wiкkszej dbaіoњci i troski o innych (cel rozwojowy),

— odreagowanie napiкж i emocji przez spontaniczn№ zabawк (cel terapeutyczny),

— poznanie zasad przebywania na szlaku turystycznym i specyfiki odpowiedniego terenu — Jawora i W№wozu Myњliborskiego (cel edukacyjny),

— ksztaіcenie osobistej odpowiedzialnoњci za realizacjк powierzonego zadania (cel rozwojowy),

— ksztaіcenie umiejкtnoњci dbania o wіasne sprawy i bezpieczeсstwo (cel rozwojowy).

Blok nr 7 (realizacja: 3 spotkania)

Zamkniкcie grupy — zamroїenie gікbszych procesуw:

— podsumowanie doњwiadczeс i umiejкtnoњci nabytych w czasie zajкж,

— udzielanie i przyjmowanie informacji zwrotnych,

— wypracowanie sposobуw wykorzystania w їyciu tego, czego nauczyli siк chіopcy podczas zajкж.

Oprуcz zajкж socjoterapeutycznych i wycieczek grupa organizowaіa i organizuje dla siebie rуїne niespodzianki: kino, mecz piіki rкcznej czy siatkуwki lub ognisko z piknikiem socjoterapeutycznym. Ta samodzielna inicjatywa jest bardzo waїnym zdarzeniem socjoterapeutycznym, ucz№cym aktywnego odnajdywania siк w grupie spoіecznej.

116

Agnieszka Czerwiсska

Realizacja programu

Program ten powstaі z potrzeby niesienia pomocy dzieciom bardzo energicznym, nadpobudliwym, z przejawami agresji w zachowaniu, niestabilnym emocjonalnie, sprawiaj№cym kіopoty sobie i innym, w domu, szkole, na podwуrku. Uczestniczyli w nim chіopcy, uczniowie klas pi№tych jednej z lubiс-skich szkуі podstawowych. Podstawowym kryterium doboru do grupy socjo-terapeutycznej byіa diagnoza pedagoga. Nabуr do grupy przeprowadziіam w trzech etapach, posіuguj№c siк tak sformuіowanym zaproszeniem:

Zaproszenie — informacja

Dzieci, ktуrym jest trudno w domu i w szkole,

ktуrym trudno znaleџж kolegуw i przyjaciуі,

ktуre rzadko mog№ siк skupiж,

ktуre chc№ umieж їyж zdrowo i ciekawie,

zapraszam na zajкcia socjoterapeutyczne. Tutaj, w grupie, nauczycie siк przez gry, zabawy i zajкcia twуrcze, jak postкpowaж, by byіo wam w їyciu іatwiej

i bardziej interesuj№co. Pierwsze zajкcia odbкd№ siк w.................

...................., w sali.............

Jednoczeњnie proszк rodzicуw o pisemne wyraїenie zgody na uczestnictwo Waszego dziecka w zajкciach na doі№czonym blankiecie.

Agnieszka Czerwiсska

Wzуr blankietu

Wyraїam zgodк na uczestnictwo w zajкciach socjoterapeutycznych mojego

dziecka .................................................

Zajкcia odbywaж siк bкd№ w......................., w sali ......

Lubin, dnia..............1995 r.

Podpis

W pierwszym etapie rozmawiaіam z psychologiem i pedagogiem szkoіy o ramowym programie zajкж. Pуџniej poprosiіam ich o pomoc w wytypowaniu dzieci, ktуrym taka aktywnoњж byіaby potrzebna. Nastкpnie rozmawiaіam z wychowawcami dzieci wytypowanych przez pedagoga. Wychowawcy wskazali jeszcze inne dzieci sprawiaj№ce trudnoњci wychowawcze. Poprosiіam ich rуwnieї o rozmowк z rodzicami wskazanych dzieci i rozdanie im zaproszeс, co uczynili. Angaїowanie wychowawcуw do wspуіpracy znacznie uіatwiіo mi

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 117

nabуr, a nawet pуџniejsze funkcjonowanie dzieci w klasie. Nauczyciele ci byli їywo zainteresowani zajкciami i postкpami swych wychowankуw. To byі drugi etap. W trzecim etapie odbyіy siк dwa spotkania informacyjne dla dzieci. Miaіy one charakter propaguj№cy program oraz wzajemne poznanie. Nastкpnie dzieci podjкіy decyzjк o pozostaniu w grupie, a ich rodzice wyrazili na to zgodк.

Na pierwsze zajкcia informacyjno-poznawcze zgіosiіo siк oњmiu chіopcуw. Po zapoznaniu siк z celami i metodami zajкж przyprowadzili inne dzieci. Bкdzie ich 10, 12 i 18 po zakoсczeniu cyklu integracyjnego. W czasie zajкж okazaіo siк, їe trzon grupy stanowi 12 chіopcуw: trzech chіopcуw nadpobudliwych psychoruchowe z akcentem na nadruchliwoњж; trzech chіopcуw їywych, energicznych, o silnych osobowoњciach z przewag№ procesуw pobudzania; jeden chіopiec z przejawami agresji w zachowaniu, jeden chіopiec zahamowany i wycofany, jeden — z przejawami nadreaktywnoњci emocjonalnej, jeden — o duїej mкczliwoњci psychicznej i fizycznej, dwуch chіopcуw zrуwnowaїonych.

W tym rozdziale skupiк siк na opisie realizacji wycieczek, gdyї one stanowi№ o specyfice tego programu. Dla przykіadu przedstawiк rуwnieї scenariusz i realizacjк jednych zajкж typowo socjoterapeutycznych, choж wycieczki rуwnieї miaіy taki charakter. Zajкcia te naleї№ do bloku „Emocje i wartoњci".

Cel: Rozpoznawanie emocji i wartoњci, rozwijanie samoњwiadomoњci.

Przebiegzajкж:

1. Rytualny „Termometr samopoczucia" (patrz s. 101, 1).

2. Жwiczenie „Podobieсstwa i rуїnice".

Cel: rozpoznawanie emocji, rozpoznawanie wartoњci. Prowadz№cy przygotowuje na paskach papieru kilka biegunowych wartoњci i emocji:

smutny -— wesoіy rozgniewany — pogodny ponury — dowcipny wrogi — przyjazny - dobry — zіy

bezpoњredni — zamkniкty w sobie •-.. koleїeсski — samolubny agresywny — empatyczny przedsiкbiorczy — spokojny „domator" — „podrуїnik".

Praca odbywa siк w parach. Uczestnicy losuj№ paski papieru i przygotowuj№ w dwуjkach scenki pantomimiczne, obrazuj№ce wylosowane emocje i wartoњci. Pуџniej kolejno odgrywaj№ scenki, a pozostali chіopcy odgaduj№, o co chodziіo. Po kaїdej prezentacji i prуbie odgadniкcia — omуwienie znaczenia tych uczuж i wartoњci. ••'.-,.

118

Agnieszka Czerwiсska

3. Жwiczenie „Kapsuіa czasu". ; .

Cel: dostrzeїenie znaczenia rozwoju samoњwiadomoњci.

Prowadz№cy przygotowuje rуїne czasopisma, noїyczki, klej, pudeіko. Proponuje grupie, by wybraіa materiaі, ktуry zostanie zamkniкty w kapsule czasu, otworzonej za dwa tysi№ce lat. Mog№ to byж tytuіy artykuіуw, zdjкcia, reklamy, zapis 20-wyrazowego tekstu. Na koniec dyskusja, co moїna wyraziж tytuіem, zdjкciem, krуtkim tekstem? Co moїe pomyњleж ktoњ, kto znajdzie to w roku 4000? ;

4. Жwiczenie „Wehikuі czasu".

Cel: rozwijanie wyobraџni, rozwijanie samoњwiadomoњci.

Chіopcy kіad№ siк wygodnie na dywanie. Prowadz№cy informuje ich, їe chce poprowadziж ich w њwiat wyobraџni. „Chcк was teraz poprowadziж w њwiat wyobraџni. Pomyњl, gdzie chciaіbyњ siк przenieњж: w przyszіoњж, byж w teraџniejszoњci czy w przeszіoњж? Wybierz czas i miejsce, a gdy bкdziesz gotowy, wehikuі czasu tam ciк zabierze. Gdzie jesteњ? Dostrzeї wszystkie szczegуіy dookoіa, krajobrazy, budynki. Czy s№ tam jacyњ ludzie? Kim oni s№? Jak siк czujesz? Ten czas, to miejsce, ci ludzie, te przeїycia s№ tak idealne, jak tylko moїesz to sobie wyobraziж. Panuj№ tam reguіy, zasady, normy, wartoњci, ktуre sprawiaj№, їe ty i inni ludzie їyj№ spokojnie i ciekawie. Jakie to wartoњci? Ludzie mog№ mуwiж o swoich uczuciach, potrafi№ wyіadowaж, wykorzystaж swoj№ energiк, by coњ stworzyж, nie krzywdz№ siк. Wszyscy czuj№ siк tak, jak ty chciaіbyњ siк czuж. Pomyњl, czy to jest piкkne. Kiedy bкdziesz gotowy, moїesz wrуciж do teraџniejszoњci."

Dyskusja w grupie o wyobraїeniach. Czy byіo coњ w twoim fantastycznym њwiecie, czego nie masz teraz i tutaj? W jaki sposуb њwiat fantastyczny mуgіby uczyniж ciк szczкњliwszym? Jak mуgіbyњ wі№czyж niektуre elementy њwiata fantastycznego do swojego dzisiejszego їycia?

5. Rytualna „Iskierka przyjaџni".

Cel: podtrzymanie poczucia jednoњci w grupie, poїegnanie.

Grupa staje w krкgu, kaїdy krzyїuje praw№ rкkк nad lew№, chіopcy zwracaj№ siк twarzami do њrodka koіa, chwytaj№ siк za rкce. Jeden z chіopcуw mуwi: „Iskierkк przyjaџni puszczam w kr№g, niechaj wrуci do mych r№k" i przekazuje impuls uњciskiem prawej dіoni koledze, ten podaje impuls nastкpnemu itd. Kiedy inicjator poczuje uњcisk na lewej rкce nad sob№, pozostali robi№ to rуwnoczeњnie. Wszyscy wychodz№ z sali. Zostaje dyїurny sali, ktуry sprz№ta po zajкciach.

Podczas tych zajкж obecnych byіo 10 osуb. Rytualny „Termometr" na powitanie przebiegі bardzo sprawnie. Samopoczucie wszystkich bardzo wysokie (80-100 punktуw), jak zwykle. Tylko „Buџka" przyznaі sobie 40 punktуw. Przedstawienie celu zajкж i form pracy nie rozentuzjazmowaіo chіopcуw, oczekiwali zabaw ruchowych. Doszliњmy do kompromisu w pierwszym жwiczeniu, a potem їywioіowo i oryginalnie przygotowali scenki pantomimiczne. Mimo їe staraіam siк wybraж doњж іatwe emocje i wartoњci, to jednak rozpo-

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 119

znanie ich sprawiіo chіopcom niemaі№ trudnoњж. Kaїda dwуjka losowaіa dwie kartki i miaіa dwie minuty na przedstawienie scenki, a pozostali na odgadniкcie. W omуwieniu жwiczenia zaznaczyі siк zdecydowany postкp w wysіawianiu siк chіopcуw na temat, jakie s№ uczucia, a takїe sposoby ich wyraїania, Pozwoliіo to na іagodne przejњcie do drugiego жwiczenia — „Kapsuіy czasu".

Po przedstawieniu zadania chіopcy ochoczo zabrali siк do pracy w dwуjkach. Ich entuzjazm szybko zgasі, gdyї жwiczenie okazaіo siк zbyt mкcz№ce i trudne. Wycinali caіe artykuіy dotycz№ce ubierania siк, reklamy, zdjкcia, czasem coњ o przyrodzie i nauce. Dwуch chіopcуw napisaіo tekst. Po upіywie okreњlonego czasu (15 min.) zamknкliњmy wszystko w pudle, okleiliњmy taњm№ klej№c№ i napisaliњmy: „Otworzyж w 3995.11.29". To na chwilк oїywiіo chіopcуw. Dyskusja o жwiczeniu nie powiodіa siк, wszyscy zgіaszali, їe nie wiedz№, co powiedzieж. Staraіam siк byж niedyrektywna. W podsumowaniu stwierdziіam tylko, їe wyznawane wartoњci zmieniaj№ siк z czasem. Coњ, co byіo waїne dwa wieki temu, nie musi byж waїne dzisiaj (podaіam przykіad: bronienie honoru szpad№, uczenie siк іaciny). Ciekawe, co o nas pomyњl№ ludzie za dwa tysi№ce lat? Chіopcy byli rozleniwieni, dwуch zaczкіo siк zachowywaж wobec siebie agresywnie. Wspomniaіam o normie fizycznego bezpieczeсstwa. Poskutkowaіo na chwilк. Wszyscy leїeli na podіodze, co uіatwiіo mi rozpoczкcie nastкpnego жwiczenia, „Wehikuіu czasu".

Zwrуciіam uwagк na reguіy, wartoњci, zasady, normy, ktуre mogіyby rz№dziж wyobraїalnym њwiatem. Czкњж chіopcуw miaіa zamkniкte oczy, czкњж pocz№tkowo siк wierciіa, dwуch chіopcуw, „Їydzio" i „Maіy", zaczкli siк szarpaж. Przypomniaіam, їe nie musz№ braж udziaіu w zajкciach, ale nie mog№ przeszkadzaж innym. Podczas dzielenia siк wraїeniami z tego жwiczenia wielu chіopcуw przedstawiaіo opisy sytuacji, np. „Wrуbel" opowiedziaі o sobie jako Sherlocku Holmesie podczas strzelaniny. Najwaїniejsz№ wartoњci№ byіo tu dobro zwyciкїaj№ce w walce zіo. Byіy opisy wody, piasku, sіoсca, przyrody, innej planety. Kiedy dzieliliњmy siк wraїeniami w parach, byіo wiкcej osobistych wypowiedzi, np. „Czarny" powiedziaі, їe miaі zupeіn№ pustkк podczas жwiczenia, byіo mu trudno. Zaczerwieniі siк. W omуwieniu zwrуciіam uwagк, їe taka ucieczka w wyobraџniк pozwala odpocz№ж, nabraж innego spojrzenia na њwiat, czasem nawet znaleџж rozwi№zanie trudnych sytuacji (жwiczenie trwaіo 30 min.).

Zajкcia te byіy trudne i chyba zbyt wyczerpuj№ce dla chіopcуw. Na nastкpnych wplotіam juї wiкcej elementуw ruchowych. Trzymam siк tego do dziњ, bo dziкki zabawie ruchowej mog№ siк wiкcej i mniejszym kosztem nauczyж.

Zrealizowania celu, jakim byіo rozpoznawanie emocji i wartoњci, nie mogк uznaж za sukces. Chіopcy doњж dobrze pojmuj№ wartoњci i uczucia, z ktуrymi spotykaj№ siк na co dzieс — „czarne" lub „biaіe". Natomiast wartoњci abstrakcyjne, uniwersalne, ogуlne nie s№ dla nich zbyt jasne.

Rуwnolegіymi dziaіaniami, oprуcz spotkaс stricte socjoterapeutycznych, byіy wydarzenia socjoterapeutyczne w postaci wypadуw terenowych. Zapla-

120

Agnieszka Czerwiсska

nowaіam trzy wycieczki jednodniowe o wzrastaj№cym stopniu trudnoњci. Generalnym celem kaїdej wyprawy byіo poznawanie alternatywnych sposobуw spкdzania wolnego czasu oraz integracja grupy. W planowaniu wycieczek uwzglкdniaіam to, czym dysponuje moje miasto i okolica oraz wіasne preferencje. Cele szczegуіowe natomiast dostosowywaіam do moїliwoњci, potrzeb i upodobaс chіopcуw z mojej grupy. Wycieczki odbywaіy siк w listopadzie, grudniu i styczniu, w jedn№ z sobуt miesi№ca.

Pierwsze zajкcia terenowe (wycieczka) przypadіy na dzieс 18 listopada 1995. Byіy to odwiedziny w stadninie koni naleї№cej do Lubiсskiego Klubu Jeџdzieckiego „Tarpan" w Krzeczynie Wielkim, specjalizuj№cego siк w uczeniu mіodzieїy jazdy konnej. Poza integracj№ grupy celem wycieczki byіo takїe poznanie rekreacji jeџdzieckiej (cel rozwojowy), odreagowanie napiкж i emocji poprzez zabawк w swobodnym marszu do stadniny i obcowanie z koniem (cel terapeutyczny), poznanie zasad funkcjonowania klubu, stadniny, sportu jeџdzieckiego i ciekawych zwyczajуw konia (cel edukacyjny). Plan wycieczki uwzglкdniaі wiкc marsz do stadniny polnymi drogami (8 km) oraz wizytк w stadninie — zapoznanie siк z gospodarzami i przewodnikiem, zwiedzanie stajni (poznawanie pracy w stajni, poznanie їycia koni) oraz innych pomieszczeс gospodarskich niezbкdnych dla koni i uprawiania sportu jeџdzieckiego, a nastкpnie powrуt autobusem do њwietlicy i omуwienie wycieczki.

Przygotowanie do wycieczki przeprowadziliњmy w formie „burzy mуzgуw", na zajкciach w њwietlicy, tydzieс przed zaplanowanym wypadem. Ustaliliњmy niezbкdne wyposaїenie kaїdego uczestnika wyprawy. Wykaz ten uwzglкdniaі: kurtkк przeciwdeszczow№, wygodne ubranie, odpowiednie do pogody buty, kanapki i jedzenie dla koni, bilet autobusowy, aktualn№ legitymacjк szkoln№. I rzeczywiњcie, na zbiуrce wszyscy byli ubrani odpowiednio, brakowaіo tylko dwуch chіopcуw. Do њwietlicy przybyіo oњmiu, mimo їe akces zgіosiіo dziesiкciu. Zrobiliњmy „termometr nastroju". Przypomniaіam trasк marszruty: ok. 6 km przez pola i 2 km przez wieњ. Niezіa pogoda, lekki przymrozek, sucho. Mogliњmy wiкc zachowaж szybkie tempo marszu. Chіopcуw roznosiіa energia, biegali, skakali, bawili siк, њpiewali, krzyczeli. Obserwowaіam, jak przebiegaj№ interakcje w grupie. Chіopcy і№czyli siк w dwуjki, trуjki, natomiast Jakub przez caі№ drogк mnie towarzyszyі. Wkrуtce czekaіa nas niespodzianka. Grupa myњliwych zorganizowaіa ognisko po polowaniu. Chіopcy na widok zabitych saren i zajкcy, porozwieszanych na dr№gach, zaczкli krzyczeж: „Kіusownicy! Kіusownicy!". Mкїczyџni rozeњmieli siк, a jeden z nich wyjaњniі nam, їe s№ myњliwymi z Koіa Јowieckiego i zaprosiі nas na ognisko. Podczas jedzenia kieіbasek myњliwy tіumaczyі nam regulacyjn№ funkcjк polowaс. Mimo wszystko chіopcy ubolewali nad losem zabitych zwierz№t. Їaden z nich nie chciaі zostaж w przyszіoњci myњliwym. Podziкkowaliњmy za goњcinк i ruszyliњmy dalej.

Grupa siк rozwlekіa. Byі to czas na wprowadzenie podstawowych informacji turystycznych. Zwrуciіam uwagк na zasadк dostosowania tempa marszu

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 121

grupy do najwolniejszego czy najbardziej zmкczonego.Chіopcy tryskali energi№ i humorem. Przed wejњciem do wsi przypomniaіam o zasadach poruszania siк grupy po szosie. Trzech chіopcуw draїniіo gospodarskie zwierzкta. Na moj№ uwagк reagowali, na chwilк. W stadninie przywitaіa nas mіoda amazonka — przewodniczka. Chіopcy wykazali umiarkowane zainteresowanie jej opowiadaniem o zwyczajach koni i sporcie jeџdzieckim, ale kontakt ze zwierzкciem bardzo ich emocjonowaі. Obserwowali pracк przy czyszczeniu koni i ich boksуw. Zd№їyli nawet wytypowaж swych ulubieсcуw. W paszami chіopcy „jedli obrok", a w siodіami zakіadali sobie na plecy siodіa swych ulubieсcуw. W stajni karmili konie jabіkami i gіaskali je po pysku pod czujnym okiem przewodniczki. Byli zafascynowani zwierzкtami.

Gіodni i zmкczeni wracaliњmy do domu. W autobusie jedliњmy kanapki, omawialiњmy wycieczkк, dzieliliњmy siк przeїyciami. Mam wraїenie, їe udaіo siк zrealizowaж zaіoїone cele. Nawet Jakub, ktуry obawiaі siк, їe nie podoіa marszowi, skorygowaі to przeњwiadczenie i doceniі swoje moїliwoњci.

Drugie z kolei zajкcia terenowe odbyіy siк 3 tygodnie pуџniej. Byіy to juї zajкcia zadaniowe, z wykorzystaniem elementуw survivalu. Miejscem docelowym byі lasek za lotniskiem Aeroklubu Zagікbia Miedziowego i lotnisko AZM w Lubinie (ktуrego jestem czіonkiem). Aeroklub dziaіa gіуwnie w zakresie szkolenia pilotуw szybowcowych i samolotowych, spadochroniarzy i modelarzy. Czіonkowie Aeroklubu, prуcz szkolenia, wypeіniaj№ wszystkie prace zwi№zane z utrzymaniem i prowadzeniem lotniska. Zadaniem grupy byіo zbudowanie szaіasu w lasku za lotniskiem oraz poznanie dziaіalnoњci klubu w Lubinie. Realizowaliњmy nastкpuj№ce cele: integracjк grupy (cel rozwojowy), poznanie kolejnej formy spкdzania wolnego czasu — dziaіalnoњж aeroklubu i turystyki survivalowej (cel rozwojowy), budowanie normy wspуіdziaіania i zdobywanie umiejкtnoњci wspуіpracy (cel rozwojowy), wykorzystywanie wіasnego twуrczego potencjaіu do realizacji zadania (cel terapeutyczny), poznanie zasad funkcjonowania aeroklubu, sportu lotniczego, sprzкtu (cel edukacyjny).

Uzgodniony z grup№ plan wycieczki przedstawiaі siк nastкpuj№co:

— dpjazd autobusem miejskim na lotnisko,

— wywiad — spotkanie z prezesem AZM,

— zwiedzanie lotniska (pas startowy, hangar samolotowy, spadochroniarnia, modelarnia),

— budowa szaіasu (wybуr miejsca, poszukiwanie materiaіуw, budowa, chwila relaksu w szaіasie),

— spotkanie w „bunkrze wizytowym" przy kominku (rozpalanie ognia, posiіek, omуwienie zajкж, poїegnanie gospodarza),

— powrуt autobusem do њwietlicy.

Przygotowania do wycieczki rozpoczкliњmy wczeњniej. Dwa tygodnie przed zaplanowanym terminem przedstawiіam chіopcom projekt wycieczki i zadania do wykonania. Zabіysіy im oczy z podniecenia. Poїyczyіam „Piуrkowi" ksi№ї-

122

Agnieszka Czerwiсska

kк o survivalu i poprosiіam o przeczytanie rozdziaіu o budowie szaіasu. Byіa to ksi№їka Hansa Ottona Meissnera Sztuka їycia i przetrwania (s. 44-70). Okazaіo siк potem, їe wszyscy zainteresowani chіopcy (11) wspуlnie j№ przeczytali. Tydzieс pуџniej na zajкciach, na podstawie przeczytanej lektury i w efekcie „burzy mуzgуw", skompletowaliњmy listк rzeczy niezbкdnych do zrealizowania zadania. Powstaі nastкpuj№cy wykaz:

— ubranie stosowne do pogody i otoczenia,

— ciepіe, wygodne buty,

— sznurek, linki, piіki,

— saperka, , .

— lekkie pіуtno,

— dratwa,

— zapaіki,

— rкkawiczki,

— jedzenie i picie w termosie,

— dwa bilety po 30 gr i aktualna legitymacja.

Dokonaliњmy rуwnieї podziaіu grupy na zespoіy funkcyjne: zbiуrka materiaіуw, budowa konstrukcji, budowa poszycia. Zespoіy te miaіy skompletowaж sprzкt pod k№tem swoich zadaс.

W sobotк rano w њwietlicy stawiіo siк 9 osуb, mimo deklaracji 11 chіopcуw. Tradycyjnie — w „termometrze nastrojуw" wyniki bardzo wysokie, maksymalne. Ruszyliњmy na lotnisko. Zaopatrzenie chіopcуw byіo bezbікdne. Jednak pogoda nas zawiodіa: zimno, wietrznie i chmurnie. W porcie lotniczym przywitaі nas prezes. Opowiadaі o Aeroklubie i jego dziaіalnoњci. Zaplanowany wywiad siк nie udaі, poniewaї chіopcy nie wiedzieli, o co pytaж. Prezes opowiadaі wiкc — konkretnie, ciekawie, jasno. Chіopcy caіy czas byli zainteresowani, choж rwali siк do zwiedzania lotniska. Najbardziej byli zafascynowani samolotami. Chкtnie wiкc usadowiali siк w szybowcach i samolotach, ruszali dr№їkami, ogl№dali tablice przyrz№dуw, rozgl№dali siк w magazynach, dotykali spadochronуw, udawali startuj№ce samoloty na pasie startowym. Kilku chіopcуw oczekiwaіo rуwnieї na budowк szaіasu. Poszliњmy do lasku. Tu grupa oczekiwaіa mojej inicjatywy. Stwierdziіam wiкc: „Czujcie siк tak, jakby mnie tu nie byіo". Chіopcy rzucali pomysіy, oczekiwali jednak mojej akceptacji. Nie uzyskawszy jej, jeden z nich przej№і inicjatywк. Przynieњli dr№gi i grube gaікzie. Znalezienie miejsca pod szaіas sprawiaіo chіopcom najwiкcej trudnoњci. Pomogіam im, uzasadniaj№c swуj wybуr. Nastкpnie sami juї ustalali budowк skoњnej, trуjk№tnej chatki z wykorzystaniem rosn№cego drzewa.

Po umocowaniu dr№ga i podpуrek okazaіo siк, їe nie ma materiaіu na konstrukcjк poszycia i poszycie. Jeden z chіopcуw zostaі przy czкњciowo wybudowanym szaіasie, reszta, dziel№c siк na dwie grupy, poszіa po materiaі. Przy bunkrze znaleџli dyktк i dіugie w№skie deski. Przynieњli rуwnieї numerowane tabliczki uli z maіej pasieki. Kazaіam im to odnieњж. Zapobiegіam rуw-

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 123

nieї wykopaniu maіej drewnianej іawki („przyda siк w naszym domu"). Byіo przeraџliwie zimno, ale chіopcуw grzaі zapaі. Materiaіu byіo doњж. Chіopcy zasypywali mnie pytaniami „co robiж dalej?" Wі№czyіam siк wiкc w budowк. Pod kierownictwem zespoіu zajmuj№cego siк budow№ konstrukcji zbudowaliњmy j№ ze sznurka, gaікzi i desek. Okazaіo siк, їe materiaіu na poszycie starczy tylko na jedn№ њcianк. „Czarny" wpadі na pomysі, їe moїna wykorzystaж worki po ziemniakach, ktуre wzi№і z domu. Poszycie okazaіo siк bardzo szczelne, zarуwno њciany z gaікzi i dratwy, jak i њciana z workуw. Ledwo zd№їyliњmy obwaіowaж szaіas przy pomocy desek, dykty i ziemi, sypn№і њnieg. Siedzieliњmy na plecakach, ciasno, jeden obok drugiego. Cieszyliњmy siк, їe wiatr nie wieje nam w twarz. Rozmawialiњmy o wspуіpracy. Chіopcy doszli do wniosku, їe w grupie jest іatwiej zrealizowaж cel.

Њnieg przestaі padaж, wyszliњmy z szaіasu i poszliњmy odpocz№ж do „wizytowego bunkra". Chіopcy sporo siк namкczyli, zanim rozpalili ogieс w kominku. Za to pуџniej... jedliњmy kanapki i sіodycze zabrane z domu. Ta chwila wypoczynku w ciepіej (dosіownie i w przenoњni) atmosferze pozwoliіa nam zregenerowaж siіy.

Po powrocie do њwietlicy zakoсczyliњmy dzieс „Iskierk№ przyjaџni". Wszystkie cele udaіo siк osi№gn№ж. Wzrastaі poziom integracji grupy. W efekcie wspуіdziaіania i wіasnych pomysіуw grupa w zasadzie samodzielnie zrealizowaіa zadanie od pocz№tku do koсca. Ponadto kaїdy z uczestnikуw grupy miaі okazjк skorygowaж pogl№dy o sobie. Kaїdy mуgі powiedzieж — „jestem pomysіowy" lub „jestem potrzebny innym", lub „potrafiк znaleџж rozwi№zanie" itp. Atrakcyjnoњж zadania (budowa szaіasu) przyжmiіa atrakcyjnoњж lotniska, jednakїe utkwiі im w pamiкci pozytywny kontakt z kolejn№ osob№ dorosі№ (prezesem klubu), zafascynowan№ wіasn№ prac№. Wzrosіa teї њwiadomoњж wspуіdziaіania jako wartoњci. Ja natomiast jestem peіna podziwu dla energii, pomysіowoњci i odpornoњci chіopcуw na niewygody i trudnoњci

Nastкpne (trzecie) zajкcia terenowe zaplanowaliњmy na dzieс 19.01.1996. Tym razem byі to wyjazd do Jawora oddalonego 40 km od naszego miejsca

124

Agnieszka Czerwiсska

zamieszkania. Jest tam park krajobrazowy W№wуz Myњliborski. Wycieczkк okreњliliњmy jako „marsz przetrwania". Trzeba bowiem byіo pokonaж pieszo dwa razy po 10 km w warunkach zimowych (њnieg, lуd, niewielki mrуz, pagуrkowaty teren). Cele wyprawy:

— integracja grupy (cel rozwojowy),

— poznanie turystyki jako kolejnej alternatywnej formy spкdzania wolnego czasu (cel rozwojowy),

— pokonywanie wіasnych sіaboњci — zmкczenia, zniechкcenia (cel rozwojowy),

— nauczenie siк wiкkszej dbaіoњci i troski o innych (cel rozwojowy),

— odreagowanie napiкж i emocji przez spontaniczn№ zabawк (cel terapeutyczny),

— poznanie zasad przebywania na szlaku turystycznym i specyfiki odwiedzanego terenu — Jawora i W№wozu Myњliborskiego (cel edukacyjny),

— nauczenie siк odczuwania osobistej odpowiedzialnoњci za realizacjк powierzonego zadania (cel rozwojowy),

— ksztaіcenie umiejкtnoњci dbania o wіasne sprawy i bezpieczeсstwo (cel rozwojowy).

Od pocz№tku stycznia trwaіy przygotowania. Chіopcy zapalili siк do tego projektu. Ustaliliњmy nastкpuj№ce zadania do wykonania i osoby za nie odpowiedzialne:

— zapoznanie siк z rejonem Jawora przy pomocy mapy,

— zebranie informacji turystycznych o Jaworze i W№wozie Myњliborskim,

— uzyskanie informacji o њrodkach komunikacji do Jawora i z powrotem; indywidualne zadania: ubiуr, buty, legitymacje, pieni№dze, jedzenie, bagaї.

Na nastкpnych zajкciach opowiedziaіam chіopcom, jak bкdzie zachowywaі siк ich organizm podczas zimowego wysiіku i jak w zwi№zku z tym naleїy zadbaж o siebie. Informacje te zostaіy uwzglкdnione podczas uzgadniania niezbкdnego wyposaїenia. Oto lista niezbкdnych rzeczy:

— ubraж siк „na cebulkк", niezbyt grubo,

— ciepіa, nieprzemakalna kurtka z kapturem,

— weіniane skarpetki, rкkawiczki, czapka, szalik,

— ciepіe, nieprzemakalne buty,

— w plecaku: bluza i dodatkowe skarpetki, malutki rкczniczek,

— kanapki i maіy termos z gor№c№ herbat№,

— aktualna legitymacja, pieni№dze na bilety, bilety na autobus miejski.

Na kolejnych zajкciach okazaіo siк, їe tylko jeden chіopiec caіkowicie wywi№zaі siк z zadania. Powiedziaіam wiкc, їe tylko on i ja moїemy jechaж na wycieczkк, bo jesteњmy przygotowani. Przeіoїyliњmy termin wyprawy. Za tydzieс wszystkie zadania zostaіy zrealizowane i ich efekty przedstawione w grupie. W sobotк mogliњmy wyruszyж na wyprawк. Rano do њwietlicy przyszіo oњmiu chіopcуw. Dwуch z nich nie miaіo legitymacji i rкkawic. Wrуcili po nie do domu. Po ich powrocie zrobiliњmy tradycyjny „termometr

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 125

nastroju". Nastrуj i energia punktowane byіy doњж wysoko, choж Jakub i Rafaі wyraїali swoje obawy.

Podrуї poci№giem do Jawora, z przesiadk№ w Legnicy, odbyіa siк bez przygуd. Choж sama jazda byіa dla chіopcуw wielk№ atrakcj№. Dla niektуrych byіa to pierwsza podrуї poci№giem. Opowiedziaіam wiкc chіopcom o reguіach zachowania siк w poci№gu.

W dalsz№ drogк wyruszyliњmy pieszo їуіtym szlakiem. Po drodze opowiadaіam chіopcom o celu znakowania trasy i koniecznoњci ci№gіej obserwacji drogi. Juї bкd№c w mieњcie zgubiliњmy szlak, czego chіopcy nie zauwaїyli. Moje pytanie „co teraz zrobimy?" spowodowaіo rуїnorodne reakcje chіopcуw. Jeden zaproponowaі powrуt niebieskim szlakiem do їуіtego. Drugi mnie obarczaі odpowiedzialnoњci№, pozostali stanкli w mojej obronie. Bez mojego komentarza wrуciliњmy do їуіtego szlaku na Rynek, gdzie Marek opowiedziaі nam o њredniowiecznym charakterze Rynku i Starego Miasta w Jaworze (unikalnym w Europie).

Szliњmy dalej pilnie bacz№c na їуіte znaki. Trasa byіa rуwna, doњж іatwa, zaњnieїona. Temperatura -1°C, sypaі њnieg, wiaі wiatr. Po drodze napotkaliњmy staw hodowlany z zatoczkami i pomostami. Byі zamarzniкty na pуі metra. Sprawdziliњmy w przerкblach. Zrobiі na nas niesamowite wraїenie, niektуrzy widzieli przerкble pierwszy raz w їyciu.

Niepokoiіam siк o Pawіa. Nie miaі rкkawiczek, ale chіopcy od czasu do czasu poїyczali mu swoje. Oni rуwnieї wyraїali troskк o kolegк i udzielali mu pomocy. Trasa stawaіa siк coraz trudniejsza. Pilnowaliњmy szlaku, byі juї bardziej oblodzony, przebiegaі przez lasy i lokalne szczyty. Zboczyliњmy z drogi, їeby zobaczyж Wielk№ Rataj i Wielkie Organy Myњliborskie. Garњж informacji o nich przekazaі nam „Czarny".

Chіopcy narzekali na zmкczenie, ale dzielnie szli dalej. Duїo radoњci sprawiaіo im zeњlizgiwanie siк w dуі zboczy. Po trzech godzinach marszu doszliњmy do Myњliborza, miejsca postoju. Byі tam zadaszony stуі z іawami, pіaski teren, gуrka o gіadkim zboczu, trasy biegowe i rzeczka. Zjedliњmy i napiliњmy siк gor№cej herbaty. Pуџniej bawiliњmy siк. Nie obeszіo siк jednak bez bуjki. Jeden z chіopcуw byі bardzo prowokacyjny. Odwoіaіam siк do kontraktu grupowego.

Robiіo siк coraz chіodniej, bardziej wietrznie i ciemniej. Powrуt autobusem okazaі siк niemoїliwy. Maszerowaliњmy w trudnych warunkach. Wiatr wzmagaі siк, szarzaіo, gкstniaі њnieg. Zwrуciіam wiкc uwagк, їe musimy iњж rуwnym tempem, wszyscy musimy siк widzieж, pierwsi na zakrкtach zatrzymuj№ siк i czekaj№ na resztк, uwaїnie obserwujemy szlak. W trakcie wкdrуwki okazaіo siк, iї jeden z chіopcуw ma przemoczone nogi. Nie moїna byіo nic zaradziж. Jego przeciwnik z bуjki dzielnie mu towarzyszyі w tej trudnej sytuacji. Do miasta doszliњmy przemarzniкci i zmкczeni. Ogrzaliњmy siк w sklepie z pami№tkami. W drodze na stacjк kolejow№ zgubiіam szlak. Z pomoc№ przyszedі chіopiec peіni№cy rolк przewodnika grupy, ktуry kontro-

126

Agnieszka Czerwi сska

lowaі skutecznie, jak siк okazaіo, przebieg naszego marszu. W dworcowym barze zjedliњmy grochуwkк i napiliњmy siк herbaty. Paweі wysuszyі buty. Chіopcy w toalecie wytarli siк do sucha i zmienili skarpetki.

W czasie krуtkiej podrуїy poci№giem zabawialiњmy siк w gry i zabawy twуrczego myњlenia i improwizacji. Z kolei pуіgodzinna podrуї z Legnicy upіynкіa na dzieleniu siк wraїeniami z „marszu przetrwania". Mуwiliњmy tylko o naszych odczuciach i emocjach. Omуwienie wyprawy zostawiіam na zajкcia w њwietlicy. Kaїdemu chіopcu daіam pуџniej dyplom, wskazuj№cy na jego mocn№ stronк, ktуra ujawniіa siк podczas marszu przetrwania. W grupie znalazі siк wiкc:

— najlepszy przyjaciel — opiekun.............

— najwytrwalszy piechur..............

— najbardziej spostrzegawczy obserwator.............

— najbardziej odpowiedzialny uczestnik.............

— najwiкkszy optymista.............

— przewodnik „Marszu przetrwania".............

Rozdanie dyplomуw oprawionych w foliк staіo siк okazj№ do omуwienia wyprawy pod k№tem znajomoњci siebie, swoich mocnych i sіabych stron, do rozmowy o wіasnych rezerwach fizycznych i psychicznych, o zasadzie wzajemnej pomocy i poczuciu wspуlnoty.

Cele terapeutyczne i edukacyjne oraz rozwojowe, moim zdaniem, zostaіy osi№gniкte. Najbardziej jednak ceniк sobie stosowan№ przez chіopcуw „zasadк wzajemnej pomocy". ;

Wnioski z realizacji programu

Dziaіania socjoterapeutyczne z elementami turystyki i survivalu odpowiadaj№ na podstawowe potrzeby dzieci nadpobudliwych. Do nich naleїy przede wszystkim potrzeba pozytywnego „wyїycia siк" w spontanicznym ruchu, zabawie ruchowej, nieskrкpowanej wesoіoњci i haіaњliwoњci, co sprzyja rуwnieї odreagowaniu napiкж i emocji. Jej zaspokojeniu sіuїyі wіaњciwie caіy program, jednakїe zajкcia terenowe, przebywanie w otwartych przestrzeniach, na іonie natury stwarzaіo wiкcej okazji do ruchu, zabawy, њmiechu i krzyku. Na kaїdej wycieczce zostawiaіam bowiem chіopcom czas i przestrzeс na zaspokajanie tych potrzeb.

Drug№ podstawow№ potrzeb№ uczestnikуw moich zajкж byіa potrzeba sprawdzenia siк w umiejкtnoњciach i zachowaniach tradycyjnie przynaleїnych pіci mкskiej. Zostaіa ona uwzglкdniona po uprzednim zapoznaniu siк z wypeіnionymi przez chіopcуw zdaniami niedokoсczonymi (chciaіbym, їeby... lubiк, kiedy... interesuje mnie...). Okazaіo siк wуwczas, iї kaїdy z nich „chciaі byж prawdziwym mкїczyzn№". Na zajкciach њwietlicowych (w bloku „Poczucie wіasnej wartoњci") ustaliliњmy wiкc, co naleїy do cech „prawdziwego mкїczyz-

„Moїna inaczej" — program socjoterapeutyczny z elementami zabawy, przygody ... 127

ny". A wiкc: trafne i odwaїne decyzje, zdecydowane i samodzielne dziaіanie, wywi№zywanie siк z zadaс i sіownoњж, silna wola i dzielnoњж, pomaganie, umiejкtnoњci techniczne i sprawnoњж. Mogіy siк one ujawniж i zaistnieж dziкki:

— wykonaniu zadaс przed wycieczk№ (np. sprawdzenie rozkіadu jazdy poci№gуw, przygotowanie informacji itp.),

— zdobywaniu wiedzy i jej wykorzystaniu w praktyce (budowa szaіasu),

— wykorzystaniu wіasnych doњwiadczeс i uњwiadomieniu sobie ich znaczenia (opieka „Wrуbla" nad Pawіem w czasie „marszu przetrwania"), uzmysіowieniu skutkуw wіasnego postкpowania i ponoszeniu za nie odpowiedzialnoњci (marsz Pawіa w mokrych, dziurawych butach),

— organizowaniu takich sytuacji, ktуrych skutki s№ natychmiastowe i jednoznaczne (budowa szaіasu, rozpalanie ognia w kominku, pokonywanie odlegіoњci).

Potrzeba poznawania „nowego", potrzeba przeїycia przygody mogіa byж zaspokojona podczas poznawania alternatywnych sposobуw spкdzania czasu wolnego. Stosowaіam tu „chwytliwe" dla chіopcуw sporty — sport lotniczy, jeџdziecki, turystyka w trudnych warunkach atmosferycznych. Kontakt z maszyn№ (samolotem), z duїym zwierzкciem (koniem), z nieprzyjazn№ pogod№ stwarzaі klimat przygody. Podejmowanie siк realizacji zadania pozwalaіo z kolei na uaktywnienie siк samodzielnoњci w sferze organizacji, wykorzystania wiedzy, podejmowania decyzji i ukierunkowania swojej energii na konstruktywne dziaіanie.

Potrzeba osi№gania celуw i odnoszenia sukcesуw oraz uznania spoіecznego mogіa byж przez mіodzieї zaspokojona dziкki takim zadaniom, ktуrych realizacjк moїna byіo podzieliж na etapy przyczyniaj№ce siк do osi№gniкcia celu wіaњciwego. Na przykіad na budowк szaіasu skіadaіo siк: wyszukanie miejsca, zebranie materiaіуw, budowa konstrukcji i budowa poszycia.

Wszystko to byіo zarуwno sukcesem jak i wyzwaniem do pracy nad nastкpnym etapem. Natomiast uznanie spoіeczne chіopcy uzyskiwali (ode mnie) poprzez: pochwaік sіown№, akceptuj№ce poklepanie po ramieniu lub wrкczenie dyplomуw (po „marszu przetrwania"). Poza tym sami organizowali sobie moїliwoњci zdobywania uznania, opowiadaj№c o przygodach rodzinom, kolegom, nauczycielom.

Podsumowanie

Dzieci z zaburzeniami zachowania w postaci nadpobudliwoњci, nadruchli-woњci i niestaіoњci, a takїe dzieci o silnych osobowoњciach z przewag№ procesуw pobudzenia wymagaj№ bardzo atrakcyjnych dla nich zajкж, ktуre winny odpowiadaж na ich zapotrzebowania ruchu, wyіadowania energii, realizacji konkretnych zadaс praktycznych, dziaіania, zabawy, radoњci, њmiechu, spontanicznoњci, chwilowego „odciкcia siк" od domu, rodziny, szkoіy. Wyjazdy

128

Agnieszka Czerwiсska

w nieznany teren, wyprawy — wraz z koniecznoњci№ realizacji wczeњniej zaplanowanych zadaс — oraz wycieczki do ciekawych miejsc najcelniej odpowiadaj№ takim zapotrzebowaniom. Ponadto zajкcia turystyczne i surviva-lowe wspomagaj№ realizacjк celуw terapeutycznych przypisywanych zwykle ustrukturalizowanej formie spotkaс grupowych. Urazowe doњwiadczenia mog№ bowiem byж korygowane w sposуb naturalny. W czasie wycieczek mog№ zaistnieж pozytywne wiкzi w grupie dziкki zasadzie „wzajemnej pomocy", poczuciu bycia potrzebnym, bycia z innymi oraz pozytywne emocje, takie jak satysfakcja. S№ to sytuacje, ktуre z jednej strony koryguj№ s№dy o sobie w relacji z rуwieњnikami, z drugiej zaњ — wspomagaj№ nabywanie umiejкtnoњci wspуіdziaіania oraz rozwi№zywania konfliktуw i negocjacji.

Pozytywne kontakty z dorosіymi prowadz№cymi grupк oraz z osobami spotykanymi podczas wyprawy dostarczaj№ dzieciom nowych doњwiadczeс spoіecznych. Dowody akceptacji, wyrazy zainteresowania i sympatii z ich strony pozwalaj№ chіopcom odczuж, їe s№ dla dorosіych waїni. Tego typu zajкcia s№ szczegуlnie waїne w procesie zmiany s№dуw poznawczych, typu „ja" w relacji do zadania. Wiele zadaс maіych i wiкkszych, niezbкdnych w programie socjoterapeutycznym z elementami survivalu i turystyki, dostosowanych do moїliwoњci dzieci, a nastкpnie ich realizacja w czasie zajкж terenowych satysfakcjonuj№ i sprawiaj№ przyjemnoњж uczestnikom. Stwarzaj№ bowiem okazjк do osi№gania sukcesуw i pokonywania trudnoњci oraz do trenowania umiejкtnoњci rozwi№zywania zadaс, w naszym przypadku za pomoc№ metody „maіych kroczkуw", stawiania celуw indywidualnych i grupowych oraz skutecznego dziaіania. Zajкcia terenowe realizuj№ takїe taki cel terapeutyczny, jakim jest odreagowanie emocjonalne. Uczestniczenie dzieci w wypadach w nieznane umoїliwia, a czкsto prowokuje spontaniczny њmiech, krzyk, pіacz, pocenie siк, drїenie, wszelki ruch — bez bolesnego oњmieszania siк i zastanawiania nad logicznoњci№ przyczyny.

S№dzк, їe najwaїniejsze w pracy socjoterapeutycznej jest utrafienie w zapotrzebowania dzieci. Waїne jest takїe, by metoda oddziaіywania byіa socjo-terapeucie znana i lubiana przez niego. Jeїeli te dwa warunki s№ speіnione, odnosimy juї poіowк sukcesu. Nastкpna poіowa to dobry kontakt oraz dobra organizacja doњwiadczeс socjoterapeutycznych. Wуwczas osi№ganie celуw wydaje siк rzecz№ prost№ i naturaln№, a dla dzieci i dla prowadz№cych terapiк staje siк przyjemnoњci№.

Moi chіopcy chyba dostrzegli i odczuli pozytywy spкdzania czasu na іonie natury, poniewaї niecierpliwie dopytuj№ siк, „kiedy zorganizujemy rajd survi-valowy na dwa dni?" S№ do niego przygotowani — zdyscyplinowani w terenie, odpowiedzialni za swoje czyny i sіowa, zintegrowani, posiadaj№cy juї okreњlon№ wiedzк i umiejкtnoњci, a co najwaїniejsze — skіonni do niesienia pomocy.

Yioletta Poіudniak

POCZUCIE WЈASNEJ WARTOЊCI — PROGRAM SOCJOTERA-PEUTYCZNY DLA MЈODZIEЇY ZE SZKУЈ ЊREDNICH

Duїo czasu spкdzam z mіodymi ludџmi ze szkуі њrednich. Lubiк byж z nimi, rozmawiaж, bawiж siк. Codziennie dostrzegam rуїnorodnoњж ich problemуw. Widzк mnogoњж trudnoњci, z ktуrymi siк zmagaj№. Czкsto spotykam samotnych, szukaj№cych kogoњ lub czegoњ, zagubionych... Rozmawiamy o tym, jak widz№ siebie, co o sobie myњl№, jakimi wartoњciami chc№ siк w їyciu kierowaж. Mуwimy o sprawach takich, jak brak wiary we wіasne siіy, poczucie osamotnienia, niskie poczucie wіasnej wartoњci.

Od najmіodszych lat poddawani jesteњmy „bankowej" dystrybucji wiedzy, zwіaszcza w zakresie obrazu samego siebie. Rodzice mуwi№ nam: „jesteњ leniwy", „jesteњ grzeczny", „jesteњ nieznoњny" itp. W zasadzie nie jesteњmy w stanie wyobraziж sobie innych sytuacji dojrzewania maіego dziecka. Szkoіa teї jest silnym bastionem uczenia „bankowego". Uczeс czкsto sіyszy od nauczycielki opinie na temat, „jaki jest", przy czym maj№ one charakter syntetyczny i ostateczny. Z reguіy opinie te nie podlegaj№ dyskusji, „jesteњ gadatliwy", „jesteњ tuman" itp.

Od wielu lat pracujк z mіodzieї№ i prуbujк rуїnych form pracy. Szukamy wspуlnie takich dziaіaс, ktуre zaspokajaіyby ich potrzeby i pomagaіy dorosn№ж. Widzк koniecznoњж udzielania pomocy mіodym w ulepszaniu kontaktуw miкdzy ludџmi poprzez wykorzystanie indywidualnych talentуw; chcк pomуc im polubiж siebie i innych, choж trochк zrozumieж mechanizmy wіasnego postкpowania.

Poczucie wіasnej wartoњci w literaturze przedmiotu

Pojкcie wіasnego „ja" powstaje w rezultacie uogуlnienia doњwiadczeс dotycz№cych wіasnej osoby. Wњrуd tych doњwiadczeс wielk№ rolк odgrywaj№ te, ktуre formuіuj№ poczucie wіasnej wartoњci. Pierwotnym ich џrуdіem s№ rodzice. To oni oceniaj№ dziecko i pod wpіywem ich oceny wytwarza siк u niego przeњwiadczenie o swojej waїnoњci. Przeњwiadczenie to, zdaniem Carla Rogersa, ksztaіtuje siк u kaїdego, kto byі przedmiotem miіoњci. Dziecko

130

Yioletta Poіudniak

kochane ma okazjк przekonaж siк, їe w domu rodzicуw jest osob№ centraln№, ktуrej potrzeby zaspokajane s№ przez innych nawet z najwiкkszym poњwiкceniem, їe jest przedmiotem staіej troski, opieki, zainteresowania.

Doњwiadczenie „bycia waїnym" jest pocz№tkowo na ogуі niezaleїne od dodatkowych warunkуw, jakie dziecko musi speіniaж; warunki takie zaczynaj№ siк pojawiaж pуџniej, gdy dziecko jest starsze. Wtedy objawy miіoњci, troski, zainteresowania mog№ wzrastaж, jeњli postкpuje ono zgodnie z oczekiwaniami otoczenia (rodzicуw, nauczycieli, rуwieњnikуw), a mog№ siк zmniejszaж, gdy postкpuje inaczej.

Doњwiadczenie „bycia waїnym" ma wyj№tkowe znaczenie dla jednostki, poniewaї od tego, czy siк jest bardziej, czy mniej „waїnym", zaleїy stopieс zaspokojenia wszelkich potrzeb. Dlatego czynniki, ktуre zwiкkszaj№ poczucie waїnoњci, s№ dla czіowieka szczegуlnie poї№dane, a czynniki, ktуre je zmniejszaj№, budz№ siln№ przykroњж, a nawet lкk.

Podstawow№ tego konsekwencj№ jest wytworzenie przeњwiadczenia o swojej wartoњci i oczekiwanie potwierdzenia tego przeњwiadczenia przez innych i przez siebie samego — tworzy siк wiкc coњ, co moїna okreњliж jako poczucie wіasnej wartoњci. Poczucie wіasnej wartoњci jednostka moїe budowaж na podstawie doњwiadczenia aktywnoњci wіasnej, ale zachowanie innych wobec dziecka dostarcza mu wielu obserwacji i na ich podstawie dziecko ustala swoj№ „pozycjк", w zaleїnoњci od tego, czy jest aprobowane, obdarzane miіoњci№, czy teї nie i na ile speіnia oczekiwania osуb znacz№cych. Ta nabyta przez doњwiadczenie wiedza wpіywa na powstanie poczucia wartoњci, ktуre jest podstaw№ do porуwnywania siebie z innymi obiektami (osobami, instytucjami, ideami, rzeczami). Wartoњciowanie to jest przesіank№ oczekiwaс i wymagaс kierowanych wobec otoczenia. Czіowiek o wysokim poczuciu wіasnej wartoњci odczuwa, їe naleїy mu siк wiкcej, niї czіowiek, ktуry ceni siebie nisko. , ; . •

W zaleїnoњci od stopnia aprobaty lub dezaprobaty innych ludzi poczucie wіasnej wartoњci moїe uksztaіtowaж siк jako zaniїone lub zawyїone, lub jako adekwatne. Zaniїenie moїe byж skutkiem doњwiadczenia wіasnej „bezwartoњ-ciowoњci". Ma to miejsce wуwczas, gdy czіowiek przez dіuїszy czas spotyka siк z lekcewaїeniem, odrzuceniem, gdy jest przedmiotem wrogich atakуw, pogardy itp.

Akceptacja ze strony otoczenia wystкpuje m.in. w formie uznania, aprobaty. W zwi№zku z tym d№їenie do podtrzymania i umocnienia poczucia wіasnej wartoњci і№czy siк czasem z potrzeb№ uznania przez grupк czy teї, ogуlniej, potrzeb№ spoіecznej aprobaty (akceptacji). Czynniki, ktуre poczucie to podwyїszaj№, s№ џrуdіem bardzo silnych emocji dodatnich, a zatem czіowiek ich poszukuje, a czynniki, ktуre je obniїaj№ — przeciwnie — budz№ emocje negatywne o ogromnej sile, w postaci lкku, wstydu, poczucia winy, zatem wystкpuje d№їenie do ich unikania.

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

131

Sposуb traktowania dziecka przez innych jest, zdaniem Hurlock, dla dziecka informacj№, jakie ci inni maj№ o nim wyobraїenie, a to z kolei wpіywa na wytworzenie siк u dziecka okreњlonego obrazu siebie. Dziecko, ktуre w trakcie pierwszych doњwiadczeс spoіecznych otrzymywaіo pozytywne informacje i doznawaіo zadowolenia, nabywa poczucia wiкkszej wartoњci, a takїe poczucia pewnoњci siebie i zaczyna zachowywaж siк w taki sposуb, ktуry to poczucie utrwala. Dzieci maj№ tendencjк do wyolbrzymiania swoich „zіych" cech, o ktуrych zdobyіy informacje na podstawie traktowania ich przez innych. Przekonanie o swoich zіych przymiotach utrwala przekonanie o mniejszej wartoњci.

G. Allport traktuje rozwуj poczucia wіasnej wartoњci jako pochodn№ tego, co nazywa siк egoizmem i narcyzmem. Oznacza to, їe miіoњж do siebie i skoncentrowanie na sobie jest podstaw№, na ktуrej zbudowane jest poczucie wіasnej wartoњci.

Zdaniem Carla Rogersa, poczucie wіasnej wartoњci i samoakceptacja maj№ decyduj№ce znaczenie dla zdrowia psychicznego i rozwoju. Ludzie zdrowi psychicznie wydaj№ siк sobie lubiani, potrzebni, mile widziani przez innych, oddani i wartoњciowi. Samoakceptacja zawiera element szacunku dla siebie. Ktoњ, kto akceptuje siebie, w wiкkszej mierze spostrzega њwiat jako odpowiednie i bezpieczne dla siebie miejsce niї ten, ktуry obniїa swoj№ wartoњж. Taki czіowiek jest zwykle nieszczкњliwy i nie jest w stanie stworzyж i utrzymaж z nikim dobrych stosunkуw. Samoakceptacja i akceptacja innych і№cz№ siк ze sob№. Ci, ktуrzy akceptuj№ samych siebie, zwykle іatwiej akceptuj№ innych. Samoakceptacja powstaje zaњ z wiedzy o tym, їe inni nas akceptuj№.

Nietrafna ocena swojej wartoњci powoduje naruszenie regulacyjnych funkcji osobowoњci. Niskie poczucie wіasnej wartoњci to stan, w ktуrym czіowiek przypisuje sobie niїsze moїliwoњci niї posiada rzeczywiњcie, a wiкc nie docenia w sobie zdolnoњci czy spoіecznej atrakcyjnoњci, ocenia moraln№ wartoњж swoich czynуw niїej, niї one na to zasіuguj№, spodziewa siк od innych ludzi mniej niї w istocie moїe uzyskaж. Gіуwn№ konsekwencj№ tego bywa ograniczanie aktywnoњci i osi№ganie znacznie mniejszych efektуw niї jest to moїliwe. Ludzie tacy nie podejmuj№ siк wykonania trudniejszych zadaс, poniewaї nie wierz№, їe potrafi№ je wykonaж. Samoocena zaleїy od wіasnej oceny wynikуw dziaіania, zdolnoњci, wygl№du, a takїe od oceny tych, ktуrzy s№ dla nas waїni. Niektуrzy uznaj№ samoocenк za podstawowy warunek skutecznego dziaіania. Czіowiek o wysokim poczuciu wіasnej wartoњci podejmuje dobrze przemyњlane decyzje i sensownie zachowuje siк w sytuacjach konfliktowych.

Na szacunek dla samego siebie maj№ wpіyw informacje zwrotne, jakie otrzymujemy od innych, i dlatego ciepіa, pozytywna atmosfera z pewnoњci№ pomaga szacunek ten wzmacniaж. Maіe poczucie wіasnej wartoњci rzutuje teї na konkretne relacje i na ogуlne funkcjonowanie dziecka, ktуre moїe wуwczas nie wykazywaж energii potrzebnej do pokonywania trudnoњci, nie

132

Yioletta Poіudniak

wierzyж w siebie, wycofywaж siк z wielu zadaс. Moїe prezentowaж pasywnoњж, zobojкtnienie, rezygnacjк. Czasami bywa odwrotnie: przeїywaj№c de-prymacjк informacji od otoczenia, dziecko moїe gwaіtownie jej poszukiwaж w chaotycznej, kompulsywnej aktywnoњci.

Poczucie wіasnej wartoњci, samoocena, samoњwiadomoњж to podstawowe pojкcia sіuї№ce wyjaњnieniu procesu patologizacji zachowaс, waїne w postкpowaniu socjoterapeutycznym.

Ogуlna charakterystyka programu socjoterapeutycznego

Grupa socjoterapeutyczna powstaіa jako odpowiedџ na rozmaicie wyraїane zapotrzebowanie mіodych ludzi, z ktуrymi stykaіam siк w ramach mojej pracy w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Byіy to osoby, ktуre do poradni zgіosiіy siк same. Czкstymi ich problemami, ujawnianymi w czasie rozmуw, byіy: zіe funkcjonowanie w grupach rуwieњniczych, brak kontaktуw spoіecznych i umiejкtnoњci ich nawi№zywania, poczucie osamotnienia i odrzucenia. Byіy to osoby z niskim poczuciem wіasnej wartoњci, nie lubi№ce siebie, boj№ce siк innych, nie wierz№ce w siebie, w swoje siіy i moїliwoњci, nieњmiaіe, bez kolegуw i przyjaciуі, nieufne. W grupie byіo 12 osуb: 8 dziewcz№t i 4 chіopcуw. Mіodzieї uczyіa siк w szkoіach њrednich: 8 osуb w liceach ogуlnoksztaіc№cych, 4 w technikach. Wszyscy uczestnicy mieli po 16 lat. Grupк prowadziіam razem z koleїank№ z poradni, ktуra jest socjologiem i od wielu lat organizuje wraz ze mn№ rуїne dziaіania na rzecz mіodzieїy.

Zajкcia trwaіy od paџdziernika 1995 r. do kwietnia 1996 r. Odbyіy siк 23 spotkania grupowe, w tym 3 wycieczki. Spotkania odbywaіy siк raz w tygodniu, przez 3,5 godziny, w dniu ustalonym przez grupк na pierwszym spotkaniu.

Wszystkie osoby byіy nam znane z wczeњniejszych kontaktуw Z kaїdym potencjalnym uczestnikiem grupy rozmawiaіyњmy indywidualnie. Proponowaіyњmy im udziaі w zajкciach, ktуrych celem jest lepsze poznanie i zrozumienie siebie, poprawienie kontaktуw z innymi, rozpoznawanie wіasnych predyspozycji i nauczenie siк peіnego z nich korzystania. Kaїdy miaі, dziкki temu, moїliwoњж zadania nam pytaс na temat udziaіu w zajкciach i wyjaњnienia swoich w№tpliwoњci. Na pierwsze spotkanie przyszіy wszystkie zaproszone przez nas osoby, o czym byж moїe zadecydowaі takїe fakt, їe z rodzicami naszych podopiecznych miaіyњmy juї wczeњniej kontakt i їe wyrazili zgodк na uczestnictwo dzieci w zajкciach socjoterapeutycznych.

Spotkania odbywaіy siк w Poradni, w salce wyposaїonej w materace i inne przedmioty mog№ce przydaж siк podczas zajкж (piіki, krzesіa, poduszki). W sali obok dziaіa Klub Mіodzieїowy naleї№cy do Stowarzyszenia „Mіodzi — Mіodym", organizacji stworzonej przez sam№ mіodzieї i dla niej samej. Klub odegraі znacz№c№ rolк w caіoksztaіcie naszych zajкж socjoterapeutycznych.

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

133

Realizacja programu

Zaіoїyіyњmy od pocz№tku, їe ze wzglкdu na potrzebк stworzenia atmosfery bezpieczeсstwa dla czіonkуw grupy bкdzie to grupa o charakterze zamkniкtym. Dlatego moїna byіo odejњж z grupy, ale nowych osуb juї nie przyjmowaliњmy. Oprуcz spotkaс grupowych wszyscy czіonkowie grupy mogli rozmawiaж z nami indywidualnie.

Z rozmуw z uczestnikami grupy staraіyњmy siк wywnioskowaж, jakie sytuacje urazowe mogіy spowodowaж wyst№pienie u nich trudnoњci. Na podstawie dostкpnych danych prуbowaіyњmy sformuіowaж s№dy poznawcze mіodej osoby dotycz№ce jej samej, stosunku do dorosіych, rуwieњnikуw i sytuacji zadaniowych. Stwierdziіyњmy, їe urazami, ktуrych nasi podopieczni doњwiadczali najczкњciej, byіy: „Jestem do niczego", „Nikt mnie nie lubi", „Nie jestem godny zainteresowania", „Nie moїna liczyж na dorosіych", „Bliskie relacje s№ zwodnicze, lepiej trzymaж siк z dala od ludzi", „Jestem najgorszy ze wszystkich", „Moje zdanie siк nie liczy", „Jestem nieatrakcyjny", „Moje potrzeby s№ niewaїne", „Nikt mnie nie akceptuje". Opracowaіyњmy rуїne sytuacje dostosowane do najbardziej typowych postaw wobec siebie u naszych mіodych klientуw. Wskazane byіo dostarczenie im doњwiadczeс nios№cych m.in. nastкpuj№ce treњci koryguj№ce: „Ja i moje potrzeby s№ tak samo waїne, jak potrzeby innych", „Jestem atrakcyjny dla innych — zauwaїaj№ mnie i wybieraj№", „Moje zdanie teї siк liczy — mogк mieж wpіyw na to, co siк bкdzie dziaіo".

W czasie pierwszych siedmiu spotkaс staraіyњmy siк proponowaж жwiczenia i zabawy umoїliwiaj№ce bliїsze poznanie, zbliїenie w atmosferze bezpieczeсstwa. Staraіyњmy siк zapoznaж uczestnikуw z zasadami dobrej komunikacji miкdzy ludџmi. Uczyli siк rozmawiaж ze sob№, poznawaж siebie z innej strony, w swobodnych i przyjaznych warunkach.

Kolejne spotkania koncentrowaіy siк na budowaniu poczucia wіasnej wartoњci. Mіodzieї powoli odkrywaіa swoje mocne strony, zdolnoњci i umiejкtnoњci. Odzyskiwaіa wiarк w moїliwoњж wywierania wpіywu na rzeczywistoњж. Uczyіa siк wіaњciwego prezentowania swoich zalet, bez przechwaіek, ale i bez faіszywej skromnoњci.

Blok tych zajкж poњwiкcony byі w caіoњci odkrywaniu, docenianiu, rozwijaniu i wykorzystywaniu mocnych stron uczestnikуw. Takich spotkaс odbyіo siк rуwnieї siedem.

Kolejne spotkania byіy poњwiкcone prostym technikom relaksacyjnym, dziкki ktуrym w sytuacjach trudnych moїna opanowaж pojawiaj№ce siк wzmoїone napiкcie. Poza tym sporo czasu poњwiкciіyњmy na zajкcia ucz№ce zachowaс asertywnych: umiejкtnoњci wyraїania i obrony wіasnego zdania, umiejкtnoњci mуwienia „nie". Zaplanowaіyњmy takїe жwiczenia uruchomiaj№ce twуrcze, oryginalne myњlenie oraz takie, ktуre ucz№, jak dbaж o siebie i swoje dobre samopoczucie. -

134

Yioletta Poіudniak

Ostatnie spotkanie byіo poњwiкcone planom na przyszіoњж, rozmowom o efektach uczestniczenia w grupie (co siк w nich zmieniіo, jak zmieniіo siк ich funkcjonowanie w szkole, domu, w grupie rуwieњnikуw).

Organizowaіyњmy spotkania tak, by uczestnicy mogli zdobyж jak najwiкcej doњwiadczeс, by mogli zaobserwowaж siebie w nowych sytuacjach, aby nauczyli siк rozumieж siebie oraz siebie lubiж. Podczas kaїdych zajкж byі czas przeznaczony na zabawк, na odreagowanie emocjonalne oraz na indywidualny kontakt z prowadz№cymi i kolegami z grupy. Zawsze planowane byіy sytuacje rozwijaj№ce umiejкtnoњж bardziej satysfakcjonuj№cego bycia z ludџmi i z samym sob№. Kaїde zawieraіy teї sytuacje „przeuczania", czyli takie, ktуre tworzyіy w mіodym czіowieku doњwiadczenia przeciwstawne do urazowych doњwiadczeс leї№cych u podіoїa zaburzeс.

Scenariusze wybranych zajкж socjoterapeutycznych

Przedstawiam przykіadowe scenariusze spotkaс poњwiкconych wzmacnianiu poczucia wіasnej wartoњci, prowadzonych przeze mnie w ramach zajкж socjoterapeutycznych. S№ to juї kolejne spotkania z grup№ (spotkanie 8-14); uczestnicy wiкc juї siк poznali, czuj№ siк ze sob№ dobrze.

ZAJКCIA I.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy zajкcia. Wszyscy uczestnicy po kolei wypowiadaj№ siк na temat swojego nastroju, samopoczucia, poziomu energii w danym dniu. Mуwi№ o waїnych dla nich sprawach, ktуre zdarzyіy siк w ostatnim tygodniu.

2. Prowadz№cy informuje grupк o tym, їe kolejnych 7 spotkaс bкdzie poњwiкconych budowaniu poczucia wіasnej wartoњci. Mуwi (krуtko) o znaczeniu pozytywnego myњlenia o sobie dla optymalnego funkcjonowania czіowieka. Pobudza grupк do rozmowy na temat czynnikуw wpіywaj№cych na pozytywny obraz wіasnej osoby (samoakceptacja siebie).

3. Жwiczenie rozgrzewaj№ce. Wszyscy uczestnicy stoj№ w krкgu. Жwiczenie polega na rozruszaniu (stopniowym) wszystkich czкњci ciaіa. Zaczynamy od gіowy krкc№c ni№ we wszystkie strony, potem szyja, tuіуw, rкce, nogi. Nastкpnie wszystkie te czкњci ciaіa ruszaj№ siк jednoczeњnie (rodzaj „paralityka").

4. „Co ceniк, co lubiк, co podoba mi siк w moim wygl№dzie?". Proszк, aby kaїdy przez chwilк pomyњlaі sobie o tym, co w sobie ceni, lubi, co mu siк podoba w jego wygl№dzie. Po chwili uczestnicy dobieraj№ siк w pary. Najpierw osoba A dzieli siк z osob№ B tym, co w sobie lubi, ceni, co jej siк podoba w swoim wygl№dzie, potem odwrotnie, osoba B mуwi do osoby A. Nastкpnie (o czym uprzedziіam na pocz№tku) kaїdy przedstawia swojego partnera na forum grupy w tych trzech kategoriach. Jeњli ktoњ nie mуgі nic powiedzieж o sobie, wtedy proponowaіam grupie, aby kaїdy, komu coњ np.

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

135

podoba siк w wygl№dzie tej osoby (lub jeњli jest coњ, co w niej ceni, lubi), powiedziaі jej o tym.

5. Zabawa — „klaskanie". Uczestnicy siedz№ w krкgu. Wybrana osoba klaszcze raz, potem klaszcze kolejna osoba i jeszcze kolejna (odbywa siк to zgodnie z ruchem wskazуwek zegara). Gdy ktoњ klaњnie dwa razy, zmienia siк kolejnoњж ruchu. Nie klaszcze kolejna osoba, tylko poprzednia (ta, ktуra klasnкіa raz przed osob№, ktуra klasnкіa dwa razy). Waїne, aby жwiczenie odbywaіo siк w doњж szybkim tempie.

6. „Moje mocne strony". Kolejne osoby przedstawiaj№ pantomimicznie swoje mocne strony. Grupa odgaduje. Osoba pokazuj№ca dopowiada i poszerza tк informacjк.

7. Жwiczenie niewerbalnego wyraїania akceptacji. Podczas tego жwiczenia kaїdy ma okazjк w peіni doњwiadczyж akceptacji, jak№ maj№ dla niego pozostali. Dla czіonkуw grupy bкdzie to jednoczeњnie okazja do niewerbalnego wyraїania akceptacji. Ktoњ na ochotnika staje w њrodku kуіka utworzonego przez pozostaіych. Ma zamkn№ж oczy i staж w milczeniu. Inni czіonkowie grupy zbliїaj№ siк do niego i niewerbalnie, w jaki tylko chc№ sposуb, okazuj№ swoje pozytywne uczucia. Moїe to przybraж formк przytulania, gіaskania, masowania... Kiedy juї kaїdy, kto chciaі, byі w њrodku, siadamy w krкgu i opowiadamy o swoich wraїeniach podczas tego жwiczenia. Jakie to uczucie otrzymaж tyle akceptacji, serdecznoњci? Jakie to uczucie dawaж tyle akceptacji innym ludziom z grupy? Czego dowiedziaіy siк o sobie kolejne osoby z grupy?

8. Kr№g koсcz№cy spotkanie. Proszк, aby kaїdy z uczestnikуw podsumowaі spotkanie mуwi№c, w jakim jest nastroju, czy mu siк spotkanie podobaіo, czy nie, z czym wychodzi?

ZAJКCIA II.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy zajкcia (j.w.).

2. Rundka. Wszyscy, po kolei, koсcz№ zdanie: „Jestem z siebie dumny,

gdy..."

3. „Poci№gi w trуjkach". Grupa dzieli siк na trzyosobowe zespoіy. Najpierw kaїda trуjka ustala, kto bкdzie jedynk№, kto dwуjk№, kto trуjk№. Dwуjka staje za jedynk№ i chwyta j№ za biodro. Trуjka staje za dwуjk№ i rуwnieї chwyta j№ za biodro. „Jedynka" i „dwуjka" zamykaj№ oczy. „Poci№gi" ruszaj№. Trуjka prowadzi dwуjkк (dwуjka przekazuje ruch jedynce) tak, aby unikn№ж zderzenia siк z innymi. Po okoіo l min. nastкpuje zmiana. Jedynka idzie na koniec. Pуџniej jest jeszcze jedna zmiana, tak aby kaїdy prowadziі.

4. Жwiczenie w parach. Uczestnicy przypominaj№ sobie swoje osi№gniкcia, sukcesy, rzeczy, ktуre siк im udaіy. Prowadz№cy podkreњla, їe mog№ to byж drobne sprawy, niemniej takie, w ktуrych udaіo im siк coњ zrealizowaж. Opowiadaj№ o nich partnerowi (podziaі czasu na osobк A i B, potem zmiana rуl). Kaїdy uczestnik przy pomocy partnera prуbuje odnaleџж wszystkie wіasne cechy, ktуre przyczyniіy siк do osi№gniкcia omawianych sukcesуw. Uczest-

136

Yioletta Poіudniak

nicy, na koniec, dziel№ siк na forum grupy swoimi odczuciami zwi№zanymi z udziaіem w tym жwiczeniu.

5. „Bar mleczny". Wszyscy stoj№ w krкgu, w pewnej odlegіoњci od siebie. Kaїdy wybiera dla siebie nazwк potrawy z baru mlecznego (np. naleњniki, ruskie, leniwe itp.). Jedna osoba wchodzi do њrodka i wywoіuje jak№њ potrawк. Zadaniem osoby wywoіanej jest jak najszybciej wywoіaж nazwк innej potrawy (nie moїe wywoіaж nazwy potrawy osoby, ktуra jest w њrodku). Osoba, ktуra stoi w њrodku, usiіuje dotkn№ж osoby wywoіanej przez siebie, jeњli ta nie zd№їyіa jeszcze wywoіaж innej potrawy. Osoba dotkniкta (czyli taka, ktуra po wywoіaniu siebie nie zd№їyіa wywoіaж innej potrawy) wchodzi do њrodka.

6. „Jestem niepowtarzalny". Kaїdy otrzymuje kartkк, na ktуrej ma opisaж siebie. Opis ten ma byж taki, їeby nie byіo w№tpliwoњci, їe chodzi o tк, a nie inn№ osobк. Lepiej jest wymieniaж cechy osobowoњci i wіasne pomysіy na їycie, niї pisaж o swoich cechach fizycznych. Kaїda osoba pуџniej czyta gіoњno swoj№ kartkк. Mog№ siк zdarzyж opisy niezbyt oryginalne i wtedy naleїy poprosiж czіonkуw grupy, aby pomogli dopeіniж obraz tej osoby i odnaleџж jej cechy szczegуlne, ktуre rуїni№ j№ od innych. W жwiczeniu chodzi o to, by nikt nie mуgі stwierdziж: „To tak samo jak u mnie".

7. „Miejsce, ktуre lubisz". Prowadz№cy mуwi: „Usi№dџ wygodnie lub przyjmij inn№ wygodn№ pozycjк. Zamknij oczy. Rozluџnij swoje ciaіo. Sprуbuj poczuж, jak twoje ciaіo staje siк miкkkie i bezwіadne. Wyobraџ sobie, їe jesteњ w miejscu, ktуre bardzo lubisz, w ktуrym jest ci przyjemnie przebywaж, w ktуrym czujesz siк dobrze. Po chwili... Skoncentruj swoj№ uwagк na tym, co widzisz, co dostrzegasz w tym miejscu... Po chwili... Wsіuchaj siк w dџwiкki, te, ktуre sprawiaj№, їe lubisz to miejsce. Po chwili... Skoncentruj siк na tym, co dociera do twojego ciaіa, na tym, co odczuwasz w swoim ciele. Po chwili... Sprуbuj przywoіaж zapach (moїe smak), ktуry sprawia, їe dobrze siк czujesz w tym miejscu. Po chwili... Odczuwasz radoњж, zadowolenie. Wykonaj ruch rкkoma (albo inny ruch). Wykonaj ruch, ktуry pozwoli ci zamkn№ж tк radoњж, to zadowolenie w sobie. I pozostaс z tym uczuciem radoњci i zadowolenia. Po chwili... Otwуrz oczy.

8. Kr№g zamykaj№cy. Wypowiedzi uczestnikуw, po kolei, na temat samopoczucia po dzisiejszym spotkaniu. Wszyscy mуwi№, z czym wychodz№.

ZAJКCIA III.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy spotkanie (j.w.). Uczestnicy mуwi№ teї o przyjemnych przeїyciach z ubiegіego tygodnia. Proszк rуwnieї o to, aby za pomoc№ wybranych przez siebie instrumentуw muzycznych (koіatka, grzechotka, cymbaіki, bкbenek itp.) sprуbowali przedstawiж swуj obecny nastrуj.

2. „Gіupie kroki". Wszyscy staj№ w krкgu, jeden za drugim. Pierwsza osoba zaczyna chodziж stawiaj№c jak najbardziej niedorzeczne krok:. Wszyscy id№ za ni№ tym samym co ona krokiem. Po chwili zmienia siк osoL l pokazuje inny krok chodzenia, rуwnie wymyњlny. I tak dalej...

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

137

3. Kaїdy z uczestnikуw wybiera swoj№ jedn№ mocn№ stronк i wyszukuje zwierzк mog№ce j№ symbolizowaж (np. pracowitoњж — mrуwka, odwaga — lew, zapobiegliwoњж — wiewiуrka). Uczestnicy kolejno mуwi№ nazwy wybranych zwierz№t, a grupa zgaduje, jakie maj№ mocne strony.

4. Herby. Kaїdy z uczestnikуw dostaje duї№ kartkк papieru i mazaki. Rysuje schematycznie herb i podpisuje go. Dzieli go na cztery czкњci. W czкњci pierwszej przedstawiaj№ uczestnicy coњ, w czym s№ bardzo dobrzy, w czкњci drugiej coњ, w czym chc№ byж lepsi. W czкњci trzeciej przedstawiaj№ jedn№ z naczelnych wartoњci swojego їycia, coњ niezwykle waїnego dla nich, z czego nigdy nie zrezygnuj№. W czкњci czwartej przedstawiaj№ cztery sіowa, ktуre chcieliby usіyszeж od innych o sobie. Po wykonaniu tego zadania wszyscy wieszaj№ herby na њcianach. Uczestnicy ogl№daj№ herby swoich kolegуw, rozmawiaj№ o nich. Pуџniej wszyscy siadaj№ w krкgu i dziel№ siк doњwiadczeniami z udziaіu w tym жwiczeniu.

5. „Gra w punkty". Prowadz№cy podaje instrukcjк, zgodnie z ktуr№ zadaniem uczestnikуw jest zdobycie okreњlonej liczby punktуw. Zasady zbierania punktуw: wybranym czкњciom ciaіa przypisane s№ staіe liczby punktуw, ktуre licz№ siк tylko wtedy, gdy uczestnicy dotykaj№ t№ czкњci№ ciaіa podіogi. Liczby punktуw przypisane odpowiednim czкњciom ciaіa: stopy — kaїda po 5 punktуw, dіonie — kaїda po 5 punktуw, z tym їe kaїdy palec osobno ma wartoњж jednego punktu, plecy — 7 punktуw, pUpa, gіowa — O, іokcie — kaїdy po 2 punkty. Uczestnicy mog№ zbieraж okreњlone liczby punktуw na rуїne sposoby, np. zebranie 7 punktуw moїe polegaж na: poіoїeniu siк na plecach, reszta ciaіa w gуrze, albo na staniu na jednej nodze i dotykaniu dwoma palcami rкki podіogi, albo siedzeniu na podіodze z nogami w gуrze i dotykaniu jej jedn№ dіoni№ i іokciem itp. Uczestnicy, zgodnie z instrukcj№ podan№ przez prowadz№cych, zbieraj№ punkty — najpierw indywidualnie, potem parami, potem trуjkami, czwуrkami, a nastкpnie w dwуch mniej wiкcej rуw-nolicznych grupach. Warunkiem zaliczenia zadania wykonywanego przez parк czy grupк jest to, їe oprуcz zebrania poї№danej liczby punktуw kaїda osoba musi dotkn№ж wszystkich pozostaіych ze swojej grupy.

W ostatnim zadaniu uczestnicy walcz№ o nagrodк — niespodziankк, ktуr№ zapowiadaj№ prowadz№cy. Grupa, ktуra zwyciкїyіa, ma prawo do trzech їyczeс pod adresem drugiej. Druga grupa, poniewaї byіa niemal rуwnie wspaniaіa, ma prawo do dwуch їyczeс pod adresem pierwszej. Їyczenia s№ ustalane przez kaїd№ grupк dowolnie i wykonywane naprzemiennie. Powinny byж adresowane do grupy jako caіoњci, a takїe musz№ byж moїliwe do wykonania teraz i tutaj.

6. Rundka koсcz№ca zajкcia.

ZAJКCIA IV.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy zajкcia.

2. „Krzyczymy razem". Grupa kuca razem. Prowadz№cy zaczyna mruczeж — uczestnicy mu wtуruj№, a potem — powoli podnosz№c gіos — wstaj№. Na

138

Yioletta Poіudniak

koniec wszyscy wyskakuj№ do gуry i krzycz№ razem. Powtarzamy to tak, aby wszyscy naprawdк gіoњno krzyknкli.

3. „Filiїanki" (patrz s. 104, 5).

4. „Metaforyczne mуwienie o kimњ". Jedna osoba wychodzi za drzwi. Grupa umawia siк, o kim z grupy bкd№ mуwiж. Gdy osoba, ktуra wyszіa, wraca, zadaje grupie rуїne pytania, np. „Jak№ rzek№ byіaby ta osoba, gdyby byіa rzek№", „Jakim kwiatkiem byіaby, jakim drzewem?" itd., itp. Osoby staraj№ siк odpowiadaж podaj№c jak najwiкcej okreњleс (pozytywnych) tej osoby. Gdy osoba odpowiadaj№ca zgadnie, kto jest t№ osob№, za drzwi wychodzi kolejna osoba.

5. Wszyscy uczestnicy otrzymuj№ kartki i dіugopisy. Zadaniem kaїdego jest napisaж przynajmniej 10 zdaс zaczynaj№cych siк od sіуw: „Lubiк siк za to, їe..." lub: „Podoba mi siк we mnie...". Po napisaniu zdaс uczestnicy dobieraj№ siк w trуjki i w tych trуjkach odczytuj№ to, co napisali. Na forum dziel№ siк swoimi odczuciami z tego жwiczenia.

6. Ambasador. Grupa dzieli siк na 2 podgrupy. Podgrupy siadaj№ w dwуch odrкbnych miejscach. Kaїda z grup pisze na kartce tytuі filmu, kaїda deleguje jedn№ osobк, ambasadora, do przeciwnikуw. Ambasador bierze kartkк od przeciwnej grupy i stara siк, nie uїywaj№c sіуw, odegraж przed swoim zespoіem to, co ma napisane na kartce. Ma to zrobiж w taki sposуb, aby zespуі odgadі hasіo. Jeњli mu siк to nie udaje, moїna wybieraж kolejnych ambasadorуw. Instrukcja dla ambasadora, jak ma odgrywaж hasіo: Pokaї na palcach, ile wyrazуw zawiera to hasіo. Pokaї, ktуry wyraz pokazujesz. Wszyscy w druїynie ambasadora odpowiadaj№ gіoњno, a ambasador potwierdza, gdy odgadn№ trafnie.

7. Rundka. Wszyscy, po kolei, koсcz№ zdanie: „Gdy inni mуwi№ mi coњ miіego..."

8. Kr№g koсcz№cy zajкcia: „Co mi siк podobaіo, co byіo przyjemne, z czym wychodzк?"

ZAJКCIA V.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy zajкcia: „Jak siк czujк, czy coњ waїnego zdarzyіo siк w ostatnim tygodniu, co dobrego mnie spotkaіo? Czy z mojej strony spotkaіo innych coњ" miіego?"

2. Жwiczenie rozgrzewaj№ce. Wszyscy stoimy w krкgu, trzymamy siк za rкce. Zaczynamy cichutko mуwiж samogіoskк „a", mуwimy j№ coraz gіoњniej, gіoњniej, jednoczeњnie zbliїaj№c siк do њrodka krкgu. Gdy jesteњmy wszyscy w њrodku, gіoњno wykrzykujemy „a". I po kolei, w ten sam sposуb mуwimy kolejne samogіoski.

3. „Ogіoszenia". Napisz ogіoszenie, w ktуrym reklamujesz siк jako przyjaciel (lub towarzysz wycieczki). Moїesz uїyж do tego ok. 30 sіуw. Naleїy pisaж w taki sposуb, їeby byіo jasne, dlaczego wіaњnie Ciebie, a nie kogoњ innego, chciaіby ktoњ mieж za przyjaciela (lub towarzysza wycieczki). Ogіoszenia wkіadamy do kapelusza i kaїdy po kolei wyci№ga jedno, czyta je gіoњ-

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

139

no i stara siк zgadn№ж, kto je napisaі. Potem objaњnia, co mu pomogіo odgadn№ж autora. Na zakoсczenie proponujк rundkк zaczynaj№c№ siк od sіуw: „Zauwaїyіem".

4. „Indiaсskie znaki". Wszyscy siedz№ w krкgu. Kaїdy wybiera sobie indiaсskie imiк i niewerbalny znak, ktуry go wyraїa. Dalszy ci№g odbywa siк bez sіуw. Ktoњ zaczyna: pokazuje swуj znak i znak innego uczestnika. Ten, ktуrego znak zostaі pokazany, musi natychmiast odpowiedzieж, pokazuj№c swуj znak oraz znak nastкpnej osoby. Jeњli ktoњ nie odpowie od razu — wypada z gry. Gra musi toczyж siк bardzo szybko. Kiedy zostan№ tylko dwie osoby, staraj№ siк nawzajem wykluczyж z gry.

5. Uczestnicy staj№ w dwуch rzкdach twarzami do siebie, tak aby kaїdy miaі parк w drugim rzкdzie. Zadaniem kaїdej osoby jest powiedzieж osobie z drugiego rzкdu:" Lubiк, gdy Ty..." Po powiedzeniu partnerowi danej rzeczy, kaїdy przesuwa siк o jedn№ osobк i rуwnieї koсczy to zdanie; жwiczenie trwa, aї wszyscy wymieni№ ze sob№ opinie na zadany temat.

6. Wszyscy siedz№ w krкgu. Kaїdy otrzymuje kartkк i coњ do pisania. Kartkк podpisujemy swoim imieniem i rysujemy na niej obrys swojej dіoni. Nastкpnie uczestnicy wymieniaj№ siк kartkami. Wpisujemy w „dіoс" wszystkim kolegom to, co jest ich mocn№ stron№, to, za co ich cenimy, szanujemy. Po wypeіnieniu wszystkich dіoni kaїdy bierze swoj№ kartkк, czyta to, co koledzy napisali o nim, i dzieli siк na forum grupy swoimi refleksjami.

7. Kr№g koсcz№cy spotkanie.

ZAJКCIA VI.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy spotkanie.

2. Жwiczenie rozgrzewaj№ce. Wszyscy stoj№ w krкgu. Jedna osoba wchodzi do њrodka i pokazuje jakiњ ruch (np. podskoki). Wszyscy pokazuj№ to samo. Do њrodka wchodz№ kolejno inne osoby i do pierwszego ruchu dodaj№ nastкpny i nastкpny. Wszyscy razem pokazuj№ wiкc caі№ seriк energicznych ruchуw. Waїne jest tempo w tym жwiczeniu.

3. „Marzenia". Jest to rodzaj fantazji, sterowanej zabawy w marzenia, w przeniesienie siк w sferк niczym nie skrкpowanej wyobraџni. Uczestnicy grupy dziel№ siк na pary i opowiadaj№ sobie o swoich marzeniach, o wіasnym wyњnionym zawodzie. Proszк, aby usiedli wygodnie i zamknкli oczy. Sugerujк, aby zobaczyli i poczuli siк tym, kim najbardziej chcieliby byж — reїyserem, prawnikiem. W parach opowiadaj№ sobie nawzajem o swoich pragnieniach. Przy wymianie informacji na forum grupy prowadz№cy mуwi o tym, їe jeњli siк czegoњ bardzo chce, moїna pуџniej zmierzaж do realizacji swoich marzeс.

4. „Odgadnij zasadк". Jedna osoba wychodzi, a pozostali ustalaj№ zasadк, wedіug ktуrej bкd№ odpowiadaж na pytania. Po powrocie „nieobecny" zadaje uczestnikom pytania dotycz№ce ich samych i sіuchaj№c odpowiedzi musi odgadn№ж zasadк, wedіug ktуrej odpowiadaj№, np. „podrap siк w gіowк, zanim odpowiesz" lub „wszystkie dziewczyny kіami№, a chіopcy mуwi№ prawdк".

%B|

Yioletta Poіudniak

4. Wszyscy siadamy w krкgu. Uczestnicy kolejno wchodz№ do њrodka i mуwi№ o swoich mocnych stronach zaczynaj№c zdania od „Jestem pewna tego, їe ja....". Grupa udziela ewentualnie dodatkowych informacji na temat innych mocnych stron. Pуџniej prosz№ o to, aby kaїdy wyobraziі sobie, co dana osoba zrobiіaby za 10 lat, gdyby wykorzystaіa wszystkie swoje siіy i moїliwoњci, ktуre wedіug nas posiada. Grupa podaje swoje pomysіy.

6. „Tocz№ca siк bajka". Uczestnicy kіad№ siк na plecach, gіowami do њrodka krкgu. Jedna z osуb zaczyna opowiadaж bajkк, nastкpna j№ kontynuuje i tak dalej.

7. Rundka koсcz№ca spotkanie.

ZAJКCIA VII.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy spotkanie. Informujк wszystkich o tym, їe dzisiejsze spotkanie koсczy cykl spotkaс na temat poczucia wіasnej wartoњci.

2. „Do wody". Wszyscy stoj№ w kole. Na hasіo „na brzeg" wszyscy obu-nуї skacz№ na zewn№trz zakreњlonego (np. kred№ lub skakankami) koіa, a na hasіo „do wody" — skacz№ obunуї do wewn№trz. Prowadz№cy utrudnia im zadanie, wykonuj№c skoki przeciwne do hasіa. Osoba myl№ca siк przejmuje rolк prowadz№cego.

3. Wszyscy tworz№ szpaler. Jedna osoba powoli, dostojnie przechodzi w tym utworzonym przez wszystkich tunelu, prezentuj№c jak najkorzystniej siebie. Czyni to bez sіуw. Idzie w obie strony, z podniesion№ gіow№, staraj№c siк patrzeж na otaczaj№ce j№ osoby. Po wykonaniu zadania rуwnieї tworzy szpaler, a zadanie przejњcia przez tunel podejmuje kolejna osoba i nastкpne. Na zakoсczenie siadamy i dzielimy siк refleksjami i odczuciami po tym жwiczeniu.

4. „Szczeroњж". Uczestnicy rozchodz№ siк. W tym жwiczeniu kaїdy winien spotkaж siк z kaїdym i powiedzieж mu o tym, co go zbliїa do danej osoby, co ta osoba ma w sobie powoduj№cego chкж bycia z ni№. Po skoсczeniu wszyscy siadaj№ w krкgu i dziel№ siк swoimi wraїeniami.

5. „Їyczenia". Kaїdy z uczestnikуw dostaje kolorow№ kartkк, podpisuje j№ swoim imieniem. Wszystkie kartki mieszam i zaczynaj№ je kolejno wybieraж uczestnicy grupy. Nie wybieramy kartki ze swoim imieniem. Proszк, aby na tych kartkach napisali wyj№tkowe їyczenia dla swoich kolegуw, bardzo osobiste, gікbsze, nie standardowe. Niech bкd№ to їyczenia zawieraj№ce treњci, na ktуrych adresatowi, naszym zdaniem, zaleїy. Byж moїe np. chciaіby posiadaж jak№њ cechк lub bardzo zaleїy mu, aby w їyciu doњwiadczyж okreњlonych przeїyж. Zaznaczamy rуwnieї, їeby nikt nie usiіowaі identyfikowaж autora tych їyczeс, bo nie jest to istotne. Pуџniej proponujк, aby kaїdy odczytaі lub opowiedziaі їyczenie, ktуre sprawiіo mu najwiкcej radoњci, byіo najwspanialsze. Kartki, z їyczeniami uczestnicy zabieraj№ ze sob№ do domu.

6. „Њpiew ptaka". Jako podsumowanie zajкж proszк o uwaїne wysіuchanie wiersza. Jest to wiersz Њpiew ptaka — Antony'ego de Mello.

j*.

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

141

Pewien czіowiek znalazі jajko orіa.

Zabraі je i wіoїyі do gniazda kurzego w zagrodzie.

Orzeіek wyl№gі siк ze stadem kurcz№t

i wyrosi wraz z nimi.

Orzeі przez caіe їycie

zachowywaі siк jak kury z podwуrka,

myњl№c, їe jest podwуrkowym kogutem.

Drapaі w ziemi szukaj№c glist i robakуw.

Piaі i gdakaі. Potrafiі nawet trzepotaж skrzydіami

i fruwaж kilka metrуw w powietrzu.

No bo przecieї, czyї nie tak wіaњnie fruwaj№ koguty?

Minкіy lata i orzeі zestarzaі siк.

Pewnego dnia zauwaїyі wysoko nad sob№,

na czystym niebie wspaniaіego ptaka.

Pіyn№і elegancko i majestatycznie

wњrуd pr№dуw powietrza,

ledwo poruszaj№c potкїnymi, zіocistymi skrzydіami.

Stary orzeі patrzyі w gуrк oszoіomiony.

— Co to jest?

zapytaі kurк stoj№c№ obok.

— To jest orzeі, krуl ptakуw —

odrzekіa kura. • ,

Ale nie myњl o tym.

Ty i ja jesteњmy inni niї on.

Tak wiкc orzeі wiкcej o tym nie myњlaі. ,

I umarі, wierz№c, ,

їe jest kogutem w zagrodzie.

Po kilku minutach ciszy dokonujк, bardzo krуtko, podsumowania. Stwierdzam, їe tylko od nich zaleїy, kim bкd№: orіem czy kogutem, czy zobacz№ coњ wiкcej niї to, co moїna dostrzec tylko wokуі siebie. Czy znajd№ w sobie tyle siіy, aby wzbiж siк hen, wysoko ku bікkitnym przestworzom, tylko od nich zaleїy. Podkreњlam, їe ja im їyczк, aby byli zawsze szybuj№cymi orіami, tak jak krуl ptakуw z cytowanego wiersza.

7. Rundka koсcz№ca spotkanie. Rozmawiamy trochк dіuїej o korzyњciach wyniesionych z ostatnich spotkaс, o refleksjach pіyn№cych z doњwiadczeс przeїytych w trakcie жwiczeс.

Prуba oceny efektywnoњci zajкж

Grupa nasza pracuj№c przez 7 miesiкcy przechodziіa przez kolejne etapy, fazy rozwoju; zmieniіo siк zachowanie uczestnikуw oraz moja i koleїanki funkcja w grupie.

142

Yioletta Poіudniak

Wszystkie osoby, ktуre zdecydowaіy siк na udziaі w zajкciach, wytrwaіy do koсca. Wiкkszoњж osуb nie opuњciіa їadnego spotkania. Wszyscy teї wyraїali swoje zadowolenie ze wspуlnych spotkaс. Uczestnicy dostrzegaj№ wiele istotnych zmian w swoim zachowaniu. Zmiany te polegaj№ na:

— znacznej poprawie wgl№du w siebie, lepszej samoњwiadomoњci,

— wzroњcie akceptacji i szacunku dla samego siebie,

— lepszym rozumieniu swojego i innych zachowania,

— zadowalaj№cych kontaktach z rуwieњnikami,

— poprawie umiejкtnoњci komunikowania siк z innymi,

— wzroњcie poczucia odpowiedzialnoњci za siebie,

— zwiкkszeniu siк stopnia otwartoњci i poziomu zaufania w relacjach interpersonalnych,

— poczuciu przystosowania,

— umiejкtnoњci konstruktywnego bronienia wіasnych interesуw,

— znacznie lepszym radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami w domu, w szkole. Czкњж uczestnikуw po raz pierwszy uzyskaіa poczucie sprawstwa: „mogк

coњ znaczyж w domu, szkole". Zachкceni sukcesami, podejmowali siк organizowania dalszych wspуlnych spotkaс. Spotykali siк wiкc poza Poradni№, nawi№zuj№c przyjaџnie. Planowali jeszcze w trakcie naszych zajкж spotkania takie jak wycieczka do Mielna, ognisko w lesie itp. Przeїycie satysfakcji z wyraїania na forum wіasnego zdania i obrony wіasnego stanowiska zwiкkszyіo zaufanie do wіasnych moїliwoњci, wzmocniіo wiarк w siebie i daіo poczucie siіy.

Poza tym wiкkszoњж osуb, prawie od pocz№tku, wі№czyіa siк do rуїnych dziaіaс prowadzonych w ramach Stowarzyszenia „Mіodzi — Mіodym", organizacji maj№cej sw№ siedzibк obok Poradni i wspуіpracuj№cej z Poradni№. Moїliwoњж sprawdzenia siк w wielu ciekawych sytuacjach organizowanych dla swoich rуwieњnikуw pozwoliіa poczuж siк waїnym, pewniejszym siebie; wi№zaіa siк teї z przeїyciem satysfakcji z dobrej wspуіpracy z innymi.

Wspomniane wczeњniej 2 wycieczki byіy zorganizowane przez uczestnikуw grupy z ich wіasnej inicjatywy, z ich chкci bycia dіuїej razem i przeїycia wspуlnej przygody. Pierwsza wycieczka (do Mielna) miaіa miejsce po 12 spotkaniu. Zaplanowali j№ dokіadnie wczeњniej. Byі spacer po zaњnieїonej plaїy i lepienie „domуw szczкњcia" ze њniegu. Byіo duїo њmiechu i ruchu. Kolejna wycieczka, zorganizowana po 20 spotkaniach, to dіugi spacer do lasu zakoсczony ogniskiem i pieczeniem w nim kieіbasek i ziemniakуw. W mojej ocenie byіa to wyprawa niezwykle udana i mocno scalaj№ca ze sob№ uczestnikуw grupy. Mіodzieї podkreњlaіa niepowtarzalnoњж doњwiadczeс, jakie zebraіa w grupie. Zgіosiіa gotowoњж wziкcia udziaіu w innych grupach prowadzonych przez Poradniк. Przyjкta przez nas koncepcja pracy socjoterapeutycznej sprawdziіa siк. Informacje zbierane od uczestnikуw zajкж, ich rodzicуw oraz dalsze obserwacje ich zachowania potwierdziіy lepsze funkcjonowanie i samopoczucie tych mіodych ludzi.

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

143

Opowiem teraz wiкcej o zmianach, jakie zauwaїyіyњmy u naszych podopiecznych w trakcie socjoterapii i tuї po zakoсczeniu caіego cyklu zajкж.

Joasia — otrzymaіa duїo wsparcia w grupie; zaczкіa dostrzegaж swoje mocne strony; stwierdziіa, їe i ona ma zalety i moїe zacz№ж wykorzystywaж je w rуїnoraki sposуb; znalazіa swoje miejsce w grupie rуwieњnikуw, w grupie harcerzy, ktуrych poznaіa na zlocie mіodzieїy organizowanym przez Stowarzyszenie „Mіodzi — Mіodym", w ktуrego dziaіania rуwnieї siк zaangaїowaіa; doznaіa akceptacji ze strony innych i uwierzyіa, їe dla innych siк liczy, їe inni mog№ siк ni№ interesowaж; poczuіa swoje siіy i zaufaіa im; staіa siк bardziej otwarta i spontaniczna.

Anka — znalazіa „pokrewne dusze" w klasie; na przerwach juї nie staіa sama, w k№cie, ukrywaj№c siк przed innymi; sprуbowaіa nawi№zywaж pierwsze kontakty z tymi, z ktуrymi chciaіa porozmawiaж; uwierzyіa, їe wiкkszoњж relacji z innymi zaleїy od niej samej; pуjњcie do szkoіy i spкdzanie w niej kilku godzin przestaіo budziж w niej tak duїy niepokуj; umiaіa juї „wytrzymaж" w szkole; nawi№zaіa kontakt z dwiema koleїankami, z ktуrymi znalazіa wspуlny jкzyk; byіa inicjatork№ zajкж o charakterze integracyjnym w swojej klasie, ktуre poprowadzili pracownicy Poradni Psychologicznej; na pocz№tku zajкж bardzo nieњmiaіa, odpowiadaj№ca tylko wtedy, gdy byіa wprost zapytana

0 coњ, zaczкіa siк wypowiadaж spontanicznie; staіa siк њmielsza w wyraїaniu swojej opinii na forum grupy.

Piotr — poczuі siк doceniony przez innych, dziкki otrzymaniu od innych nowych znacz№cych informacji o sobie poczuі siк silniejszy, pewniejszy siebie; po raz pierwszy na naszych zajкciach gіoњno mуwiі o sobie; poczuі, їe ma prawo wyraїaж swoje potrzeby, oczekiwania, mуwiж o tym, jaki jest i co czuje; prуby mуwienia dobrze o sobie drugiej osobie i na forum grupy udaіy mu siк; przestaі uwaїaж, їe nie wypada o sobie pozytywnie myњleж i mуwiж; uwierzyі, їe s№ sytuacje wymagaj№ce podkreњlenia swoich moїliwoњci, umiejкtnoњci; „przyznanie" siк Piotra do tego, їe gra na gitarze, spowodowaіo, їe na kolejne zajкcia przynosiі swуj instrument i po zajкciach, w Klubie, jakiњ czas spкdzaі z uczestnikami naszej grupy i wspуlnie z nimi graі i њpiewaі; dotychczas wstydziі siк zaprezentowaж grupie swoje umiejкtnoњci muzyczne.

Artur — swoj№ wraїliwoњж i roztropnoњж zacz№і wykorzystywaж uczestnicz№c w zajкciach przygotowuj№cych mіodzieї do dyїurуw przy Mіodzieїowym Telefonie Zaufania; zaczai mniej obawiaж siк niepowodzeс i sytuacji trudnych; staraі siк mobilizowaж siіy w sytuacjach wymagaj№cych dziaіania

1 nie uciekaж; przestaі nazywaж siebie „sierot№" i „miкczakiem"; staі siк pogodny i czкњciej siк uњmiechaі; zmniejszyіo siк jego poczucie izolacji i nieprzystosowania; zacz№і chodziж do siіowni.

Kaњka — dotychczas uwaїaіa, їe jest brzydka i gruba; z tego powodu nieatrakcyjna dla innych; doњwiadczyіa zainteresowania swoj№ osob№; zrozumiaіa, їe s№ ludzie, ktуrzy z uwag№ jej sіuchaj№, їe staraj№ siк j№ zrozumieж, їe dostrzegaj№ jej walory i doceniaj№ j№; staіa siк najbardziej aktywnym czіon-

144

Yioletta Poіudniak

kiem naszej grupy; zdecydowaіa siк na udziaі w olimpiadzie z jкzyka polskiego (wczeњniej twierdziіa, їe na pewno nie weџmie w niej udziaіu, bo nie ma їadnych szans) i zakwalifikowaіa siк do eliminacji centralnych; zaczкіa pisaж bardzo ciekawe artykuіy do lokalnej gazetki mіodzieїowej i zostaіa aktywnym czіonkiem zespoіu redakcyjnego; uwierzyіa, їe i jej moїe siк sporo rzeczy udaж; z koleїank№ z grupy, mieszkaj№c№ blisko niej, postanowiіy codziennie biegaж (w celu poprawy kondycji fizycznej) i realizowaіy swуj zamysі.

Mariusz — rуїne niepowodzenia, ktуrych doњwiadczyі Mariusz, spowodowaіy, їe niechкtnie angaїowaі siк w cokolwiek; twierdziі, їe i tak nawali, їe i tak mu siк nic nie uda; w zwi№zku z tym, їe byі wysokim, silnym chіopcem, czкsto proszono go o pomoc przy organizowaniu wspуlnych dziaіaс; doњwiadczyі satysfakcji z udanej wspуіpracy i stopniowo zacz№і zgіaszaж siк sam do pomocy; przeїycie wyrуїnienia i nagrody z powodu dobrze wykonanej pracy spowodowaіo, їe poczuі siк waїny, pewniejszy siebie; zaprzyjaџniі siк teї z Kaњk№ z grupy i oboje zaczкli sporo czasu spкdzaж razem; byі pomysіodawc№ i gіуwnym realizatorem kilkugodzinnej wycieczki do lasu z ogniskiem.

Iwona — zaczкіa dostrzegaж dobre strony wіasnego їycia; ze zdziwieniem stwierdziіa, їe nie tylko ona ma trudnoњci i czuje siк osamotniona; przekonaіa siк, їe osoby, o ktуrych s№dziіa, їe dobrze radz№ sobie w їyciu, teї bywaj№ bezsilne, niekiedy niezadowolone z siebie; staіa siк otwarta, znacznie wiкcej mуwiіa o sobie; pytaіa teї innych o sprawy, ktуre byіy dla niej waїne; zaangaїowaіa siк (stopniowo) w rozmaite dziaіania inicjowane przez Stowarzyszenie „Mіodzi — Mіodym" (braіa np. czynny udziaі w organizowaniu i przebiegu Regionalnego Zlotu dla Mіodzieїy promuj№cego zdrowy styl їycia); doњwiadczyіa udanej wspуіpracy i z powodu powierzenia jej waїnej funkcji na zlocie wyraџnie dowartoњciowaіa siк.

Magda — staіa siк jedn№ z aktywniejszych osуb; czкsto zabieraіa gіos; niekiedy swoj№ їywioіowoњci№ przeszkadzaіa innym; gdy jej na to zwracano uwagк, wyjaњniaіa, їe przez caіe їycie byіa przekonana, їe sprawy innych osуb musz№ byж waїniejsze niї jej wіasne; zmobilizowaіa siк do nauki; zaczкіa braж czynny udziaі w lekcjach jкzyka polskiego, na ktуrych dotychczas baіa siк odezwaж; zaczкіa sama podejmowaж pewne decyzje; cieszyіa siк z tego; sprawiaіo jej duї№ przyjemnoњж, їe umie i moїe decydowaж o pewnych sprawach; na ostatnim spotkaniu stwierdziіa, їe teraz „їycie ma dla niej sens" i uњciskaіa gor№co wszystkich, w ten sposуb dziкkuj№c za otrzyman№ pomoc.

Sіawek — przestaі czuж w kaїdej sytuacji napiкcie; to, co siк z nim dziaіo, prуbowaі nazywaж; po raz pierwszy w їyciu myњlaі i mуwiі (cichutko, ostroїnie) o sobie jak o wartoњciowym czіowieku; doskonaіy z matematyki, zacz№і chкtnie pomagaж innym, sіabszym z tego przedmiotu czіonkom grupy i tym przychodz№cym do Klubu; zaakceptowaі siebie takiego, jaki jest; zaufaі czіonkom naszej grupy i uwierzyі, їe i nim inni mog№ siк interesowaж; zacz№і dostrzegaж dla siebie szansк na przyszіoњж i formuіowaж konkretne cele.

Poczucie wіasnej wartoњci — program socjoterapeutyczny dla mіodzieїy ...

145

Agnieszka — osoba niewysoka, szczupіa, filigranowa; bardzo martwi№ca siк swoim wygl№dem i nieumiejкtnoњci№ bycia z ludџmi; pozytywne doњwiadczenia grupowe zwiкkszyіy jej zaufanie do siebie i pozwoliіy uwierzyж, їe „jest coњ warta"; pobyt z nami umocniі j№ w poczuciu, їe jest wartoњciowa, їe nie jest gorsza od innych; zaczкіa wykorzystywaж swoje liczne artystyczne (gіуwnie plastyczne) talenty; pokazaіa siк jako wyj№tkowo twуrcza osoba; przestaіa obawiaж siк negatywnej oceny swoich prac ze strony innych; nauczyіa siк prawidіowo, spokojnie reagowaж na informacje o sobie od swoich rуwieњnikуw i dorosіych z grupy; najbardziej lubiana osoba w grupie.

Kinga — zaprzyjaџniіa siк z kilkoma osobami z grupy i dziкki temu zaczкіa wiкcej czasu spкdzaж poza domem; uwierzyіa w moїliwoњж wpіywania na swoje kontakty z ludџmi, z rуwieњnikami; wczeњniej uwaїaj№ca siк za „nieudan№ i maіo pojкtn№", zaczкіa poznawaж swoje potencjalne moїliwoњci i poczuіa, їe coњ umie, їe coњ znaczy; zorganizowaіa pierwsze swoje spotkanie urodzinowe i zaprosiіa znajomych (rуwnieї ze swojej klasy), z ktуrymi doskonale siк bawiіa (teї po raz pierwszy w їyciu); pomogіa w zorganizowaniu biwaku dla swojej klasy, na ktуry zaprosiіa pracownika Poradni Psychologicznej, aby poprowadziі cykl zajкж relaksacyjnych.

Iza — osoba najbardziej zamkniкta w sobie i nieufnie nastawiona do wszystkich i wszystkiego; zaczкіa siк mniej izolowaж i wiкcej przebywaж w towarzystwie rуwieњnikуw; pod koniec trwania zajкж nawi№zaіa cieplejszy kontakt z Iwon№.

Wiem, їe rzadko jest tak, aby nastolatek w czasie zajкж socjoterapeutycz-nych trwaj№cych kilka miesiкcy zmieniі styl i jakoњж swego їycia do tego stopnia, aby juї swobodnie radziі sobie z problemami, jakie napotyka. Okres ten jest zbyt krуtki, by doprowadziж do radykalnych zmian. Najczкњciej jest tak, їe mіody czіowiek rozpocz№і proces konstruktywnej zmiany i zakosztowaі radoњci rozwoju. W takich sytuacjach potrzebne jest dalsze wsparcie, ktуre moїe przybieraж rуїnorodne formy. Jedni potrzebuj№ kolejnej szansy na pracк w grupie, innym wystarczy indywidualny kontakt o charakterze podtrzymuj№cym, jeszcze inni znajd№ siк w grupach wsparcia rуwieњniczego. Waїne jednak jest, by kaїdy uczestnik grupy socjoterapeutycznej mуgі korzystaж z dalszego wsparcia, jeњli tylko go potrzebuje.

Wnioski

Moim zdaniem i w opinii mіodzieїy — jej udziaі w caіym cyklu zajкж przyniуsі wymierne korzyњci. Wszystkim im potrzebne byіy i s№ nadal bliskie, oparte na zaufaniu kontakty z dorosіymi, przyjaџnie z rуwieњnikami, doњwiadczenia wzmacniaj№ce ich poczucie wіasnej wartoњci, siіy, sprawnoњci.

Jak juї wspomniaіam, na pozytywne skutki prowadzonej przez nas grupy wpіyn№і takїe fakt istnienia obok sali, w ktуrej pracowaliњmy, Klubu Mіodzie-

146

Yioletta Poіudniak

їowego. Byіo to miejsce, w ktуrym nasi uczestnicy na pocz№tku chкtnie spкdzali przerwy w trakcie zajкж, potem zostawali rуwnie chкtnie jeszcze przez pewien czas po „naszych" zajкciach.

Klub to miejsce, do ktуrego przychodz№ przede wszystkim uczniowie szkуі њrednich, to „ich miejsce". Przychodz№, aby tu spкdziж czas, spotkaж siк w grupie, pogadaж. Zawsze mog№ liczyж na wsparcie i pomoc, a takїe na relaks, zabawк i nowe doњwiadczenia spoіeczne. Jest to miejsce, z ktуrym siк utoїsamiaj№ i gdzie zaspokajaj№ swoje potrzeby. Cech№ charakterystyczn№ jest otwartoњж Klubu, co oznacza, iї kaїdy mіody czіowiek moїe znaleџж w nim swoje miejsce. Tu spotykaj№ siк mіodzi ludzie z kіopotami i mіodzieї dobrze funkcjonuj№ca.

Z doњwiadczenia wiem, їe dla efektywnej socjoterapii niezbкdne jest przenikanie tradycyjnych form pomocy psychologicznej z takimi, ktуre pozwalaj№ na bezpoњrednie przeїycie doњwiadczeс, podjкcie konkretnych dziaіaс oraz zadaс rozwojowych, twуrczych i spoіecznych. Wіaњnie Klub, powstaіy w naszej Poradni, stwarza takie moїliwoњci poprzez rуїnego rodzaju oferty, daj№c realn№ szansк uczenia siк umiejкtnoњci spoіecznych, nawi№zywania kontaktуw oraz wspуіpracy w grupie, odpowiedzialnoњci, tworzenia pozytywnego obrazu siebie itp. Jest to kontynuacja pracy socjoterapeutycznej w warunkach realnego њwiata i їycia spoіecznego.

Teresa Schlack

„MAЈOLAT" — PROGRAM INTERWENCYJNO-EDUKACYJNO--PROFILAKTYCZNY DOTYCZҐCY NIELETNICH OSУB NADUЇYWAJҐCYCH ALKOHOLU

Proponowany przeze mnie program jest strategi№ obejmuj№c№ swoimi dziaіaniami maіoletnie osoby naduїywaj№ce alkoholu oraz interweniuj№ce wobec nich osoby dorosіe. Adresowany jest do tej czкњci mіodzieїy, ktуra doњwiadczyіa przykrych skutkуw spowodowanych alkoholem. Gіуwnie do:

— maіoletnich* klientуw izb wytrzeџwieс,

— klientуw policyjnych izb dziecka zatrzymanych w zwi№zku z alkoholem,

— maіoletnich osуb, ktуre, pod wpіywem alkoholu, dokonaіy przestкpstwa,

— mіodych ludzi, ktуrzy uwaїaj№, їe tylko przy pomocy alkoholu potrafi№ zaistnieж w њrodowisku rуwieњniczym i ponosz№ okreњlone straty zarуwno zdrowotne jak i spoіeczne (np. upijanie siк, „urwane filmy", zіe samopoczucie, relegowanie ze szkoіy, umieszczenie w oњrodku opiekuсczo-wy-chowawczym itp.).

W programie zakіadam przeprowadzanie interwencji przez osoby dorosіe, maj№ce bezpoњredni kontakt z czкsto upijaj№cymi siк „maіolatami", wedіug okreњlonego scenariusza zmierzaj№cego do osi№gniкcia konkretnego celu, czyli zachкcenia ich do udziaіu w zajкciach grupowych.

Chodzi tu gіуwnie o:

— pracownikуw izb wytrzeџwieс,

— pracownikуw policyjnych izb dziecka,

— wychowawcуw w placуwkach opiekuсczo-wychowawczych,

— pracownikуw socjalnych,

— pedagogуw szkolnych i nauczycieli-wychowawcуw.

Istot№ programu jest przeіamanie pewnych utrwalonych stereotypуw dotycz№cych niemoїnoњci zmian zachowaс czкњci mіodzieїy oraz stworzenie warunkуw do zaistnienia sytuacji korekcyjnej gіуwnie w stosunku do tych, ktуrzy funkcjonuj№ wedіug strategii unikania zetkniкcia siк z trudnymi sytuacjami. Sіuїyж temu ma:

* Terminy „maіoletni", „maіolat" dotycz№ osуb, ktуre nie ukoсczyіy 18 roku їycia.

148

Teresa Schlack

1. interwencja instytucjonalna w stosunku do maіoletnich w sytuacji kryzysu wywoіanego przykrymi nastкpstwami wypitego alkoholu, np. sytuacji pobytu w izbie wytrzeџwieс, zatrzymania w zwi№zku z dokonaniem czynu karalnego pod wpіywem alkoholu, relegowania ze szkoіy itp.,

2. mini-edukacja dotycz№ca dziaіania alkoholu i szkуd zwi№zanych z jego naduїywaniem,

3. warsztaty umoїliwiaj№ce nabycie umiejкtnoњci rozpoznawania i wyraїania wіasnych uczuж i emocji oraz zmian niektуrych dotychczasowych zachowaс, a takїe radzenia sobie w trudnych sytuacjach (np. w sytuacji konfliktu, nacisku grupowego czy stresu). -s ; , -v ; •

Spoіeczno-kulturowy i psychologiczny kontekst picia alkoholu przez dzieci i mіodzieї

Wydany przez Paсstwow№ Agencjк Rozwi№zywania Problemуw Alkoholowych raport zatytuіowany Alkohol a polska mіodzieї podaje, їe „problematyce picia alkoholu przez mіodzieї poњwiкcono wiele prac badawczych zarуwno w Polsce jak i na њwiecie. Zainteresowanie tymi zagadnieniami wi№їe siк (...) z wpіywem alkoholu na organizm ludzki (...) oraz rozpowszechnianiem uїywania alkoholu jako doњж trwaіego (w perspektywie historycznej) i powszechnie obecnego (w perspektywie spoіeczno-kulturowej) wzoru zachowania (...). Konsekwencje napicia siк czy teї picia alkoholu mog№ byж dotkliwe zarуwno dla samych pij№cych, jak i dla szerszego krкgu osуb przebywaj№cych w ich otoczeniu (...). Zdaniem specjalistуw, dla mіodego rozwijaj№cego siк organizmu nawet niewielkie iloњci alkoholu mog№ byж groџne w skutkach". (Stкpieс, Wojcieszek 1995). Skіada siк na to kilka przyczyn.

Organizm w trakcie procesu rozwojowego ma znacznie mniejsz№ tolerancjк na alkohol, przez co zwiкksza siк prawdopodobieсstwo wyst№pienia po jego uїyciu nie kontrolowanych zmian w zachowaniu, ryzykownych dla zdrowia lub stwarzaj№cych sytuacje zagroїenia bezpieczeсstwa wіasnego lub innych osуb, a nawet dla їycia (np. tragiczne skutki pіywania czy prowadzenia pojazdуw mechanicznych w stanie nietrzeџwym, skіonnoњж do zachowaс agresywnych — rozboje, wіamania itp.).

Dla dzieci i mіodzieїy picie alkoholu jest szczegуlnie niekorzystne z punktu widzenia procesu rozwojowego:

— biologicznego: hamuj№c lub zaburzaj№c rozwуj systemu nerwowego, krwionoњnego (np. niszczenie komуrek kory mуzgowej), procesy metabolizmu, niezbкdne dla prawidіowego wzrostu organizmu (np. stwarzanie deficytu witamin);

— umysіowego i osobowoњci: zaburzenie procesu rozwoju pamiкci, uczenia siк, adekwatnych ocen wіasnych moїliwoњci, poczucia wіasnej wartoњci itp.

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

149

Mіody czіowiek znacznie szybciej niї osoba dorosіa uzaleїnia siк, czyli: wczeњniej wystкpuje zjawisko tolerancji, a wiкc w miarк uїywania alkoholu pojawia siк koniecznoњж zwiкkszania dawki dla osi№gniкcia tego samego skutku; szybciej wystкpuje zespуі abstynencyjny, a wiкc stan, w ktуrym po zaprzestaniu picia pojawia siк szereg nieprzyjemnych objawуw psychofizycznych, zmuszaj№cych do przyjкcia kolejnej dawki.

Wielu ludzi w rуїnych okresach swojego їycia siкga po rozmaite њrodki odurzaj№ce, najczкњciej po papierosy i alkohol. Znaczna czкњж spoњrуd nich po jedno- lub kilkukrotnym kontakcie zaprzestaje odurzania siк lub robi to sporadycznie i gіуwnie w sytuacjach spoіecznych (np. w gronie przyjaciуі zapali papierosa lub wypije kieliszek alkoholu). Niektуrzy natomiast staj№ siк osobami uzaleїnionymi od jednego lub kilku њrodkуw (np. papierosy i alkohol, alkohol i marihuana, alkohol i twarde narkotyki). W procesie uzaleїniania wyrуїnia siк etapy przejњciowe: ':

— uїywanie eksperymentalne, ktуre sіuїy zaspokojeniu ciekawoњci, przeїyciu nowych doznaс, dotrzymaniu towarzystwa, okazaniu odwagi, czy teї chкci podjкcia ryzyka. Jest to doњж charakterystyczny element pojawiaj№cy siк w okresie adolescencji;

— uїywaniu okazjonalnym, okresowym, wi№ї№cym siк z wpіywami њrodowiskowymi, naciskiem grupy rуwieњniczej oraz podatnoњci№ osobowoњciow№ jednostki na wpіywy otoczenia.

D.J. Macdonald, obserwuj№c rozwуj uzaleїnienia u amerykaсskich nastolatkуw, wyrуїniі piкж faz, ktуre scharakteryzowaі pod k№tem zmian nastroju, wystкpuj№cych reakcji emocjonalnych, stosowanych substancji i sposobуw ich przyjmowania, џrуdeі pozyskiwania њrodkуw odurzaj№cych oraz najbardziej charakterystycznych zachowaс mіodego czіowieka (Gaњ 1993, s. 7-10).

W pierwszej fazie, tzw. zerowej, na jednostkк dziaіaj№ dwie grupy czynnikуw:

1. zachкcaj№ce do odurzania siк, takie jak: nastawienie spoіeczeсstwa, dochodowoњж transakcji њrodkami odurzaj№cymi, charakterystyczne cechy okresu dojrzewania, np. poddawanie siк presji rуwieњnikуw, ciekawoњж, skіonnoњж do buntu, chкж bycia dorosіym,

2. powstrzymuj№ce przed odurzaniem siк, miкdzy_ innymi: silna wiкџ z rodzin№, prawidіowa komunikacja w rodzinie, dobry wzorzec, umiejкtnoњж przeciwstawiania siк naciskowi grupy rуwieњniczej, silne mechanizmy obronne, umiejкtnoњж radzenia sobie w trudnych sytuacjach.

W kolejnej fazie, tzw. pierwszej, nastкpuje uczenie siк dokonywania zmian nastroju po wypaleniu papierosa, wypiciu alkoholu czy teї zaїyciu narkotyku. Zmiany te polegaj№ na przejњciu ze stanu normalnego do stanu podniecenia i przeїywania przyjemnych emocji. Pojawiaj№ siк wуwczas pierwsze kіamstwa.

Kolejne fazy to: aktywne poszukiwanie zmian nastroju („faza druga"), intensywne zaangaїowanie w dokonywanie zmian nastroju („faza trzecia"),

150

Teresa Schlack

uїywanie substancji odurzaj№cych po to, aby czuж siк w miarк normalnie („faza czwarta"), co czasem koсczy siк њmierci№. Zdaniem Macdonalda, w kaїdej z tych faz teoretycznie istnieje moїliwoњж powrotu do їycia wolnego od њrodkуw odurzaj№cych, ale praktyka wykazuje, їe im dalej rozwin№і siк proces uzaleїnienia, tym ta szansa jest mniejsza.

Wybуr substancji i rozwуj uzaleїnienia siк od niej zaleїy od czasu, miejsca i warunkуw, w jakich їyje dana osoba, oraz od jej rozwoju psychicznego i struktury osobowoњci. Wielu badaczy potwierdza istnienie wzorca, w ktуrym inicjacja dokonuje siк przez papierosy i niskoprocentowy alkohol (piwo, wino), dalej przechodzi do alkoholu wysokoprocentowego, pochodnych konopi indyjskich, aї do narkotykуw twardych (gіуwnie opiaty). Proces uzaleїniania siк od њrodkуw odurzaj№cych dokonuje siк w kontekњcie їycia rodzinnego: inicjacja ma zazwyczaj miejsce w okresie dojrzewania, czyli wtedy, gdy mіody czіowiek znajduje siк wњrуd swojej rodziny.

Powoіuj№c siк na „teoriк percepcji њrodowiska rodzinnego" opracowan№ przez psychoterapeutк Frederica Streita, stwierdziж moїna, їe istnieje bezpoњredni zwi№zek miкdzy zachowaniem dzieci (w tym rуwnieї patologicznym) a dokonywan№ przez nich percepcj№ wіasnego њrodowiska rodzinnego. Wspуіczesna psychologia wyraџnie podkreњla, їe spostrzeganie i ocena postaw rodzicielskich, rodzicielskiego wsparcia emocjonalnego i miіoњci, cech rodzicуw, interakcji rodzinnych oraz innych dzieci w rodzinie s№ u mіodego czіowieka zdecydowanie rуїne od tych, jakie maj№ inni czіonkowie rodziny, a takїe osoby z zewn№trz. W zwi№zku z tym pojawienie siк u dziecka zaburzeс w zachowaniu sugeruje, їe w percepowanej przez nie sytuacji rodzinnej wystкpowaіy zjawiska niekorzystne dla jego rozwoju (Gaњ 1993, s. 13-14). Prowadzi to do osіabienia wiкzi rodzinnych i wiкkszej podatnoњci na presjк rуwieњnikуw w zakresie uїywania narkotykуw, picia alkoholu i dokonywania przestкpstw. Wi№їe siк to z faktem, їe mіody czіowiek siкga po њrodki odurzaj№ce j>o to, aby zmieniж percepcjк siebie i otaczaj№cej rzeczywistoњci, a nie po to, aby zmieniaж'siebie i rzeczywistoњж.

Warunkiem prawidіowego rozwoju dziecka jest stworzenie mu korzystnych warunkуw wychowawczych. W kaїdym czіowieku istnieje potencjalne dobro, ktуre powinno byж wyzwolone przez wychowanie (Јopatkowa 1976, s. 25). U jednych proces ten jest іatwy w realizacji, u innych wymaga niezwykіych siі, talentu, cierpliwoњci i wiary wychowawcy w moїliwoњж doskonalenia czіowieka. Dzieciсstwo i mіodoњж, bкd№c jeszcze w osobowoњciowej fazie „stawania siк", daje wiкksze szansк powodzenia w zawracaniu ze џle obranych drуg oraz na ocalenie wartoњci. Dlatego teї maj№c do czynienia z mіodzieї№ zagroїon№, czyli znajduj№c№ siк w pocz№tkowym etapie niedostosowania spoіecznego, naleїy sprawdziж kaїd№ opiniк o niej, realizuj№c jednoczeњnie pozytywny „program szans". Dzieciсstwo i mіodoњж h kresy wzmoїonej potrzeby aktywnoњci, ktуra, gdy brakuje jej myњli, n'іuњciwego kierunku, celu. nie zawsze jest bezpieczna.

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

151

Korzyњci i straty zwi№zane z piciem alkoholu przez mіodzieї

W celu przeprowadzenia wczesnej interwencji zarуwno profilaktycznej jak i psychokorekcyjnej konieczne jest pozyskanie jak najszerszej wiedzy o wzorach i mechanizmach ksztaіtowania siк nawykуw — w jak najwczeњniejszej fazie ich powstawania — ktуre powoduje kontakt ze њrodkami odurzaj№cymi. Dotyczy to przede wszystkim okresu dorastania, a wiкc etapu їycia, w ktуrym dokonuj№ siк ogromne przemiany fizyczne i psychiczne. Mіodzi ludzie uparcie wуwczas poszukuj№ drogi їyciowej, prуbuj№ samodzielnie budowaж wizerunek siebie samego, weryfikuj№ swoje predyspozycje i moїliwoњci, a takїe pragn№ jak najszybciej podj№ж rolк czіowieka dorosіego, porzucaj№c tym samym њwiat dziecka. Poszukuj№c „klucza do dorosіoњci" mіodzi ludzie, podatni na rуїne wpіywy i eksperymenty zwi№zane z dziaіaniami ryzykownymi dla zdrowia, podejmuj№ wiele zupeіnie nowych zachowaс, ktуre peіni№ jednak waїne funkcje psychologiczne. Mog№ byж na przykіad wyrazem opozycji i sprzeciwu wobec autorytetu dorosіych i konwencjonalnego spoіeczeсstwa (w zwi№zku z istniej№cymi zakazami dotycz№cymi dzieci i mіodzieїy), albo teї sposobem radzenia sobie z nieprzyjemnymi, negatywnymi emocjami, takimi jak lкk, frustracja, poczucie niepewnoњci lub niepowodzenia, poczucie odrzucenia lub braku zrozumienia. Alkohol jest wуwczas „lekarstwem", њrodkiem na trudnoњci їyciowe. Picie alkoholu jest zachowaniem przejкtym ze њwiata dorosіych, pomaga wiкc osi№gn№ж wyїszy status psychospoіeczny, czyli zapewnia i/lub podwyїsza poczucie bycia dorosіym, bardziej dojrzaіym i niezaleїnym — we wіasnej opinii oraz najbliїszego otoczenia, szczegуlnie rуwieњniczego. Zachowania antyzdrowotne maj№ byж rуwnieї wyrazem solidarnoњci z rуwieњnikami oraz identyfikacji z subkultur№ mіodzieїow№, przez kultywowanie obyczajуw danej spoіecznoњci, a takїe wspуlnym caіej mіodzieїy pragnieniem zdobywania nowych doњwiadczeс, zaspokajania ciekawoњci czy teї poszukiwaniem nowych rozrywek bez zwracania uwagi na ich konsekwencje. Pierwsze incydentalne prуby picia alkoholu mog№ wi№zaж siк z kaїdym z wymienionych czynnikуw, jednak dla ksztaіtowania siк zdrowego stylu їycia oraz dla profilaktyki uzaleїnieс waїne s№ zarуwno behawioralne jak i psychologiczne nastкpstwa tych doњwiadczeс. Istotne znaczenie dla zdrowia oraz rozwoju fizycznego, psychicznego i spoіecznego ma to, czy picie alkoholu stanie siк њrodkiem zaspokajaj№cym psychologiczne potrzeby dorastaj№cego. Istotne jest, czy i w jakiej postaci pocz№tkowe doњwiadczenia pojawi№ siк jako mniej lub bardziej staіe elementy w systemie zachowaс jednostki. Z tego punktu widzenia szczegуlnie waїna wydaje siк wiedza dotycz№ca sposobуw uwarunkowaс picia alkoholu przez mіodzieї. Intensywnoњж tych doњwiadczeс okreњlana przez czкstotliwoњж, iloњж i regularnoњж uїywania alkoholu jest jednym z waїniejszych czynnikуw formuіowania siк wzorуw zachowaс zwi№zanych z piciem alkoholu.

152

Teresa Schlack

Rozpowszechnienie, intensywnoњж i skutki picia alkoholu przez mіodzieї

Posіuїк siк tu danymi zebranymi i opracowanymi przeze mnie w raporcie dotycz№cym monitorowania problemуw alkoholowych w wojewуdztwie bielskim w roku 1995 oraz w raporcie zatytuіowanym Zjawisko uїywek wњrуd mіodzieїy bielskich szkуl (Dudziak 1994*). W obu opracowaniach posіuїono siк danymi z anonimowych ankiet przeprowadzonych wњrуd uczniуw najstarszych klas szkуі podstawowych i wybranych losowo klas (gіуwnie II) szkуі ponadpodstawowych rуїnego typu.

Zebrane dane pokazuj№, їe zdecydowana wiкkszoњж — ok. 86% ankietowanej mіodzieїy — ma za sob№ doњwiadczenia zwi№zane z piciem alkoholu, a przynajmniej zna smak napojуw zawieraj№cych alkohol. Wiкkszoњж mіodych ludzi wchodzi w doњwiadczenia tego typu przed ukoсczeniem 15 roku їycia, a wiкc jeszcze jako uczniowie szkуl podstawowych. Z danych z 1994 roku wynika, їe 27% dzieci z podstawуwek i 17% uczniуw szkуі њrednich po raz pierwszy sprуbowaіo alkoholu przed ukoсczeniem 10 roku їycia. W badaniach z paџdziernika 1995 roku aї 220 siуdmoklasistуw (56% ankietowanych) deklaruje, їe inicjacjк alkoholow№ przechodziіo przed ukoсczeniem 12 roku їycia. Zjawisko inicjacji w zakresie picia napojуw alkoholowych dotyczy wiкc znacznej wiкkszoњci mіodych ludzi. Porуwnywane wyniki badaс wyraџnie wskazuj№ tendencjк wzrostow№ (w latach 1994-95 juї 80-90% nieletnich miaіo doњwiadczenia zwi№zane z piciem alkoholu, a w latach 1988-92 liczba ta byіa bliїsza 70-80%).

Najintensywniej pij№ napoje alkoholowe uczniowie szkуі zawodowych. Dominuj№ tu chіopcy. Ale do picia alkoholu wiкcej niї 2 razy w ci№gu ostatnich 30 dni (wrzesieс 1995 r.) przyznaje siк teї co dziesi№ta dziewczyna i co pi№ty chіopak ze szkуі ponadpodstawowych, a grupa ok. 6% uczniуw klas VII nieraz piіa czкњciej niї raz na dwa tygodnie.

Z uїywanych napojуw alkoholowych w pierwszej kolejnoњci mіodzieї wymienia piwo, dalej wino i wуdkк.

Badanym zadano pytanie, jakich odczuж doznaj№ po wypiciu alkoholu. Istnieje tu wyraџna rуїnica miкdzy tymi, ktуrzy byli po jednorazowej prуbie lub sporadycznie siкgaj№ po alkohol, a tymi bardziej „zaawansowanymi" w piciu. Zdecydowanie najczкњciej radosnego podniecenia i wesoіoњci, poczucia siіy i odwagi doznaje druga z wymienionych grup. Respondenci z pierwszej grupy nie doњwiadczali niczego szczegуlnego. Badania te wykazuj№ rуw-

* Autorka przeprowadziіa badania w 29 szkoіach ponadpodstawowych i 14 podstawowych. W szkoіach zasadniczych i њrednich (z odpowiedni№ proporcj№) zebraіa l 350 wypeіnionych ankiet, co stanowi ok. 8% ogуіu uczniуw tych szkуі, zaњ w klasach VII i VIII szkуі podstawowych ankiety wypeіniіo 880 uczniуw, czyli 22% dzieci ucz№cych siк w tych klasach. Prуba speіniaіa wymogi reprezentatywnoњci.

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

153

nieї, їe mіodzieї siкgaj№ca po inne њrodki odurzaj№ce, np. narkotyki, ma juї za sob№ bogate doњwiadczenia w piciu napojуw alkoholowych.

Wedіug danych pochodz№cych z bielskiej Izby Wytrzeџwieс, w 1994 roku przyjкto 71 osуb niepeіnoletnich, w tym 5 nie miaіo ukoсczonych 15 lat (blisko 2% przyjкtych ogуіem). W 1995 roku byіo ich juї 97. Trzeba wzi№ж teї pod uwagк, їe praktycznie tylko wiкksze oњrodki miejskie lub przemysіowe dysponuj№ izbami wytrzeџwieс, a wiкc zatrzymanych nietrzeџwych nieletnich czкњciej odwozi siк do domu rodzinnego (szczegуlnie w њrodowiskach wiejskich) lub do szpitala na detoksykacjк czy teї do policyjnych izb dziecka. Zestawienie danych z ostatnich lat pokazuje, їe problem ten narasta. O ile w roku 1991 udziaі mіodzieїy wњrуd ogуіu zatrzymanych w caіej Polsce wynosiі 2%, to w 1992 r. wzrуsі do 2,2%, a w 1993 r. wynosiі juї 2,6%.

Rodz№ siк pytania: Co jest przyczyn№ tego wzrostu? Kto jest za to odpowiedzialny? •...•• • ;

Otуї, wiкksz№ winк przypisujк tutaj dorosіym, ktуrzy nie zawsze s№ najlepszym wzorem do naњladowania oraz czкsto bezkarnie іami№ obowi№zuj№ce prawo. Polskie prawodawstwo, nie zabraniaj№c spoїywania i dystrybucji napojуw alkoholowych, reglamentuje:

1. sprzedaї napojуw alkoholowych osobom, ktуre nie ukoсczyіy 18 lat (Art. 15 Ustawa o wychowaniu w trzeџwoњci ...)*,

2. reklamowanie wyrobуw alkoholowych, a wiкc poњrednie zachкcanie do spoїycia alkoholu (Art. 13 ust. 3 Ustawy o wychowaniu w trzeџwoњci...)

oraz ochron№ prawn№ otacza osoby w wieku do 18 lat (m.in. Kodeks Karny, Rozdziaі XXV, Art. 185)**.

Tymczasem, jak wynika z badaс opisanych w raporcie (Schlack 1996):

— blisko 50% ankietowanych przyznaje, їe alkohol pije z reguіy u siebie w domu lub u kogoњ z rodziny b№dџ w domu kolegi,

— ok. 30% stwierdziіo, їe ostatni raz pili w towarzystwie rodzicуw lub innych osуb dorosіych,

— ok. 70% nie ma trudnoњci z zakupem piwa, 25% — wina, a 29% — wуdki i innych napojуw spirytusowych,

— ponad 13% przyznaіo, їe zdarzyіo im siк dokonaж zakupu napojуw alkoholowych pod wpіywem reklamy.

Nagminne іamanie prawa ilustruj№ dane zebrane w ramach przeprowadzonej w caіym kraju kampanii „Chroсmy mіodoњж" (koordynowanej przez Paсstwow№ Agencjк Rozwi№zywania Problemуw Alkoholowych), w ktуrej maіoletni prуbowali dokonaж zakupu okreњlonej iloњci piwa, wina lub wуdki. W wojewуdztwie

* Ustawa z dnia 26 X 1982 r. O wychowaniu w trzeџwoњci i przeciwdziaіaniu alkoholizmowi znowelizowana 12 IX 1996 r.

** KK rozdz. XXV Art. 185: „Kto rozpija maіoletniego, dostarcza mu napojуw alkoholowych, uіatwiaj№c mu ich spoїywanie lub nakіaniaj№c go do spoїywania takich napojуw, podlega karze pozbawienia wolnoњci do lat trzech".

154

Teresa Schlack

bielskim przeprowadzono ok. 630 takich prуb. Sprzedaїy nie odmуwiіo 53% sprzedawcуw, czyli ponad poіowa handluj№cych tym towarem zіamaіa prawo*.

Znakomita wiкkszoњж tych dzieci wywodzi siк z rodzin patologicznych, gdzie wystкpuje zjawisko alkoholizmu jednego lub obojga rodzicуw, przemoc zarуwno fizyczna jak i psychiczna, brak komunikacji i zrozumienia lub nad-opiekuсczoњж i tolerancja, szczegуlnie w rodzinach niepeіnych. Uczestnicz№c w pracy Komisji ds. Przeciwdziaіania Alkoholizmowi miaіam moїliwoњж przeprowadzenia rozmуw z maіoletnimi klientami izby wytrzeџwieli oraz ich rodzicami. Na szesnastu tylko czterech їyіo w peіnych rodzinach, z tym їe w trzech z nich wyraџnie daіo siк zaobserwowaж dominacjк apodyktycznego ojca, czкsto naduїywaj№cego alkoholu, ktуry czкsto przy pomocy „piкњci" egzekwuje od synуw posіuszeсstwo lub zrzeka siк caіkowicie uczestniczenia w procesie wychowania, stwierdzaj№c, їe „jak nie chce sіuchaж ojca, to niech sam ponosi konsekwencje i niech mu inni pokaї№". W pozostaіych przypadkach matki same sprawowaіy opiekк nad dzieжmi, przyznaj№c siк do maіej skutecznoњci swoich oddziaіywaс. Mуwiіy o wielkich trudnoњciach wychowawczych i bezsilnoњci oraz potrzebie pomocy.

Natomiast u chіopcуw wyraџnie dawaіo siк wyczuж lкk i bunt, a takїe chкж udowodnienia, їe ich pobyt w izbie wytrzeџwieс byі efektem pomyіki. Niechкtnie mуwili o swoim zachowaniu, ktуre byіo przyczyn№ zatrzymania (np. rozbijanie szyb wystawowych, wіamanie do samochodu, udziaі w bуjce ulicznej). Zapytani, „czy chcieliby zmieniж swoje dotychczasowe їycie?", niepewnie i asekuracyjnie stwierdzali, їe „tak, z tym їe zaleїy, co". Mieli wyraџne trudnoњci w okreњleniu, o jakie zmiany naprawdк im chodzi. Sprawiali wraїenie zagubionych.

Z analizy danych dotycz№cych maіoletnich klientуw izby wytrzeџwieс wynika, їe znaczna ich czкњж nie skoсczyіa w normalnym trybie szkoіy podstawowej i aktualnie uczy siк w Szkole Przysposobienia Zawodowego. Podczas spotkania z uczniami klasy VIII SPZ okazaіo siк, їe na 17 osуb 7 byіo klientami izby wytrzeџwieс, a zdecydowana wiкkszoњж przyznaіa siк do wielokrotnego mocnego upicia siк. Jako objawy podawali: zaburzenia rуwnowagi, torsje, „urwany film" itp. W anonimowych ankietach potrzebк dokonywania konstruktywnych zmian w їyciu wyraziіo 16 uczniуw, a 15 zadeklarowaіo chкж uczestnictwa w zajкciach programu „Maіolat".

Konstrukcja programu „Maіolat"

Proponowany przeze mnie program nie rozwi№zuje ogromu problemуw zwi№zanych z piciem alkoholu przez mіodzieї. Jest jednak pewn№ propozycj№ skie-

* Dane udostкpniі mi Peіnomocnik wojewody bielskiego ds. profilaktyki i rozwi№zywania problemуw alkoholowych. .......

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

155

rowan№ zarуwno do ludzi mіodych naduїywaj№cych alkoholu jak i dorosіych dostrzegaj№cych koniecznoњж podejmowania konstruktywnych krokуw zmierzaj№cych do zmiany istniej№cej sytuacji, nawet jeњli dotyczyж bкdzie jednostek.

Program obejmuje dwa rodzaje dziaіaс. Jedne s№ skierowane do dorosіych, ktуrzy pierwsi stykaj№ siк z pijanymi „maіolatami", drugie to zajкcia z mіodzieї№.

W pierwotnej wersji adresatami programu byli maіoletni klienci izby wy-trzeџwieс. Przygotowuj№c siк do realizacji, dostrzegіam moїliwoњж rozszerzenia grona odbiorcуw. Program kierowany jest obecnie do mіodych ludzi z krкgu spoіecznego ryzyka, ktуrzy naduїywaj№ alkoholu w sposуb destrukcyjny. S№ to: . •• . . . :-•. *•••, • ;-•'? •• •"•;•'••"' •" •••••'

— maіoletni klienci izby wytrzeџwieс,

— zatrzymani w Policyjnej Izbie Dziecka w zwi№zku z alkoholem,

— maіoletni, ktуrzy pod wpіywem alkoholu dokonali czynуw przestкpczych,

— uczniowie Szkoіy Przysposobienia Zawodowego naduїywaj№cy alkoholu i popadaj№cy w zwi№zku z tym w konflikty z otoczeniem,

— wychowankowie oњrodkуw opiekuсczo-wychowawczych.

Gіуwnym celem programu jest stworzenie sytuacji psychokorekcyjnej, w jakiej „maіolat" bкdzie mуgі uzyskaж odpowiedni№ wiedzк oraz zdobyж umiejкtnoњci, ktуre bкdzie mуgі wykorzystaж w rуїnych momentach їycia bez wspomagania siк alkoholem.

Bardzo waїnym elementem jest odpowiednie przygotowanie dorosіych kontaktuj№cych siк z pijanym „maіolatem". Wіaњciwie przeprowadzona pierwsza rozmowa maj№ca na celu nawi№zanie kontaktu, udzielenie wsparcia oraz zmotywowanie do zmiany dotychczasowych zachowaс jest podstaw№ rekrutacji do grupy zajкciowej.

W programie wyrуїniam cztery etapy, ktуre nazwaіam krokami.

Krok I — obejmuje interwencjк osуb dorosіych wobec pijanego „maіolata". Jest to okres zatrzymania, doprowadzenia i pobytu mіodego czіowieka w okreњlonej placуwce w celu wytrzeџwienia (np. izba wytrzeџwieс).

Krok II — realizowany jest przez pracownikуw izby wytrzeџwieс, wychowawcуw w policyjnej izbie dziecka, pracownikуw socjalnych, kuratorуw s№dowych, pedagogуw w celu zawarcia kontraktu obliguj№cego maіoletniego do uczestniczenia w zajкciach edukacyjno-rozwojowych. W tym etapie nastкpuje takїe pierwsze spotkanie maіolatуw z prowadz№cymi zajкcia w celu pokazania pozytywnych stron zawartego kontraktu oraz zainteresowania programem.

Krok III — obejmuje cztery 2-godzinne zajкcia edukacyjne, oparte na aktywnych metodach pracy grupowej, o nastкpuj№cej tematyce:

„Alkoholowe mity",

„Uїywanie i naduїywanie alkoholu",

„Puіapka uzaleїnienia",

„Wspуіuzaleїnienie — rodzina a alkohol". , ; ....,,»...,.-.

156

Teresa Schlack

Krok IV — skіada siк z dwуch zajкж warsztatowych oraz ze spotkania podsumowuj№cego. Zajкcia warsztatowe przebiegaj№ pod hasіami:

„O emocjach inaczej"

„Wolnoњж i odpowiedzialnoњж"

i dotycz№ nabywania umiejкtnoњci rozpoznawania i wyraїania uczuж i emocji oraz sposobуw radzenia sobie w sytuacjach konfliktu, nacisku lub stresu.

Ostatnie zajкcia podsumowuj№ce przebiegaj№ pod hasіem „Mуj indywidualny program na їycie".

Kaїde spotkanie koсczy siк wypeіnieniem przez uczestnikуw ankiet oceniaj№cych je pod k№tem atrakcyjnoњci zajкж, korzyњci osobistych, ze wskazaniem najbardziej i najmniej podobaj№cych siк жwiczeс (zaі№cznik 1). Zajкcia prowadzone s№ przez dwie osoby.

Kroki III i IV skіadaj№ siк na scenariusze zajкж socjoterapeutycznych i edukacyjno-korekcyjnych.

Opis dziaіaс skierowanych do dorosіych

Realizacjк zajкж z dzieжmi poprzedza cykl spotkaс szkoleniowych dla osуb dorosіych, tj. pracownikуw izby wytrzeџwieс, wychowawcуw policyjnej izby dziecka, policjantуw zajmuj№cych siк prewencj№, pracownikуw socjalnych i innych osуb, ktуre mog№ mieж bezpoњredni kontakt z upijaj№cymi siк „maіolatami". Od nich bowiem w olbrzymiej mierze zaleїy, czy uda siк przebiж przez mur buntu i lкku, pojawiaj№cego siк ze wzmoїon№ siі№ w dorastaj№cych mіodych ludziach w momencie zagroїenia, jakim niew№tpliwie jest np. pobyt w izbie wytrzeџwieс b№dџ zatrzymanie przez policjк W zakres szkolenia wchodzi:

1) peіna informacja o zaіoїeniach, tematyce i sposobie realizacji programu, ze szczegуlnym uwypukleniem istoty i celu prowadzenia tego typu zajкж z „maіolatami" naduїywaj№cymi alkoholu oraz o roli, jak№ peіni№ lub mog№ peіniж osoby dorosіe w ramach „pierwszego kontaktu";

2) warsztaty w zakresie „pierwszego kontaktu", ktуrych celem jest nabycie nowych, czкsto innych niї dotychczas stosowane, umiejкtnoњci przeprowadzania rozmowy z „wystraszonym i zbuntowanym maіolatem".

Istot№ jest pozyskanie jak najwiкkszego grona ludzi dorosіych chc№cych i mog№cych mieж istotny wpіyw na stwarzanie sytuacji korekcyjnych, w ktуrych maj№ szansк znaleџж siк mіodzi ludzie doњwiadczaj№cy przykrych skutkуw wypicia alkoholu.

Przebieg strategii postкpowania z osobami maіoletnimi

Przebieg strategii zilustrujк dwoma przykіadami programуw.

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

157

I. „Maіolat w izbie wytrzeџwieс"

1. Zatrzymanie maіoletniego w izbie wytrzeџwieс (procedura postкpowania zgodna z przepisami obowi№zuj№cymi w izbach wytrzeџwieс).

2. Pierwszy kontakt po wytrzeџwieniu — pracownik izby przeprowadza rozmowк, podczas ktуrej poinformuje „maіolata" o bezpoњrednich przyczynach zatrzymania go oraz o konsekwencjach, a takїe sposobach mog№cych je zminimalizowaж. W takiej rozmowie poza precyzyjnym okreњleniem faktуw musz№ znaleџж siк elementy wsparcia i zrozumienia dla trudnej sytuacji, w jakiej aktualnie znajduje siк mіody czіowiek. Pozytywnym efektem winno byж dobrowolne podpisanie „porozumienia" (zaі№cznik nr 2).

3. Rozmowa z rodzicami lub opiekunami prawnymi, wezwanymi w celu przejкcia opieki nad dzieckiem, w ktуrej informuje siк ich o podpisanym porozumieniu i pozyskuje zgodк na uczestnictwo syna/cуrki w zajкciach programu „Maіolat". W Policyjnej Izbie Dziecka prowadzi siк osobny rejestr dzieci objкtych tymi dziaіaniami.

4. Zajкcia edukacyjno-korekcyjne prowadzone wedіug przedstawionych dalej scenariuszy. Udziaі w zajкciach potwierdzany jest kaїdorazowo w tzw. „Paszporcie do dorosіoњci" (zaі№cznik 3), na podstawie ktуrego w rejestrze Policyjnej Izby Dziecka odnotowuje siк fakt uczestnictwa w programie. Ponadto w tej czкњci programu zachкca siк mіodzieї do uczestniczenia w zajкciach terapeutyczno-korekcyjnych grup mіodzieїowych skupiaj№cych np. dzieci z rodzin „alkoholowych" czy „przemocowych".

II. „Maіolat w Szkole Przysposobienia Zawodowego" (klasa VII i VIII szkoіy podstawowej, wiek 16-17 lat)

1. Spotkanie informacyjno-motywuj№ce z prowadz№cymi zajкcia wedіug programu „Maіolat", przy aprobacie kadry pedagogicznej szkoіy. Cele, ktуre powinny byж osi№gniкte, to:

— nawi№zanie, na zasadach partnerskich, kontaktu z mіodzieї№ przez osobк prowadz№c№ (konieczna jest informacja, їe spotkanie nie ma charakteru lekcji oraz їe wypowiedzi uczniуw nie bкd№ przedmiotem rozmуw z gronem pedagogicznym);

— pozyskanie zaufania i wyraїenie zrozumienia dla tych, ktуrzy doњwiadczaj№ przykrych sytuacji i czкsto samotnie borykaj№ siк z trudnoњciami;

— informacja o programie i korzyњciach, jakie moїe przynieњж uczestnictwo w zajкciach — wzbudzenie zainteresowania, np. poprzez okreњlenie form i metod pracy (brak pogadanek, wykіadуw, moralizowania, a duїo rozmaitych doњwiadczeс, scenek, swobodnych wypowiedzi nie podlegaj№cych ocenianiu);

— wypeіnienie anonimowej ankiety zawieraj№cej nastкpuj№ce punkty: a) Jestem zainteresowany zajкciami w ramach programu „Maіolat"

..,-••-.' tak nie , >;,

158

Teresa Schlack

b) Chcк uczestniczyж w zajкciach programu „Maіolat"

tak nie

Przed ogіoszeniem wynikуw moїna przeprowadziж test sprawdzaj№cy, jakie s№ typowania w grupie na temat: „Ile osуb odpowiedziaіo »tak« w pierwszym, a ile w drugim przypadku?". Ten element spotkania moїe byж wykorzystany do lepszego przyjrzenia siк postawom mіodych ludzi, ktуrzy czкsto anonimowo deklaruj№ zupeіnie inne treњci niї te, ktуre ujawniaj№ gіoњno;

— ustalenie terminu i miejsca spotkaс oraz podpisanie deklaracji uczestnictwa w zajкciach, np. w formie listy.

2. Dalsza czкњж przebiega wedіug zamieszczonych dalej scenariuszy. Rejestru uczestnikуw dokonuje osoba prowadz№ca zajкcia.

Jak juї wspomniano, treњci programu mog№ byж adresowane do kaїdego mіodego czіowieka, szczegуlnie z grupy ryzyka. Rуїnice polegaj№ na stosowaniu rozmaitych sposobуw rekrutacji i motywowania do udziaіu w zajкciach. Czкsto pierwszymi deklarowanymi emocjami s№: przymus, strach, poczucie koniecznoњci poniesienia kary. W dalszej kolejnoњci: ciekawoњж, chкж doњwiadczenia czegoњ nowego, chкж zmian. Waїna jest koniecznoњж uњwiadamiania mіodym ludziom, їe istniej№ rуїne „sposoby na їycie" i їe te, ktуrych doњwiadczaj№ za pomoc№ alkoholu, nie s№ jedynymi i najlepszymi.

Scenariusze zajкж edukacyjno-korekcyjnych z mіodzieї№

ZAJКCIA I. MITY ALKOHOLOWE

Cele:

— zapoznanie uczestnikуw z programem i specyfik№ grupy, przyjкcie i ugruntowanie zasad pracy w grupie, zawarcie kontraktu grupowego;

— tworzenie atmosfery zaufania, nawi№zanie bliїszych kontaktуw miкdzy prowadz№cymi a uczestnikami oraz miкdzy samymi uczestnikami;

— integracja grupy;

— przekazanie wiedzy na temat prawd i mitуw o alkoholu. Pr ze b i e g zaj к ж:

1. Przedstawiamy siк — poza imieniem, ewentualnie nazwiskiem proponujemy podanie czegoњ wiкcej o sobie, np. „do jakiej szkoіy i klasy chodzк? czym siк interesujк? itp.". „Uczymy siк swoich imion" — uczestnicy siedz№ w krкgu i kolejno podaj№ swoje imiona, w nastкpnym okr№їeniu kaїdy podaje imiona wczeњniej wymienione i dodaje swoje.

2. Zapoznanie z programem — podanie tematуw spotkaс, technik i metod, jakimi posіugiwaж siк bкdziemy na zajкciach, potwierdzenie terminуw i miejsc spotkaс oraz czasu trwania poszczegуlnych zajкж (nie dіuїej niї dwie godziny 45-minutowe), wyjaњnienie ewentualnych w№tpliwoњci.

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

159

3. Ustalenie zasad uczestnictwa w zajкciach — obecnoњж na zajкciach jest obowi№zkowa (odwoіanie do kontraktu indywidualnego, wczeњniej zawartego) i potwierdzana przez prowadz№cego w „Paszporcie do dorosіoњci". Rozdanie „paszportуw" i czytelne wypeіnienie ich (zaі№cznik 3).

4. Okreњlenie treњci kontraktu grupowego metod№ „burzy mуzgуw":

— konieczne jest wyjaњnienie istoty zasady dyskrecji; okreњlenie jej waїnoњci ze wzglкdu na poczucie bezpieczeсstwa kaїdej z osуb na zajкciach;

— moїna posіuїyж siк propozycjami zawartymi w „Paszporcie". Wszyscy uczestnicy spotkania winni podpisaж ustalony kontrakt.

5. Zajкcia zasadnicze Жwiczenie l

a) uczestnicy wypisuj№ na kartkach po 3-5 wyrazуw kojarz№cych im siк ze sіowem „alkohol",

b) kolejno odczytuj№ wypisane skojarzenia, ktуre jedna osoba wpisuje na wspуln№ listк,

c) kolejno kaїda osoba podkreњla kolorem, np. zielonym, skojarzenia zwi№zane z przyjemnymi doznaniami, a kolorem np. czarnym — z przykrymi,

d) dyskusja na temat skojarzeс. Ж w i c z e n i e 2

Grupa dzieli siк na dwa zespoіy, wybieraj№c ze swojego grona lidera, ktуry metod№ „burzy mуzgуw" tworzy listк przyczyn picia lub niepicia alkoholu.

I grupa „Dlaczego ludzie pij№ alkohol?"

II grupa „Dlaczego ludzie nie pij№ alkoholu?"

Liderzy grup przedstawiaj№ wyniki pracy grupy. Dyskusja i okreњlenie, ktуr№ listк іatwiej siк tworzyіo. Na liњcie przyczyn „Dlaczego ludzie pij№?" uczestnicy podkreњlaj№ te, ktуre kojarz№ im siк z nieprzyjemnymi przeїyciami, oraz te, ktуre, ich zdaniem, nie usprawiedliwiaj№ picia.

Жwiczenie3

Kaїdy uczestnik dostaje w kopercie „kartki-puzzle" z wypisanymi opiniami — mitami (Mellibruda 1996, s. 21-20), zob. zaі№cznik 4. Zadanie polega na samodzielnym okreњleniu, czy zdanie jest prawdziwe, czy faіszywe, a nastкpnie skonfrontowaniu wynikуw z innymi w grupie. Dyskusja na temat mitуw i wyjaњnianie w№tpliwoњci.

6. Zakoсczenie zajкж

— rundka: kaїdy z uczestnikуw koсczy zdanie: „na dzisiejszych zajкciach dowiedziaіem siк, їe...."

— wypeіnienie ankiet oceniaj№cych zajкcia (zaі№cznik 1).

ZAJКCIA II. UЇYWANIE i NADUЇYWANIE ALKOHOLU

Cele: ...

— integracja grupy;

— dostarczenie informacji potrzebnych do sprawowania kontroli nad ryzykownymi zachowaniami zwi№zanymi z alkoholem i innymi substancjami psychoaktywnymi; , , , »

160

Teresa Schlack

— nabycie umiejкtnoњci rozrуїniania pojкж „uїywanie" i „naduїywanie" alkoholu; : ;

— uwraїliwienie uczestnikуw na sygnaіy ostrzegawcze, mуwi№ce o naduїywaniu alkoholu.

Przebieg zajкж: '.„•.'•*'-•;' "<... -:^ .•.•«*.'- •• : • •• :• >

1. Przywitanie w krкgu; kaїdy uczestnik podaje swoje imiк oraz parк sіуw o sobie na temat: „moje hobby; co lubiк, a czego nie lubiк robiж, sіuchaж, ogl№daж; moja rodzina jest ...". Czas jednej wypowiedzi nie powinien przekraczaж 1,5 minuty.

2. Uczestnicy wypeіniaj№ ankietк, okreњlaj№ dotychczasowe doњwiadczenia zwi№zane z alkoholem (zaі№cznik 5).

3. Dyskusja — czкњж I: „Jak rozumiesz pojкcia: »uїywanie«, »naduїywa-nie«, »uzaleїnienie« od rуїnych rzeczy, np. sіodyczy, gier hazardowych lub komputerowych, pracy, jedzenia itp.".

Prowadz№cy sugeruje, aby w wypowiedziach posіugiwaж siк wіasnymi doњwiadczeniami.

Dyskusja — czкњж II: „Gdzie jest granica miкdzy uїywaniem, naduїywaniem i uzaleїnieniem od alkoholu?"

Dyskusjк podsumowuje prowadz№cy, podkreњlaj№c, їe doњж powszechnie s№dzi siк, iї czіowiek ma prawo do przekraczania pewnych granic, niemniej jest to zawsze zwi№zane z okreњlonym ryzykiem. Ale moїna zmniejszaж negatywne skutki z tym zwi№zane. W komentarzu winny znaleџж siк nastкpuj№ce informacje ze szczegуlnym naciskiem na ostatnie zdania:

Picie za duїo to nie tylko upijanie siк, czyli doprowadzanie do zaburzeс zachowania (zataczanie siк, awantury). Szkody powstaj№ takїe wtedy, gdy organizm jest zatruwany i zmuszany do intensywnego przerabiania w w№trobie alkoholu etylowego na aldehyd octowy, ktуry jest substancj№ wielokrotnie bardziej toksyczn№ niї sam alkohol.

Po wypiciu piwa, wina czy wуdki zawarty w nich alkohol rozcieсcza siк w pіynach ustrojowych i dociera do wszystkich czкњci organizmu, a przede wszystkim do mуzgu. Siіa dziaіania alkoholu zaleїy od wysokoњci jego stкїenia we krwi.

Alkohol powoduje najwiкksze szkody w organizmach mіodych ludzi, np. -— uszkadza zdolnoњж uczenia siк i zapamiкtywania,

— prowadzi do konfliktуw i zachowaс naruszaj№cych prawo lub obyczaje,

— psuje kontakty miкdzy dziewczкtami i chіopcami,

— jest џrуdіem napiкж i konfliktуw miкdzy rodzicami i dzieжmi,

— obniїa kondycjк fizyczn№, - , s ; , •••„ ..:•./; ,:.-, ..r...,:,. ,;•,, .-;;,:

— utrudnia rozwуj uczuciowy itp.

W zwi№zku z tym w Polsce prawo chroni osoby, ktуre nie ukoсczyіy 18 lat, przed przymusem uїywania napojуw alkoholowych, a odpowiedzialnoњж za jego przestrzeganie spoczywa na dorosіych (rodzicach, opiekunach prawnych, instytucjach powoіanych w tym celu).

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

161

Mіody czіowieku, pamiкtaj! Jeїeli sam siкgasz po alkohol, rezygnujesz dobrowolnie z tej ochrony i sam ponosisz konsekwencje takiej decyzji.

Їeby nie piж za duїo, trzeba kontrolowaж iloњж wypijanego alkoholu, a wiкc umieж obliczaж nie tylko liczbк kufli piwa czy lampek wina, ale ile byіo w tym czystego alkoholu etylowego.

Жwiczenie: Obliczanie stкїenia alkoholu we krwi:

— okreњlenie pojкcia l porcja alkoholu;

— okreњlenie szybkoњci spalania alkoholu w komуrkach w№troby: 10-12 gramуw na godzinк u mкїczyzn,

8-10 gramуw na godzinк u kobiet;

— zapoznanie z zasad№ posіugiwania siк „licznikiem trzeџwoњci";

— kaїdy uczestnik zajкж oblicza sobie zawartoњж alkoholu we krwi po imprezie, w ktуrej ostatnio uczestniczyі, oraz czas jego rozkіadu w organizmie. Uwaga. Jeњli nie dysponujemy „licznikiem trzeџwoњci", naleїy podaж

zasadк obliczania stкїenia alkoholu posіuguj№c siк przykіadem. Obliczamy zawartoњж alkoholu we krwi mкїczyzny o wadze 70 kg, ktуry na przyjкciu imieninowym wypiі szybko cztery piкжdziesi№tki wуdki wyborowej albo cztery duїe piwa. W obu przypadkach oznacza to, їe wprowadziі do organizmu okoіo 100 g czystego alkoholu etylowego.

Stкїenie alkoholu w jego krwi obliczmy nastкpuj№co: 70% jego wagi stanowi№ pіyny ustrojowe, co oznacza 49 kg. Nastкpnie 100 g alkoholu etylowego dzielimy przez 49 i otrzymujemy okoіo 2 gramy alkoholu na kilogram pіynu — czyli 2 promile. Naleїy pamiкtaж o tym, їe u kobiet o tej samej wadze stкїenie alkoholu we krwi po wypiciu tej samej iloњci bкdzie wiкksze, poniewaї iloњж pіynуw ustrojowych wynosi tylko 60% wagi ciaіa; 60% z 70 kg = 42 kg, 100 g alkoholu: 42 = 2,4 promila alkoholu we krwi (Melli-bruda 1996).

5. Zakoсczenie zajкж:

— runda: kaїdy uczestnik koсczy zdanie „Na dzisiejszych zajкciach nauczyіem siк/dowiedziaіem siк ...",

— wypeіnienie ankiety oceniaj№cej (zaі№cznik l),

— rozdanie ulotek (zaі№cznik 6).

ZAJКCIA III. PUЈAPKA ALKOHOLU

Cele:

— dostarczenie wiadomoњci o tym, jak naduїywanie alkoholu moїe przeksztaіciж siк w uzaleїnienie i kogo dotyka najbardziej;

— zapoznanie z podstawowymi mechanizmami uzaleїnienia i sposobami leczenia go. , Przebiegzajкж:

1. Przywitanie — runda: opowiedz, co przydarzyіo ci siк w ostatnim czasie, o czym chciaіbyњ/mуgіbyњ opowiedzieж grupie?

2. „Burza mуzgуw" na tematy:

162

Teresa Schlack

— co to jest alkoholizm?

— kiedy zaczyna siк alkoholizm? "

— po czym moїna poznaж alkoholika?

3. Przedstawienie modelu drogi do uzaleїnienia i trudnoњci wychodzenia

z niego — psychodrama. ':-'••••'.K .;•- >'••...-"•':•-••••

Jeden z uczestnikуw prezentuje osobк pij№c№, staje na њrodku sali. Drugi prezentuje uїywanie i trzyma pij№cego za rкkк. Prowadz№cy proponuje, aby pij№cy uwolniі siк od tego uњcisku. Zadaje pytanie, czy byіy trudnoњci z takim kontaktem i uwolnieniem siк. Nastкpnie trzecia osoba — prezentuj№ca naduїywanie, stoj№c z tyіu pij№cego obejmuje go wokуі klatki piersiowej. Teraz pij№cy ma siк uwolniж z dwуch uњciskуw; uїywanie i naduїywanie stawiaj№ opуr. Prowadz№cy zadaje pytanie o stopieс trudnoњci przy kontaktowaniu siк i wyzwalaniu z uњciskуw.

W trzeciej rundzie doі№cza kolejna osoba — prezentuj№ca uzaleїnienie, ktуra chwyta dodatkowo osobк pij№c№ za rкce i nogi mocno je krкpuj№c. Sytuacja powtarza siк, a wiкc osoba pij№ca ma uwolniж siк teraz z trzech uњciskуw. Prowadz№cy zadaje pytanie o stopieс trudnoњci.

Omуwienie жwiczenia pod k№tem: co mogіoby siк wydarzyж, aby pij№cemu іatwiej byіo wyzwoliж siк z uњciskуw? (chodzi o wskazanie moїliwoњci i koniecznoњci udzielenia pomocy z zewn№trz).

4. Przedstawienie goњcia — jest nim trzeџwy alkoholik z kilkuletni№ abstynencj№:

— њwiadectwo trzeџwego alkoholika ze szczegуlnym naciskiem na niezauwa-їalnoњж wchodzenia w uzaleїnienie, trudnoњci wyzwolenia siк z naіogu oraz korzyњci zwi№zane z pomoc№ udzielan№ mu z zewn№trz;

— pytania do goњcia na zasadach „100 pytaс do ...".

5. Wypeіnienie testu: „Czy alkoholizm grozi Tobie ?" (zaі№cznik 7). Proponujemy omуwienie, w ktуrym kaїdy przedstawi wyniki swojego testu.

6. Zakoсczenie zajкж:

— runda: kaїdy uczestnik spotkania koсczy zdanie „Z dzisiejszych zajкж wychodzк (jaki?)...",

— wypeіnienie ankiety oceniaj№cej (zaі№cznik 1). -

ZAJКCIA IV. WSPУЈUZALEЇNIENIE — RODZINA A ALKOHOL

Cele:

— przedstawienie sytuacji i problemуw rodziny alkoholika z naciskiem na spojrzenie dziecka,

— okreњlenie strategii pomocy,

— wprowadzenie do identyfikacji uczuж.

Przebieg zaj кж , ; ;

1. Przywitanie — runda: opowiedz, „co nowego mnie spotkaіo, o czym chciaіbym powiedzieж na spotkaniu? czy mam jakieњ specjalne oczekiwania, jeњli tak, to jakie?" Dyskusja na temat: „co oznacza termin wspуіuzaleїnienie".

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

163

2. Prowadz№cy zapisuje wypowiedzi zebrane metod№ „burzy mуzgуw" — uzupeіnia i porz№dkuje zebrane dane.

3. Жwiczenie. Ukіadamy rozsypankк (puzzle) na temat „Jakie obszary їycia rodzinnego podlegaj№ szczegуlnym zagroїeniom z powodu systematycznego naduїywania alkoholu? (zaі№cznik 8, miejsca wy kropkowane naleїy poprzecinaж tak, by powstaіy paski do uіoїenia).

Kaїda osoba ma za zadanie odpowiednio dopasowaж interpretacjк (druk pochyіy) do zdania okreњlaj№cego obszar (druk pogrubiony). Uczestnicy porуwnuj№ wyniki swoich prac i uzasadniaj№ je. Dalsza czкњж zajкж moїe byж prowadzona w dwуch wariantach, ktуrych wybуr zaleїy od liczebnoњci grupy.

4. „Obraz rodziny alkoholowej"

Wariant I. Liczba osуb obecnych na zajкciach jest mniejsza niї 7 (bez prowadz№cych). Uczestnicy otrzymuj№ zestaw informacji charakteryzuj№cych poszczegуlnych czіonkуw rodziny i ich nazwy (w przypadku dzieci opis strategii, jakie przyjmuj№) oraz obrazkуw przedstawiaj№cych postacie (zaі№cznik 9). Rysunki nie stanowi№ odpowiednikуw tych opisуw. S№ materiaіem do indywidualnych skojarzeс i sіuї№ rozіadowaniu napiкcia. Niczego z nich nie wnioskujemy.

Zadanie polega na dopasowaniu charakterystyki do odpowiedniej nazwy oraz dobraniu obrazka wedіug wіasnego uznania. Kaїda osoba pracuje samodzielnie, nastкpnie porуwnuje siк poszczegуlne prace, a prowadz№cy ewentualnie uzupeіnia braki i wyjaњnia w№tpliwoњci.

Wariant II. Zamiast ukіadanek psychodrama pt.: „Rzeџba rodziny". Uczestnicy przyjmuj№ wybrane przez siebie role wykorzystuj№c zaі№cznik 9. Przedstawiaj№ teatr pt. „Dzieс wypіaty taty, tata wraca bez wypіaty". Po zakoсczeniu kaїdy z aktorуw okreњla, jakie uczucia towarzyszyіy mu w danej roli. Konieczne jest zwrуcenie szczegуlnej uwagi na uczucie miіoњci w tej rodzinie.

Po „odczarowaniu" aktorуw naleїy zaproponowaж uczestnikom luџn№ rozmowк na temat їycia takich rodzin. Konieczne jest uwraїliwienie siк na te dzieci, ktуre znajd№ siebie w tym teatrze.

5. Zakoсczenie zajкж:

— runda: opowiedz, „Czy dzisiejsze zajкcia ukazaіy mi coњ, czego do tej pory nie wiedziaіem? jeњli tak, to co ...?"

— wypeіnienie ankiet oceniaj№cych (zaі№cznik nr 1).

ZAJКCIA V. O EMOCJACH INACZEJ

Cele: ,r ..... . „.

— zapoznanie uczestnikуw zajкж z jкzykiem uczuж,

— nabywanie umiejкtnoњci rozpoznawania swoich uczuж,

— nabywanie umiejкtnoњci wyraїania swoich uczuж. tn ; ; Przebieg zajкж:

1. Przywitanie — runda polegaj№ca na dokoсczeniu zdania: „najmilsza — najsympatyczniejsza — najlepsza rzecz, jaka mi siк ostatnio przy darzyіa, to...".

2. „Burza mуzgуw": „Co rozumiesz pod pojкciem »emocje«? wymieс je". Prowadz№cy zapisuje podawane okreњlenia oraz wyjaњnia, ktуre zwroty dotycz№ emocji, a ktуre nie.

3. Жwiczenie 1. „Co okreњlaj№ uczucia? wymieс te, ktуrych doznajesz najczкњciej, oraz te, ktуre chciaіbyњ odczuwaж".

Uczestnicy indywidualnie wypisuj№ po prawej stronie kartek nazwy uczuж, ktуrych najczкњciej doznaj№, a po lewej stronie te, ktуrych chcieliby doznawaж. Po zakoсczeniu porуwnujemy prace.

Nastкpnie kaїda osoba wybiera po jednym z uczuж z kaїdej strony i wyjaњnia, w jakich okolicznoњciach najczкњciej doznaje danego uczucia oraz co wedіug niej stoi na przeszkodzie, їe innego nie doznaje.

4. „Burza mуzgуw" — „Co rozumiem pod pojкciem »poczucie«?" (Kasprzak. 1995). Po zakoсczeniu prowadz№cy wyjaњnia:

Poczucia pojawiaj№ siк wуwczas, gdy czіowiek odnosi swe їycie do waїnych wartoњci. Tworz№ siк wtedy: poczucie winy, poczucie krzywdy, poczucie wіasnej wartoњci, poczucie mocy itp. Kiedy doњwiadczamy jakiegoњ poczucia, zazwyczaj towarzysz№ mu liczne uczucia i emocje.

Najczкњciej doznajemy tych uczuж, ktуrym towarzysz№ specyficzne okolicznoњci, myњli, wyobraїenia, zachowania. Zdarza siк, їe za pomoc№ myњli kreujemy jakiњ nierzeczywisty obraz, co ma wpіyw na zmianк naszych uczuж.

5. Жwiczenie 2. Wyobraџ sobie nastкpuj№c№ sytuacjк: udaіo Ci siк zaprosiж na dyskotekк bardzo іadn№ dziewczynк, dіugo o to zabiegaіeњ i wreszcie udaіo siк; id№c z ni№ na zabawк caіy czas towarzyszy Ci jednak myњl, iї Twoja sympatia stwierdzi, їe kiepsko taсczysz i wyњmieje Ciк. Okreњl, jakie Ci w zwi№zku z tym mog№ towarzyszyж uczucia.

Kaїdy sam zapisuje swoje uczucia, a nastкpnie porуwnuje z innymi. Prowadz№cy wyjaњnia, їe najczкњciej zamiast radoњci w takich przypadkach pojawia siк strach, wstyd, zakіopotanie, zw№tpienie.

6. Жwiczenia 3. Tworzymy wіasn№ listк uczuж wedіug wzoru:

uczucia, ktуre lubiк przeїywaж © przyjemne © uczucia, ktуrych nie lubiк przeїywaж © nieprzyjemne ©

Prowadz№cy zleca kontynuowanie tworzenia listy uczuж poza zajкciami, w domu.

7. Zakoсczenie zajкж: ••'''"-

— runda, dokoсcz zdanie: „Zajкcia koсczк..." (okreњl uczucie),

— wypeіnienie ankiet oceniaj№cych (zaі№cznik nr 1).

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

165

ZAJКCIA VI. WOLNOЊЖ i ODPOWIEDZIALNOЊЖ

Cele:

— nabywanie umiejкtnoњci lepszego kontaktowania siк z samym sob№;

— nabywanie umiejкtnoњci radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Pr ze b ie g zaj кж :

1. Przywitanie, runda na temat „Co u mnie sіychaж?"

2. Жwiczenie 1. Przypomnij sobie sytuacjк, w ktуrej czuіeњ duїe zakіopotanie, denerwowaіo Ciк to, їe nie wiesz, co zrobiж, jak siк w tym wszystkim znaleџж? Wypisz na kartce, a nastкpnie przedstaw to grupie:

— co wуwczas zrobiіeњ1?

— jak siк zachowywaіeњ?

— jak siк z tym czuіeњ? ;

— jakie korzyњci daіo Ci takie zaіatwienie tej sprawy?

— jakie z tego tytuіu poniosіeњ straty?

Zastanуw siк, jak inaczej moїna by byіo rozwi№zaж Twуj problem? Opowiedz o tym grupie. Prowadz№cy proponuje odegranie scenek, polegaj№cych na przeжwiczeniu poszczegуlnych wariantуw zachowaс przy rozwi№zywaniu danego problemu w inny sposуb niї ten, ktуry faktycznie zaistniaі.

3. Жwiczenie 2. Napisz na kartce kilka zdaс zaczynaj№cych siк od sіуw:

— Chcк ...

— Muszк ...

— Postanawiam ...

— Czujк siк odpowiedzialny za ...

Niech te zdania odzwierciedlaj№ stan Twoich aktualnych chкci, pragnieс marzeс, tкsknot lub potrzeb. Przeczytaj je na gіos caіej grupie oraz okreњl, ktуre z nich wzmacniaj№ Twoje poczucie wolnoњci, a ktуre њwiadcz№ o Twojej odpowiedzialnoњci.

4. Zakoсczenie zajкж:

— runda: dokoсcz zdanie „Zajкcia koсczк (jaki?)...";

— wypeіnienie ankiet oceniaj№cych (zaі№cznik nr 1).

ZAJКCIA VII. Mуj INDYWIDUALNY PROGRAM NA ЇYCIE

Cel: podsumowanie i usystematyzowanie zdobytej wiedzy i nabywanie umiejкtnoњci wykorzystania jej dla siebie. Przebiegzajкж:

1. Przywitanie — runda: dokoсcz zdanie „Bardzo chciaіbym, aby ..."

2. Praca indywidualna: kaїdy wypeіnia kwestionariusz „Mуj indywidualny program na їycie" (zaі№cznik 10). Pod koniec zajкж kaїdy prezentuje grupie swуj program.

3. Zakoсczenie zajкж:

— runda: dokoсcz zdanie rozpoczynaj№ce siк od sіуw „Uczestnictwo w zajкciach byіo dla mnie ..."

— wypeіnienie ankiet oceniaj№cych.

166

Teresa Schlack

Zaі№czniki do scenariuszy zajкж

Zaі№cznik nr 1. ANKIETA OCENIAJҐCA ZAJКCIA

Prosimy ciк o opiniк wedіug nastкpuj№cych punktуw:

Atrakcyjnoњж zajкж:

(їadna) 0123456 (bardzo duїa)

Korzyњci osobiste:

(їadne) 0123456 (bardzo duїe)

Dokoсcz zdania:

Najbardziej podobaіo mi siк жwiczenie............

Najmniej podobaіo mi siк жwiczenie

Dowiedziaіem siк o (, їe)

Podobaіo mi siк

Czujк siк

Myњlк, їe nasza grupa jest

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

167

Zaі№cznik nr 2: POROZUMIENIE

Bielsko-Biaіa, dn.....................

POROZUMIENIE

zawarte pomiкdzy .............................. pracownikiem/

/przedstawicielem ..........................................

a ......................................................

urodzonym (data i miejsce) ........................ zamieszkaіym

uczniem/pracownikiem ......................................

adres szkoіy/zakіadu pracy, telefon

W dniu..........................zostaіem zatrzymany w Izbie

Wytrzeџwieс/Policyjnej Izbie Dziecka*, alkomat wskazaі...............

alkoholu w mojej krwi / byіem tak mocno pijany, їe nie mogіem zostaж poddany badaniu poziomu alkoholu*.

Po wytrzeџwieniu, Pan / Pani................................

przeprowadziі ze mn№ rozmowк, z ktуrej dowiedziaіem siк:

— o bezpoњrednich przyczynach zatrzymania mnie,

— o konsekwencjach, jakie groї№ mi z tego powodu,

— o tym, co mogк zrobiж, aby to wydarzenie nie zostaіo nagіoњnione, i jak zminimalizowaж jego przykre konsekwencje.

W zwi№zku z powyїszym deklarujк chкж uczestnictwa w zajкciach profi-laktyczno-edukacyjnych, przeznaczonych dla niepeіnoletnich osуb, ktуre przeїyіy podobne jak ja doњwiadczenia z alkoholem.

Obecnoњж na zajкciach kaїdorazowo potwierdzaж bкdzie osoba prowadz№ca. Po zakoсczeniu cyklu, skіadaj№cego siк z siedmiu spotkaс, zgіoszк siк w Policyjnej Izbie Dziecka, gdzie otrzymam potwierdzenie, їe, o ile nie powtуrzy siк

podobna sytuacja, to po upіywie pуі roku wydarzenie z dnia............

.............ulegnie zapomnieniu, czyli moja kartoteka zostanie wykreњlona z ewidencji.

Zostaіem poinformowany o tym, їe uczestnictwo w zajкciach moїe stanowiж okolicznoњж іagodz№c№ w przypadku, gdy — przed osi№gniкciem peіnolet-nioњci — ponownie zostanк klientem Izby Wytrzeџwieс.

Poza tym dowiedziaіem siк, їe o moim powtуrnym incydencie z alkoholem moїe zostaж poinformowana dyrekcja szkoіy, do ktуrej uczкszczam, oraz

168

Teresa Schlack

komisariat policji w miejscu zamieszkania, a takїe sprawa moїe zostaж skierowana do s№du dla nieletnich w zwi№zku z demoralizacj№.

O terminie rozpoczкcia zajкж bкdк powiadomiony osobnym pismem.

Czytelny podpis maіoletniego

Podpis osoby zawieraj№cej porozumienie z maіoletnim

Wyraїam zgodк na uczestnictwo mojego syna w zajкciach programu „Maіolat".

Czytelny podpis ojca / matki / opiekuna

Do wiadomoњci:

— Osoba podpisuj№ca porozumienie i jej rodzice / opiekunowie.

— Policyjna Izba Dziecka.

Niepotrzebne skreњliж.

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny

169

Zaі№cznik nr 3. PASZPORT DO DOROSЈOЊCI

Paszport

do dorosіoњci

POROZUMIENIE - Kontrakt grupowy Wyraїam chкж uczestnictwa w zajкciach profilaktyczno-eduks-

cyjnych przeznaczonych dla osуb niepeіnoletnich, ktуre przeїyіy

przykre doњwiadczenia zwi№zane z wypitym przez siebie alkoholem,

takich jak:

=> upicie do nieprzytomnoњci

™* „urwanie filmu"

=» pobyt w Izbie Wytrzeџwieс

=> zatrzymanie w Policyjne] Izbie Dziecka

^ udziaі w kradzieїach lub w innych rozrуbach

=> awantury w domu

=» brak zrozumienia ze strony najbliїszych

=> inne Deklarujк

-> dobrowolny udziaі we wszystkich zajкciach w ramach programu

-* punktualne przychodzenie na zajкcia

-> przestrzeganie zasad obowi№zuj№cych w grupie, czyli

1. bкdк dyskretny

2. nie bкdк oceniaж innych

3. wypowiedzi rozpoczynaж bкdк od ja"

4. bкdк sіuchaж, gdy ktoњ inny bкdzie mуwiж '.;•• ;.;

5. bкdк szczery

6. bкdк tolerancyjny - .,.• •=,;

7. bкdк akceptowaж innych

8. zachowywaж abstynencjк

Obecnoњж na zajкciach kaїdorazowo potwierdzaж bкdzie osoba prowadz№ca.

Zostaіem poinformowany o tym, їe uczestnictwo w zajкciach profilaktyczno-edukacyjnych moїe stanowiж okolicznoњж іagodz№c№ w przypadku, gdy — przed osi№gniкciem peіnoletnioњci — zostanк klientem Izby Wytrzeџwieс lub Policyjnej Izby Dziecka

czytelny podpis

Strona B

Niniejszy dokument upowaїnia do przekraczania granic wіasnych sіaboњci

i pozornych ograniczeс

Imiк i r Adres Szkota Adres nazwisko ..................... ... .................................... .

Data Temat zajкж Podpis prowadz№cego

170

Teresa Schlack

Zaі№cznik nr 4. MITY ALKOHOLOWE

Ci, ktуrzy maj№ mocn№ gіowк mog№ piж spokojnie.

Prawda

Nieprawda

Piwo i wino to nie jest prawdziwy alkohol.

Prawda

Nieprawda

Kierowca moїe siк trochк napiж.

Prawda

Nieprawda

Problemy maj№ tylko prymitywni ludzie ze zіych њrodowisk.

Prawda

Nieprawda

Siіa woli jest najwaїniejsza.

Prawda

Nieprawda

Alkohol moїe byж dobrym lekarstwem na dolegliwoњci.

Prawda

Nieprawda

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny

171

Zaі№cznik nr 5. ANKIETA

ANKIETA

dotycz№ca wіasnych doњwiadczeс alkoholowych

1 Ile miaіeњ lat, kiedy po raz pierwszy napiіeњ siк jakiegokolwiek napoju alkoholowego?

Mniej niї 7 lat

7-9 lat

10-12 lat

13-15 lat

16-18 lat

2 Jaki alkohol pijesz najczкњciej (ustaw je we wіaњciwej dla siebie kolejnoњci wpisuj№c kolejne numery)

piwo

tanie wino owocowe

wino markowe, szampan

wуdkк lub inne napoje spirytusowe

3 Kiedy ostatni raz piіeњ napуj alkoholowy? — okreњl to np. w dniach lub tygodniach czy teї miesi№cach

Jaki to byі napуj alkoholowy?

Gdzie to byіo?

Ile wtedy wypiіeњ?

4 Ile razy zdarzyіo Ci siк upiж napojem alkoholowym (tzn. џle siк czuж, џle siк zachowywaж itp.)

5 Czy ktуryњ z Twoich rodzicуw czкsto (co najmniej raz w tygodniu) pije alkohol?

6 Czy kiedykolwiek odmуwiono Ci sprzedaїy napoju alkoholowego w sklepie, barze czy restauracji?

Jeњli tak, to ile to byіo razy?

7 Czy kiedykolwiek zdarzyіo Ci siк dokonaж zakupu napoju alkoholowego pod wpіywem reklamy?

Jeњli tak, to ile razy?

8 Czy kiedykolwiek zdarzyіo Ci siк piж napoje alkoholowe na terenie szkoіy?

Jeњli tak, to ile razy?

9 Czy kiedykolwiek w swoim їyciu rodzinnym byіeњ њwiadkiem przykrej sytuacji, spowodowanej przez picie alkoholu, o ktуrej trudno Ci zapomnieж?

Przyjrzyj siк udzielonym odpowiedziom i zastanуw siк, z czego moїesz byж

dumny i zadowolony, a co sіuїyіo np. „szpanowi".

Jak chcesz, to siк podpisz ....................................

112

Teresa Schlack

Zaі№cznik nr 6. PRAWDY O ALKOHOLU — ulotka

§ l

UJ « js -55

z !g? "o .9? ,s> UJ -N o. ic №.

" <

№cych:

ALKO-HOLICY

UЇO JҐCY

•u) <b .<U

fal

S№ to /t/dz/e, u ktуrych czкste picie doprowadziіo do pojawienia siк uzaleїnienia i innych problemуw.

o ^

<TJ

•2 "S

•2

L ttj

Uї

lii 1

Q. 1

Ul % S Cvj JTl -8 •2 1

JSJ .<*> . *Ln ,^

•N i s Q 'c

i byt mіodym xl ukoсczeniem byt duїych i •5 -S o •& o •S

N ^ N c

s S ? ^

& 3 O

11 ''"•"•' '' », •S -C

O c: o

1 ^J 1 <o ^ y oc co CD

3 Q S •92 x L •N -g 03

K J2 •o •§ C

UJ - o" S .92 «

"^ - o W -C~ N 3

^j t* >• !?? O O

O 1 s i S ° * * 1

0 ^ •^

^ * ~uy

•9J

<v. a>

<B ^

S "o

o -c

l i

m <o

*3 O

C O> m <D

! i

.« 3

? ^ o g

5 ^

<0 CQ

S l «1

•S.

Uli!

•5 S 8 e Ј

III l

ro- s o.

^.9Mo w q>

yж

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

173

Zaі№cznik nr 7. ANKIETA (strona 1)

„CZY ALKOHOLIZM GROZI TOBIE?"

Zadaj sobie poniїsze pytania i odpowiedz na nie tak szczerze, jak potrafisz. Sam sobie.

tylko

Lp. Pytania TAK NIE

1. Czy Twoje picie powoduje niesnaski w domu?

2. Czy picie powoduje, їe zaniedbujesz swoje obowi№zki domowe i szkolne (zawodowe)?

3. Czy pijesz dlatego, їe jesteњ nieњmiaіy?

4. Czy Twoje picie wpіywa na opiniк o Tobie?

5. Czy pijesz, by zapomnieж o zmartwieniach i kіopotach?

6. Czy pijesz w samotnoњci?

7. Czy pijesz w szkole (w pracy)?

8. Czy od czasu, gdy pijesz, zmalaіy Twoje zainteresowania?

9. Czy od czasu, gdy pijesz, Twoja sprawnoњж umysіowa lub fizyczna zmalaіa?

10. Czy picie zagraїa Twojej pozycji w szkole (posadzie w pracy) lub zainteresowaniom?

11. Czy po piciu odczuwasz wyrzuty sumienia?

12. Czy pijesz z kim popadnie?

13. Czy musisz wypiж o okreњlonej porze dnia?

14. Czy po wypitym alkoholu szybko zasypiasz?

15. Czy nastкpnego dnia masz ochotк na „klina"?

16. Czy pijesz, by dodaж sobie odwagi?

17. Czy zdarzyіo Ci siк, їe „urwaі Ci siк film"?

18. Czy korzystaіeњ choжby raz ze zwolnienia lekarskiego „na kaca"?

19. Czy z powodu picia byіeњ kiedykolwiek w szpitalu albo w izbie wytrzeџ-wieс lub innym miejscu odizolowania?

Suma odpowiedzi

(strona 2)

Legenda do ankiety „Czy alkoholizm grozi tobie?"

Jeїeli odpowiedziaіeњ „tak" na cztery lub wiкcej pytaс — jest bardzo prawdopodobne, їe jesteњ albo staniesz siк niedіugo alkoholikiem.

Pamiкtaj!

Nie masz szans zostaж alkoholikiem, jeїeli nie bкdziesz uїywaі napojуw alkoholowych!

174

Teresa Schlack

Jeїeli bкdziesz miaі kontakt z alkoholem, to moїe pojawiж siк:

1. Problem alkoholowy — polegaj№cy na tym, їe ktoњ jest uzaleїniony od alkoholu lub pije czкsto i duїo, co zwiкksza prawdopodobieсstwo uzaleїnienia siк od alkoholu.

2. Alkoholizm — choroba chroniczna, polegaj№ca na uzaleїnieniu fizycznym i psychicznym oraz zuboїeniu duchowym. Nieodі№czn№ czкњci№ tej choroby jest zaprzeczanie, їe ma siк problem z alkoholem — przynajmniej dopуty, dopуki alkoholikowi udaje siк „udowodniж" sobie i innym, їe problemy spowodowane s№ przez inne przyczyny. Uzaleїnienie nasila siк w miarк picia. Alkoholizmu nie moїna „wyleczyж" w tym sensie, by osoba uzaleїniona mogіa nauczyж siк piж w taki sposуb, jak osoba nie uzaleїniona. Rozwуj choroby alkoholowej moїna jednak powstrzymaж. Im wczeњniej to nast№pi, tym wiкksze ma alkoholik szansк odzyskania zdrowia i poprawy funkcjonowania we wszystkich dziedzinach їycia. Czyli ma szansк:

a) uwolnienia siк od przymusu picia, a gdy nawet уw kompulsywny „przymus picia" powraca, alkoholik powinien znaж sposoby, ktуrych natychmiastowe zastosowanie usunie bezpoњrednie zagroїenie ponownego siкgniкcia po alkohol;

b) powstrzymania procesu zatruwania organizmu przez alkohol, czyli zachowania abstynencji;

c) nauczenia siк na trzeџwo radziж sobie z їyciem emocjonalnym, rodzinnym, zawodowym i towarzyskim.

Warunkiem wyzdrowienia z alkoholizmu jest przeіamanie zaprzeczania, charakterystycznego dla kaїdego uzaleїnionego, oraz wytrwanie w caіkowitej abstynencji. W tym sensie alkoholizm przypomina inne chroniczne choroby, np. cukrzycк, z ktуrymi moїna spokojnie funkcjonowaж pod warunkiem caіkowitej abstynencji od szkodliwej substancji.

Co powoduje, їe czіowiek staje siк osob№ z problemem alkoholowym?

— zachкty spoіeczne i towarzyski przymus picia;

— atrakcyjnoњж sytuacji alkoholowych;

— korzyњci z picia;

— konkurencyjnoњж picia wobec innych zachowaс i dуbr;

— pewne predyspozycje psychologiczne, biologiczne, spoіeczne;

— przekonanie, їe picie jest dobre.

Czym charakteryzuje siк osoba z problemem alkoholowym?

— uїywa alkoholu do zmiany stanуw emocjonalnych;

— popкdem do alkoholu;

— upoњledzon№ kontrol№ nad piciem;

— zmianami tolerancji na spoїywany alkohol;

— objawami abstynencyjnymi;

— zaprzeczaniem wіasnym problemom alkoholowym;

— postкpuj№c№ niezdolnoњci№ do kierowania wіasnym їyciem;

— koncentracj№ їycia na piciu.

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

175

Zaі№cznik nr 8. OBSZARY ЇYCIA RODZINNEGO

Jakie obszary їycia rodzinnego podlegaj№ szczegуlnym zagroїeniom z powodu systematycznego naduїywania alkoholu?

Niszczenie їycia uczuciowego

Zamiast poczucia bezpieczeсstwa, zaufania i miіoњci, rodzina przeїywa lкk i zagroїenie, gniew i wstyd, poczucie krzywdy i poczucie winy. •

Brak џrуdeі oparcia i wzajemnej pomocy

Їycie rodzinne, zamiast dostarczaж oparcia, staje siк najwiкkszym obci№їeniem i џrуdіem problemуw.

Utrata kontaktu i zrozumienia

Zamiast otwartoњci i prawdy pojawia siк coraz wiкcej kіamstw, manipulacji i udawania.

Izolacja od њwiata zewnкtrznego

Rodzina staje siк zamkniкta w swojej tragedii i cierpieniu, odizolowuje siк od innych. : ••,.,;-.,

Wyczerpanie zasobуw materialnych , ;

Bardzo czкsto nadmierne picie staje siк џrуdіem trudnoњci finansowych i ograniczenia perspektyw їyciowych caіej rodziny.

176

Teresa Schlack

Zaі№cznik nr 9. CHARAKTERYSTYKA RODZINY PATOLOGICZNEJ f

— ALKOHOLOWEJ (strona 1)

Rodzic pij№cy

Jest osob№ peіn№ sprzecznoњci. Moїe mieж 20, 40 b№dџ wiкcej lat. Moїe pracowaж jako lekarz, nauczyciel, inїynier, robotnik albo wykonywaж inny zawуd b№dџ poszukiwaж pracy. Jest osob№ wierz№c№ lub niewierz№c№. Z reguіy mуwi, їe wie, jak powinien wygl№daж њwiat. Gіoњno mуwi, kto przeszkadza w tym, aby њwiat byі lepszy. Miewa zmienne nastroje — raz jest osob№ czuі№, opiekuсcz№, obsypuj№c№ najbliїszych prezentami, by za chwilк wybuchn№ж gniewem, zіoњci№, agresj№ z niezrozumiaіych dla otoczenia przyczyn. Swoje naduїywanie alkoholu usprawiedliwia trudnoњciami zwi№zanymi z utrzymaniem domu, kіopotami w pracy. Czкsto podaje przykіady innych, ktуrzy wiкcej pij№ i nikt do nich nie ma pretensji. Nie potrafi byж osob№ systematyczn№, konsekwentn№, za to czкsto zmienia podjкt№ decyzjк. Dla najbliїszych, szczegуlnie dla dzieci, jest rygorystyczny i stawia im bardzo wysokie wymagania. Ma trudnoњci w okazywaniu uczuж. Wstydzi siк swojego zachowania po wypiciu alkoholu, czкsto tego nie pamiкta. Osoba ta i jej najbliїsi nie potrafi№ przewidzieж reakcji i zachowania, gdy siкga po pierwszy kieliszek. Їycie tej osoby skoncentrowane jest wokуі picia i pij№cego towarzystwa. Przez najbliїszych postrzegana jest jako egoista i egocentryk. Bardzo boi siк samotnoњci i ludzi, choж — tak naprawdк — kocha swoich najbliїszych, ale jej ciaіo, emocje i umysі s№ chore.

Rodzic niepij№cy

Jest osob№ peіn№ sprzecznoњci. Moїe mieж 20, 40 b№dџ wiкcej lat. Moїe pracowaж jako lekarz, nauczyciel, inїynier, robotnik albo wykonywaж inny zawуd b№dџ poszukiwaж pracy. Jest osob№ wierz№c№ lub niewierz№c№. Uwaїa, їe caіy њwiat jest na jego gіowie, co powoduje, їe czкsto sprawia wraїenie osoby bardzo silnej, zawsze gotowej do dziaіania. Їyje jednak w stanie ci№gіego pogotowia emocjonalnego i staіego stresu. W rodzinie — kieruje, radzi, ustawia, nakreњla zadania dla wszystkich domownikуw, pierwszy rano wstaje, ostatni kіadzie siк spaж. Stara siк wszystko mieж pod kontrol№. Jest osob№ bardzo wraїliw№ na opiniк i ocenк innych. Potrafi poњwiкciж wiele czasu i energii

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

177

tylko na to, aby usіyszeж „masz racjк". Kocha najbliїszych i gotуw jest poњwiкciж wszystko dla nich, o czym czкsto z wyrzutem informuje. Їycie jego skoncentrowane jest wokуі osoby pij№cej. W rуїnorodny sposуb prуbuje kontrolowaж jej picie alkoholu — chowa, przekonuje, pіaczem, gniewem lub њmiechem prуbuje wpіywaж na zmianк zachowania, zdarza siк, їe chc№c mieж kontrolк nad iloњci№ wypijanego alkoholu, sam towarzyszy w piciu. Їycie tego rodzica oplatane jest wokуі osoby pij№cej tak mocno, їe nie starcza mu siі, czasu i cierpliwoњci dla dzieci. Postrzegany jest jako egoista i egocentryk, a tak naprawdк to jego emocje, ciaіo i umysі s№ chore.

(strona 2)

Dziecko — bohater rodziny

Osoba peіna wyrzeczeс i poњwiкceс dla rodziny. Rezygnuje z waїnych, osobi stych celуw їyciowych, by godziж rodzicуw, ksztaіciж mіodsze rodzeсstwo (kosztem wіasnego awansu), nakіadaж na siebie rozliczne obci№їenia, by inni mieli lїej. Nigdy nie powie: Stop! Nie mogк wiкcej. Nie odczuwa zmкczenia ani nie odbiera sygnaіуw choroby. Rozwija ten sposуb „poњwiкcenia", ktуry przestaje na dіuїsz№ metк sіuїyж komukolwiek, chociaї wielu po prostu uіatwia їycie.

Dziecko — wyrzutek, czyli kozioі ofiarny

Jest szczegуlne naraїone na niszcz№c№ grк „to przez ciebie" i odpowiada na to niepokornym buntem, prowadz№cym w stronк marginesu spoіecznego. Czкsty odbiorca agresji alkoholowej i upokorzeс, zіy uczeс, uciekaj№cy z domu, czкste przez najbliїszych nazywany „niedobrym dzieckiem". Poszukuje aprobaty i oparcia w grupach rуwieњniczych nastawionych antyspoіecznie. Oschіy i ostry wobec bliskich, odciкty od miкkkich uczuж. Wczeњnie siкga po alkohol i inne њrodki psychoaktywne, staj№c siк gіуwnym kandydatem do przedіuїenia dynastycznej linii rodzinnego alkoholizmu.

Dziecko maskotka, czyli bіazen

•^^""•~

178

Teresa Schlack

Przymilne, urocze, peіne wdziкku, sprawnie rozіadowuj№ce napiкcia rodzinne przez wіaњciwie wypowiedziany dowcip lub њmieszek. Ukochane dziecko rodzicуw. „Idџ uspokуj ojca", „Zrуb coњ, їeby mama przestaіa siк denerwowaж" — to jego czкste zadania. Dramat jego polega na tym, їe nikt go nie traktuje powaїnie, a ono samo zatraca granicк miкdzy serio a їartem, miкdzy њmiechem a pіaczem, miкdzy przyjemnoњci№ dawania a bуlem. Uњmiecha siк, gdy jest przeraїone, lub dowcipkuje, gdy wszystko w nim cierpnie.

Dziecko zagubione, czyli niewidzialne

To ktoњ, kogo wіaњciwie nie ma. Wycofany w swуj k№cik, w ktуrym go nie widaж, w њwiat fantazji, lektur, marzeс. Nie sprawia kіopotуw wychowawczych. Czasem trudno dojњж, gdzie wіaњciwie przebywa. Nie potrafi kontaktowaж siк z innymi ludџmi, ma odruch ucieczki od trudnych sytuacji. Czкsto udaje, їe czegoњ nie ma. W konsekwencji odczuwa potкїny bуl, ktуry w dalszym rozwoju moїe wyzwoliж chкж znieczulenia siк wobec przykroњci їycia. Najbardziej podrкczne sposoby to alkohol, leki i narkotyki.

(strona 3)

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

179

180

Teresa Schlack

Zaі№cznik nr 10. INDYWIDUALNY PROGRAM NA ЇYCIE (strona 1)

„MУJ INDYWIDUALNY PROGRAM NA ЇYCIE" l Moje plany, marzenia, chкci itp.: >

2. Jak to osi№gn№ж?

Co moїna robiж, jak dziaіaж, jak funkcjonowaж?

Czego na pewno nie robiж? Czego siк wystrzegaж? Co moїe przeszkadzaж w realizacji celu?

3. Co z wyїej wypisanych spraw zaleїy ode mnie, a co od innych osуb lub „losu", czy teї przypadku?

zaleїy ode mnie nie zaleїy ode mnie

(strona 2)

4. Jakie mogк mieж korzyњci z realizacji „indywidualnego programu na їycie"?

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

181

5. Co mogк robiж, jak postкpowaж, gdzie szukaж pomocy, gdy bкdzie mi trudno i nie bкdк mуgі sam sobie poradziж z trudnymi sytuacjami?

6. Moje osobiste refleksje i uwagi

Miejsce i data

Mуj czytelny podpis

Pierwsza prуba realizacji programu

Przeprowadziіam dwie prуby realizacji programu, ktуre rуїniіy siк sposobem dokonywania rekrutacji do grupy, co jest najtrudniejszym elementem opisywanej przeze mnie strategii. Dokonanie rekrutacji w izbie wytrzeџwieс zgodnie z zaіoїeniami okazaіo siк pocz№tkowo niemoїliwe. Nie mogіam dotrzeж do osуb bezpoњrednio kontaktuj№cych siк z „maіolatami". Poszukuj№c dorosіych sojusznikуw spotkaіam siк z duїym oporem. Najczкњciej padaіy argumenty њwiadcz№ce o tym, їe w tej sprawie nic nie da siк zrobiж, bo maіoletni klienci izby wytrzeџwieс s№ zbyt mocno zbuntowani, џli i zepsuci. Їadne proњby ani groџby na nich nie dziaіaj№. W№tpiono w skutecznoњж jakichkolwiek dziaіaс socjoterapeutycznych skierowanych do tej grupy mіodzieїy. Program uznawano za dobry, ale niemoїliwy do realizacji.

Ogromn№ trudnoњci№ byіo zachкcenie dorosіych do podjкcia prуby zmian dotychczasowych nastawieс i sposobуw podejњcia do „maіolatуw". Pojawiaіy siк rуїne przyczyny uniemoїliwiaj№ce przeprowadzenie szkolenia w zakresie pierwszego kontaktu. Bez przeіamania tych trudnoњci nie miaіam szans na dokonanie rekrutacji do grupy.

Wobec pojawiaj№cych siк ci№gle nowych trudnoњci zaproponowaіam dokonanie rekrutacji mіodzieїy do zajкж poprzez Komisjк do Spraw Przeciwdziaіania Alkoholizmowi. Uznaіam, їe warto sprawdziж ten sposуb, ktуry — o ile okazaіby siк skuteczny — byіby prosty i wygodny do realizacji.

Na spotkanie Komisji do Spraw Przeciwdziaіania Alkoholizmowi, ktуre odbyіo siк w paџdzierniku 1996 roku, wezwano 11 maіoletnich klientуw izby wytrzeџwieс oraz ich rodzicуw. Byli to mieszkaсcy Bielska-Biaіej, ktуrych zatrzymano do wytrzeџwienia w I pуіroczu roku 1996. Czas, jaki upіyn№і od

182

Teresa Schlack

pobytu w izbie wytrzeџwierl do wezwania, miaі istotne znaczenie dla sprawy rekrutacji do grupy.

Na pierwsze posiedzenie przyszіo piкciu chіopcуw z matkami oraz jeden ojciec sam, bez syna. Rozmowy prowadzono osobno z rodzicami, ktуrym przedstawiono zaіoїenia programu i zaproponowano wyraїenie zgody na udziaі ich dziecka w zajкciach. Wiкkszoњж matek sama wychowuje swoje dzieci. Z duї№ trosk№ i miіoњci№ mуwiіy o synach i o wielkich trudnoњciach wychowawczych oraz nieskutecznoњci dotychczas stosowanych metod. Nieco inaczej przyj№і propozycjк ojciec — osoba wyraџnie apodyktyczna, siі№ wymuszaj№ca posіuszeсstwo. Trzeba byіo posіuїyж siк argumentami z dziedziny prawa, by uzmysіowiж temu panu maі№ skutecznoњж jego metod wychowawczych. Ostatecznie wszyscy rodzice wyrazili zgodк na to, by ich dzieci wziкіy udziaі w programie.

Osobno przeprowadzaіam rozmowк z samymi zainteresowanymi. Gіуwny nacisk poіoїyіam na pozyskanie zaufania. Chіopcy uwaїali, їe ich pobyt w izbie byі pomyіk№, a oni sami byli ofiarami nadgorliwoњci policjantуw. Niechкtnie mуwili o faktycznych przyczynach zatrzymania (dewastacja mienia, spanie na trawniku, udziaі w bуjce). W rozmowie staraіam siк skupiж ich uwagк na codziennych kіopotach i niepowodzeniach oraz poszukiwaniu przyczyn, ktуre powoduj№ piкtrzenie siк tych trudnoњci. Duїym problemem byіo dla mnie przekonanie ich, їe udziaі w programie nie jest kar№. Chіopcy mieli takie poczucie. Tym bardziej їe minкіo wiele miesiкcy od ich pobytu w izbie wy-trzeџwieс. Wezwanie na komisjк traktowali jako kolejn№ karк za to samo przewinienie. Mimo wszystko wyrazili zgodк na udziaі w zajкciach.

Tym, ktуrzy nie stawili siк na wezwanie komisji, policjanci z Policyjnej Izby Dziecka dostarczyli do domуw zaproszenie do udziaіu w zajкciach.

Spotkania socjoterapeutyczne prowadziіam wspуlnie z koleїank№. Na zmianк realizowaіyњmy poszczegуlne elementy scenariusza. Na pierwsze spotkanie przyszіo szeњciu chіopcуw. Pocz№tkowo trzech caіkowicie negowaіo nasze propozycje. Na przemian to kpili, to milczeli. Lecz w miarк upіywu czasu wі№czali siк do poszczegуlnych жwiczeс. Szczegуlnie podobaіa siк „burza mуzgуw". Bardzo rуїnie ocenili te zajкcia. Jedni atrakcyjnoњж i korzyњci osobiste ocenili na O i l, inni na 3 i 5. W rundzie koсcowej tylko dwуch chіopcуw potwierdziіo swуj udziaі w nastкpnych zajкciach, pozostali mieli „zobaczyж".

Na kolejnych zajкciach grupa zmalaіa; systematycznie przychodzili tylko Radek i Krzysiek (17-latkowie). Pomimo to nie zrezygnowaіyњmy z prowadzenia dalszych zajкж. Chіopcy znali siк z widzenia. Przypominali sobie sytuacje, w ktуrych siк spotykali. Wyraџnie sіuїyіo to integracji. Chкtnie uczestniczyli w proponowanych жwiczeniach. Wyraџnie moїna byіo dostrzec miedzy nimi zdrow№ rywalizacjк. Obaj chcieli „zabіysn№ж", ale rуwnoczeњnie wspierali siк, dyskutowali, przekonywali.

Punktem kulminacyjnym byіo spotkanie z trzeџwym alkoholikiem — Zen-kiem. Radek otworzyі siк. Mуwiі o swoich problemach w domu, o pijaсstwie i apodyktyzmie ojca, o ulegіoњci matki, o braku komunikacji z rodzeсstwem,

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

183

o ci№gіych kіуtniach, o wyrzucaniu z domu i nastкpnie przesiadywaniu w barze oraz topieniu smutkуw w alkoholu, o rozbojach i pobiciach dokonanych najczкњciej po awanturze w domu i pod wpіywem alkoholu. Mуwiі o uldze, jak№ odczuі, opowiadaj№c o tym wszystkim w grupie. Byі zadowolony. Na kolejnych zajкciach juї w rundzie pocz№tkowej Krzysiek powiedziaі o swojej sytuacji rodzinnej, stwierdzaj№c, їe o pewnych sprawach gіoњno mуwi po raz pierwszy w їyciu. Byіo to dla niego bardzo waїne, co kilkakrotnie podkreњliі. Obaj chіopcy mуwili o duїym zaufaniu, jakie maj№ zarуwno do siebie jak i do prowadz№cych.

Chкtnie uczestniczyli w жwiczeniach dotycz№cych rуїnych wariantуw zachowaс. Podawali przykіady trudnych sytuacji, a nastкpnie wspуlnie poszukiwali rуїnych rozwi№zaс. Dotychczas nie brali pod uwagк moїliwoњci innych zachowaс niї te, ktуrych doњwiadczali. Zaskoczenie i zadowolenie przeplataіo siк ze zw№tpieniem. Moїliwoњж zajњcia jakichkolwiek zmian uzaleїniali od swoich najbliїszych, gіуwnie rodzicуw. W№tpili jednak w to, їe oni mogliby chcieж coњ zmieniaж.

Innym w№tkiem, ktуrym zajmowaliњmy siк, byіo picie alkoholu. Chіopcy duїo mуwili o tzw. piciu towarzyskim. Zapewniali, їe potrafi№ uїywaж alkoholu w sposуb kontrolowany, niemniej nie potrafili wyjaњniж, co byіo przyczyn№ ich pobytu w izbie wytrzeџwieс. Praca szіa w kierunku zmiany przykrych emocji zwi№zanych z tym wydarzeniem; chodziіo o potraktowanie tego faktu jako bolesnego doњwiadczenia, z ktуrego moїna wyci№gn№ж pozytywn№ naukк na dalsze їycie, a tym samym moїna zmieniж emocje przykre na przyjemne. Wzbudziіo to ich refleksjк. Chкtnie mуwili o zmianach, ktуre u siebie obserwuj№, a ktуre s№ efektem pracy w grupie. Podobaіo im siк doњwiadczanie nowych rzeczy, np. zabawa andrzejkowa na trzeџwo.

Program nie oferowaі terapii jako takiej, niemniej uczestnictwo w nim dawaіo korzyњci terapeutyczne. Dostarczaіo dodatkowych narzкdzi do pracy nad sob№ i stwarzaіo okazjк do dzielenia siк osobistymi problemami.

Ponadto od pocz№tku trwania zajкж chіopcy zapraszani byli do odwiedzenia mіodzieїowego klubu „Przyl№dek", dziaіaj№cego przy klubie AA „Wzajemnoњж", w celu odnalezienia (uіatwienia poszukiwania) bezpiecznego miejsca, w ktуrym moїna dzieliж siк osobistymi i poufnymi sprawami. Mog№ tam liczyж na wsparcie ze strony rуwieњnikуw, przeїywanie wzmacniaj№cych doњwiadczeс i uczuж oraz ugruntowywaж pozytywne przekonania na temat doњwiadczenia bliskoњci i zaufania, bez koniecznoњci siкgania po alkohol.

Nawet dla dwуch uczestnikуw, ktуrzy wynieњli z zajкж wyraџne korzyњci, warto byіo je przeprowadziж.

Druga prуba realizacji programu

W zwi№zku z maі№ liczebnoњci№ grupy w pierwszej prуbie realizacji, postanowiіam powtуrzyж program. Tym razem rekrutacjк do grupy poprzedziіo sze-

184

Teresa Schlack

reg dziaіaс zmierzaj№cych do pozyskania jak najwiкkszego grona zwolennikуw programu wњrуd dorosіych. Odbyіy siк spotkania z udziaіem przedstawicieli Wydziaіu Pomocy Spoіecznej Urzкdu Miasta, Wydziaіu Prewencji Komendy Rejonowej Policji, Izby Wytrzeџwieс i Policyjnej Izby Dziecka oraz Peіnomocnika Wojewody do spraw Profilaktyki i Rozwi№zywania Problemуw Alkoholowych. Nie udaіo siк niestety zainteresowaж nikogo z s№du dla nieletnich, ktуry mуgіby odegraж decyduj№c№ rolк w motywowaniu mіodych ludzi i ich rodzicуw do uczestnictwa w zajкciach. Tym bardziej їe — jak stwierdzano w dyskusji — nie ma wielu ofert skierowanych do „maіolatуw" z grupy ryzyka. Czкsto jedynymi narzкdziami s№ groџby, karanie, moralizowanie — metody przebrzmiaіe i nieskuteczne. Propozycja realizacji programu zostaіa przyjкta jako nowa, odmienna od dotychczas stosowanych forma pracy z mіodzieї№. Mimo wyraїanej gіoњno akceptacji, moїna byіo jednak wyczuж ton zw№tpienia i niedowierzanie.

W efekcie tych dziaіaс wyraїono zgodк na przeprowadzenie opisywanego wczeњniej szkolenia dorosіych. Warsztaty w zakresie „pierwszego kontaktu z klientem" przeprowadzono w dwуch grupach. Pierwsz№ tworzyli pracownicy izby wytrzeџwieс (6 osуb), a drug№ wychowawcy z Policyjnej Izby Dziecka i policjanci z Wydziaіуw Prewencji Komisariatуw Dzielnicowych z terenu miasta (16 osуb).

W czasie szkolenia omуwiono cele i istotк programu „Maіolat" oraz rolк, jak№ kaїda z tych osуb winna odgrywaж w kontakcie z „maіolatem" naduїywaj№cym alkoholu. Gіуwn№ czкњci№ byіy жwiczenia polegaj№ce na przeprowadzeniu rozmowy motywuj№cej mіodego czіowieka do udziaіu w zajкciach edukacyjno-korekcyjnych programu. Uczestnicy pracowali w parach — jedna z osуb odgrywaіa „maіolata". Przed przyst№pieniem do жwiczeс wyczuwaіo siк wyraџnie zw№tpienie w skutecznoњж takiej rozmowy. Osoby odgrywaj№ce chіopca specjalnie staraіy siк utrudniж zadania kolegom. W efekcie wszystkim udaіo siк osi№gn№ж sukces, czкsto z wielkim zaskoczeniem, ale i zadowoleniem. Byі to pierwszy krok zmierzaj№cy do przeіamania mitu funkcjonuj№cego wњrуd duїej czкњci dorosіego spoіeczeсstwa o niemoїnoњci dokonania jakichkolwiek pozytywnych zmian u mіodzieїy z grupy ryzyka.

Rozpoczкіa siк rekrutacja do grupy. W ci№gu pуіtora miesi№ca do izby wytrzeџwieс trafiіo szeњciu „maіolatуw" z terenu Bielska-Biaіej. Ze wszystkimi przeprowadzono rozmowy opisane w strategii. Caіa szуstka podpisaіa „porozumienie". Rodzice rуwnieї zaakceptowali propozycjк uczestnictwa ich dzieci w zajкciach, zadeklarowali wspуіpracк z prowadz№cymi, co niestety nie znalazіo potwierdzenia w rzeczywistoњci.

Rуwnoczeњnie podjкіam dziaіania w Szkole Przysposobienia Zawodowego w klasie уsmej. Dyrekcja szkoіy wielokrotnie zgіaszaіa chкж wprowadzenia nowych form pracy z mіodzieї№. Uczniowie tej szkoіy to osoby 16- 17-letnie, ktуre nie ukoсczyіy szkoіy podstawowej w normalnym trybie. Maj№ bogaty zasуb rуїnorodnych doњwiadczeс, jak ucieczki z domu, pobyty w izbie wy-

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

185

trzeџwieс, wykroczenia. Czкsto pochodz№ z rodzin dysfunkcyjnych. Picie alkoholu, „szpan", przemoc — to wartoњci, o ktуrych chкtnie i gіoњno mуwi№.

Odbyіo siк jedno 45-minutowe spotkanie, podczas ktуrego chіopcy po sprawdzeniu, kim jestem i jakie s№ moje zwi№zki z nauczycielami tej szkoіy, mуwili o swoich doњwiadczeniach z alkoholem, wyraџnie siк przechwalaj№c. Niemniej po pytaniu, czy naprawdк uwaїaj№, їe picie jest najlepszym sposobem na їycie i czy nie chcieliby tego zmieniж, wyraџnie daіo siк wyczuж zmianк nastroju. Mniej byіo przechwalanek, pytano, czy zmiany s№ w ogуle moїliwe i sensowne wobec tego, jak s№ widziani przez dorosіych i rуwieњnikуw. Widoczne byіo zw№tpienie oraz ciekawoњж. Wynik przeprowadzonego anonimowego testu byі dla mnie zaskoczeniem. Na 17 osуb zainteresowanych programem „Maіolat" byіo 16 chіopcуw, a chкж uczestnictwa w zajкciach zadeklarowaіo 15. Ponadto 8 ujawniіo siк i podaіo swoje adresy. Ustaliliњmy termin spotkania. Niestety, na zajкcia nikt z tej grupy nie przyszedі.

Na pierwsze spotkanie przyszіo tylko 3 chіopcуw, spoњrуd 6, ktуrzy podpisali „porozumienie" w izbie wytrzeџwieс bezpoњrednio po zatrzymaniu, w obecnoњci kierownika zmiany i dyrektora izby. Podkreњlili powagк tej rozmowy oraz jej jednoznacznoњж.

Z powodu maіej frekwencji przesuniкto rozpoczкcie zajкж na inny termin. W miкdzyczasie przy pomocy pracownikуw Policyjnej Izby Dziecka ponownie wezwano osoby, ktуre wczeњniej podpisaіy porozumienie, oraz w formie pisemnej zaproszono uczniуw SPZ.

W dniu 25.02.1997 r. na zajкcia przyszіo cztery osoby — trzech chіopcуw z poprzedniego spotkania oraz jeden przywieziony „na siік" przez matkк. Zajкcia odbywaіy siк dwa razy w tygodniu i aktywnie uczestniczyіo w nich trzech chіopcуw. Tym razem prowadziіam je samodzielnie, a koleїanka skupiaіa uwagк na obserwacji grupy oraz ewentualnych kontaktach z rodzicami.

Pocz№tkowo panowaі nastrуj wyczekiwania, chіopcy byli maіomуwni, dbali o poprawnoњж wypowiedzi. Widaж byіo wyraџne przewodnictwo Bartka, ktуry rozpoczynaі kaїd№ rundк. Byі bardzo czujny. Miaіyњmy wraїenie, їe Krzysztof i Michaі to wykorzystywali. Swoje wypowiedzi czкsto rozpoczynali od zwrotu: „podobnie jak kolega ...". Wojtek natomiast byі maіomуwny, wycofany, zbuntowany. Wielokrotnie pytaі o konsekwencje, jakie poniesie, gdy nie bкdzie uczкszczaі na zajкcia. Miaі trudnoњci w formuіowaniu zdaс.

Proponowane жwiczenia wywoіywaіy zainteresowanie, zadowolenie i rozluџnienie. Chіopcy chкtnie w nich uczestniczyli. Podchodzili do zadaс z duї№ powag№. Wyraџnie nudzili siк podczas mini-wykіadуw na temat dziaіania alkoholu, o czym bardzo maіo wiedzieli. Sprawiali wraїenie, jakby sіuchali o czymњ abstrakcyjnym, czego do koсca nie rozumiej№. W zwi№zku z tym skracaіam te czкњci zajкж do niezbкdnego minimum. Chіopcy wyraџnie unikali mуwienia o sobie, o kіopotach i radoњciach. Szczegуlnie mocno wypierali z pamiкci wydarzenie zwi№zane z pobytem w izbie wytrzeџwieс. Bali siк dalszych konsekwencji (toczy siк wobec nich sprawa w s№dzie o wіamanie i de-

186

Teresa Schlack

wastacjк cudzego mienia). Bartek mуwiі o zwiкkszonym poczuciu winy z powodu niewymierzenia mu kary przez matkк. Baі siк jej pіaczu. Krzysztof rуwnieї miaі poczucie winy. Mуwiі o sobie, їe jest „zіym synem". Byі przygnкbiony z powodu znikomej reakcji rodzicуw na jego pobyt w izbie wytrzeџ-wieс. Michaі mуwiі o pogorszeniu siк atmosfery rodzinnej. Wyraџnie byіo widaж niechкж do kontynuowania tego tematu. Bartek i Krzysztof mieli pretensje do rodzicуw, їe ci nie wymierzyli im naleїytej kary. Ich wypowiedzi brzmiaіy tak, jakby chcieli zaznaczyж, їe brak kary to dowуd maіego zainteresowania nimi rodzicуw. W tym miejscu zaznaczyі siк wyraџny spadek przywуdczej roli Bartka.

Spotkanie z trzeџwym alkoholikiem odbyіo siк atmosferze peіnej skupienia i refleksji. Krzysztof zastanawiaі siк, co mogіoby siк staж, gdyby dalej piі, byі peіen niepokoju, zadumy i powagi. Michaі byі przygnкbiony. Od czasu pobytu w izbie ma gorsze samopoczucie, czкњciej niї poprzednio jest smutny, niechкtnie wraca do tego wydarzenia. Bartek z trudem wypowiadaі siк na temat swoich odczuж. S№dzк, їe miaіo to istotny zwi№zek ze zmian№ rуl w grupie. Byж moїe obawiaj№c siк spadku swojej dominacji, sam chciaі oddaж paіeczkк lidera jednemu z kolegуw. Michaі wspominaі swуj udziaі w spotkaniu w zwi№zku z realizacj№ programu profilaktycznego „NOE"*, ktуre odbyіo siк w jego szkole. Wiadomoњci tam zdobyte uіatwiaіy mu wykonywanie kolejnych zadaс.

W жwiczeniach poњwiкconych wspуіuzaleїnieniu zarуwno Krzysztof jak i Michaі pracк wykonywali w skupieniu, z duїym zrozumieniem treњci, bez wyraџnych oznak trudnoњci. Bartek natomiast byі wyraџnie niezadowolony, zaniepokojony, niecierpliwy, nie chciaі wykonaж жwiczenia do kofica. W podsumowaniu mуwili o rolach w rodzinie przyjmowanych przez nich samych. Michaі przedtem byі maskotk№, a od momentu zatrzymania postrzega siebie jako wyrzutka — kozіa ofiarnego. Bartek pocz№tkowo twierdziі, їe nie przyjmuje nigdy їadnej strategii obronnej, ale po chwili dostrzegі w sobie dziecko niewidzialne. Mуwiі o swoim zamkniкciu i poczuciu izolacji. Wykonywaі przy tym wiele nerwowych ruchуw, ktуrych nie dostrzegaі, a na zwrуcon№ uwagк na ten fakt, gwaіtownie zaprotestowaі.

Kolejne zajкcia przebiegaіy w coraz sympatyczniejszej atmosferze. Chіopcy chкtnie na nie przychodzili. W tej czкњci programu panowaі nastrуj weso-

* Program profilaktyczny „NOE" oparty jest na scenariuszu dr Krzysztofa A. Wojcieszka, specjalisty do spraw profilaktyki w Paсstwowej Agencji Rozwi№zywania Problemуw Alkoholowych. Przeznaczony jest dla mіodzieїy starszych klas szkуі podstawowych i uczniуw szkуі њrednich, a wiкc dla osуb rozpoczynaj№cych doњwiadczenia z alkoholem, a takїe dla ich rodzicуw i nauczycieli. Ma formк spotkania zespoіu realizatorуw z duї№ grup№ mіodzieїy. Uczestnicy bior№ w nim aktywny udziaі poprzez odgrywanie scenek, psychodram itp. Udziaі w spotkaniu pozwala na bardzo osobiste przeїywanie go. Zbudowany jest z trzech czкњci: PRAWDA (ukazanie prawdy o alkoholu i skutkach, ktуre wywoіuje jego uїywanie), MIЈOЊЖ (wpіyw alkoholu na stosunki panuj№ce w rodzinie), WOLNOЊЖ (umiejкtnoњж dokonywania okreњlonych wyborуw їyciowych, szczegуlnie w aspekcie „piж? — nie piж?", „жpaж? — nie жpaж?", „jak odmawiaж?").

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

187

іoњci i zaangaїowania. Bartek prуbowaі ponownie przej№ж dominacjк w grupie. Michaі byі opanowany, spokojny, z duї№ umiejкtnoњci№ utrzymywania kontaktu wzrokowego. Krzysztof zachowywaі siк rozwaїnie, dobrze posіugiwaі siк jкzykiem uczuж. Жwiczenia przebiegaіy sprawnie, ze zrozumieniem i wzajemn№ akceptacj№. Mini-wykіady tym razem budziіy zainteresowanie. Proponowaіam chіopcom, aby zadanie z ostatnich zajкж, czyli stworzenie „Indywidualnego programu na їycie" wykonali w domu. Chіopcy nie przyjкli tej propozycji, pomimo їe na pierwszym spotkaniu zabiegali o skrуcenie liczby i czasu trwania zajкж.

Gdy pracowali nad „Indywidualnym programem na їycie", widoczny byі rуїny stopieс trudnoњci, przed jakimi stanкli. Bartek byі zniecierpliwiony, mуwiі o zіym samopoczuciu, uciekaі wzrokiem od rozmуwcy, wykonywaі wiele szybkich, nie skoordynowanych ruchуw rкkami. Jego program skoncentrowany byі wokуі alkoholu, „niebezpiecznego" towarzystwa i unikania trudnych i kіopotliwych sytuacji. Wydaje siк, їe Bartek jest zwolennikiem unikania zetkniкж z trudnymi sytuacjami, nie przyjmuje do wiadomoњci, їe wуwczas problemy najczкњciej siк nawarstwiaj№. Program zakoсczyі deklaracj№, їe zanim podejmie decyzjк o wypiciu alkoholu, gікboko siк zastanowi. Programy Michaіa i Krzysztofa byіy peіniejsze, dotyczyіy szerszych sfer їycia, okreњlaіy wiкcej moїliwoњci rozwi№zaс trudnych sytuacji.

Na zakoсczenie chіopcy stwierdzili, їe udziaі w programie na pewno w przyszіoњci pozytywnie zaowocuje w ich їyciu. Krzysztof dodaі, їe z jednej strony cieszy siк, їe zajкcia siк skoсczyіy, z drugiej zaњ uwaїa, їe bкdzie mu brakowaіo grupy i spotkaс.

Podobnie jak w przypadku pierwszej realizacji, zachкcaіyњmy chіopcуw do udziaіu w zajкciach organizowanych przez klub mіodzieїowy „Przyl№dek". Pomagaі nam w tym Radek, ktуry po zakoсczeniu zajкж programu „Maіolat" zostaі staіym czіonkiem klubu i jego zagorzaіym zwolennikiem.

Podsumowanie

Reasumuj№c mogк stwierdziж, їe zaproponowany przeze mnie program jest konkretn№, trafn№ i ciekaw№ ofert№ skierowan№ do mіodzieїy, szczegуlnie z grupy ryzyka zwi№zanego z naduїywaniem alkoholu. Potwierdza to fakt, їe te osoby, ktуre rozpoczкіy zajкcia, ukoсczyіy je, pomimo їe jako prowadz№ca nie miaіam їadnego narzкdzia represji.

Chcк podkreњliж, їe dziaіaniami agitacyjnymi (opisaіam je wczeњniej) objкto і№cznie 34 mіodych ludzi naduїywaj№cych alkoholu, ktуrzy jednoznacznie doњwiadczyli przykrych skutkуw wypitego przez siebie alkoholu. Zgodк na udziaі w zajкciach wyraziіo 12 osуb (po 6 w kaїdej prуbie realizacji programu) i anonimowo 15 uczniуw Szkoіy Przysposobienia Zawodowego. Na pierwsze zajкcia (w obu edycjach realizacji programu) przyszіo 10 osуb,

188

Teresa Schlack

z czego 5 odbyіo caіy cykl zajкж (tj. 7 spotkaс). Stanowi to 50% tych, ktуrzy przyszli na zajкcia przynajmniej jeden raz, oraz ok. 15% objкtych dziaіaniami motywacyjnymi.

Gdy obserwuje siк zmiany zachodz№ce u uczestnikуw, moїna domniemywaж, їe program jest skuteczny, a udziaі w nim, nawet w maіej grupie, ma charakter korekcyjny. Obie edycje realizacji programu dowodz№, їe jego konstrukcja, stosowane metody i techniki animuj№ zachodzenie procesуw grupowych. Opis realizacji pokazuje, їe czіonkowie grupy pozostawali ze sob№ w interakcji, mieli wspуlny cel (і№czy ich przecieї podobne doњwiadczenie poprzedzaj№ce przyst№pienie do grupy — pobyt w izbie wytrzeџwieс). Zawarli rуwnieї kontrakt okreњlaj№cy normy obowi№zuj№ce w grupie. W drugiej edycji realizacji programu, wyraџniej niї w pierwszej, widoczna byіa struktura grupy, a niektуrzy jej czіonkowie czкsto przyjmowali (bardzo widoczne) rуїne role, np. Bartek byі liderem, straїnikiem norm, aktywist№, a momentami dewiantem. Obserwuj№c to, co dziaіo siк w grupie, moїna wyodrкbniж poszczegуlne fazy procesu grupowego. Faza orientacji i zaleїnoњci trwaіa krуtko (chіopcy znali siк juї wczeњniej) i mieszaіa siк z faz№ buntu i oporu. Najbardziej czytelna byіa faza spуjnoњci i wspуіpracy, co potwierdzaіa wyraџnie zwiкkszaj№ca siк otwartoњж uczestnikуw; prowadz№cy rуwnieї czкsto odwoіywali siк do swoich osobistych doњwiadczeс, co wyraџnie polepszaіo integracjк grupy. Moїna byіo dostrzec odsіanianie wewnкtrznych zmagaс, mуwienie o nie rozwi№zanych problemach, celach i aspiracjach, obawach i oczekiwaniach, nadziejach, cierpieniach i radoњciach, o swojej sile i sіaboњci, o istocie їyciowych doњwiadczeс. W koсcowej fazie uczestnicy mieli moїliwoњж nadania jaњniejszego sensu doњwiadczeniu, przez ktуre przeszli, utrwaleniu korzyњci, jakie uzyskali, oraz zadecydowaniu, ktуre z nowo nabytych umiejкtnoњci i zachowaс chc№ przenieњж do codziennego їycia. , Czy warto tworzyж takie grupy?

Niech za odpowiedџ posіuї№ sіowa przypowieњci Anthony'ego de Mello SJ, zatytuіowanej Caіy poprawczak dla jednego chіopca (de Mello 1992, s. 40):

„Stanкіa sprawa otwarcia poprawczaka dla chіopcуw i poproszono o poradк znanego pedagoga. Zaapelowaі on gor№co o humanitarne metody wychowania w poprawczaku, nalegaj№c na nauczycieli, їeby nie szczкdzili pieniкdzy na pozyskanie dobrotliwych i kompetentnych wychowawcуw.

Zakoсczyі mуwi№c: »Jeњli tylko jeden chіopiec zostanie uratowany od moralnej deprawacji, wszystkie koszty i praca wіoїona w instytucjк tak№ jak ta bкd№ uzasadnione«. ,

Pуџniej czіonek zarz№du powiedziaі do niego: »Czy troszkк pan z tym nie przesadziі? Czy caіy ten koszt i praca byіyby uzasadnione, gdybyњmy mogli uratowaж tylko jednego chіopca?«.

»Gdyby to byі mуj chіopiec, tak!« padіa odpowiedџ." Program mocno dotyka zebranych przez Hawkinsa (zob. Stкpieс, Wojcie-szek 1995, s. 33) w toku badaс empirycznych czynnikуw ryzyka, czyli tych,

„Maіolat" — program interwencyjno-edukacyjno-profilaktyczny ...

189

ktуre powoduj№ zmniejszenie ryzyka alkoholowego. S№ to czynniki њciњle zwi№zane z odpornoњci№ mіodych ludzi na zachкty do kontaktu z alkoholem czy teї narkotykami. Oto one:

— silna wiкџ z rodzicami;

— zainteresowanie nauk№ szkoln№, rozwojem;

— regularnoњж praktyk religijnych; f

— skіonnoњж do respektowania norm i wartoњci spoіecznych.

Wydaje siк, їe w bardzo wielu grupach spoіecznych siіa wszystkich tych czterech czynnikуw wyraџnie osіabіa.

Wszystkie osoby, ktуrym zaproponowano udziaі w programie, miaіy zachwian№ wiкџ z rodzicami. Wiкkszoњж z nich їyіa w rodzinach dysfunkcyj-nych: alkoholowych, przemocowych, rozbitych. Tylko dwie osoby nie miaіy wiкkszych kіopotуw z nauk№ szkoln№, a tym samym w mniejszym stopniu niї u innych zachwiany byі drugi czynnik chroni№cy. Na temat praktyk religijnych nie potrafiк siк jednoznacznie wypowiedzieж, gdyї nie byіo to przedmiotem programu. W stosunku do wszystkich natomiast zadziaіaі czwarty czynnik chroni№cy, tzn. normy i prawo. ;

W percepcji mіodego czіowieka ten ostatni czynnik bywa postrzegany jako element represji. Tym bardziej їe mіodzi czкsto obserwuj№ selektywne stosowanie prawa przez dorosіych w stosunku do dorosіych. Mogіo to spowodowaж pojawienie siк pogl№du, їe prawo i normy spoіeczne dotycz№ gіupich i s№ elementem przymusu, a nie czynnikiem chroni№cym. Tym razem paradoksalnie zetknкli siк z tym, їe prawo jednak obowi№zuje. Jeњli jesteњ pijany, rozrabiasz

— ponosisz konsekwencje. Program pokazaі im drug№ stronк, czyli їe prawo w stosunku do nieletnich dziaіa nie po to, aby ich karaж, ale їeby ich chroniж.

Ponadto program pozwoliі im zastanowiж siк nad problemem wiкzi z rodzicami: jaka ona jest, czym spowodowane jest jej osіabienie.

Wyraџnym pozytywnym efektem tych oddziaіywaс byіo wzmocnienie zainteresowania nauk№ szkoln№, a takїe wzmocnienie wiary we wіasne siіy i moїliwoњж zaistnienia zmian.

Najsіabszym elementem strategii jest rekrutacja do grupy. Wi№їe siк to z niekonsekwencj№ postкpowania dorosіych w zakresie stosowania prawa. Wobec „maіolatуw" oraz ich rodzicуw, ktуrzy zobowi№zali siк do uczestnictwa w programie i z tego siк nie wywi№zali, nie zostaіy wyci№gniкte їadne konsekwencje. Zabrakіo konkretnego narzкdzia przymusu, w ktуre naleїaіoby wyposaїyж osoby (spoza krкgуw rodzinnych), maj№ce bezpoњredni kontakt z maіolatami naduїywaj№cymi alkoholu. Myњlк tu o pracownikach izby wy-trzeџwieс, policjantach, nauczycielach, pedagogach. Nieodzowne jest zainteresowanie i wі№czenie do strategii s№downictwa nieletnich.

Warto zadbaж, aby komunikaty dotycz№ce norm i praw, ktуre docieraj№ do mіodego czіowieka ze strony dorosіych, byіy spуjne oraz miaіy realny wymiar. Dlatego konieczne jest, aby zawarty kontrakt byі realizowany do koсca i respektowany przez tych, ktуry go podpisali. Jeњli kontrakt podpisaіo np.

190

Teresa Schlack

10 osуb, a w zajкciach uczestniczyіo 4, to musi zajњж wyraџna rуїnica miкdzy tym, co spotkaіo tк czwуrkк, a pozostaіymi. Powinna tu byж uruchomiona represyjna strona prawna.

Inn№ poraїk№ byіo przyjкcie bікdnego zaіoїenia, dotycz№cego relacji i zaangaїowania rodzicуw. Przyjкіam, їe jest ono takie samo jak w normalnych rodzinach, podobne np. do mojego. Zaіoїyіam, їe ci rodzice bкd№ zmotywowa-ni i zainteresowani programem, a tym samym wzmocni№ jego oddziaіywanie. Okazaіo siк, їe tak nie jest. Dlatego nasuwa siк wniosek, aby wprowadziж do strategii obowi№zkowe zajкcia z rodzicami (np. dwa lub trzy spotkania 1,5-go-dzinne), w trakcie ktуrych pokazano by istotк, waїnoњж i dziaіanie pierwszego czynnika chroni№cego. Umoїliwiіoby to przyjrzenie siк relacjom zachodz№cym w rodzinie i maj№cym bezpoњredni wpіyw na zachowanie mіodego czіowieka.

Bior№c pod uwag№ rуїnorodnoњж dziaіaс zapobiegawczych, prewencyjnych, agenda ONZ United Nations Interregional Crime and Justice Research Institute w wydanej przez Biuro do Spraw Narkomanii publikacji (Kompendium wiedzy o profilaktyce 1996) podaje tradycyjn№ klasyfikacjк oddziaіywaс zapobiegawczych:

„l)profilaktyka I stopnia — ma na celu zapobieganie wzrostowi i rozprzestrzenianiu siк zjawiska wњrуd szeroko pojкtej spoіecznoњci;

2) profilaktyka II stopnia — ma na celu zapobieganie rozprzestrzenianiu siк i wzrostowi zjawiska w zagroїonej spoіecznoњci;

3) profilaktyka III stopnia —ma na celu zapobieganie zjawisku recydywy i nawrotom."

Program „Maіolat" jest elementem profilaktyki III stopnia, obejmuj№cym:

— informowanie i szkolenie konkretnych osуb (spoіeczne i rodzinne otoczenie nieletniego), : i -,•;.::..

— bezpoњrednie oddziaіywania edukacyjne i socjoterapeutyczne na wybran№ grupк mіodzieїy,

— tworzenie doraџnych struktur grup socjoterapeutycznych, potrzebnych do realizacji okreњlonych celуw.

W sposobach realizacji program skupiaі siк na pojawiaj№cych siк aktualnie destrukcyjnych zachowaniach czy destrukcyjnych wydarzeniach zwi№zanych z kontaktem z alkoholem. Doraџne szkody zwi№zane z uїyciem alkoholu s№ bowiem wyraџniejsze i іatwiej dostrzegalne niї dalsza perspektywa, np. uzaleїnienia siк od alkoholu. Pokazanie szkуd m.in. edukacyjnych, prawnych, emocjonalnych aktualnie ponoszonych jest bardziej skuteczne w rozpoczynaj№cym siк procesie konstruktywnych zmian.

Zasіyszane zdania „Zwyciкzc№ jest ten, kto siк podnosi, zanim upadnie" oraz „Kto jedno їycie ratuje — caіy њwiat ratuje" s№ dla mnie potwierdzeniem sіusznoњci drogi, jak№ obraіam tworz№c ten program.

IV. SOCJOTERAPIA W CAЈODOBOWYCH PLACУWKACH WYCHOWAWCZO-RESOCJALIZACYJNYCH

Elїbieta Potempska

"NASZA GRUPA" — PROGRAM TERAPEUTYCZNY

Pomysі stworzenia i realizacji programu adresowanego do dzieci przebywaj№cych w placуwkach opiekuficzo-wychowawczych i resocjalizacyjnych powstaі dziкki wieloletnim doњwiadczeniom autorki programu w pracy zarуwno indywidualnej, jak i grupowej z takimi dzieжmi. Poza oczywistymi, omуwionymi szeroko w literaturze przedmiotu, rуїnicami w funkcjonowaniu psychicznym (deprywacja potrzeb, istnienie urazуw psychicznych, zaburzeс emocjonalnych, zaburzeс zachowania) oraz fizycznym (zaniedbania zdrowotne i rozwojowe), dzieci te odrуїnia zupeіnie inny kontekst ich rozwoju spoіecznego — przed przybyciem do placуwki i podczas pobytu w niej. Њrodowisko spoіeczne (najczкњciej rodziny patologiczne) przed przybyciem dziecka do placуwki nie zaspokajaіo na ogуі jego podstawowych potrzeb psychicznych, stanowiіo џrуdіo negatywnych przeїyж emocjonalnych i nieprawidіowych wzorcуw zachowania.

Podczas pobytu dziecka w placуwce podstawowym jego њrodowiskiem spoіecznym staje siк grupa wychowawcza, w ktуrej przebywa niemal bez przerwy i ktуra staje siк dla wielu jej czіonkуw substytutem њrodowiska rodzinnego. „Grupa wychowawcza powinna w jakimњ zakresie zastкpowaж њrodowisko rodzinne. Z ni№ i w niej kaїde dziecko spкdza najwiкcej czasu, do niej przychodzi ze szkoіy... w niej powinno czuж siк dobrze, bezpiecznie" (Filipczuk 1988, s. 191). Dlatego teї od sposobu funkcjonowania grupy (wiкzi emocjonalnych, ktуre w niej istniej№, rуl, zadaс przyjmowanych przez czіonkуw grupy, sposobуw komunikowania siк, umiejкtnoњci wyraїania emocji i sposobуw rozіadowywania napiкж i konfliktуw) zaleїy w duїej mierze dalszy rozwуj emocjonalny i spoіeczny kaїdego z jej czіonkуw. Wyrуwnanie deficytуw rozwojowych i zdrowotnych nie jest celem pracy grupowej o charakterze terapeutycznym.

Zaspokojenie szeroko pojкtych potrzeb psychicznych oraz korekcja urazуw wymagaj№ kompleksowych i wieloletnich oddziaіywaс ze strony personelu

192

Elїbieta Potempska

placуwki (i nie tylko) i choж zajкcia grupowe przyczyniaj№ siк do wyrуwnania brakуw w tym zakresie, s№ one tylko jednym i to nie najwaїniejszym czynnikiem zmiany. Natomiast problem zachowania siк dzieci w ramach grupy wychowawczej, ktуra stanowi ich podstawowe њrodowisko spoіeczne, wzajemne poznanie siк, akceptacja, tolerancja, umiejкtnoњci komunikacyjne oraz mediacyjne wydaj№ siк z jednej strony ogromnie istotne dla codziennego funkcjonowania czіonkуw grupy, zaњ z drugiej — moїliwe do przyswojenia i utrwalenia wіaњnie za pomoc№ rуїnego rodzaju zajкж grupowych o charakterze socjotera-peutycznym lub psychoedukacyjnym.

W pracy tej nie czyniіam rozrуїnienia miкdzy placуwkami opiekuсczo--wychowawczymi i resocjalizacyjnymi, poniewaї problemy dzieci zwi№zane z funkcjonowaniem w grupie rуwieњniczej s№ dla obu instytucji wspуlne.

Specyfika funkcjonowania dzieci i mіodzieїy w placуwkach opieki caіodobowej

Zdecydowana wiкkszoњж placуwek wychowawczo-opiekuсczych oraz resocjalizacyjnych zalicza siк do kategorii instytucji o charakterze totalnym (por. Sawicka, Potempska 1994). Totalny ich charakter wyraїa siк w:

— jednoњci miejsca i zdarzeс, tzn. їe niemal wszystkie czynnoњci їycia codziennego odbywaj№ siк na jednym terenie i w podobnym czasie, bez moїliwoњci indywidualnego pokierowania nimi,

— dychotomicznym podziale na personel pedagogiczny i wychowankуw, co oznacza, iї istnieje њcisіe rozgraniczenie w zakresie praw i obowi№zkуw oraz norm istniej№cych w obu grupach i niemoїliwe jest ich wzajemne przenikanie siк, a co jest moїliwe, nawet poї№dane, w prawidіowo funkcjonuj№cej rodzinie.

Dalsze cechy instytucji totalnej to: koniecznoњж ci№gіego obcowania z tym samym krкgiem ludzi (zarуwno w ramach struktur poziomych, jak i pionowych). W ramach kaїdej z tych struktur, a szczegуlnie pomiкdzy nimi, istniej№ sztywne rytuaіy sposobуw porozumiewania siк oraz wzorce zachowaс. Wreszcie istnieje zwi№zana z tym, co wyїej powiedziano, њcisіa hierarchizacja rуl zawodowych, powi№zanych ze sob№ gіуwnie za pomoc№ wiкzi sіuїbowych (por. Goffman 1975).

Negatywnymi konsekwencjami wyїej opisanych cech instytucji totalnej s№ m.in.:

— pojawiaj№ce siк i nie znajduj№ce ujњcia w codziennym їyciu instytucji napiкcia emocjonalne, zarуwno w ramach wyїej wymienionych struktur poziomych jak i pomiкdzy nimi,

— zablokowanie procesu komunikacji i nieprawidіowy obieg informacji w instytucji,

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

193

— tworzenie siк struktur nieformalnych (kliki grupy „wzajemnej adoracji", grupy podkulturowe), w ramach ktуrych moїliwe jest zarуwno odreagowanie napiкж jak i otwarta komunikacja, i ktуre czкsto podejmuj№ realizacjк innych celуw niї formalne cele instytucji. Struktury te powstaj№ zarуwno w obrкbie grup stoj№cych w hierarchii „wyїej" (dyrekcja, personel pedagogiczny) jak i „niїej" (wychowankowie, personel obsіugowy). Powstawanie struktur nieformalnych i, zwi№zany z nimi nierozі№cznie, niepeіny i nieprawidіowy obieg informacji prowadz№ na ogуі do zakіуceс w pracy caіej instytucji, co odbija siк negatywnie na wszystkich jej czіonkach, a najbardziej na tych, ktуrzy stoj№ w hierarchii najniїej, tzn. wychowankach. Powszechne jest ponadto zjawisko przenoszenia negatywnych wzorуw kontaktуw pomiкdzy personelem pedagogicznym na kontakty miкdzy wychowankami, co dodatkowo utrudnia ich sytuacjк spoіeczn№ w placуwce. Placуwka opieki caіodobowej w oczach wychowanka jest miejscem, gdzie z jednej strony moїe on uzyskaж opiekк w wymiarze i fizycznym, i psychicznym, uzupeіniж lub zdobyж wyksztaіcenie, doњwiadczyж kompensacji i korekcji swoich urazуw i zaburzeс emocjonalnych, ale z drugiej strony naraїony jest na oddziaіywanie wyїej opisanych czynnikуw, ktуre mog№ dodatkowo „uszkodziж" jego osobowoњж i zahamowaж jej rozwуj. Wydaje siк, їe problemy „drugiego їycia" wњrуd wychowankуw zakіadуw wychowawczych i poprawczych, a takїe istniej№ce niemal w kaїdej placуwce nieformalne powi№zania, rozgrywki i konflikty miкdzy- i wewn№trzgrupowe to efekty wyїej wymienionych zjawisk, powstaj№cych w instytucjach totalnych.

Nie jest tematem niniejszej pracy analizowanie sposobуw redukcji tych zjawisk, z ktуrych m.in. doњж skutecznym sposobem wydaj№ siк np. treningi interpersonalne i grupy psychoedukacyjne dla personelu placуwki, praca metod№ spoіecznoњci terapeutycznej w ramach grup wychowawczych (por. Potempska 1992), czy teї szeroko rozpowszechniona w placуwkach Europy zachodniej praca metodami zespoіowymi: w teamach, tandemach czy podgrupach zadaniowych — dziкki czemu instytucje te trac№ swуj totalny charakter.

Realizacja w powyїszych instytucjach programуw o charakterze socjo-terapeutycznym czy psychoedukacyjnym moїe rуwnieї przyczyniж siк do wiкkszego otwarcia w ramach oddzielonych od siebie hierarchicznie struktur oraz pomiкdzy nimi, co moїe daж podobny efekt, pod warunkiem, їe s№ one prowadzone w adekwatnych do ich realizacji warunkach (por. Potempska 1993, s. 117).

Warunki їycia wychowankуw placуwek opieki caіodobowej — realizacja potrzeb

Dzieci trafiaj№ce do placуwek opieki caіodobowej to najczкњciej dzieci z nie zaspokojonymi, nieraz od pocz№tku ich їycia, potrzebami tak biologicz-

194

Elїbieta Potempska

nymi (rzadziej) jak i psychicznymi (prawie zawsze). Zadaniem placуwki jest d№їenie do zaspokajania tych potrzeb na bieї№co oraz kompensacja zaniedbaс w tej dziedzinie. Szczegуlnie zadanie dotycz№ce zaspokojenia najwaїniejszych potrzeb psychicznych jest w tych warunkach nieіatwe do speіnienia, ze wzglкdu na znaczne nieraz deficyty rozwojowe i emocjonalne „klientуw" placуwek oraz warunki їycia tam panuj№ce — organizacyjne, emocjonalne oraz spoіeczne.

Warunki zaspokojenia potrzeb biologicznych s№ dla wielu dzieci z zaniedbanych њrodowisk lepsze tu niї w ich domu rodzinnym. Jednoczeњnie jednak znane jest zjawisko ogromnej tкsknoty tych dzieci za domem oraz idealizowania swojej wiкzi emocjonalnej z rodzin№, gdyї to jej brak, a nie warunki egzystencji biologicznej, jest џrуdіem najwiкkszego cierpienia.

Truizmem byіoby tutaj powtarzanie oczywistych prawd o roli czynnikуw emocjonalnych i zaspokajaniu podstawowych potrzeb psychicznych dla rozwoju dziecka (w tym rуwnieї dla jego rozwoju fizycznego). Wiadomo rуwnieї, їe instytucja nawet najlepiej prowadzona nie zaspokoi tych potrzeb caіkowicie, niemniej jednak moїe ona tak ukierunkowaж pracк wychowawcz№, by maksymalnie wykorzystaж moїliwoњci, ktуrymi dysponuje, i w personelu pedagogicznym, i w њrodowisku rуwieњniczym.

Analizuj№c warunki їycia w zdecydowanej wiкkszoњci placуwek moїna stwierdziж, їe ograniczenia regulaminowe, np. ustalony, њciњle przestrzegany i jednostajny rytm dnia, przebywanie prawie bez przerwy w jednym i tym samym њrodowisku fizycznym i spoіecznym, brak moїliwoњci izolacji i indywidualizacji swoich zajкж, czкsto autokratyczny i dyscyplinuj№cy styl pracy oraz wyїej omуwione nieprawidіowoњci zwi№zane z funkcjonowaniem instytucji totalnych — nie sprzyjaj№ zaspokojeniu takich potrzeb jak potrzeba aktywnoњci, samodzielnoњci, samorealizacji, a takїe potrzeba bezpieczeсstwa psychicznego, akceptacji, szacunku i wiкzi emocjonalnej. Charakteryzuj№c pokrуtce warunki zaspokojenia potrzeb psychicznych wychowankуw, moїna powiedzieж ogуlnie, їe najpeіniejsze moїliwoњci rozwoju i kompensacji maj№ tu dzieci w zakresie realizacji potrzeby poznawczej, kontaktu z rуwieњnikami i aktywnoњci, choж teї nie jest to reguі№. W dalszej kolejnoњci: potrzeby samodzielnoњci, co zaleїy w duїej mierze od stylu pracy placуwki oraz akceptacji i uznania — a to jest z kolei silnie zwi№zane ze stylem pracy personelu pedagogicznego.

Koniecznoњж zaspokojenia wymienionych potrzeb (akceptacji i uznania w grupie) byіa jednym z czynnikуw inspiruj№cych powstanie tego programu, gdyї waїnym ich џrуdіem moїe byж takїe wіaњciwie prowadzona i ukierunkowana grupa wychowawcza. Dzieci maj№ tu najmniejsze szansк realizowania najwaїniejszych potrzeb psychicznych, tzn. potrzeby przynaleїnoњci i wiкzi uczuciowej (miіoњci), gdyї w tych warunkach zaspokoiж ich siк nie da, chyba їe zaistniej№ miкdzy czіonkami instytucji bardzo specyficzne i osobiste

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

195

relacje. Zdarzaj№ siк sytuacje np. adopcji wychowanka przez wychowawcк, utworzenia rodziny zastкpczej lub trwaіych przyjaџni pomiкdzy wychowankami. Omawiaj№c pokrуtce warunki zaspokajania tych potrzeb, naleїy stwierdziж, iї placуwki dysponuj№ doњж duїymi moїliwoњciami zaspokajania u swoich podopiecznych potrzeb poznawczych, choж paradoksalnie — nie s№ one z kolei u mіodych ludzi zbyt rozwiniкte. S№ doњж duїe moїliwoњci stymulacji w tym zakresie, tym bardziej їe edukacja, szczegуlnie ta formalna (koсczenie klas i szkуі), jest jednym z pilniej przestrzeganych celуw pracy. Wiкkszoњж placуwek dysponuje pomocami dydaktyczno-rozwojowymi, jak gry, zabawki, ksi№їki, telewizory, magnetowidy itp. — jednakїe nawyki wychowankуw, ich trudnoњci rozwojowe oraz brak zwyczaju i moїliwoњci indywidualizacji procesu nauczania i sposobu poznawania њwiata przez dziecko ograniczaj№ efektywnoњж zaspokajania tej potrzeby. U wielu wychowankуw sіabiej rozwiniкtej potrzebie poznawczej towarzyszy czкsto nasilona potrzeba aktywnoњci (moїna realizowaж je rуwnoczeњnie). Trudnoњci i niedostatki w tym zakresie wynikaj№ — podobnie jak w przypadku potrzeby poznawczej — z wіaњciwoњci dzieci i specyficznych cech placуwek jako instytucji wychowania zbiorowego.

Kontakty z grup№ rуwieњnicz№: dzieci „placуwkowe" mog№ uskarїaж siк raczej na nadmiar lub na nieprawidіowy przebieg tych kontaktуw niї na ich brak. Staіe przebywanie w towarzystwie kolegуw, niemoїnoњж odizolowania siк wywoіuje czкsto, szczegуlnie u dzieci mіodszych, przeci№їenie ukіadu nerwowego, co objawiaж siк moїe nadmiern№ pobudliwoњci№, pіaczliwoњci№ lub agresj№, a zjawisko rotacyjnoњci w grupach wychowawczych moїe wywoіaж lub pogікbiaж „znieczulicк" emocjonaln№. Dziecko nie przywi№zuje siк emocjonalnie do nikogo z kolegуw w obawie, їe on teї niedіugo odejdzie. Problem dotyczy rуwnieї relacji z dorosіymi pracownikami placуwek. „To, їe moїe ono w kaїdej chwili odejњж (jeњli samo nie odchodzi, obserwuje odejњcie kolegi, koleїanki, s№siada w sypialni), powoduje brak stabilizacji, jest џrуdіem poczucia tymczasowoњci" (Potempska 1992, s. 117).

Realizacja potrzeby samodzielnoњci zaleїy w znacznej mierze od stylu pracy wychowawczej z grup№ oraz stylu pracy caіej instytucji. Dzieci czкsto naraїone s№ na wspomnian№ „koszarowoњж" i zbyt wielkie usystematyzowanie їycia w placуwce. Ich samodzielnoњж bywa ograniczana przez rуїnego rodzaju przepisy i regulaminy: nie mog№ organizowaж sobie rozkіadu dnia, uczestniczyж w czynnoњciach typu domowego, ktуrych nigdy nie wykonywaіy (gotowanie, zakupy etc.) czy podejmowaж decyzji o organizacji їycia grupy lub caіej instytucji (chyba їe praca z grup№ zawiera elementy metody samorz№du czy spoіecznoњci).

Najwiкcej moїliwoњci w sferze oddziaіywania na wychowankуw daje personelowi pedagogicznemu akceptacja i їyczliwoњж okazywane swoim podopiecznym, bez wzglкdu na historie ich їycia, przejawiany poziom demoraliza-

196

Elїbieta Potempska

cji oraz trudne zachowania. Umiejкtnoњж okazywania tych uczuж wychowankom stwarza jednoczeњnie moїliwoњж zaspokojenia im waїnych potrzeb psychicznych.

Jak wiadomo, im trudniejszy wychowanek, tym mniejsze ma szansк na zaspokojenie tych potrzeb, mimo iї — paradoksalnie — czкsto jedynie t№ drog№ moїna ograniczyж niepoї№dane zachowania. Ponadto, jeњli nawet wchodzi w zakres wymagaс, oficjalnie stawianych wychowawcy, umiejкtnoњж okazywania podopiecznym akceptacji i їyczliwoњci — nie ma moїliwoњci rozliczania czy tym bardziej oceniania placуwki ze wzglкdu na sposуb realizacji tych wymagaс. Zaspokojenie potrzeby akceptacji zaleїy wiкc w gіуwnej mierze od psychologicznych wіaњciwoњci osуb bezpoњrednio pracuj№cych z dzieжmi, nie zaњ od programu realizowanego przez placуwkк.

Te same prawidіowoњci dotycz№ zaspokajania kolejnych waїnych potrzeb psychicznych: uznania i szacunku, w znacznej mierze decyduj№cych o poziomie poczucia wіasnej wartoњci, ktуre stanowi niezwykle waїny skіadnik obrazu siebie: reguluje m.in. zachowanie czіowieka i wpіywa na osi№gane sukcesy lub niepowodzenia їyciowe (Reykowski 1975, s. 790-806.). Trzeba rуwnieї pamiкtaж, їe w zakresie potrzeby akceptacji i uznania dzieci „placуwkowe" odczuwaj№ deficyty od wczesnego dzieciсstwa. Wielu z nich zd№їyіo juї wytworzyж u siebie caіy szereg mechanizmуw obronnych przeciwko kolejnym rozczarowaniom, co wymaga od personelu pedagogicznego dodatkowej wiedzy i umiejкtnoњci terapeutycznych. Wreszcie, jak juї wspomniano, uzupeіnienie deficytуw w zakresie tych potrzeb zaleїy takїe od rodzaju kontaktуw z rуwieњnikami, w zwi№zku z czym charakter i jakoњж tych kontaktуw powinny zostaж objкte szczegуln№ uwag№.

Placуwki opieki caіodobowej nie mog№ zaspokoiж najwaїniejszych potrzeb psychicznych dziecka: potrzeby przynaleїnoњci i bliskiego kontaktu emocjonalnego (miіoњci) oraz њciњle z nimi zwi№zanej — potrzeby bezpieczeсstwa emocjonalnego. Jak mуwi№ doњwiadczeni pedagodzy, po wyczerpaniu wszelkich dostкpnych im w danym momencie њrodkуw wychowawczych: „jego (j№) — trzeba by po prostu zaadoptowaж". Daj№ w ten sposуb wyraz, sіusznemu sk№din№d, przekonaniu, їe trudnoњci wychowawcze s№ na ogуі њciњle skorelowane z poziomem niezaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych i їeby mogіy one zostaж w peіni zaspokojone, trzeba by obdarzyж trudnego wychowanka serdeczn№ miіoњci№ i wiкzi№ typu rodzinnego. Oczywiњcie pracownicy placуwek mog№ i powinni d№їyж do stwarzania moїliwie najbliїszych i najbardziej serdecznych wiкzi miкdzy sob№ a wychowankami, jednakїe prawie nigdy relacje te nie zast№pi№ wiкzi uczuciowych w kochaj№cej siк rodzinie. Ale wiadomo rуwnieї, їe wielu wychowankуw ma wiкksz№ szansк zaspokojenia potrzeby bezpieczeсstwa w dobrze prowadzonej grupie wychowawczej niї w patologicznym, niestabilnym, czкsto odrzucaj№cym emocjonalnie domu rodzinnym i їe doњwiadczenia wyniesione z pracy tej grupy mog№ procentowaж przez caіe pуџniejsze їycie dziecka.

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

197

Ogуlna charakterystyka funkcjonowania psychospoіecznego dzieci z placуwek opieki caіodobowej w porуwnaniu z populacj№ „szkoln№"

Ogуlna charakterystyka dzieci z placуwek opieki caіodobowej, ze zwrуceniem uwagi na cechy odrуїniaj№ce je od dzieci stanowi№cych przeciкtn№ populacjк „szkoln№", ma podstawowe znaczenie dla konstruowania i prowadzenia zajкж socjoterapeutycznych. Treњж i metodyka prowadzenia tych zajкж musz№ zdecydowanie rуїniж siк od zajкж tego typu prowadzonych z klas№ szkoln№.

Dzieci z placуwek s№, jak wiadomo, przeciкtnie gorzej rozwiniкte w stosunku do wieku їycia pod wzglкdem fizycznym, intelektualnym i emocjonalnym niї dzieci „szkolne". Wpіywaj№ na to czynniki dziedziczne i њrodowiskowe (niedostateczna opieka ze strony rodziny, niedoinwestowanie emocjonalne i intelektualne). Rodziny, z ktуrych pochodz№ wychowankowie, s№ to najczкњciej rodziny patologiczne (alkoholizm, narkomania, choroby psychiczne) lub caіkowicie niewydolne wychowawczo. Wzorce њrodowiskowe nabyte drog№ modelowania i treningu spoіecznego, nawyki i przyzwyczajenia przyswojone w patologicznym њrodowisku — to cechy, od ktуrych czкsto bardzo trudno siк dzieciom oderwaж, tym bardziej їe wychowankowie placуwek utrzymuj№, przynajmniej okazjonalne, kontakty z domami rodzinnymi oraz przebywaj№ stale w towarzystwie rуwieњnikуw o bardzo podobnych wzorcach zachowania, ktуre w grupie koleїeсskiej automatycznie siк utrwalaj№. Ponadto dzieci trafiaj№ce do placуwek przejawiaj№ rуїnego rodzaju zaburzenia emocjonalne oraz zaburzenia zachowania; s№ to najczкњciej: nadpobudliwoњж psychoruchowa i objawy nerwicowe — lкki, trudnoњci z zasypianiem, moczenie siк, tiki (Kozіowska 1984).

Zaburzenia zachowania objawiaj№ siк przede wszystkim agresj№ sіown№ i fizyczn№, negatywizmem, czкstymi kіamstwami, wagarami, tendencjami do zachowaс aspoіecznych (szantaї, kradzieїe, rozboje). Badania amerykaсskie wskazuj№ na istniej№c№ korelacjк miкdzy zespoіem nadpobudliwoњci psychoruchowej (nadaktywnoњci) a wystкpowaniem zaburzeс zachowania (por. Rosen-han, Seligman 1994, t. II, cz. 7.16). W zwi№zku z tym od dawna formuіowane s№ postulaty, aby praca z dzieжmi niedostosowanymi spoіecznie (a takie s№ w ogromnej wiкkszoњci dzieci „placуwkowe") miaіa takїe charakter leczniczy lub bardzo do niego zbliїony (Jedlewski 1962, s. 84). Praca pedagogiczna i psychologiczna z tymi dzieжmi powinna zatem polegaж przede wszystkim na usuwaniu urazуw i lкkуw, z jakimi trafiіy one do placуwki, oraz na dostarczaniu nowych, pozytywnych wzorуw i doњwiadczeс i w efekcie przeіamywaniu starych, niekorzystnych spoіecznie nawykуw.

Trzecim czynnikiem odrуїniaj№cym dzieci „placуwkowe" od przeciкtnej populacji szkolnej jest koniecznoњж dostosowania siк ich do regulaminu placуwki i jego ograniczeс. Wychowanek ma z definicji mniejsz№ szansк odnalezienia siebie jako odrкbnej i indywidualnej jednostki niї jako czіonka grupy

198

Elїbieta Potempska

z zaznaczonym w niej swoim miejscem i rol№. Grupa wychowawcza staje siк wiкc duїo waїniejszym czynnikiem rozwoju dla dzieci w placуwce niї dla tych, ktуre przebywaj№ w grupach rуwieњniczych tylko okresowo. Jednakїe ze wzglкdu na zaburzenia emocjonalne i zaburzenia zachowania, wychowanek placуwki naraїony jest na naruszanie jego praw i poczucie zagroїenia fizycznego i psychicznego gіуwnie ze strony swoich kolegуw. Znaczna czкњж wychowawcуw radzi sobie z tak№ sytuacj№, wprowadzaj№c, szczegуlnie na pocz№tku tworzenia grupy, ostr№ dyscyplinк opart№ na karach (co jest charakterystyczne szczegуlnie dla zakіadуw typu wychowawczego i poprawczego). Nieliczni wychowawcy prуbuj№ dotrzeж od razu do indywidualnych potrzeb i specyficznych przyczyn trudnoњci dziecka oraz pracowaж indywidualnie lub(i) wspуlnie z grup№ nad ich zrozumieniem i rozwi№zaniem.

Ogуlne uwagi o celach i konstrukcji programu „Nasza grupa"

Pomysі skonstruowania krуtkiego programu socjoterapeutycznego, adresowanego do dzieci przebywaj№cych w placуwkach opieki caіodobowej, powstaі dziкki moim wieloletnim doњwiadczeniom pracy w tych instytucjach, ktуre uњwiadomiіy mi, їe kompensacja doznanych przez wychowankуw krzywd i urazуw psychicznych wymaga na ogуі dіugich lat pracy terapeutyczno-wy-chowawczej i zapewnienia im pozytywnych doњwiadczeс. Historia ich їycia i warunki rozwoju powoduj№, iї trudniej niї innym dzieciom przychodzi im zdobycie takich doњwiadczeс, a takїe umiejкtnoњci korzystania z nich. Trzeba zatem podj№ж prуbк poprawienia warunkуw їycia spoіecznego wychowankуw w ich najbliїszym otoczeniu, tzn. w grupie wychowawczej, ktуra bкd№c dla dzieci waїn№ grup№ odniesienia jest jednoczeњnie wzorem kontaktуw spoіecznych (pozytywnych i negatywnych). „Dziecko z rodziny zmкczone towarzystwem rуwieњnikуw moїe schroniж siк do zacisza domu rodzinnego... wychowankowie placуwki nie maj№ wyboru... Dlatego tak waїna jest praca wychowawcza zmierzaj№ca do wytworzenia pozytywnej atmosfery w grupie..." (Filipczuk 1988, s. 190). Bardziej jawne i otwarte їycie grupy, pomoc w lepszym poznaniu siebie i sprawniejsza komunikacja miкdzy jej czіonkami, pogікbienie wraїliwoњci emocjonalnej i empatii, uczenie konstruktywnych sposobуw rozіadowania konfliktуw — to cele, ktуrych realizacja moїe uczyniж їycie w grupie nie miejscem destrukcji, co czкsto siк zdarza, ale miejscem osobowego rozwoju jej uczestnikуw (Gуrski 1986, s. 143-144). . .

Podkreњliж naleїy, iї praca z grup№ wedіug okreњlonego programu socjoterapeutycznego moїe stanowiж jedynie cenne uzupeіnienie codziennej, ukierunkowanej na podobne cele, ale realizowanej innymi metodami pracy wychowawczej w grupie. Jest rzecz№ powszechnie wiadom№, iї relacje w grupie wychowawczej dostarczaj№ jej uczestnikom wielu problemуw do rozwi№zania, powoduj№ dіugo- i krуtkotrwaіe konflikty i czкsto dodatkowo stymuluj№ i tak

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

199

na ogуі wysoki poziom napiкcia i agresji wњrуd czіonkуw grupy. Nauka sposobуw radzenia sobie z problemami, zapewnienie podstawowego poczucia bezpieczeсstwa fizycznego i psychicznego stwarzaj№ szansк uchronienia czіonkуw grupy przed dodatkow№ doz№ destrukcji w ich їyciu.

Zaіoїenia teoretyczne programu wynikaj№ z powszechnie znanych, podstawowych prawidіowoњci i zasad z zakresu psychologii ogуlnej i spoіecznej, opisywanych w:

— teorii hierarchii potrzeb i roli zaspokojenia potrzeb w їyciu czіowieka,

— teorii atrakcyjnoњci spoіecznej i zasad rz№dz№cych lubieniem i sympati№,

— teorii maіych grup spoіecznych i rozwi№zywania konfliktуw w maіych grupach,

— teorii dotycz№cych samoњwiadomoњci jednostki.

Zajкcia podzielone s№ na trzy etapy, ktуre jednak nie s№ wyraџnie oddzielone od siebie: ;

I — etap integracji grupy i budowania poczucia bezpieczeсstwa,

II — etap budowania pozytywnych relacji pomiкdzy czіonkami grupy i od-

najdywania cech wspуlnych w grupie, a zarazem odkrywania wіasnej indywidualnoњci, toїsamoњci i podmiotowoњci poprzez m.in. naukк rozpoznawania swoich emocji, podniesienie poczucia wіasnej wartoњci, podkreњlanie podmiotowoњci uczestnikуw etc.,

III — etap nauki korzystania ze swoich pozytywуw i zdolnoњci konstruktyw-

nego rozwi№zywania konfliktуw.

Жwiczenia do pierwszego etapu zajкж autorka staraіa siк tak dobraж, aby pokazaж uczestnikom, iї mimo codziennego przebywania razem wielu rzeczy jeszcze o sobie nie wiedz№, a mog№ one byж dla nich waїne i interesuj№ce. Rozwуj wiкzi grupowej oraz empatiк starano siк stymulowaж wprowadzaj№c жwiczenia ukierunkowane na to co wspуlne i podobne wњrуd uczestnikуw grupy. W№tek podobieсstwa i wspуlnoty naleїy rуwnieї moїliwie czкsto podkreњlaж przy omawianiu wszystkich жwiczeс zawartych w scenariuszu, zgodnie z prawidіowoњci№ wykryt№ przez psychologуw spoіecznych, iї sympatia i zachowania prospoіeczne buduje siк m.in. na podstawie poczucia podobieсstwa do innych (Cialdini 1996, s. 161).

Kolejne жwiczenia wprowadzaj№ uczestnikуw gікbiej w њwiat uczuж i zachowaс bкd№cych ich efektem oraz pozwalaj№ zobaczyж siebie jako czіonka grupy z poіoїeniem nacisku na poszukiwanie cech wspуlnych w grupie i cech pozytywnych dla jednostki i dla caіej grupy. Jest to waїne dla rozwoju њwiadomoњci indywidualnej i grupowej, a takїe dla budowania poczucia przynaleїnoњci do grupy i konsolidacji wiкzi grupowych.

Wedіug definicji, o grupie spoіecznej mуwimy wtedy, gdy miкdzy osobami istniej№ bezpoњrednie interakcje, gdy istnieje wspуlny cel, gdy w zbiorze osуb stanowi№cych grupк wystкpuj№ normy oraz struktura (Mika 1972, s. 171). Waїne jest zatem, aby uczestnicy zajкж okreњlili dla swojej grupy wychowawczej elementy wymienione w tej definicji. Wiкkszoњж zajкж w scenariuszu zawiera,

200

Elїbieta Potempska

poza жwiczeniami ruchowymi umoїliwiaj№cymi odreagowanie napiкж, gry i жwiczenia nastawione na odkrywanie poczucia wіasnej wartoњci. Jest to waїne, poniewaї, jak wiadomo, wiкkszoњж dzieci „placowkowych" cierpi na duїe braki w tym zakresie i podniesienie (nawet chwilowe) poczucia wіasnej wartoњci jest bardzo potrzebnym doњwiadczeniem korekcyjnym. Ponadto „dowartoњciowanie" zmienia stan emocjonalny dzieci z negatywnego (ktуry czкsto im towarzyszy) na pozytywny, zwiкksza motywacjк do korzystania z zajкж i przebywania ze sob№ nawzajem. Ostatnie dwa zajкcia poњwiкcone s№ na naukк rozpoznawania i rozwi№zywania konfliktуw w grupie (w bardzo ogуlnym zarysie).

Program zіoїony z dziewiкciu spotkaс jest stanowczo za krуtki, by osi№gn№ж i utrwaliж wszystkie wymienione w tym rozdziale cele. W tak krуtkim czasie moїna je jedynie uњwiadomiж dzieciom i przybliїyж rуїne sposoby ich realizacji. Ograniczenie programu do dziewiкciu spotkaс spowodowane byіo m.in. zgіaszanym przez wychowawcуw placowkowych zapotrzebowaniem na krуtkie i proste programy, ktуrych realizacja nie trwaіaby dіuїej niї 10 tygodni. Ponadto z doњwiadczenia wiadomo, їe kaїde spotkanie moїna rozbudowaж o sytuacje i problemy dziej№ce siк aktualnie w grupie lub zgіaszane przez uczestnikуw i scenariusz 9- lub 10-spotkaniowy zamienia siк czкsto w znacznie dіuїszy (dotyczy to szczegуlnie pracy z wychowankami placуwki ze wzglкdu na omawian№ wyїej specyfikк ich funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i spoіecznego). Proponowane dziewiкж zajкж naleїy zatem traktowaж jako gіуwn№ oњ (szkielet) programu. Kaїdy z podstawowych celуw realizowanych podczas zajкж — integracja grupy, poznanie siebie nawzajem i budowanie wzajemnej tolerancji i akceptacji, podniesienie poczucia wіasnej wartoњci, pogікbienie њwiadomoњci przeїywanych uczuж i relacji miкdzy uczuciami a zachowaniami, budowanie poczucia wspуlnoty grupowej, rozwуj empatii; nauka konstruktywnego rozwi№zywania konfliktуw — moїe i powinien byж rozbudowywany i realizowany tak dіugo, dopуki prowadz№cy nie bкdzie miaі przekonania, їe uczestnicy zdobyli okreњlone umiejкtnoњci i poszerzyli zakres swojej wiedzy i doњwiadczenia w danym obszarze. Trzeba takїe pamiкtaж, їe w rуїnych grupach przyjкte cele trzeba bкdzie realizowaж w rуїnym czasie, w zaleїnoњci od skіadu, potrzeb, moїliwoњci i rozwoju grupy. Dlatego teї w niektуrych punktach scenariusza autorka podaje wersje A i B proponowanego жwiczenia. Prowadz№cy wybiera jedn№ z nich, w zaleїnoњci od skіadu grupy i momentu jej rozwoju.

Wskazуwki metodyczne dotycz№ce konstruowania i prowadzenia zajкж

Istnieje kilka waїnych wskazуwek, ktуre, jak wykazaіa dotychczasowa praktyka, powinny byж uwzglкdnione przy konstruowaniu scenariuszy zajкж socjoterapeutycznych dla dzieci i mіodzieїy bкd№cych wychowankami pіaco-

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

201

wek opieki caіodobowej. Wiкkszoњж tych dzieci to dzieci nadpobudliwe, z tendencjami do agresywnych zachowaс, posіuguj№ce siк ograniczonym kodem jкzykowym, ze sіabo rozbudzonymi potrzebami poznawczymi i ubogim repertuarem doњwiadczeс spoіecznych (zazwyczaj doњж jednorodnych). Konstruuj№c scenariusz naleїy wiкc uwzglкdniж:

— dobуr szczegуlnie atrakcyjnych gier i zabaw na pocz№tku zajкж, z uwzglкdnieniem zabaw ruchowych, ktуre bкd№ miaіy za zadanie umoїliwienie odreagowania napiкж oraz zachкcenie uczestnikуw do udziaіu w zajкciach,

— gry i zabawy o charakterze ruchowym jako elementy rozіadowuj№ce napiкcie i kanalizuj№ce agresjк,

— maksymalnie proste i precyzyjne instrukcje poprzedzaj№ce kaїd№ grк lub жwiczenie, ze wzglкdu na wystкpuj№ce u wychowankуw trudnoњci w koncentracji uwagi oraz braki pojкciowe,

— naukк nowych umiejкtnoњci spoіecznych i zachowaс za pomoc№ jak najwiкkszej liczby konkretnych przedmiotуw, jak np. kartony, piіki, sznurki, zabawki, plansze, tkaniny etc.; jest to waїne szczegуlnie na pocz№tku zajкж, gdyї pozwala skupiж uwagк dzieci oraz zainteresowaж je tematem zajкж. Planuj№c жwiczenia ukierunkowane na rozwуj konkretnej umiejкtnoњci

spoіecznej lub poznanie nowego tematu naleїy w zaleїnoњci od zіoїonoњci zagadnienia podzieliж je na etapy, tak by byіy іatwiejsze do przyswojenia, np. „burza mуzgуw" na dany temat, konstruowanie w grupach szczegуіowych pomysіуw i propozycji, podzielenie siк pomysіami miкdzy sob№, podsumowanie prowadz№cego (w tym ew. wyjaњnienie pojкж), zabawa ukazuj№ca dany temat czy umiejкtnoњж w praktyce.

Druga grupa wskazуwek dotyczy takich zachowaс prowadz№cego, ktуre mog№ uіatwiж mu efektywne przeprowadzenie zajкж. Naleї№ do nich:

— aktywny, energiczny, mobilizuj№cy do dziaіania styl prowadzenia grupy przez prowadz№cego (dostosowany do poziomu energii, ktуry w grupach „placуwkowych" jest zazwyczaj bardzo wysoki),

— umiejкtne i, o ile jest to moїliwe, czкste wі№czanie humoru i dowcipu, co znakomicie pomaga rozіadowaж drobne spiкcia miкdzy czіonkami grupy, a takїe zwiкkszyж ogуln№ tolerancjк na siebie nawzajem,

— powolne i systematyczne uczenie grupy korzystania z przywilejуw demokracji, np. samodzielne podejmowanie decyzji, udzielanie informacji zwrotnych. Zbyt szybkie udzielenie grupie takich przywilejуw moїe doprowadziж do niezrozumienia sytuacji przez grupк i wykorzystania jej w sposуb destrukcyjny (Potempska 1993, s. 136),

— pilne czuwanie nad poziomem bezpieczeсstwa w grupie, zarуwno fizycznego (dzieci nadpobudliwe іatwo atakuj№ siк wzajemnie) jak i psychicznego (norm№ wњrуd wychowankуw placуwek s№ ataki sіowne i dokuczanie sobie nawzajem). Wskazanie to і№czy siк z zasad№, podawan№ uczestnikom na pocz№tku zajкж, nieuїywania wobec siebie agresji ani fizycznej, ani psychicznej; przestrzeganie tej zasady naleїy bezwzglкdnie egzekwowaж,

202

Elїbieta Potempska

unikanie przez prowadz№cego zachowaс przypominaj№cych zachowania „nauczycielskie": strofowania, wielokrotnego zwracania uwagi, oceniania w obecnoњci grupy itp. Takie reakcje naleїy raczej zast№piж odwrуceniem uwagi, їartem, uїyciem dotyku (np. przytrzymaniem za rкkк), informacj№ zwrotn№, odwoіaniem siк do norm grupowych lub do opinii grupy na dany temat.

Scenariusze zajкж

ZAJКCIA I. •''.....'' "•"•' ' ' > '

Cele:

— poznanie siк uczestnikуw ze sob№ nawzajem i z prowadz№cym zajкcia,

— zawarcie wstкpnego kontraktu,

— rozwуj poczucia bezpieczeсstwa w grupie — integracja grupy.

1. Przedstawienie siк prowadz№cych zajкcia wraz z podaniem krуtkiej informacji o celu zajкж. Informujemy, їe celem zajкж jest lepsze wzajemne poznanie siк uczestnikуw, poznanie swoich mocnych stron, nauczenie siк rуїnych sposobуw bycia razem w grupie, radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, jakie siк w grupie pojawiaj№, oraz wspуlna zabawa. Pytamy uczestnikуw, czy chc№ uczestniczyж w takich zajкciach.

2. Przedstawienie siк za pomoc№ imion — kaїdy nastкpny powtarza imiк swoje i poprzednikуw.

3. Przedstawienie siк przy pomocy kікbka weіny lub sznurka: mуwiк swoje imiк, gdzie mieszkam oraz co lubiк, a czego nie lubiк w ludziach (prowadz№cy zaczyna jako pierwszy).

4. Zabawa „Wszyscy, ktуrzy". Prowadz№cy mуwi hasіo, np. „wszyscy, ktуrzy lubi№ jabіka — zamieniaj№ siк miejscami". Na hasіo ci, ktуrych dotyczy to stwierdzenie, zamieniaj№ siк miejscami. Ten, kto podawaі hasіo, szuka dla siebie miejsca. Jedna osoba zostaje na њrodku, gdyї krzeseі (miejsc) jest o jedno za maіo. Z kolei ta osoba podaje nastкpne hasіo zaczynaj№ce siк „wszyscy, ktуrzy..." itd. ,

5. Prowadz№cy zajкcia podaje ogуlne normy, ktуre maj№ obowi№zywaж na zajкciach. S№ one wypisane na tablicy:

— To, co siк tu dzieje, pozostanie miкdzy nami.

— Na zajкciach nie atakujemy siк nawzajem fizycznie ani psychicznie (nie obraїamy siк, nie uїywamy wulgarnych sіуw).

— Jeњli coњ nam siк nie podoba — chcemy wyjњж lub zmieniж zabawк — mуwimy o tym gіoњno.

6. Rozdajemy kolorowe karteczki i kaїdy uczestnik pisze na nich:

— ulubiony kolor,

— ulubion№ potrawк, c

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

203

— ulubione zajкcie,

— miejsce, w ktуrym chciaіby siк teraz znaleџж.

Przypinamy karteczki i przez parк minut podchodzimy do siebie odczytuj№c je, ewentualnie czytaj№c je gіoњno, w krкgu.

7. Kaїdy uczestnik przedstawia pantomimiczne, co potrafi robiж dobrze (np. jeџdziж na rowerze) — inni zgaduj№, co przedstawiaі. Aktora nagradzamy brawami. Jeњli grupa nie zgadnie, przedstawiaj№cy mуwi, co przedstawiaі, i jeњli chce — pokazuje dalej.

8. Poїegnanie — kr№g. Wszyscy wstaj№ i puszczaj№ „pr№d" (uњcisk dіoni niewidoczny dla innych), ktуry musi dojњж z powrotem do osoby, ktуra „pr№d" puњciіa. '

ZAJКCIA II.

Cele:

— wzajemne poznanie siк,

— wzrost poczucia bezpieczeсstwa — integracja grupy,

— rozwуj empatii,

— dostarczenie wiedzy (informacji) na temat uczuж, jakie przeїywaj№ ludzie.

1. Powitanie — „pr№d". Zabawa „Zgadnij zasadк" (patrz s. 139, 4):

a) wywiad grupowy — osoba stoj№ca na њrodku odpowiada na pytania grupy. Prowadz№cy zaczyna jako pierwszy. Istnieje moїliwoњж odmуwienia odpowiedzi na pytanie,

b) zabawa pt. „Autografy". Rozdajemy uczestnikom przygotowane kartki z opiniami na ich temat. Uczestnicy, podchodz№c do siebie, zbieraj№ podpisy pod stwierdzeniami, ktуre s№ wspуlne dla nich i dla innych (inni podpisuj№ siк pod zdaniem, ktуre dotyczy takїe ich). Najpierw podkreњlaj№ zdania, ktуre charakteryzuj№ ich samych.

2. Zabawa „Tunel oczu i r№k". Uczestnicy dziel№ siк na dwie grupy, ktуre staj№ naprzeciwko siebie tworz№c szpaler z rкkoma na barkach. Kaїdy po kolei przechodzi przez szpaler. Nastкpnie kaїdy przechodzi przez rozsuniкty szpaler i jest odprowadzany wzrokiem od pocz№tku do koсca. Omуwienie: jak siк czuli w obu sytuacjach. Zwrуcenie uwagi na wspуlnotк odczuж i przyczyny takich odczuж.

3. „Co ludzie czuj№". Odczytujemy z kartek lub podajemy z pamiкci kilka przykіadуw sytuacji, w ktуrych wyraџnie zarysowuj№ siк emocje. Prosimy grupк o podanie nazw tych emocji. Nastкpnie wypisujemy na kartonie nazwy emocji, ktуre mog№ przeїywaж ludzie, dziel№c je na pozytywne i negatywne. Odrуїniamy emocje od stanуw, myњli, czynnoњci itp.

4. Kaїdy z uczestnikуw wybiera jedn№ emocjк z listy i pokazuje j№ pantomimicznie — grupa zgaduje, co pokazaі. Nastкpna osoba musi wybraж inn№ emocjк.

5. Poїegnanie — „pr№d".

204

Elїbieta Potempska

ZAJКCIA III. .

Cele: , ,, ,„

— cd. integracji grupy, ••••'-,

— cd. zdobywania wiedzy o uczuciach,

— poszerzanie wiedzy o uczuciach i sposobach ich wyraїania (werbalnym i niewerbalnym),

-— uњwiadomienie rуїnicy miкdzy tym, co wyobraїamy sobie na temat cudzych zachowaс i ich intencji, a tym, co one rzeczywiњcie oznaczaj№.

1. Powitanie — „pr№d". ? ^ <

2. Zabawa w „punkty", (patrz s. 137, 5).

3. Zabawa pt.: „Zabуjca". Siadamy w krкgu, losujemy kartki, z ktуrych jedna wyznacza „zabуjcк". Zabуjca zabija poprzez mrugniкcie okiem do uczestnika. Ten pada zabity. Reszta obserwuje i prуbuje odkryж, kto jest zabуjc№.

4. Przypominamy listк emocji. Uczestnicy dziel№ siк na pary. W parze jeden jest rzeџbiarzem, a drugi modelem. Kaїdy rzeџbiarz (na pocz№tku wybieramy np. trzy pary) rzeџbi jak№њ emocjк uїywaj№c modela. Reszta odgaduje, co to za emocja. Jeњli nikt nie zgadnie, rzeџbi drug№ z pomoc№ prowadz№cego. Model biernie poddaje siк rzeџbiarzowi. Naleїy uwaїaж na fizyczne bezpieczeсstwo modeli!

Nastкpuje wymiana — kaїdy z uczestnikуw powinien byж i rzeџbiarzem, i modelem. Omуwienie: co czuli w kaїdej z rуl? Czy іatwo jest pokazaж emocje? Ktуre іatwo, a ktуre trudno i dlaczego?

5. Kaїdy z uczestnikуw ma za zadanie za pomoc№ sіowa „ryba" oddaж jakieњ uczucie:

a) oddanie uczucia tylko sіowem,

b) oddanie uczucia sіowem i gestem,

c) oddanie uczucia tylko gestem.

Omawiamy, podaj№c informacje na temat przekazu werbalnego i niewerbalnego oraz ich roli w naszym їyciu codziennym.

6. Wybieramy chкtnych do zabawy. Kaїdy z nich wychodzi z sali, po czym wraca i wykonuje wobec kogoњ (lub caіej grupy) gesty i ruchy, ktуre zachкcaіyby do czegoњ. Grupa odgaduje, czego on chce, ewentualnie co czuje i co myњli. Prowadz№cy pomaga w odgadywaniu. Omуwienie — rozrуїnianie zachowaс od intencji, uczuж i myњli.

7. Zakoсczenie — „pr№d".

ZAJКCIA IV.

Cele:

— cd. integracji grupy,

— rozwуj empatii w grupie poprzez zauwaїanie podobieсstw miкdzy uczestnikami,

— podnoszenie poczucia wіasnej wartoњci,

— poszerzanie wiedzy o uczuciach, ich podіoїu i konsekwencjach.

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

205

1. Powitanie — „pr№d".

2. Zabawa ruchowa, np. wstкpowanie do koіa i wystкpowanie z niego.

3. „Rybacy i rybki" — jedna czкњж grupy tworzy sieж іapi№c siк za rкce, a druga usiіuje przedrzeж siк przez ni№. „Sieж" trzyma siк za rкce i stara siк nie przepuњciж „Rybek".

4. Przygotowujemy kratki z imionami wszystkich uczestnikуw i podajemy instrukcjк, їe teraz poњlemy te kartki w obieg, by kaїdy mуgі wpisaж po jednym pozytywnym zdaniu na temat kaїdego uczestnika. Moїna podaж przykіady takich zdaс lub ich pocz№tek, np. lubiк w tobie..., podoba mi siк, gdy... itp. Kartki po kaїdym wpisie zwijamy w harmonijkк, їeby kolejna osoba nie sugerowaіa siк wpisem poprzedniej. Na koniec kaїdy otrzymuje kartkк ze swoim imieniem i wpisami. Kto ma ochotк, moїe odczytaж treњж swojej kartki lub podzieliж siк wraїeniami (odczuciami). Podkreњlamy, їe kaїdy ma swoje mocne strony.

5. Zabawa w marzenia. Prosimy uczestnikуw o zamkniкcie oczu i kaїdy ma wyobraziж sobie, o co poprosiіby zіot№ rybkк, gdyby nagle mogіa ona speіniж jego dwa їyczenia. Instrukcja: zamknijcie oczy i wyobraџcie sobie, їe za chwilк przyjdzie do was prawdziwa zіota rybka. Moїe ona speіniж tylko dwa wasze marzenia. Pomyњlcie, o co poprosilibyњcie. Kaїdy uczestnik (zaczynamy od prowadz№cych) wypowiada gіoњno swoje їyczenia. Jeњli ktoњ nie chce, nie zmuszamy, ale zachкcamy, by podzieliі siк chociaї jednym marzeniem. W omуwieniu podkreњlamy wspуlne w№tki, ktуre pojawiіy siк w marzeniach uczestnikуw zajкж. Moїemy na koniec poukіadaж marzenia w 3 grupy, np. praca — szkoіa, їycie osobiste, dobra ogуlne (np. sprawiedliwoњж).

6. Przypominamy nazwy uczuж (najlepiej, gdy lista uczuж jest wywieszona w sali podczas zajкж) i rozdajemy uczestnikom kartki z rozpoczкtymi zdaniami, np.:

— Czujк zіoњж, gdy......... (co siк dzieje, co sobie wyobraїam?)

— Czujк radoњж, zadowolenie, gdy......... .,

— Czujк smutek, rozpacz, gdy..........

— Czujк szacunek, podziw, gdy .........

— Czujк strach, lкk, gdy......... ,

— Czujк wstyd, gdy......... ,

Dzieci maj№ za zadanie uzupeіniж nie dokoсczone zdania, nastкpnie odczytujemy swoje kartki i zastanawiamy siк w grupie, kiedy, w jakich sytuacjach ludzie przeїywaj№ najczкњciej spotykane uczucia, np.:

a) zіoњж, gniew,

b) radoњж, zadowolenie,

c) smutek, rozpacz,

d) szacunek, podziw,

e) strach, lкk,

f) wstyd.

206

Elїbieta Potempska

Uogуlniamy te sytuacje, np. strach, lкk — gdy coњ nam zagraїa, gdy moїe staж siк nam coњ zіego. Nastкpnie zastanawiamy siк, co najczкњciej mamy ochotк wtedy robiж (i co ludzie robi№) w takich sytuacjach.

7. Grupa wspуlnie wypeіnia tabelkк:

Co przeїywam? UCZUCIA Co wtedy robiк? ZACHOWANIE Co chcк osi№gn№ж? CO MI TO DAJE? Czy mogк to osi№gn№ж inaczej? ZACHOWANIA

gniew, zіoњж krzyczк na kogoњ rozіadowanie napiкcia pobiegaж, waln№ж w poduchк

W omуwieniu tego жwiczenia podkreњlamy wpіyw uczuж na nasze postкpowanie i powi№zanie naszych zachowaс z postкpowaniem wobec nas innych ludzi. Rysujemy na tablicy schemat:

uczucia Pawіa

zachowanie Pawіa

zachowanie Piotra

uczucia Piotra

8. Poїegnanie — „pr№d". Zadajemy do domu zadanie pt. „Tajemniczy przyjaciel". Kaїdy uczestnik losuje nazwisko drugiego i ma przez tydzieс robiж mu „ciche przyjemnoњci" (przynajmniej raz dziennie).

ZAJКCIA V. ...... ....... ; . .. ;.... . .... . ...

Cele: ' ''' '" "" '"'" ''

— ci№g dalszy integracji grupy i wzmocnienie poczucia bezpieczeсstwa w grupie,

— praca nad rozwojem empatii wњrуd czіonkуw grupy,

— lepsze poznanie siк wzajemne oraz wzrost poczucia wіasnej wartoњci,

— kontynuacja zdobywania wiedzy o uczuciach, ich powi№zaniu z zachowaniem czіowieka i konsekwencjach st№d pіyn№cych.

1. Powitanie — „pr№d".

2. Omуwienie zadania domowego — jak siк udaіa zabawa pt. „Tajemniczy przyjaciel". Komu siк nie udaіo i dlaczego? Wszyscy dziel№ siк swoimi uczuciami i refleksjami z ubiegіego tygodnia. „Przyjaciele" ujawniaj№ siк wobec tych, ktуrym robili przyjemnoњci. Zwrуcenie szczegуlnej uwagi na osoby, ktуrym zabawa nie udaіa siк, omуwienie przyczyn, wybranie kolejnych „tajemniczych przyjaciуі" dla tych osуb.

3. Zabawa ruchowa „Supeі" (patrz s. 101, 6).

4. „Zabawy z dzieciсstwa". Prosimy, aby wszyscy zamknкli oczy i przypomnieli sobie, w co lubili siк najbardziej bawiж w dzieciсstwie. Proponujemy cofn№ж siк w czasie jak najdalej i przypomnieж sobie rodzaje ulubionych zabaw, ich miejsca, przedmioty, ludzi, ktуrzy nam towarzyszyli, zapachy itd.

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

207

Wersja A. Nastкpnie, po otwarciu oczu, uczestnicy dobieraj№ siк w pary z osobami, ktуre maіo znaj№, i opowiadaj№ sobie po kolei swoje wspomnienia.

Wersja B. Ewentualnie organizujemy 2, 3 kуіka (w kaїdym musi byж ktoњ z prowadz№cych) i opowiadamy w kуіkach jw.

Po powrocie do krкgu organizujemy „Konferencjк prasow№". Prowadz№cy jako dziennikarz zadaje pytania osobom z pary lub grupki o ulubione zabawy ich partnera. (Przy podawaniu instrukcji do zabawy zwracamy uwagк, aby uczestnicy starali siк zapamiкtaж, co mуwi partner.) W omуwieniu podkreњlamy wszystko, co byіo wspуlne w ich zabawach. Omawiamy takїe wymienione przez dzieci zabawy niezbyt eleganckie czy nawet niedozwolone, kwituj№c to їartem lub odpowiednim komentarzem. Nie dopuszczamy do opowiadania

0 zabawach okrutnych.

5. Prowadz№cy kіadzie w њrodku krкgu koszyk z wіoїonymi doс karteczkami. Na kaїdej z nich jest krуtka charakterystyka uczestnika przygotowana przez prowadz№cych z wychowawcami lub teї przez samych wychowawcуw. Po kolei losujemy karteczki, a chіopcy zgaduj№, o kim mowa. Charakterystyki musz№ byж utrzymane w tonie pozytywnym.

6. Zabawa ruchowa — wspуlne wstawanie i siadanie z rкkami zaplecionymi pod pachami s№siadуw. Nastкpnie po kilku sprawnych wstawaniach

1 siadaniach siadamy w krкgu (rкce dalej zaplecione) i staramy siк maksymalnie zacieњniж kr№g. Prowadz№cy moїe obrysowaж kred№ kуіko, jakie powstaіo przy maksymalnym њciњniкciu siк uczestnikуw. Jeїeli uczestnicy maj№ ochotк na dalsz№ zabawк, proponujemy zbiуrkк caіej grupy na rozіoїonej gazecie (wszyscy musz№ siк zmieњciж).

7. Turlanie do siebie piіeczki tenisowej po rozіoїonym i trzymanym przez wszystkich uczestnikуw obrusie, ze sіowami skierowanymi do okreњlonej osoby: dajк (darowujк) Ci.........(uњmiech, sympatiк, przyjaџс,

wybaczenie itp.). Musi to byж rzecz niematerialna. Zabawк poprzedzamy „burz№ mуzgуw", co ludzie mog№ sobie daж niematerialnego.

8. Poїegnanie — „pr№d".

ZAJКCIA VI.

Cele:

— integracja grupy cd.,

— podniesienie poczucia wіasnej wartoњci wњrуd uczestnikуw,

— diagnoza struktury grupowej: rуl i pozycji uczestnikуw grupy oraz relacji emocjonalno-spoіecznych miкdzy nimi.

1. Powitanie — „pr№d".

2. „Dіonie" — kaїdy z uczestnikуw obrysowuje swoj№ dіoс, a nastкpnie podchodzi z tym rysunkiem do kaїdego. Uczestnicy maj№ za zadanie wpisaж rсu w ten rysunek jedn№ pozytywn№ cechк, jak№ tamten wedіug niego posiada. Na koniec tego жwiczenia kaїdy (o ile chce) odczytuje swoje pozytywne ce-

208

Elїbieta Potempska

chy. Moїemy rуwnieї zrobiж listк cech pozytywnych, najczкњciej wystкpuj№cych w tej grupie. Zostawiamy uczestnikom kartki.

3. Zabawa pt. „Bezludna wyspa". Prosimy uczestnikуw, aby wyobrazili sobie, їe s№ rozbitkami na bezludnej wyspie i musz№ sobie uіoїyж na niej їycie. Na жwiczenie to przeznaczamy okoіo 20 minut, nie daj№c szczegуіowej instrukcji, po to, by zaobserwowaж samodzieln№ aktywnoњж uczestnikуw grupy, strukturк grupy, role w grupie itp. Nastкpnie omawiamy zabawк pytaj№c uczestnikуw, jak siк podczas niej czuli, jaka byіa ich rola, co osi№gnкli jako grupa na koniec zabawy i dziкki czemu. Dzielimy siк spostrzeїeniami o ich zachowaniach w grupie i funkcjonowaniu grupy jako caіoњci.

4. Socjogram grupowy. Rozdajemy kartki z rysunkami ludzikуw siedz№cych na drzewie. Prosimy kaїdego, aby umieњciі siebie w odpowiadaj№cym mu miejscu na rysunku. Nastкpnie wspуlnie umieszczamy kaїdego na osobnym rysunku dla caіej grupy i omawiamy, jak№ stanowi№ grupк (spуjn№ czy rozbit№, podzielon№ na podgrupy — jakie? czy nie, z „outsiderami" czy bez itp.). Jeїeli znajd№ siк w grupie osoby zupeіnie odizolowane, pytamy je, jak siк czuj№ w tej grupie i zachкcamy delikatnie, aby ujawniіy swoje їale i pretensje do kolegуw. Jeїeli zajdzie taka potrzeba — robimy sesjк informacji zwrotnych do i od tych osуb, tak aby poczuіy siк zauwaїone i mogіy odreagowaж napiкcie. Jeњli „outsiderzy" nie chc№ rozmawiaж z grup№ — nie zmuszamy ich do tego. Na koniec zajкж podajemy uproszczon№ definicjк grupy i zastanawiamy siк wspуlnie, czy s№ grup№ wedіug tej definicji lub co musz№ zrobiж, by ni№ zostaж („burza mуzgуw").

5. Zabawa ruchowa „Indiaсskie znaki" (patrz s. 139, 4).

6. Poїegnanie — „pr№d".

ZAJКCIA VII.

Cele:

— cd. pogікbionej integracji grupy, wzajemnego poznawania siebie jako jednostki i jako czіonka grupy,

— uњwiadomienie rуl, pozycji i emocjonalnych wiкzi pomiкdzy czіonkami grupy, z naciskiem na uwypuklenie tego, co jest wspуlne i pozytywne w grupie.

1. Powitanie — „pr№d".

2. Rzeџby grupowe — prosimy ochotnika o ustawienie tzw. rzeџby grupy (moїe to zrobiж prowadz№cy lub wychowawca grupy, jeњli nikt siк nie zgіasza), czyli ustawienie uczestnikуw grupy w taki sposуb, jak ich widzi „rzeџbi№cy" (ich relacje, pozycje, zwi№zki, przyjaџnie, antypatie itp.). Moїe nadawaж nazwy poszczegуlnym fragmentom rzeџby albo caіej rzeџbie. Prosimy kilka osуb z grupy o wykonanie swoich rzeџb grupowych i nadanie im nazw. W omуwieniu podkreњlamy podobne widzenie pewnych spraw przez uczestnikуw grupy. O ile okaїe siк to moїliwe, porуwnujemy na bieї№co percepcjк grupy przez autorуw rzeџb oraz przez samych jej uczestnikуw.

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

209

3. Prosimy, by grupa podzieliіa siк na podgrupki, w jakich funkcjonuj№, albo sami ich dzielimy i prosimy, by kaїda podgrupa ustaliіa, jakie ma wspуlne cechy (z nastawieniem na pozytywne lub uїyteczne dla innych). Nastкpnie wpisujemy te cechy do narysowanego na kartonie kwiatu (kaїda grupa zapisuje jeden pіatek), a nastкpnie znajdujemy wspуlne cechy grupy jako caіoњci i wpisujemy je do њrodka kwiatu.

4. Podgrupy s№ proszone o przekazanie innym swoich cech charakterystycznych, ktуre odrуїniaj№ je od innych. Prosimy, by kaїda podgrupa zareklamowaіa siк innym, tzn. wymyњliіa i przekazaіa, co jest w niej takiego, czym moїe przyci№gn№ж innych. Pozostali uczestnicy mog№ nagradzaж brawami pomysі, ktуry najbardziej im siк podoba. Kaїda podgrupa wybiera dla siebie po jednej propozycji, ktуra im siк najbardziej podobaіa. Nastкpnie zastanawiaj№ siк i przekazuj№ innym podgrupom, co mog№ dla nich zrobiж takiego, co sprawiіoby im najwiкksz№ przyjemnoњж. Wspуlnie podgrupy weryfikuj№ pomysіy i kaїda z nich wybiera to, co chce dostaж od innej. Realizuj№ pomysіy obdarowywania siebie nawzajem w trakcie zajкж lub poza nimi.

5. Kaїdy uczestnik ma za zadanie wypisaж cechy dobrej grupy po jednej stronie kartki oraz cechy ich obecnej grupy — po drugiej stronie kartki. Nastкpnie zbieramy kartki (anonimowe), w przerwie podsumowujemy to, co napisali i omawiamy to wszystko razem z nimi: „Jak№ grupк chcielibyњmy mieж i czy moїemy siк ni№ staж?".

6. Zabawa ruchowa „Zdobywanie k№ta". K№t jest broniony przez kilka osуb z jednej druїyny lub caі№ druїynк trzymaj№c№ siк za rкce. Zdobywa go jedna osoba. Јaсcuch r№k raz rozerwany nie moїe siк zі№czyж. Gdy jedna osoba zdobкdzie k№t (ma na to 2 minuty) — prуbuj№ kolejne osoby z druїyny przeciwnej, aї sprуbuj№ wszyscy (druїyny musz№ byж rуwne). Zwyciкїa ta druїyna, z ktуrej wiкcej osуb zdobyіo k№t przeciwnika.

7. Poїegnanie — „pr№d".

ZAJКCIA VIII.

Cele:

— zdobycie umiejкtnoњci analizy sytuacji konfliktowej (wyodrкbnienie potrzeb, uczuж i zachowaс),

— nauka wyraїania uczuж i potrzeb w takich sytuacjach,

— poznanie schematu rozwi№zywania konfliktуw oraz жwiczenie tej umiejкtnoњci.

1. Powitanie — „pr№d".

2. Zabawa „Rywalizacja oczami". Uczestnicy dziel№ siк na pary, ktуre rywalizuj№ za pomoc№ oczu. Przegrywa ten, kto pierwszy mrugnie. Bawimy siк, aї zostanie ostatnia para, i wskazujemy zwyciкzcк.

3. Rozdajemy kaїdej parze po jednej kartce z opisem sytuacji trudnej (konfliktowej), np. „Maciek wchodzi do klasy, a jego krzesіo, ktуre byіo podpisane, zabraі Wojtek i na nim siedzi. Maciek podchodzi i ї№da oddania

210

Elїbieta Potempska

krzesіa. Wojtek odmawia, wywi№zuje siк bуjka." Uczestnicy w parach dziel№ siк na osoby X i osoby Y. Kaїda z tych osуb oddaje uczucia bohaterуw historyjki wedіug schematu:

„Czujк, kiedy Ty............, poniewaї............i chciaіbym

............np. „ja, Maciek, czujк zіoњж, gdy widzк, їe Ty bierzesz moje

krzesіo, poniewaї ono jest moje i chciaіbym, їebyњ mi je oddaі" lub „Ja, Wojtek, czujк strach, kiedy Ty podchodzisz do mnie, poniewaї chcк zatrzymaж Twoje krzesіo i chciaіbym, їebyњ mi je zostawiі."

Dzielimy siк gіoњno z caі№ grup№ swoimi tekstami, ewentualnie grupa koryguje je. Wymaga to na ogуі dіuїszej analizy, opisуw sytuacji i odczuж bohaterуw i dlatego moїna to жwiczenie rozіoїyж w czasie.

4. Spoњrуd rozdanych historyjek wybieramy jedn№, ktуr№ analizujemy z grup№ wedіug schematu rozwi№zywania sytuacji konfliktowej, np.:

Czego chce Maciek — (potrzeba) — odebraж swoje krzesіo.

Co czuje Maciek — zіoњж.

Co robi Maciek — bije Wojtka.

Czego chce Wojtek — (potrzeba) — zabraж krzesіo.

Co czuje Wojtek — strach, zіoњж, poczucie winy (wstyd).

Co robi Wojtek — bije siк z Maжkiem.

a) Z kilku historyjek wyodrкbniamy potrzeby stron bкd№cych w konflikcie — oddzielne i wspуlne wedіug schematu:

Potrzeba X-a Wspуlne potrzeby Potrzeba Y-a

X chce mieж na czym siedzieж X chce jechaж na biwak obaj chc№ mieж na czym siedzieж lub oboje chc№ dla siebie dobrze Y chce mieж na czym siedzieж mama nie chce martwiж siк o niego

b) Jeњli okaїe siк, їe trudno jest znaleџж wspуln№ potrzebк, ktуra stanowiіaby podstawк do szukania rozwi№zania konfliktu, zastanawiamy siк w grupie, co strac№ obie strony nie rozwi№zuj№c konfliktu, np.:

— pokіуc№ siк,

— zerw№ kontakty,

— bкdzie im smutno,

— bкd№ za sob№ tкskniіy,

— їadna z nich nie otrzyma tego, czego chce,

— zostan№ ukarane (lub jedna z nich),

— konflikt rozszerzy siк na grupк,

— bкd№ siк baж siebie nawzajem itp.

Pomysіy zapisujemy na tablicy lub duїej kartce.

c) Wspуlnie zastanawiamy siк nad moїliwymi rozwi№zaniami sytuacji, ktуre zaspokoiіyby wspуlne potrzeby.

d) Oceniamy rozwi№zania i wybieramy jedno z nich — uznane przez grupк za najlepsze.

"Nasza grupa" — program terapeutyczny

211

e) Spisujemy umowк co do realizacji tego rozwi№zania i zamykamy mediacjк.

5. Zabawa ruchowa „Kуіko i krzyїyk". Grupa dzieli siк na dwa zespoіy: kуіka i krzyїyki. Na hasіo osoby z obu zespoіуw zajmuj№ miejsca na krzesіach ustawionych tak, jak do gry planszowej w „Kуіko i krzyїyk". Gramy, dopуki ktуraњ z druїyn nie wygra. Zabawк moїna powtуrzyж.

6. Poїegnanie — „pr№d".

ZAJКCIA IX. . ••..; v : - -• •-'• •••'•' .• ••"• • ••••'

Cele: .-.•• •,." •-.•,-• •-, ••• .:.•' • ' ;; - - ' '^-< : : - •

— utrwalenie poczucia wіasnej wartoњci wњrуd uczestnikуw grupy,

— utrwalenie umiejкtnoњci rozwi№zywania sytuacji konfliktowej,

— utrwalenie poczucia wspуlnoty i solidarnoњci grupowej.

1. Powitanie — „pr№d".

2. „Mocne strony" — prowadz№cy rozdaje kaїdemu uczestnikowi kartki z krуtkim opisem jego mocnych stron. Zachкcamy uczestnikуw do przeczytania na gіos w grupie swoich charakterystyk. Nastкpnie prosimy uczestnikуw o napisanie na kartkach przynajmniej jednej mocnej strony dla wychowawcy grupy i prowadz№cego (-cych). Zbieramy te kartki i dzielimy siк ich treњci№ (o ile chcemy).

3. Rysunki zwierz№t — rozdajemy uczestnikom kartki, na ktуrych maj№ narysowaж siebie jako zwierzкta. Nastкpnie zbieramy kartki, skіadamy je (nie mog№ byж podpisane) i losujemy po jednej. Uczestnicy podaj№ wszystkie cechy charakterystyczne dla tego zwierzкcia (lub tylko cechy pozytywne), a w koсcu dowiaduj№ siк, kto to zwierzк narysowaі. Sprawdzamy, czy nasze wnioski na podstawie rysunku s№ zgodne z tym, jak postrzegamy danego kolegк.

4. Proponujemy kolejn№ analizк sytuacji konfliktowej, najlepiej takiej, ktуra realnie istnieje w grupie. Moїemy wybraж teї jednego uczestnika, ktуry bкdzie z nami prowadziі mediacjк. Jeїeli nie ma propozycji dotycz№cych spraw w grupie — czytamy historyjkк, w ktуrej opisana jest sytuacja konfliktowa i j№ analizujemy. Historyjki takie moїna czerpaж np. ze scenariuszy programуw profilaktycznych „Zanim sprуbujesz", „Elementarz". Nastкpnie analizujemy i rozwi№zujemy sytuacjк konfliktow№ wedіug schematu:

a) zdefiniowanie potrzeb, uczuж i zachowaс bohaterуw historyjki,

b) co osi№gnкli — jaki jest wynik obecnego rozwi№zania,

c) co moїna by zrobiж, їeby rozwi№zaж konflikt zaspokajaj№c potrzeby obu stron,

d) wymyњlamy w grupie moїliwe rozwi№zania — wypisujemy je na tablicy lub kartonie,

e) zastanawiamy siк, ktуre z proponowanych rozwi№zaс jest najlepsze i wybieramy je jako rozwi№zanie konfliktu. Jeїeli byіa odgrywana scenka — pytamy zainteresowane strony, ktуre rozwi№zanie najbardziej im odpowiada.

.".f

212

Elїbieta Potempska

5. Wspуlnie z grup№ wymyњlamy propozycjк jakiegoњ wspуlnego dziaіania grupowego, np. zrobienie totemu grupy lub stworzenie za pomoc№ rуїnych technik portretu naszej grupy. Realizujemy to zadanie utwierdzaj№c w uczestnikach poczucie wspуlnoty grupowej.

6. Poїegnanie — kaїdy z uczestnikуw grupy dzieli siк na koniec swoimi wraїeniami z zajкж. Moїemy rуwnieї zaproponowaж formuік, їe kaїdy uczestnik zajкж siada na њrodku i otrzymuje informacje zwrotne, jak byі spostrzegany podczas tych zajкж, z naciskiem na informacje pozytywne. Nastкpnie przypominamy, їe mog№ teraz wykorzystaж swoje umiejкtnoњci rozwi№zywania konfliktуw w їyciu codziennym ich grupy lub w innych grupach (np. w rodzinie).

7. Poїegnanie — „pr№d", a nastкpnie kaїdy podchodzi do kaїdego i їegna siк z nim, jak chce. •-.;-

Podsumowanie

Dziкki programom o charakterze socjoterapeutycznym istnieje moїliwoњж stworzenia wychowankom placуwek korekcyjnych — pozytywnych doњwiadczeс o charakterze spoіecznym, ktуre bкd№ peіniіy rolк kompensacyjn№ w stosunku do ich doњwiadczeс negatywnych. Wydaje siк, їe cel programu — jakim jest gіуwnie pogікbienie poczucia indywidualnoњci oraz podmiotowoњci czіonkуw grupy, a zarazem nawi№zanie wiкzi grupowej, opartej na gікbszych relacjach miкdzy czіonkami grupy — jest w obecnie zaproponowanym schemacie zajкж (przy ewentualnym wydіuїeniu czasu ich trwania) moїliwy do osi№gniкcia. Podstawowe cele, jakie wedіug prowadz№cych, autorki programu i wychowawczyni grupy, udaіo siк zrealizowaж, to:

— zwiкkszenie poziomu tolerancji w grupie (np. wobec osуb na pocz№tku odrzucanych),

— zwiкkszenie gotowoњci do porozumiewania siк ze sob№, nie tylko przy pomocy siіy,

— lepsza kooperacja miкdzy czіonkami grupy; byіo to wyraџnie widoczne, szczegуlnie podczas dwуch ostatnich zajкж,

— wzrost motywacji do uczestnictwa w tego typu zajкciach — na zakoсczenie zajкж, uczestnicy pytali, czy bкd№ kontynuowane.

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

PROGRAM ZAJКЖ SOCJOTERAPEUTYCZNYCH DLA MЈODZIEЇY Z ZAKЈADU POPRAWCZEGO O WZMOЇONYM NADZORZE PEDAGOGICZNYM

Praca ta zawiera model tworzenia sytuacji socjoterapeutycznych w resocjalizacji mіodzieїy niedostosowanej spoіecznie. Co wiкcej, dotyczy mіodzieїy o rysach nieprawidіowej osobowoњci, przebywaj№cej w zakіadzie poprawczym o wzmoїonym nadzorze pedagogicznym. Model skіada siк z opisu specyfiki funkcjonowania mіodzieїy w zakіadzie poprawczym, charakterystyki wychowankуw, ogуlnych uwag o celach i konstrukcji programu, wskazуwek metodycznych i scenariuszy zajкж. Opracowanie nie zawiera sposobуw oddziaіywaс na wszystkie elementy sytuacji psychologicznej mіodzieїy, lecz stanowi jedynie propozycjк organizowania sytuacji psychologicznych w formie grupowych zajкж socjoterapeutycznych, w ktуrych oprуcz chіopcуw z zakіadu poprawczego wziкіa udziaі grupa dziewcz№t, m.in. dlatego, їe „wpіyw grupy prezentuj№cej wartoњci pozytywne jest najbardziej skutecznym њrodkiem do wprowadzenia poї№danych wzorcуw zachowaс i moїe staж siк szans№ rozwoju sfery moralnej i uczuж wyїszych" (Walden-Gaіuszko 1993, s. 162). Przedstawiona propozycja opiera siк na zaіoїeniu, їe dostarczenie wychowankom zakіadu poprawczego odpowiednio zorganizowanych doњwiadczeс spoіecznych moїe wywoіaж zmianк zachowaс patologicznych. Tworz№c уw program, mieliњmy na uwadze przede wszystkim jego praktyczn№ uїytecznoњж, zarуwno dla procesu resocjalizacji mіodzieїy jak i dla zdobycia przez autorуw doњwiadczeс w prowadzeniu zajкж socjoterapeutycznych.

Specyfika funkcjonowania mіodzieїy w zakіadzie poprawczym

W zakіadach poprawczych przebywa mіodzieї w wieku 13-21 lat. Orzeczenie њrodka poprawczego nastкpuje po wyczerpaniu wobec nieletniego wszelkich innych њrodkуw opiekuсczych i wychowawczych. Wychowanek zakіadu poprawczego to mіody czіowiek, ktуrego zaburzone zachowanie prуbowano skorygowaж wczeњniej poprzez dziaіania — wychowawcy klasy, pedagoga szkolnego, poradni psychologiczno-pedagogicznej, s№du rodzinnego. S№d zaњ

214

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

przed orzeczeniem њrodka poprawczego prуbuje takich zabiegуw jak: upomnienie, zobowi№zanie do okreњlonego postкpowania, ustanawia odpowiedzialny nadzуr rodzicуw lub opiekuna, osoby godnej zaufania, organizacji spoіecznej; stosuje nadzуr kuratora; kieruje do kuratorskiego oњrodka pracy z mіodzieї№, њwietlicy terapeutycznej, oњrodka szkolno-wychowawczego, domu dziecka, mіodzieїowego oњrodka wychowawczego, pogotowia opiekuсczego, schroniska dla nieletnich i innych. Њrodek poprawczy, jako ostateczny i najsurowszy, jest wiкc stosowany wobec nieletnich wykazuj№cych wyraџne przejawy demoralizacji oraz dopuszczaj№cych siк czynуw karalnych.

W sieci zakіadуw poprawczych wystкpuje znaczne ich zrуїnicowanie, stosownie do cech psychofizycznych nieletnich oraz ich postaw spoіecznych. Oprуcz zakіadуw specjalnych dla mіodzieїy upoњledzonej umysіowo oraz zakіadуw dla mіodzieїy z zaburzeniami neuropsychicznymi istnieje caіy wachlarz placуwek: od otwartych, іagodnych, do najbardziej surowych — dla nieletnich zdemoralizowanych w najwyїszym stopniu. Przebywaj№ tam wychowankowie maj№cy za sob№ seriк ciкїkich czynуw zabronionych prawem. W poprzednich, іagodniejszych placуwkach nie tylko odrzucali wszelkie oferty wychowawcze, ale takїe, prezentuj№c postawy antagonistyczno-destruk-cyjne, poniїali czy gnкbili wspуіwychowankуw gotowych skorzystaж z szansy resocjalizacji.

Zgodnie z ustaw№ o postкpowaniu w sprawach nieletnich oraz z Rozporz№dzeniem Ministra Sprawiedliwoњci, w celu zapewnienia prawidіowego wykonania њrodka poprawczego powoіano zakіady poprawcze o wzmoїonym nadzorze pedagogicznym dla nieletnich zdemoralizowanych w wysokim stopniu. Aktualnie w Polsce istniej№ trzy tego typu placуwki zrуїnicowane ze wzglкdu na system resocjalizacji. W kaїdym z tych zakіadуw panuje inny klimat wychowawczy.

Zakіad, w ktуrym przeprowadzono opisane zajкcia socjoterapeutyczne, realizuje swoje zadania na podstawie planуw pracy poszczegуlnych dziaіуw: internatu, szkoіy i warsztatуw. Zanim wychowanek trafi do odpowiedniej grupy wychowawczej, przebywa do dwуch tygodni w „izbie adaptacyjnej". Tutaj poddawany jest wnikliwej obserwacji oraz badaniom lekarskim i psycho-pe-dagogicznym, czego wynikiem jest wstкpna charakterystyka wychowanka. W „izbie adaptacyjnej" zapoznaje siк chіopca za specyfik№ zakіadu, prawami i obowi№zkami. Z chwil№ przeіamania nieufnoњci, lкku przed „nowym", a czкsto negatywizmu i wrogoњci — wychowanek w coraz wiкkszym zakresie uczestniczy w їyciu placуwki. ... = •-

Internat ma zadanie stworzenia wychowankom namiastki domu rodzinnego, w ktуrym zaspokaja siк jego podstawowe potrzeby, wdraїa do pracy nad sob№ i uczy organizowania czasu wolnego. Funkcjonuj№ koіa zainteresowaс: kulturystyczne, muzyczne i sportowe. Poza udziaіem w koіach wychowankowie korzystaj№ z propozycji wychowawcуw w ramach zajкж organizowanych wewn№trz grup. Z uwagi na charakter zakіadu, rzadko korzysta siк z imprez

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 215

kulturalnych lub sportowych w њrodowisku otwartym. Zdaj№c sobie jednak sprawк z faktu, їe przebywaj№cy w placуwce chіopcy s№ coraz bardziej naraїeni na zerwanie wiкzi spoіecznej, zakіad stara siк wiкџ tк podtrzymaж poprzez zapraszanie goњci. Dlatego utrzymywane s№ kontakty z takimi placуwkami naukowymi jak WSP, WSPS i UW. Kadra pedagogiczna stara siк wyzwoliж w chіopcach aktywnoњж twуrcz№ oraz wolк ci№gіego doskonalenia swoich umiejкtnoњci i moїliwoњci. Na terenie internatu przeprowadza siк liczne imprezy sportowe і kulturalne (teatr amatorski, koncerty muzyczne itp.). Sportowa atmosfera, zdrowa rywalizacja, a takїe kontakt z innym њrodowiskiem i stylem їycia pobudzaj№ wychowankуw do zmiany w oczekiwanym kierunku.

Szkoіa pracuje systemem daleko posuniкtej indywidualizacji z uwagi na stosunkowo niskie moїliwoњci intelektualne mіodzieїy, duїe opуџnienia szkolne, brak nawykуw uczenia siк i zapamiкtywania. Wiкkszoњж chіopcуw prezentuje negatywizm szkolny, a wiкc pierwszoplanowym zadaniem kadry pedagogicznej jest przeіamanie ich niechкci do szkoіy i do pracy nad sob№. W zwi№zku z tym opracowuje siк indywidualne minimum programowe dla kaїdego ucznia, co w efekcie prowadzi w wielu przypadkach do korzystnych zmian. Szkolenie zawodowe odbywa siк w trzech dziaіach warsztatуw szkolnych: stolarskim, mechanicznym i metalowym. Z obserwacji zajкж warsztatowych wynika, їe wychowankowie preferuj№ drobne prace dekoracyjne do swoich sypialni, natomiast mniej uwagi przywi№zuj№ do szkolenia maj№cego doskonaliж ich umiejкtnoњci w wybranym przez nich zawodzie. Zarуwno w szkole, jak i w warsztatach szkolnych tak dobiera siк treњci nauczania i sposуb stawiania wymagaс, by speіniony zostaі warunek opanowania przez nieletniego minimum wiedzy i minimum sprawnoњci manualnych i intelektualnych, stosownie do ogуlnych wymagaс nauczania, oraz by umoїliwiж osi№ganie przez wychowanka etapowych sukcesуw w nauce na miarк jego predyspozycji i sprawnoњci intelektualnych. We wszystkich tych dziaіach szczegуln№ wagк przywi№zuje siк do organizowania i inspirowania pozytywnej aktywnoњci wychowanka w taki sposуb, by nauczyciel czy wychowawca mуgі byж spostrzegany przez nieletniego jako їyczliwy pomocnik, doradca, partner we wspуlnym dochodzeniu do celu, a nie jako osoba wymuszaj№ca przede wszystkim wykonywanie okreњlonych powinnoњci.

, Od kilku lat zakіady poprawcze podlegaj№ doњж intensywnym zmianom w zakresie form oddziaіywania resocjalizacyjnego w warunkach instytucji opieki caіodobowej. Tym nowatorskim i twуrczym poszukiwaniom towarzyszy њwiadomoњж wystкpowania negatywnych skutkуw i negatywnych aspektуw funkcjonowania placуwki o charakterze izolacyjno-represyjnym. Staіo siк to powszechnie znane dziкki prowadzonym badaniom i uogуlnieniom teoretycznym (Jedlewski 1966; Goffman 1975). Wprowadza siк wiкc do praktyki nowe formy wychowania w warunkach zakіadu zamkniкtego. Jednym z istotnych њrodkуw oddziaіywania w aspekcie terapeutyczno-wychowawczym w warun-

216

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

kach zakіadu zamkniкtego jest organizacja czasu wolnego. Bogactwo wprowadzanych form zajкж rekreacyjnych umoїliwia doniosі№ z wychowawczego punktu widzenia prezentacjк konstruktywnej aktywnoњci rekreacyjnej, rozwijanie indywidualnych zainteresowaс, ukierunkowanie percepcji treњci przekazywanych przez њrodki masowego komunikowania siк. Z terapeutycznego punktu widzenia zaњ — daje moїliwoњж redukcji napiкж emocjonalnych poprzez konstruktywn№ ekspresjк twуrcz№ (Sawicka 1993).

Skutecznoњж realizowanych pomysіуw pedagogicznych zaleїy od wielu czynnikуw, m.in. od tego, czy wychowankowie je zaakceptuj№ i rozpoczn№ wspуіpracк z prowadz№cymi. Dziaіania te uzaleїnione s№ w znacznym stopniu od zwolennikуw tzw. drugiego їycia. „Gitowcy" bowiem tworz№ specyficzn№ podkulturк, czyli styl їycia charakterystyczny dla zamkniкtych zakіadуw poprawczych i zakіadуw karnych. Ten styl їycia ma swoiste zasady, jкzyk, tajemnice, sposуb zachowania siк. Wprowadza teї podziaі na „ludzi" i „frajerуw". „Gitowcy" przestrzegaj№ zasad konspiracji wobec dorosіych, solidaryzuj№ siк miкdzy sob№, s№ agresywni, brutalni, cyniczni. Maj№ tendencje do podporz№dkowywania i wykorzystywania innych oraz do negatywnych reakcji na spoіeczne wymagania i oczekiwania. Grypsuj№cy, szczegуlnie stoj№cy wysoko w hierarchii, mog№ staraж siк, by uwaїano ich za organizatorуw przedsiкwziкcia, jeњli wczeњniej nie wyraї№ dezaprobaty lub w dobranym przez siebie zespole bкd№ zrкcznie uchylaж siк od pracy, a korzyњci zechc№ zagarn№ж dla siebie. W podkulturze gitowskiej istnieje kult czіowieka gotowego do popeіnienia kaїdego czynu, w tym takїe przestкpstwa.

Do udziaіu w naszym programie zaprosiliњmy 10 wychowankуw zakіadu poprawczego, ktуrego specyfikк przedstawiliњmy powyїej, w wieku 16-19 lat oraz 3 studentki Instytutu Profilaktyki Spoіecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego w wieku 24-26 lat. Kaїda z dziewcz№t uczestniczyіa juї wczeњniej w zajкciach warsztatowych w ramach studiуw, dziкki czemu formuіa zajкж byіa im znana. Chіopcy natomiast nie zetknкli siк dotychczas z tego typu form№ zajкж. Ich pobyt w placуwkach opiekuсczo-wychowawczych wynosi od 2 do 10 lat. Pochodz№ z rodzin o zaburzonej wiкzi emocjonalnej, o rуїnym stopniu dyssocjalizacji i dezintegracji, spowodowanych gіуwnie wystкpowaniem w nich alkoholizmu i przestкpczoњci. Wњrуd manifestacji stanu nieprzystosowania spoіecznego u chіopcуw tych na plan pierwszy wysuwa siк agresywnoњж i nadpobudliwoњж, rуїne formy nieprzystosowania szkolnego, trudnoњci w nauce, zachowania antysocjalne i przestкpcze, znacznie rzadziej zahamowania i lкki. Jest to wiкc mіodzieї sprawiaj№ca powaїne trudnoњci wychowawcze zarуwno w rodzinie, jak i w kaїdej placуwce powoіanej do pracy z nimi. Z powodu znacznego stopnia demoralizacji i niemoїnoњci dostosowania siк do warunkуw zakіadu, w ktуrym przebywali dotychczas, zostali umieszczeni w placуwce o wzmoїonym nadzorze pedagogicznym. Na podstawie opinii z wczeњniejszych zakіadуw i badaс w obecnej placуwce wychowankowie bior№cy udziaі w zajкciach zostali zdiagnozowani jako jed-

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 217

nostki z zaburzeniem zachowania lub o nieprawidіowych cechach osobowoњci (podziaі ze wzglкdu na wiek)*. U jednego z chіopcуw, z uwagi na przebyty uraz mуzgu, stwierdzono osobowoњж o rysach charakteropatycznych, u pozostaіych natomiast cechy psychopatyczne. Mіodzieї uczestnicz№c№ w zajкciach charakteryzuje:

— chіуd uczuciowy, w zwi№zku z czym і№cz№ j№ sіabe lub їadne zwi№zki emocjonalne z rodzin№, brak wspуіczucia dla innych, bezwzglкdnoњж, egocentryzm, traktowanie innych instrumentalnie oraz agresja w formie sіownej i fizycznej,

— impulsywnoњж, brak zrуwnowaїenia, niewspуіmiernoњж reakcji do bodџca, brak refleksyjnoњci, kierowanie siк popкdami i d№їenie do natychmiastowego zaspokajania swoich potrzeb,

— brak wgl№du w siebie, zadowolenie ze swojego stylu їycia, utrwalona antyspoіeczna hierarchia wartoњci, brak motywacji do zmieniania siebie i pracy nad sob№.

Ponadto wszyscy chіopcy prezentuj№ niski poziom intelektualny, brak treningu umysіowego i sztywnoњж w kaїdej sferze funkcjonowania spoіecznego. Mimo їe studentki reprezentuj№ skrajnie odmienn№ hierarchiк wartoњci i cele їyciowe, uczestniczyіy w grupie na zasadach rуwnoprawnych z chіopcami realizuj№c te same cele i zadania.

Naleїy takїe zasygnalizowaж fakt, їe wњrуd wychowankуw zakіadu istniaі podziaі na zwolennikуw tzw. drugiego їycia i „frajerуw". Grupy te nie funkcjonuj№ na rуwnych prawach i nie ma moїliwoњci wspуіpracy miкdzy nimi w jakiejkolwiek formie. „Frajer" jest bezwzglкdnie podporz№dkowany zasadom i poleceniom „grypsuj№cych" oraz uzaleїniony od ich humorуw. Istniaіa wiкc uzasadniona obawa prowadz№cych, їe wychowankowie nie podejm№ wspуlnych dziaіaс, co w efekcie mogіoby spowodowaж zakіуcenie przebiegu zajкж, ich przerwanie lub wyjњcie wszystkich uczestnikуw z sali.

Ogуlne uwagi o celach i konstrukcji programu

Proponowany program obejmowaі 3-dniowy cykl spotkaс z grup№, podczas ktуrych jej czіonkowie uczestniczyli w grach, zabawach i жwiczeniach, a takїe realizowali zadania wynikaj№ce z podziaіu pracy prowadz№cej do osi№gniкcia celu zadaniowego, czyli wykonania przestrzennego, kartonowego projektu kawiarenki.

Spotkania grupowe miaіy charakter ustrukturalizowany i w caіoњci podporz№dkowany realizowanym ogуlnym celom. Wyrуїniliњmy dwie kategorie

* W myњl kryteriуw diagnostycznych ustalonych przez Њwiatow№ Organizacjк Zdrowia przyjкto, їe do 18 roku їycia nie diagnozuje siк osobowoњci nieprawidіowej, lecz zaburzenia zachowania.

218

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

celуw: pierwsza obejmuje cele rozwojowe i terapeutyczne, druga — cel prakseologiczny (zadaniowy). Celem rozwojowym (nadrzкdny cel programu) jest nabycie przez chіopcуw umiejкtnoњci wspуіpracy z innymi w zespole. Wspуіpracк traktujemy jako wspуіdziaіanie, ktуre polega na skoordynowanym wykonywaniu zadaс cz№stkowych przewidzianych podziaіem pracy, czyli tak№ kooperacjк pozytywn№, gdy chіopcy wzajemnie sobie pomagaj№. Cele terapeutyczne polegaj№ na przepracowaniu podstawowych urazуw przejawianych przez czіonkуw grupy w relacjach ja — zadanie oraz ja — inni.

Ze wzglкdu na te cele wyodrкbniliњmy strukturк programu zwi№zan№ z procesem terapeutycznym. Skіada siк on z 3 oddzielnych blokуw. Pierwszy blok, bкd№cy pocz№tkowym stadium pracy grupy, jest poњwiкcony budowaniu klimatu zaufania i poczucia bezpieczeсstwa. Jest to rуwnieї czas na lepsze poznanie siк oraz ustalenie norm, ktуre bкd№ obowi№zywaіy przez kolejne spotkania. Proponowane w tym stadium gry i zabawy sіuї№ zachкceniu uczestnikуw do, w miarк moїliwoњci, otwartych i szczerych wypowiedzi, nawi№zania pozytywnych kontaktуw pomiкdzy uczestnikami oraz uaktywnienia czіonkуw grupy. Jest to moment na zaistnienie i zaakceptowanie norm grupowych, w ktуrych zwraca siк uwagк na їyczliwoњж, nieprzeszkadzanie podczas wypowiedzi, nie-krytykowanie, nieocenianie, niewynoszenie tego, co siк dzieje w grupie, na zewn№trz itp. Osi№gniкcie atmosfery zaufania i poczucia bezpieczeсstwa jest warunkiem prawidіowego przebiegu kolejnych etapуw, a takїe powodzenia caіoњci programu.

Etap ten w toku kaїdych zajкж socjoterapeutycznych odgrywa istotn№ rolк. Jednak w przypadku proponowanego programu jest podwуjnie waїny. Wi№їe siк to ze struktur№ grupy i istnieniem w jej ramach 3 rуїnych podgrup wyіonionych ze wzglкdu na rodzaj wiкzi pomiкdzy ich czіonkami. Mamy tu bowiem do czynienia z grupami nieformalnymi, zwi№zanymi z tzw. drugim їyciem, a wiкc „grypserami" i „frajerami" oraz grup№ neutraln№ ze wzglкdu na rodzaj wiкzi — grup№ studentek. Grupк studentek okreњliliњmy jako neutraln№ gіуwnie dlatego, їe s№ dziewczynami i wywodz№ siк spoza њrodowiska. Nie podlegaj№ zatem zasadom „drugiego їycia", a rуwnoczeњnie s№ atrakcyjne dla chіopcуw. Obecnoњж dziewcz№t i zastosowanie odpowiednich procedur moїe spowodowaж, їe chіopcy bкd№ bardziej zaangaїowani w zajкcia i zawiesz№ stosowanie zasad „grypsery". Pogl№d ten potwierdzaj№ obserwacje poczynione przez J. Kozarsk№-Dworsk№, ktуra twierdzi, їe zaangaїowanie osуb psychopatycznych w zajкcia terapii grupowej powoduje z reguіy zanik ich aktywnoњci w tzw. drugim їyciu (Pospiszyl 1985, s. 202).

Uzyskanie takiego efektu jest podstawowym zadaniem pierwszego etapu, gdyї umoїliwia budowanie atmosfery zaufania w grupie. W realizacji tego celu kluczow№ rolк peіni№ prowadz№cy. To oni swoj№ postaw№ wobec czіonkуw grupy i wobec pracy z nimi, szczeroњci№, otwartoњci№, nieocenianiem, bкd№ wywierali ogromny wpіyw na zachowanie siк innych. S№ bowiem modк-

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 219

lami i wіasnym postкpowaniem modeluj№ zachowania wspуіuczestnikуw gier i zabaw. Pierwszy etap koсczy siк wymian№ pogl№dуw i odczuж na temat zdobytych doњwiadczeс, zaproponowanych gier i zabaw.

Drugi blok obejmuje zdobywanie umiejкtnoњci pracy w zespole. Ma na celu uњwiadomienie poszczegуlnym czіonkom grupy, na czym polega wspуіdziaіanie, kooperowanie pozytywne. Na tym etapie pracy z grup№ stosowaliњmy przede wszystkim takie procedury, ktуre mogіy przyczyniж siк do osi№gniкcia wspomnianego wczeњniej celu rozwojowego. Wytyczenie takiego celu naszych zajкж byіo uwarunkowane potrzeb№ zmiany w zachowaniu siк i postawach chіopcуw, aby mogli lepiej funkcjonowaж spoіecznie. Wynikaіo teї z diagnozy psychologiczno-pedagogicznej i indywidualnych zaleceс w zakresie oddziaіywaс resocjalizacyjnych. Mіodzieї wykolejona spoіecznie, niedojrzaіa emocjonalnie, z zaburzeniami w zachowaniu charakterystycznymi dla typu osobowoњci psychopatycznej jest upoњledzona w zakresie kontaktуw interpersonalnych. Zachowania jej cechuje egoistyczne i niekontrolowane wyraїanie emocji, co doprowadza tak№ osobк do nieustannych konfliktуw ze spoіeczeсstwem. Cechuj№ j№ trudnoњci w nawi№zywaniu wiкzi miкdzyludzkich (Walden-Gaіuszko 1993, s. 156). .

Jak pisze inny autor, istota psychopatycznego stosunku do innego czіowieka wyraїa siк w tym, їe psychopata zawsze „przedkіada coњ ponadto" (Bursten). Autor ten pisze rуwnieї, їe „swуj zraniony narcyzm [psychopata] traktuje w ten sam sposуb jak maіe dziecko, widz№c tylko wіasne potrzeby, dlatego teї w sposуb desperacki wymaga od ludzi speіnienia swych potrzeb, nie dostrzegaj№c dostatecznie jasno, їe owo zaspokojenie powinno wynikaж z bardziej subtelnych form wspуіdziaіania z innymi ludџmi" (Pospiszyl 1985, s. 17). Psychopaci s№ zatem bezuczuciowi w kontaktach interpersonalnych i skіonni traktowaж inne osoby jak przedmioty.

Nabycie przez tak№ mіodzieї w toku zajкж grupowych umiejкtnoњci wspуіdziaіania, a wiкc rуwnieї umiejкtnoњci pomagania sobie wzajemnie w celu realizacji jakichњ zadaс, moїe uruchomiж nowe reakcje, ktуrych wyuczenie pozwoli na czкstszy kontakt z innymi ludџmi, pozbawiony agresji i oparty na zasadach їyczliwoњci. Stwarza to takїe szansк na wytworzenie siк miкdzy czіonkami grupy zwi№zku zaleїnoњci zewnкtrznej. Wуwczas grupa stanie siк bardziej trwaіa i spуjna, zdolna do zrealizowania nawet trudnych zadaс. Naszym zadaniem byіo wykonanie pierwszego „kroku" na dіugiej drodze do wytworzenia siк wiкzi o charakterze bardziej emocjonalnym, opartej na zwi№zkach zaleїnoњci wewnкtrznej, peіnej wzajemnych kontaktуw, wzajemnej pomocy, daj№cej szansк poznania drugiego czіowieka i dokonania czegoњ nie dla siebie kosztem innych, ale dla siebie i innych w wyniku wіasnego zaangaїowania i wspуlnej pracy.

Zastosowane w tym bloku procedury maj№ charakter pracy zespoіowej. Koncentruj№ siк wokуі takich umiejкtnoњci jak: wspуlne podejmowanie decyzji, podjкcie zadaс do wykonania oraz ich zrealizowanie. Waїne tu jest uzmy-

220

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

slowienie chіopcom rуїnicy miкdzy aktywnoњci№ indywidualn№ a zbiorow№: їe zespуі ma wiкksze moїliwoњci dziaіania aniїeli jednostka. Poprzez osobisty udziaі w specjalnie dobranych жwiczeniach i zabawach powinni sami dostrzec wspomnian№ rуїnicк i jej osobiњcie doњwiadczyж.

Zaіoїyliњmy, їe waїn№ rolк odegraj№ na tym etapie studentki, ktуre jako uczestniczki mog№ inicjowaж podziaі zadaс, a takїe aktywizowaж chіopcуw do podejmowania rуїnych czynnoњci przy ich realizacji. Jest to bardzo istotny etap pracy grupy, gdyї dotyczy nabywania umiejкtnoњci, ktуrych chіopcy nie maj№, a dodatkowo wykazuj№ trudnoњci w nawi№zywaniu kontaktуw. Na tym etapie prowadz№cy zachкcaj№ chіopcуw do koсczenia podjкtych czynnoњci, wzmacniaj№ ich pozytywnie, wspieraj№ oraz ukazuj№ efekty aktywnoњci uczestnikуw. Blok drugi koсczy siк poznaniem zasad dobrej wspуіpracy — pomagamy sobie nawzajem; nie przeszkadzamy sobie nawzajem; jesteњmy їyczliwi, nie wyњmiewamy siк z innych; kaїdy coњ robi — oraz utrwaleniem tych zasad w toku жwiczeс, gier i zabaw.

Trzeci blok obejmuje grupк жwiczeс, ktуre moїna by nazwaж maіym treningiem twуrczego myњlenia. Maj№ one sіuїyж wyjњciu poza stereotypowe standardy myњlowe oraz generowaniu pomysіуw. Dotyczy to w szczegуlnoњci chіopcуw z ZP, ktуrych zakres pojкciowy jest ubogi, a procesy myњlowe ograniczaj№ siк do wymyњlania sposobуw na przyjemne i bezkonfliktowe spкdzanie czasu w zakіadzie izolacyjnym. Koniecznoњж przeprowadzenia wspomnianego bloku жwiczeс wynika takїe z badaс nad uksztaіtowanym u wychowankуw z zakіadu poprawczego obrazem њwiata, ktуry jest rуїny od analogicznego obrazu њwiata chіopcуw nie karanych. Efekty badaс wskazuj№, їe podopiecznym zakіadуw izolacyjnych ludzie z otoczenia nie kojarz№ siк z pomaganiem, їyczliwoњci№, bezpieczeсstwem, lecz z biciem, szkodzeniem, drкczeniem, zagroїeniem. Moїemy przyj№ж, їe rzeczywistoњж spoіeczna przez nich postrzegana zawiera wiele atrybutуw agresji (Poznaniak 1989, s. 73-74). Jednoczeњnie niechкж do nauki, biernoњж, obojкtnoњж w stosunku do wartoњci poznawczych powoduj№, їe ich zakres pojкciowy jest bardzo ubogi, a procesy myњlenia ograniczaj№ siк do stereotypu — bezmyњlnoњci czy prymitywizmu myњlenia animalnego, ograniczaj№cego siк w zasadzie do zaspokajania potrzeb wegetatywnych. Powoduje to ograniczenie wyobraџni, maі№ zdolnoњж do generowania pomysіуw czy do bardziej twуrczego myњlenia wykraczaj№cego poza stereotypy (Jedlewski 1962, s. 121). St№d teї w ostatnim bloku uwaga nasza koncentruje siк na wyrabianiu umiejкtnoњci myњlenia zespoіowego, na swobodnym prezentowaniu wіasnych pomysіуw i przyjmowaniu ich takimi, jak je przedstawiono. Nie jest tu celem twуrczoњж w szerokim tego sіowa znaczeniu, lecz zdolnoњж wyraїania myњli, analizowania pomysіуw, ustalania zespoіowego stanowiska caіej grupy, a takїe poszerzenia zakresu pojкciowego chіopcуw. Przestrzegane s№ zasady: nie oceniaж; nie krytykowaж; nie „mordowaж" pomysіуw. Zadaniem tego etapu jest usprawnienie procesуw myњlenia, pracy zespoіowej, utrwalenie zasad dobrej wspуіpracy, a takїe uіatwienie realizacji celu prakseologicznego.

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 221

Przedstawiona struktura programu, ze wzglкdu na proces terapeutyczny, uwzglкdnia bloki zajкж bezpoњrednio zwi№zane z realizacj№ celu nadrzкdnego i odpowiadaj№cych mu celуw operacyjnych. Naleїy jednak podkreњliж, їe obok wspomnianych celуw bкd№ realizowane takїe cele terapeutyczne, pomimo їe nie zostaіo to ujкte w jakimњ konkretnym fragmencie programu. Osi№gniкcie celуw terapeutycznych wi№їe siк z przepracowaniem podstawowych urazуw przejawianych przez czіonkуw grupy w relacjach ja-zadanie oraz ja-inni. W relacjach ja-zadanie bкd№ to urazy o treњciach typu: „nic mi nie wychodzi"; „nic nie potrafiк zrobiж", natomiast w relacjach ja-inni — urazy o treњciach typu: „muszк byж agresywny, bezwzglкdny, aby byж lubianym, akceptowanym"; „nikomu nie jestem potrzebny". Celem jest tutaj zmniejszenie urazowych s№dуw o sobie i o innych, ktуre powstaіy w procesie socjalizacji, w wyniku wydarzeс traumatycznych lub licznych, powtarzaj№cych siк sytuacji trudnych. Chіopcy uczestnicz№cy w zajкciach spкdzili dіugie okresy swojego їycia w rуїnego typu instytucjach resocjalizacyjnych. Specyfika tych miejsc sprawia, їe byli naraїeni na liczne sytuacje powoduj№ce powstawanie urazуw. S№ to sytuacje dla nich trudne emocjonalnie, powoduj№ce pogікbienie siк juї istniej№cych zaburzeс oraz utrudniaj№ce prуby ich eliminacji. Cele terapeutyczne bкd№ realizowane w czasie caіego cyklu spotkaс poprzez organizowanie sytuacji, w ktуrych maj№ szansк zaistnienia treњci przeciwstawne do treњci urazowych. I tak np. przekonanie „muszк byж agresywny, bezwzglкdny, aby byж lubianym, akceptowanym" moїe zostaж skorygowane przez wyniesione z grupy doњwiadczenia, ktуre wskazuj№, їe „kiedy pomagam innym w pracy, jestem lubiany, akceptowany" (Sawicka 1993, s. 13). Mіodzieї potrafi bowiem korygowaж swoje urazy w sytuacjach, w ktуrych uczestniczy, gdyї adresuje je do siebie wprost.

Podstawowym zadaniem, celem prakseologicznym, jest wykonanie przestrzennego, kartonowego projektu kawiarenki. W toku zajкж uczestnicy grupy bкd№ wyposaїaж wytypowane wczeњniej pomieszczenie w meble i inne obiekty, wykonane z kartonуw w skali 1:1. Ze wzglкdu na ten cel wyodrкbniliњmy inn№ strukturк programu, zwi№zan№ z zasadami „dobrej roboty", czyli ogуlnymi dyrektywami sprawnoњci dziaіania. Organizowanie pracy polega na takim dobieraniu czкњci zadania, wykonaniu ich oraz odpowiednim і№czeniu, aby jak najbardziej przyczyniіo siк to wszystko do powodzenia caіoњci. Jedn№ z najogуlniejszych dyrektyw wszelkiego celowego dziaіania, a wiкc takїe wspуіdziaіania, jest dyrektywa „przygotowania". Zaleca ona, aby tak ukіadaж nastкpowanie po sobie czynnoњci skіadowych projektowanego zadania zіoїonego, aby czynnoњci wczeњniejsze umoїliwiaіy lub uіatwiaіy zrealizowanie pуџniejszych albo umoїliwiaіy lub uіatwiaіy sprawniejsze ich wykonanie (Kotarbiсski 1975, s. 14-18). Maj№c na uwadze powyїsze zasady, wyrуїniliњmy 4 etapy, ktуre prowadz№ do wykonania projektu kawiarenki.

Pierwszy z nich zakіada przygotowanie pomieszczenia, w ktуrym ma byж kawiarenka, oraz zebranie niezbкdnych materiaіуw do jej wykonania. Etap ten jest realizowany przed rozpoczкciem pierwszego spotkania.

222

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

Drugi etap dotyczy wykonania projektu kawiarenki. Projekt powinien obejmowaж: charakter wystroju, sposуb zagospodarowania pomieszczenia oraz rodzaj urz№dzeс. Jest on przygotowywany w zespoіach, ktуre proponuj№ sposуb urz№dzenia poszczegуlnych czкњci pomieszczenia. Projekt ten jest wykonywany w skali pomniejszonej i stanowi podstawк pуџniejszego podziaіu zadaс i wykonania projektu przestrzennego w skali 1:1. Jest to rуwnieї moment na uchwycenie indywidualnych predyspozycji wykonawcуw, potrzebnych do realizacji zadania koсcowego.

Trzeci etap obejmuje podziaі pracy miкdzy poszczegуlne zespoіy, zgodny z ich preferencjami i umiejкtnoњciami. Naleїy dokonaж takiego podziaіu, aby kaїdy zespуі otrzymaі zadania do wykonania, a wykonanie ich przebiegaіo sprawnie i skutecznie. Realizowana tu jest zasada „kaїdy coњ robi". W czasie tego etapu brane s№ pod uwagк zainteresowania i umiejкtnoњci uczestnikуw oraz moїliwoњci wykonania przez nich przydzielonych zadaс.

Ostatni, czwarty etap dotyczy samej realizacji przestrzennego, kartonowego projektu kawiarenki. Na tym etapie kaїdy z uczestnikуw grupy wykonuje zadania zgodnie z wyuczonymi zasadami dobrej wspуіpracy. Istotn№ rolк odgrywa tu prowadz№cy, ktуry powinien zwrуciж uwagк, aby wszelkie czynnoњci wykonywane byіy w miіej atmosferze, przy peіnym zabezpieczeniu niezbкdnych materiaіуw oraz przy zapewnieniu wsparcia i niezbкdnych wyjaњnieс. Waїne jest teї, aby chіopcy wzajemnie sobie pomagali, a ich sukcesy i efekty pracy byіy dostrzeїone i uwidocznione w postaci pozytywnych wzmocnieс. Jest to rуwnieї dla kaїdego czas na wypowiedzenie wіasnych odczuж, doznanych w czasie wykonywania prac, z uwzglкdnieniem tego co byіo trudne, co siк udaіo, a co nie. Wykonanie przestrzennego projektu kawiarenki koсczy cykl spotkaс.

Dobуr zadania realizowanego podczas spotkaс nie jest przypadkowy. Jego zakіadany efekt powinien stanowiж dla chіopcуw wartoњж dodatni№, czyli musi byж uїyteczny i jednoczeњnie moїliwy do osi№gniкcia. Jest to o tyle istotne, їe osoby o nieprawidіowej osobowoњci daj№ siк skusiж jedynie na przedsiкwziкcie wrуї№ce szybkie i іatwe korzyњci. Nie potrafi№ bowiem dotrzymaж dіugoterminowych zobowi№zaс, a znikniкcie szansy szybkiego sukcesu powoduje, їe siк wycofuj№ i zaprzestaj№ dziaіania (Walden-Gaіuszko 1993, s. 160). Kawiarenka dla osуb przebywaj№cych w caіkowitej izolacji, czкsto ograniczanych do przebywania w obrкbie korytarza, sypialni czy њwietlicy, stanowi duї№ wartoњж pozytywn№, co potwierdziіa wykonana przed opracowaniem programu zajкж diagnoza potrzeb chіopcуw. Kawiarenka taka jest bowiem szans№ na pewnego rodzaju odskoczniк od szarej codziennoњci zakіadowej. Moїe staж siк miejscem, gd^ie w miіej atmosferze bкdzie moїna spкdziж czas na rozmowie z przyjaciуmr" rodzicami, dziewczyn№ podczas odwiedzin czy zorganizowaж dyskotekк. JJoc^tkowo tak sformuіowane zadanie jest celem stosunkowo realnym i іatwym do wykonania. Nie wymaga specjalistycznych sprzкtуw, materiaіуw czy wyj№tkowych umiejкtnoњci. Liczyliњmy takїe, їe wykonanie

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ...

223

tego zadania uzmysіowi chіopcom fakt, їe maj№ oni takїe pozytywne strony, wzmocni ich poczucie wіasnej wartoњci w zakresie podejmowania i koсczenia z sukcesem prac spoіecznie uїytecznych, a w konsekwencji zmotywuje do podjкcia trudu wykonania prawdziwej kawiarenki. Dobrane zadanie musi umoїliwiaж zrealizowanie zaplanowanych przez prowadz№cych celуw o charakterze terapeutycznym.

Uwagi o realizacji programu

Trzy wspуlnie spкdzone dni — zajкcia, жwiczenia i zabawy, obserwacja reakcji grupy, nasze reakcje — wzbudziіy w nas szereg refleksji. Wspуlna praca zaczкіa siк od opracowania scenariusza zajкж i przeprowadzenia wstкpnych rozmуw z wychowankami zakіadu. Kontakty cechowaіa otwartoњж, szczeroњж wypowiedzi, wzajemna sympatia i szacunek. Zajкcia prowadziliњmy z podziaіem na role. Dziкki temu moїliwa byіa wszechstronna obserwacja tego, co dziaіo siк w grupie, wі№czanie siк w pracк zespoіуw podczas niektуrych zadaс, wspieranie siк w trudniejszych momentach. Zarуwno przed jak i po kaїdym spotkaniu dokonywaliњmy analizy procesu, dzieliliњmy siк swoimi przemyњleniami na temat zajкж. Podczas realizacji celуw omawianych zajкж socjoterapeutycznych oboje kierowaliњmy siк zasadami: bliskiego kontaktu; afirmacji; otwartoњci; przestrzegania norm; autentycznoњci. Dziкki temu mi.n. udaіo siк wytworzyж w grupie atmosferк bezpieczeсstwa i klimat sprzyjaj№cy twуrczej pracy. Mogіy takїe zachodziж poї№dane procesy grupowe. W miarк upіywu czasu i wprowadzania kolejnych zabaw kontrast pomiкdzy zewnкtrzn№ otoczk№ i osob№, ktуra jest wewn№trz, staje siк coraz bardziej widoczny. „Stopniowo i powoli wytwarza siк poczucie autentycznego porozumienia i czіowiek, ktуry byі szczelnie odgrodzony od innych, decyduje siк odsіoniж jak№њ niewielk№ cz№stkк nurtuj№cych go uczuж. Zwykle ktoњ taki jest przeњwiadczony, їe inni nie bкd№ w stanie zaakceptowaж tego, co naprawdк przeїywa. Ku swojemu zdumieniu przekonuje siк, їe im bardziej staje siк autentyczny, z tym wiкksz№ spotyka siк akceptacj№" (Jankowski 1981, s. 87).

W pocz№tkowej fazie zajкж najwaїniejszym momentem byіo poznanie siк, nawi№zanie pozytywnych kontaktуw, zbudowanie zaufania i poczucia bezpieczeсstwa w grupie. Bardzo waїne byіo teї przyjкcie zaproponowanych przez prowadz№cych norm funkcjonowania w czasie zajкж. Dziesiкciu wychowankуw zakіadu i studentki bior№ce udziaі w zajкciach nie byli wczeњniej sobie przedstawieni i podczas siadania w krкgu nast№piі wyraџny podziaі na dwie grupy. Chіopcy siedzieli bardzo blisko siebie, niektуrzy cofniкci za kolegуw, by staж siк mniej widocznymi. Dziewczкta usiadіy razem, ale zachowywaіy siк swobodniej. Widoczny byі takїe podziaі na „grypserуw" i „frajerуw" — miкdzy nimi byіo duїo wolnego miejsca. Po wprowadzeniu kilku gier uczestnicy poznali swoje imiona, poczuli siк swobodniej i bezpieczniej. Stopniowo zmieniali swoje

224

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

miejsca, zmian dokonywali spontanicznie, co odwaїniejsi siadali obok dziewcz№t. W czasie zabawy „Lubiк...; nie lubiк..." chіopcy wypowiadali siк doњж szczerze. Niektуre odpowiedzi na pytanie „co lubiк?" brzmiaіy: „wolnoњж"; „dziarganie"; „seks"; „alkohol". Jeden z uczestnikуw stwierdziі, їe „nie lubi, gdy mu siк ktoњ sprzeciwia". Wiкkszoњж wypowiedzi byіa krуtka, lakoniczna.

Wprowadzenie norm odbyіo siк bez wiкkszego sprzeciwu. Normy grupowe to wspуlnie podzielane pogl№dy na to, jakie zachowania w grupie s№ wymagane i co sprzyja jej efektywnemu funkcjonowaniu. To do nich prowadz№cy odwoіywali siк w sytuacjach trudnych. One teї uіatwiaіy modelowanie konstruktywnych zachowaс, dobr№ wspуіpracк w zespoіach i pomogіy grupie osi№gn№ж cele. Duїe znaczenie miaіo takїe jasne sformuіowanie i przedstawienie zasad na pocz№tku zajкж, rozumienie ich przez uczestnikуw, adekwatnoњж zasad do potrzeb uczestnikуw, np. zasada dobrowolnoњci i dyskrecji.

W gry podnosz№ce dobry nastrуj i їyczliwoњж uczestnicy weszli chкtnie, choж na pocz№tku chіopcy mieli trudnoњci w zrozumieniu instrukcji. Niektуrzy zadawali dodatkowe pytania, inni potrzebowali zachкty ze strony prowadz№cych. W koсcowej rundzie wypowiedzieli siк wszyscy uczestnicy. Zajкcia odebrali pozytywnie, jeden z chіopcуw stwierdziі: „byіo fajnie, ale trochк nudno". Inni zadeklarowali dalszy swуj udziaі.

Do zajкж w drugim dniu przyst№piіo tylko szeњciu wychowankуw. Razem z dziewczкtami grupa liczyіa wiкc dziewiкж osуb. Spotkanie nie rozpoczкіo siк zgodnie z zaіoїeniami przyjкtymi w scenariuszu. Chіopcy przynieњli gitarк, by trochк pograж i poњpiewaж. Naszym zdaniem, byі to moment zasygnalizowania swojego nastroju, potrzeb i oczekiwaс co do zajкж i co do obecnoњci dziewcz№t. Prowadz№cy zezwolili na tк fazк, uznaj№c, їe nast№pi „rozіadowanie energii" i odreagowanie napiкcia spowodowanego towarzystwem dziewcz№t, ktуrego chіopcy nie maj№ na co dzieс. Istotnie, po kilku minutach muzykowania mіodzieї przyst№piіa do zajкж, aczkolwiek byіy jeszcze prуby siкgania po gitarк w czasie ich trwania. Podczas przerwy, na proњbк prowadz№cych, chіopcy odnieњli gitarк do internatu. Prowadz№cy nie proponowaі wypowiedzi w krкgu na temat nastrojуw, w jakich uczestnicy przyst№pili do spotkania. Wypowiedzi nastкpowaіy spontanicznie i generalnie moїna stwierdziж, їe wszyscy byli oїywieni, w dobrej kondycji i zaciekawieni tym, co nast№pi. Nic teї dziwnego, їe szybko powstaіy 3 zespoіy w wyniku losowania. Podczas losowania wytworzyіa siк wesoіa i peіna zaciekawienia atmosfera. Odbyіo siк to jednak sprawnie i wkrуtce kaїdy zespуі usiadі razem. Nie byіo oznak niezadowolenia czy їalu. Zespoіy moїna scharakteryzowaж nastкpuj№co.

Zespуі I — Wanda, Mirek i Mariusz. Chіopcy stoj№cy na њrednim szczeblu w hierarchii grupy nieformalnej. Mariusz przejawia uzdolnienia plastyczne, jest sprawny manualnie — lubi rysowaж i majsterkowaж. Mirek interesuje siк przede wszystkim muzyk№ i wysokiej klasy sprzкtem elektronicznym, sіuї№cym do jej odtwarzania. Obaj chіopcy graj№ na gitarze i na tym polu dochodzi do rywalizacji.

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 225

Zespуі II — Karna, Piotr (przywуdca grupy nieformalnej) i Janusz (zajmuj№cy doњж wysok№ pozycjк w tej grupie). Piotr nie ma sprecyzowanych zainteresowaс (trochк gra na gitarze), cechuje go niski poziom intelektualny. Sw№ pozycjк zawdziкcza duїej liczbie czynуw karalnych oraz, zdaniem kolegуw, dobrej znajomoњci zasad tzw. drugiego їycia. Janusz wykazuje zainteresowania przyrodnicze, lubi takїe zajкcia sportowe i grк na gitarze. Wњrуd kolegуw nie cieszy siк sympati№, potrafi byж impulsywny, agresywny i bezlitosny w wykorzystywaniu sіabszych.

Zespуі III — Agata, Dominik, wczeњniej przywуdca „grypserуw", od niedawna odrzucony i boleњnie tк sytuacjк przeїywaj№cy. Sztywny w myњleniu i dziaіaniu. Bez okreњlonych zainteresowaс. Trzeci czіonek tego zespoіu — Tadeusz, wychowanek o znacznym stopniu demoralizacji, silny i sprawny fizycznie. Nadruchliwy, gіoњny, agresywny gіуwnie werbalnie. Budzi strach wњrуd kolegуw, st№d jego bardzo wysoka pozycja w grupie nieformalnej.

Pierwsze trudnoњci pojawiіy siк podczas zadania polegaj№cego na zbudowaniu ze sіomek do napojуw jak najwyїszej i najobszerniejszej budowli. Najszybciej podj№і pracк zespуі III. Uczestniczyli w niej wszyscy zgodnie, chіopcy wykonywali fragmenty budowli, a Agata і№czyіa je w caіoњж. Kiedy miaіa kіopoty z poі№czeniem sіomek za pomoc№ szpilek, natychmiast pomagali jej wspуіpartnerzy. Byli od pocz№tku tak zajкci prac№, їe nie zwracali uwagi na innych, ktуrzy w tym czasie pilnie obserwowali zespуі Agaty i nie bardzo wiedzieli, od czego zacz№ж. Kiedy Tadeusz zorientowaі siк, їe wszyscy na nich patrz№ i prуbuj№ budowaж podobnie, odgrodziі swуj zespуі od pozostaіych materacem. Budowlк zakoсczyli jako pierwsi i wyraїali їal, їe jest ograniczona liczba sіomek (kaїdy zespуі otrzymaі po dwa opakowania).

Zespуі I nie mуgі od razu siк zdecydowaж co do techniki budowania. Mirek wykonaі ze sіomek kwadraty, Mariusz zaњ trуjk№ty. Wanda usiіowaіa poі№czyж je w caіoњж, ale miaіa trudnoњci w przekіuwaniu sіomek szpilkami. W zwi№zku z tym tempo pracy byіo wolne i efekt maіo widoczny. Rolк pomocnika przejкіa od Mirka prowadz№ca, chіopcy natomiast wspуіpracowali z Wand№. W wyniku tej wspуіpracy szybko powstaіa solidna i typowo geometryczna budowla.

Najwiкkszy opуr zaistniaі w zespole II. Zarуwno chіopcy, jak i Karna nie mieli їadnej koncepcji pracy. Janusz szybko siк zniechкciі. Gіoњno wyraїaі swoje niezadowolenie, pytaі prowadz№cych „po co to?" i twierdziі, їe „to bez sensu". Zachowuj№c siк w ten sposуb, і№czyі sіomki przypadkowo, a kiedy uznaі, їe nic mu nie wychodzi, rzuciі na podіogк kilka poі№czonych sіomek, niszcz№c je przy okazji. W tym momencie przyі№czyі siк do zespoіu prowadz№cy zajкcia i podj№і rolк kooperatora. Zachкcaj№c caі№ trуjkк, zacz№і budowaж i jednoczeњnie kaїdemu wyznaczyі role. Najszybciej pracк podjкіa Karna i pomagaіa prowadz№cemu. Stopniowo zaangaїowali siк chіopcy i w efekcie, przedstawili najwiкksz№ budowlк. • • <••> •'-••*"•"•'••••*••;;

226

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

W omуwieniu zadania tylko Agata uznaіa, їe wspуіpraca w jej zespole przebiegaіa zgodnie. Nie byіo podziaіu rуl — „niczego nie uzgadnialiњmy, ale wszyscy pracowali nie przeszkadzaj№c sobie". Zespуі I niechкtnie wypowiadaі siк na temat wspуіpracy, a chіopcy szybko chcieli zniszczyж swoje dzieіo. Byli jednak zadowoleni z faktu, їe ich budowla jest najwiкksza. Wychowankowie odrzucali pozytywne wzmocnienia prowadz№cych, aczkolwiek daіo siк zauwaїyж pewn№ satysfakcjк z efektуw swojej pracy. W wypowiedziach jednak bagatelizowali wіasne dokonania mуwi№c: „to nic wielkiego zrobiж coњ takiego", „nie ma problemu". Zgodzili siк takїe, aby budowle stanowiіy dekoracjк holu przy wejњciu do internatu zakіadu. Ustawiaі je Piotrek, ktуry w czasie zadania byі raczej bierny. W trakcie dekorowania obecni byli wychowankowie nie bior№cy udziaіu w zajкciach. Zaciekawieni dotykali, wypytywali i podziwiali wykonane konstrukcje. Reakcja Piotrka na pochwaіy kolegуw rуїniіa siк diametralnie od tego, co przed chwil№ miaіo miejsce na zajкciach. Widaж byіo zadowolenie i dumк z osi№gniкж swoich i kolegуw, poczucie waїnoњci i aprobaty. Chіopiec staі siк oїywiony, rozmowny, zaaferowany i po powrocie do sali — aktywniejszy.

Podczas kolejnego zadania — ukіadanie zasad dobrej wspуіpracy — Piotrek byі bardzo zaangaїowany. Wraz z Januszem gіoњno dyskutowali na temat kolejnoњci poszczegуlnych zasad. W konsekwencji wszyscy zdecydowali, їe najwaїniejsz№ zasad№ jest „kaїdy coњ robi". Pozostaіe to: „pomagamy sobie wzajemnie", „nie przeszkadzamy sobie nawzajem". Do tej zasady Janusz zaproponowaі dopisaж „nie sprzeczajmy siк", їeby, jak zaznaczyі, „byіo to dla wszystkich jasne". Ostatnia zasada brzmiaіa „jesteњmy їyczliwi, nie wyњmiewamy siк z innych". Zasady dobrej wspуіpracy zostaіy wprowadzone w momencie, gdy czіonkowie grupy nie byli pewni, czego siк od nich oczekuje. Zasady te zdecydowanie umoїliwiіy poszczegуlnym zespoіom efektywn№ wspуіpracк, co w konsekwencji pomogіo w osi№gniкciu kolejnego celu. Grupa zaczкіa pracowaж jako њciњle zespolona caіoњж. Przyjкto zaіoїenie: naleїy sobie pomagaж, rozumieж i akceptowaж siebie nawzajem. Taka atmosfera zaistniaіa w czasie drugiego dnia zajкж i trwaіa do ich zakoсczenia. Uczestnicy widz№c, їe ktoњ zrobiі sobie krуtki odpoczynek, niejednokrotnie odwoіywali siк do zasad dobrej wspуіpracy. Wskazywali wуwczas umieszczony na њcianie napis i mуwili: „kaїdy coњ robi". •

Moїna byіo zaobserwowaж, jak w czasie wykonywanych zadaс zmieniaіo siк zachowanie uczestnikуw w kierunku zaangaїowania w swoj№ pracк. Na tym etapie rozwoju grupy, podobnie jak w grupach psychoterapeutycznych, wzrasta poczucie przynaleїnoњci do grupy, spуjnoњж grupowa, przyswojone s№ juї lub wytworzone wspуlne normy i wartoњci. W sferze konkretnych zachowaс oznacza to bardziej otwarte, bezpoњrednie i jawne komunikowanie siк, wyraїanie emocji, przypomnienie o normach (Potempska 1993, s. 126). Realizacja zadaс i zabaw do koсca drugiego spotkania przebiegaіa sprawnie i w dobrej atmosferze. Chіopcy byli aktywni i zaangaїowani. W pewnym mo-

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 227

mencie wyrazili chкж wiкkszego ruchu i prowadz№cy zaproponowali mecz

— na wzуr meczu piіki noїnej — z piіeczk№ do tenisa stoіowego. Wszyscy oprуcz Dominika bawili siк znakomicie. W dmuchanie w piіeczkк wkіadali duїo wysiіku, a dodatkow№ atrakcj№ byіy wybuchaj№ce czкsto salwy њmiechu i turlanie siк po podіodze. Dominik natomiast, mimo zachкty ze strony prowadz№cych i dziewcz№t, zdecydowanie odmуwiі i pozostaі z boku do koсca zabawy.

Bardzo trudnym momentem dla prowadz№cych w czasie drugiego dnia zajкж byі powrуt chіopcуw po przerwie obiadowej Podczas przerw wychowankowie wracali do internatu i przebywali pod opiek№ wychowawcуw w swoich grupach. Po obiedzie doszіo do konfliktu miкdzy kilkoma z nich a wychowawc№. Sytuacja ta zostaіa przeniesiona na zajкcia socjoterapeutyczne. Prowadz№cy pozwolili na odreagowanie emocjonalne (wybuchy gniewu, їalu i poczucia krzywdy), nie zajmuj№c jednak stanowiska przez opowiedzenie siк po jednej ze stron konfliktu. Po kilku minutach chіopcy uznali, їe s№ juї gotowi do zajкж, z wyj№tkiem Janusza, ktуry nerwowo chodziі po pomieszczeniu. Wkrуtce on takїe przyі№czyі siк do pracy. Bez oporуw przyjкto zabawк polegaj№c№ na spisaniu pomysіуw zastosowania butelki na bezludnej wyspie. Byіy drobne zapytania w sprawie instrukcji, a w dalszej kolejnoњci — atmosfera zabawy i dobrej wspуіpracy. W efekcie zespoіy robocze przedstawiіy ponad 90 pomysіуw, czкsto oderwanych od rzeczywistoњci. Do najciekawszych naleїaіy: „odtіuc dno i zrobiж lornetkк, a denka moїna uїywaж jako okularуw", „wsypaж piasek i bкdzie ozdoba", „zrobiж prysznic", „pіukaж gardіo", „zrobiж tratwк", „zakochaж siк". Charakterystyczne dla chіopcуw przeznaczenie butelki to: „biж kogoњ", „dziargaж siк", „opluж", „chlastaж siк", „kto ma butelkк, ten rz№dzi".

Wykorzystuj№c moment wysokiego poziomu energii w grupie i rzucanie nieskrкpowanych pomysіуw, prowadz№cy poprosili wszystkich o wypowiedzi w rundzie na temat: jaki charakter ma mieж kawiarenka? Kiedy wiкkszoњж opowiedziaіa siк za charakterem bajkowo-romantycznym, przeprowadzono „burzк mуzgуw" — jak urz№dziж kawiarenkк? Z realizacj№ tego zadania nie byіo їadnych problemуw. Kaїdy zespуі pracowaі w skupieniu i z caі№ powag№. Pomysіy poszczegуlnych grup zostaіy odczytane, a po selekcji (liczyіy siк realne pomysіy) spisano je na duїym arkuszu i zawieszono na њcianie. Po zanalizowaniu wszystkich spisanych propozycji, zainteresowaс czіonkуw grupy (gіуwnie chіopcуw) i ich potencjalnych moїliwoњci, zespoіy otrzymaіy zadanie zaplanowania wystroju pomieszczenia w nastкpuj№cych strefach: zespуі I — podіoga i urz№dzenia na niej stoj№ce; zespуі II — њciany; zespуі III

— barek.

Najwiкksze kіopoty miaіa grupa III — Agaty. Potrzebowaіa pomocy w zaplanowaniu barku. W grк wchodziіy rуїne gatunki drewna, z ktуrego miaі byж zbudowany, i w zwi№zku z tym byіo kilka wersji jego ksztaіtu. Wspуіpraca w tej grupie ukіadaіa siк dobrze, byіo duїo pomysіуw i st№d prawdopodobnie

228

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

trudnoњci z wyborem. W zespole II pracowaіa tylko Wanda z Mariuszem. Mirka musieli wci№ї motywowaж do dziaіania. Odwoіywali siк do zasad dobrej wspуіpracy — „kaїdy coњ robi". Kiedy wreszcie zaproponowano mu zaplanowanie umieszczenia sprzкtu muzycznego, praca przebiegaіa bez zakіуceс i przyniosіa konkretne efekty. Projekt zostaі stworzony na papierze. Zespуі I dziaіaі praktycznie tylko w dwуjkк — Karna i Janusz. Piotrek po okresie aktywnoњci w zabawach ruchowych znowu staі siк bierny i zniechкcony. Przypomnieж naleїy, їe byі to „lider" grupy nieformalnej. Wygl№daі na znudzonego i nie reagowaі na pomoc ze strony prowadz№cych. Pozostawaі bierny i milcz№cy, choж takie zachowanie byіo w istocie sygnaіem trudnoњci. Istnieje wiele powodуw braku aktywnoњci uczestniczenia w їyciu grupy. Wedіug S.M. Corey i G. Corey (1995, s. 235), niektуre z tych powodуw to: poczucie, їe nie ma siк nic wartoњciowego do powiedzenia; wewnкtrzne przekonanie typu „nie powinno siк mуwiж o sobie, nie powinienem zajmowaж sob№ miejsca"; obawa przed њmiesznoњci№, brak orientacji w tym, co wypada mуwiж lub robiж; lкk przed pewnymi osobami w grupie albo przed autorytetem prowadz№cego; opуr przed prac№ nad sob№, szczegуlnie wуwczas, gdy dana osoba tak naprawdк nie chce byж w tej grupie; lкk przed odrzuceniem albo obawa przed bliskoњci№; brak poczucia bezpieczeсstwa, obawy przed naruszeniem zasady dyskrecji. Uwaїamy, їe wiкkszoњж wymienionych wyїej powodуw dotyczy funkcjonowania Piotra w grupie. Bior№c pod uwagк jego stosunkowo niewielkie moїliwoњci intelektualne, brak zainteresowaс i zdolnoњci oraz chкж utrzymania najwyїszej pozycji w grupie nieformalnej, moїna przypuszczaж, їe baі siк oњmieszenia, a w konsekwencji utraty swego znaczenia i atrakcyjnoњci. Kiedy poszczegуlne zespoіy skoсczyіy swoje projekty i naleїaіo skleiж „matrycк" w caіoњж, najsprawniejszy plastycznie Mariusz wykazaі inicjatywк i ze stosu kartonуw wyszukaі odpowiednie pudeіko, by wszystkie projekty siк w nim zmieњciіy i mogіy oddaж caіy obraz kawiarenki. Zaczкto wiкc doklejaж wіasne fragmenty. Odbywaіo siк to przy udziale wszystkich zebranych, kaїdy chciaі coњ poprawiж, podkleiж, ulepszyж, dodaж coњ od siebie. Radoњci z wykonanej pracy juї nikt nie ukrywaі i przez dіug№ chwilк uczestnicy przygl№dali siк, jakby z niedowierzaniem, efektom swojej caіodziennej, trudnej przecieї pracy. W podsumowaniu oznajmili, їe nazajutrz bкd№ z ochot№ koсczyж rozpoczкte dziaіania. Czuіo siк zadowolenie i entuzjazm. Sіуw byіo maіo, a zaskoczenie ogromne.

W trzecim dniu spotkania zjawiіo siк tylko czterech wychowankуw zakіadu. Nie przyszedі Piotr, choж mуwiі, їe siк jeszcze zastanowi, i Tadeusz, ktуry ponad wszystko lubi ruch i zajкcia sportowe. Skorzystaі wiкc z bardziej atrakcyjnej dla siebie na ten czas formy zajкж — gry w piіkк noїn№. Wrуciі jednak po meczu i wniуsі do caіego zespoіu wiкcej niї inni energii i entuzjazmu. W zwi№zku z mniejsz№ liczb№ uczestnikуw nast№piі inny podziaі na grupy i inny podziaі zadaс. Sprawnie podzielono siк prac№ przy robieniu pуіek, stoіуw i іaw do siedzenia. Kіopoty pojawiіy siк, gdy padіo hasіo „barek". Kiedy

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 229

jednak Wanda ze swoimi chіopcami podjкіa siк wykonania go, praca ruszyіa w szybkim tempie. Prowadz№cy wspierali wszystkie zespoіy w wykonywaniu zadaс. Kooperacja przebiegaіa bez zakіуceс, kaїdy coњ robiі. Wrуciі Tadeusz i z miejsca zaj№і siк robieniem pуіek na њcianк, wykazuj№c pomysіowoњж i duї№ sprawnoњж. Za kaїdym razem, kiedy pokonaі pewien etap, bardzo wyraџnie dopominaі siк pozytywnych wzmocnieс od prowadz№cych i Agaty. Dzielnie pomagaі mu Dominik, choж pracowaі ciszej. Nieistotny staі siк podziaі na przynaleїnoњж do grupy nieformalnej. Co wiкcej, najlepiej pracowaі i kooperowaі zespуі zіoїony z wychowanka stoj№cego bardzo wysoko w hierarchii tej grupy i „frajera", tzn. Tadka i Dominika. Nie byіo pomiкdzy nimi їadnych konfliktуw i chyba sami byli tym zaskoczeni. Mieli duїo dobrych pomysіуw i wspуlnie je realizowali. Staіo siк jasne, їe zawieszone zostaіy zasady „drugiego їycia".

S№dzimy, їe wpіynкіy na to nastкpuj№ce czynniki: atrakcyjnoњж grupy; chкж przeїycia nowych doњwiadczeс; podjкcie proponowanych dziaіaс i chкж ich ukoсczenia; trafnoњж dobranych zadaс uwzglкdniaj№cych jednoczeњnie zainteresowania i moїliwoњci chіopcуw; umiejкtnoњж motywowania i wspierania przez prowadz№cych; umiejкtnoњж wspуіdziaіania w zespoіach dziewcz№t. Naleїy podkreњliж, їe wі№czenie studentek do grupy podniosіo poziom atrakcyjnoњci zajкж. Obecnoњж dziewcz№t spowodowaіa, їe wychowankowie zakіadu wykazali chкж pokazania siк z jak najlepszej strony i przypodobania siк dziewczкtom. Byli otwarci na pomysіy, pozytywne myњlenie i wzajemne wsparcie. Јatwoњж nawi№zania dobrego kontaktu z chіopcami, dostкpnoњж, znalezienie wspуlnych zainteresowaс i pomysіуw, gotowoњж do wspуіpracy i fakt, їe nie wykorzystywaіy one swego statusu spoіecznego zdecydowanie uіatwiіy zarуwno rozpoczкcie procesu wspуіdziaіania jak i jego przebieg. Podczas wykonywania przestrzennego projektu kawiarni zatarіy siк granice wczeњniej ustalonych, mniejszych zespoіуw. Kaїdy byі zaangaїowany w swoj№ pracк, niektуrzy po skoсczeniu wіasnego zadania pomagali innym. Inni szukali jeszcze czegoњ do zrobienia, np. wykonywali rysunki na њcianach. Jeszcze inni zaczкli sprz№taж, porz№dkowaж narzкdzia i przybory. Kiedy uznano, їe juї nic wiкcej nie moїna dodaж i kawiarnia zapeіniіa siк caіym wyposaїeniem (byіy nawet kwiaty w kartonowych wazonach), prowadz№cy poprosili o wraїenia wyniesione z caіoњci zajкж.

Wszyscy uczestnicy siedzieli lub stali w ciasnym krкgu na progu pomieszczenia kawiarni, uwaїaj№c, by niczego nie zepsuж, nie przesun№ж. Uwidoczniіo siк wyraџne zaskoczenie i radoњж. Zaskoczenie tym, їe udaіo siк wykonaж coњ, co podoba siк „mnie i innym". Chіopcy nie podejrzewali wczeњniej, їe staж ich na wykonanie takiej pracy. Tym wiкksza byіa ich radoњж, їe doњwiadczyli czegoњ nowego. Swoje potrzeby akceptacji, uznania i znaczenie zaspokajali dotychczas w sposуb antyspoіeczny. Teraz wykonali pracк dla siebie i innych zgodnie z normami spoіecznymi. Naleїy przypuszczaж, їe nast№piі jeden z niewielu momentуw w ich їyciu, kiedy zostali uznani, docenieni i po-

230

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

dziwiani w sposуb jak najbardziej spoіecznie poї№dany. Wypowiedzi nastкpowaіy spontanicznie. Mуwiono o zadowoleniu, dobrej atmosferze i wspуіpracy. Chіopcy zaprosili dziewczкta do ponownego przyjazdu. Mimo trudnoњci w wyraїaniu swoich wraїeс i uczuж padaіy stwierdzenia: „podoba mi siк to co zrobiliњmy", „byіo fajnie", „szkoda, їe tak krуtko". Prowadz№cy omуwili w zespole to, co siк wydarzyіo i nie byіo w№tpliwoњci, їe poznanie siebie, swoich moїliwoњci, poznanie kolegуw, uњwiadomienie sobie siіy grupy, to najbardziej wartoњciowe doњwiadczenie tego etapu pracy.

Wszystkie dziaіania podczas zajкж wymagaіy ogromnej mobilizacji i energii zarуwno ze strony prowadz№cych jak i uczestnikуw. I naprawdк godne podziwu byіo to autentyczne i peіne pasji zaangaїowanie siк caіego zespoіu w pracк. Aktywnoњж ta wynikaіa z uruchomienia osobistych potencjaіуw i realizacji wіasnych zainteresowaс. Widoczne byіo, jak szybko mіodzi uczestnicy wci№gaj№ siк w rytm pracy i staj№ siк bardziej њwiadomi tego, їe od ich energii i chкci zaleїy powodzenie przedsiкwziкcia. Obie strony aktywizowaіy siк wzajemnie.

Po wypowiedziach nast№piіa uroczysta chwila zіoїenia podpisуw autorуw projektu kawiarenki na obudowie kaloryfera. Prowadz№cy zajкcia podziкkowali uczestnikom za miі№ i owocn№ wspуіpracк, їycz№c jednoczeњnie, by czкsto korzystali ze zdobytych doњwiadczeс.

Uwagi metodyczne

Doњwiadczenia zdobyte podczas realizacji tego programu oraz doњwiadczenia z pracy zawodowej z mіodzieї№ niedostosowan№ spoіecznie pozwalaj№ nam na sformuіowanie kilku uwag metodycznych dotycz№cych przygotowywania programуw, organizacji i zasad prowadzenia zajкж oraz bieї№cej ich modyfikacji. Mamy nadziejк, їe pomog№ one wszystkim osobom, ktуre chciaіyby stworzyж podobne do naszego programy adresowane do mіodzieїy przebywaj№cej w instytucjach resocjalizacyjnych.

W fazie przygotowywania programu, poza koniecznoњci№ okreњlenia celu zajкж, adekwatnego do potrzeb uczestnikуw, istotne znaczenie ma rуwnieї dobуr odpowiedniej formuіy zajкж oraz skіad grupy. Zamierzone efekty w postaci zmian w postawach czy nabycia okreњlonych umiejкtnoњci spoіecznych przez mіodzieї niedostosowan№ spoіecznie moїna osi№gn№ж m.in. stosuj№c typowe techniki socjoterapeutyczne w ramach cyklicznych spotkaс grupowych poprzez ukіad жwiczeс, gier i zabaw tworz№cych okreњlone sytuacje grupowe. Dotychczasowa praktyka w tym zakresie wykazuje jednak, їe programy realizuj№ce takie cele s№ adresowane gіуwnie do dzieci alkoholikуw, mіodych narkomanуw, dzieci z fobi№ szkoln№ czy nawet osуb z zaburzeniard zachowania, ale pozostaj№cych w bezpoњrednim kontakcie z otaczaj№cym je њwiatem. Rzadko zaњ kierowano je do osуb o wysokim stopniu nieprzyst- so-

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 231

wania spoіecznego, jednoczeњnie pozostaj№cych w izolacji od њwiata, їyj№cych wedіug narzuconych im reguі. Mіodzieї taka jest wrogo nastawiona do wszelkiego typu propozycji wymagaj№cych od niej dіuїszego wysiіku intelektualnego, koncentracji na sobie, ujawniania swojego gікbokiego „ja" itd. Z tych teї powodуw czкsto typowe programy socjoterapeutyczne adresowane do osуb przebywaj№cych np. w zakіadach poprawczych koсczyіy siк niepowodzeniem.

Nasze doњwiadczenia w tym wzglкdzie wskazuj№, їe te same cele moїna osi№gn№ж organizuj№c grupк wokуі realizacji zadania, ktуre bкdzie stanowiж dla nich wartoњж pozytywn№, a jednoczeњnie pozwoli ono na taki dobуr procedur do jego wykonania, aby moїliwe byіo osi№gniкcie takїe celуw terapeutycznych. Uwaїamy, їe przyjкcie takiej formuіy zajкж jako pocz№tkowej fazy dіuїszego cyklu spotkaс moїe przynieњж pozytywne efekty caіoњci. Doњwiadczenia nabyte podczas realizacji programu wskazuj№ takїe, їe skіad grupy nie pozostaje bez znaczenia na skutecznoњж i przebieg planowanych zajкж. Nasza propozycja zaproszenia do udziaіu w grupie osуb spoza zakіadu poprawczego okazaіa siк bardzo trafna i efektywna ze wzglкdu na planowane wyniki. Wi№їe siк to przede wszystkim z umoїliwieniem chіopcom kontaktуw z osobami o odmiennych doњwiadczeniach, przeїyciach, posiadaj№cymi inny zakres pojкciowy, co moїe stanowiж uіatwienie ze wzglкdu na uruchomienie pewnych elementуw modelowania, uczenie siк nowych form zachowaс, poszerzanie zakresu sіownictwa czy poznawanie innych systemуw wartoњci aniїeli te, ktуrym sami hoіduj№.

W zakresie organizacji i zasad prowadzenia zajкж naleїy zwrуciж uwagк na trzy aspekty, ktуre siк z tym wi№ї№: ,

1. Relacje panuj№ce miкdzy osobami prowadz№cymi

a grup№

Osoby prowadz№ce wszelkie grupy socjoterapeutyczne powinny mieж stosowne przygotowanie merytoryczne w tym zakresie. Proponowany program zostaі tak skonstruowany, aby mуgі byж wykorzystany przez wychowawcуw w bezpoњredniej pracy z mіodzieї№. Oczywiњcie, ze wzglкdu na przewidywane efekty, nie kaїdy wychowawca powinien go realizowaж; nasze doњwiadczenia w tym zakresie wskazuj№, їe efektywnoњж oddziaіywaс w formie zajкж grupowych zaleїna jest w duїej mierze od pozycji, jak№ prowadz№cy zajmuje u wychowankуw. Jeїeli czіonkowie grupy z rуїnych przyczyn nie akceptuj№ prowadz№cego, ma on niewielkie szansк w taki sposуb ich zaktywizowaж, aby osi№gn№ж zamierzone cele (bez wzglкdu na umiejкtnoњci, jakie ma prowadz№cy). Powinna byж to wiкc osoba, ktуra jest postrzegana przez chіopcуw jako ktoњ im їyczliwy, sprawiedliwy, konsekwentny, nieautorytatywny, z kim moїna porozmawiaж o rуїnych problemach, nurtuj№cych ich na co dzieс. Tylko wуwczas moїliwe jest, aby uczestnicy podjкli wysiіek mуwienia o sobie przy innych, pocz№tkowo choжby z minimalnym wgl№dem w siebie, nie boj№c siк

232

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

krytyki i oњmieszenia z jego strony. Uwagi te dotycz№ oczywiњcie wychowawcуw, ktуrzy mieli kontakt z uczestnikami zajкж w czasie pracy na terenie internatu. ••"

2. Wіaњciwe ustalenie norm i konsekwentne ich przestrzeganie :

Ustalenie norm we wstкpnej fazie programu jest nieodzownym elementem kaїdego rodzaju zajкж grupowych o charakterze socjoterapeutycznym. Normy reguluj№ funkcjonowanie kaїdego uczestnika podczas zajкж i pozwalaj№ m.in. na sprawne, bezkonfliktowe realizowanie zaіoїonych celуw. Liczba i rodzaj wprowadzanych reguі s№ adekwatne do potrzeb grupy i charakteru programu. W wiкkszoњci przypadkуw s№ one podobne, a zatem s№ powielane. Znaczenie norm jest ogromne, szczegуlnie gdy dotycz№ mіodzieїy o wysokim stopniu nieprzystosowania spoіecznego, ktуra, jak wiadomo, niechкtnie postкpuje wedle jakichkolwiek standardуw, chyba їe wyznaczonych przez grupк nieformaln№, do ktуrej przynaleїy. Nie jest naszym zamiarem szczegуіowe omawianie problematyki norm grupowych. Naleїy jednak zwrуciж uwagк na kilka jej aspektуw, ktуre maj№ szczegуlne znaczenie w pracy z „trudn№" mіodzieї№. Po pierwsze, konieczne jest, aby normy byіy ustalone wspуlnie i przy caіkowitej akceptacji kaїdego z czіonkуw grupy. Jak wiadomo, zwiкksza siк wуwczas motywacja do postкpowania zgodnego z normami, jak rуwnieї daje to prowadz№cym tytuі do odwoіywania siк do nich w rуїnych sytuacjach konfliktowych. Po drugie, dobrze jest, gdy wњrуd zaproponowanych norm znajdzie siк taka, ktуra zabrania „wynoszenia" tego, co siк dzieje w grupie, na zewn№trz. Zasada ta jest o tyle istotna, їe moїe bezpoњrednio wpіywaж na poczucie bezpieczeсstwa czіonkуw grupy oraz na stopieс zaangaїowania i otwartoњж jej czіonkуw podczas zajкж. Drug№ niezbкdn№ norm№ jest zapewnienie dobrowolnoњci wypowiedzi i uczestnictwa w poszczegуlnych grach. Ustalanie norm jest rуwnieї momentem na zawarcie kontraktu w sprawie zawieszenia podziaіуw istniej№cych w wyniku przynaleїnoњci uczestnikуw do rуїnych grup nieformalnych. Nasze doњwiadczenia wskazuj№, їe unikanie tematu tzw. drugiego їycia nie jest zasadne, gdyї brak jasnoњci w tej kwestii moїe uniemoїliwiж na jakimњ etapie kontynuowanie spotkaс. Ostatni№ waїn№ spraw№ w tym zakresie jest postulat konsekwentnego przestrzegania norm. Prуba wybiуrczego lub nieuczciwego ich respektowania moїe doprowadziж do lekcewaїenia prowadz№cych zajкcia, a w konsekwencji do przerwania realizacji programu.

3. Bieї№ca modyfikacja programu w zakresie doboru жwiczeс, gier i zabaw

Przygotowuj№c scenariusze zajкж dla mіodzieїy niedostosowanej spoіecznie, umieszczonej w placуwkach resocjalizacyjnych, naleїy dokonaж takiego wyboru жwiczeс, gier czy zabaw, ktуry bкdzie adekwatny nie tylko do stopnia dojrzaіoњci psychicznej i emocjonalnej czy moїliwoњci intelektualnych uczest-

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ...

233

nikуw, ale rуwnieї bкdzie uwzglкdniaі ich przynaleїnoњж do rуїnych grup nieformalnych. Uczestnictwo chіopcуw w tzw. drugim їyciu zobowi№zuje ich do przestrzegania wielu zasad, ktуre wykluczaj№ pewne formy zachowaс interpersonalnych. Jedn№ z takich norm jest unikanie kontaktu fizycznego z osobami spoza ich krкgu czy publiczne okazywanie swoich sіabych stron. Wszelkiego rodzaju procedury socjoterapeutyczne naleїy wiкc tak dobieraж, aby nie stanowiіy dla uczestnikуw zajкж zagroїenia utraty pozycji w hierarchii grupy nieformalnej. Dotyczy to szczegуlnie tej fazy pracy z grup№, ktуra ma dopiero zapewniж im poczucie bezpieczeсstwa. Poza odpowiednim doborem жwiczeс rуwnie waїne jest, aby prowadz№cy, uczestnicz№c aktywnie w zajкciach, zwracali uwagк na informacje zwrotne od czіonkуw grupy, dotycz№ce proponowanych form aktywnoњci. Reakcj№ prowadz№cych na owe informacje winno byж elastyczne posіugiwanie siк scenariuszem w zakresie gier, ktуre nie odpowiadaj№ uczestnikom, i zastкpowanie ich nowymi. Oczywiњcie zasada elastycznoњci nie moїe byж naduїywana. Moїna j№ stosowaж podczas konkretnych zajкж jedynie do tych procedur, ktуre moїemy іatwo zast№piж innymi, bez negatywnego wpіywu na caіoњж realizowanych celуw.

Nasze uwagi metodyczne s№ wynikiem doњwiadczeс nabytych w drodze realizowania zaproponowanego przez nas programu i posiadanej wiedzy teoretycznej w tym zakresie. Zdajemy sobie sprawк, їe nie s№ to wszystkie wskazуwki, ktуre mogіyby byж pomocne przy realizacji podobnych programуw. Jest to przedmiot rozwaїaс wielu prac poњwiкconych konstruowaniu programуw. My omуwiliњmy jedynie te, ktуre wydaj№ siк nam istotne przy programowaniu pracy z grup№ ze wzglкdu na odbiorcуw, do ktуrych s№ adresowane, i specyfikк miejsc, w ktуrych bкd№ realizowane.

Scenariusze zajкж

Przedstawione niїej scenariusze zajкж przewidziane s№ do realizacji w cyklu 3-dniowym. Skіada siк on z trzech kolejnych spotkaс, przy czym pierwsze ma trwaж ok. 2 godz., a pozostaіe dwa — ok. 8 godz. kaїde.

SPOTKANIE I.

Cele: •. • :-';" •-. ' ' -- . • • •• - ;

zadaniowy — przygotowanie sali, w ktуrej ma powstaж kawiarenka, oraz wszystkich niezbкdnych materiaіуw;

terapeutyczny — zapewnienie uczestnicz№cym w zajкciach poczucia bezpieczeсstwa, budowanie atmosfery zaufania, nawi№zanie pozytywnych kontaktуw, bliїsze poznanie siк.

Materiaіy: piіeczka, koc.

1. Kr№g rozpoczynaj№cy zajкcia. Prowadz№cy wita uczestnikуw i przedstawia siк. Proponuje „grк imion" — pierwszy uczestnik przedstawia siк,

234

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

s№siad podaje imiк pierwszego, a nastкpnie swoje. Kaїda kolejna osoba powtarza imiona swoich poprzednikуw, dodaje swoje itd. .

2. Kr№g. Prowadz№cy wyjaњnia cel zajкж, ich formк i czas trwania. Pyta siк uczestnikуw, czy zgadzaj№ siк na tak№ propozycjк, czy ktoњ ma moїe inne propozycje.

3. Gra „Zіap moje imiк" — jedna z osуb dostaje piіeczkк, rzuca j№ do kogoњ. Osoba, ktуra іapie, ma powiedzieж imiк osoby, ktуra rzucaіa i rzuca do nastкpnej, a ta іapie i mуwi imiк tej, ktуra do niej rzuciіa itd. (Grupa bawi№ca siк... 1994, s. 21).

4. Kr№g. Prowadz№cy proponuje uczestnikom, aby wspуlnie ustaliж pewne reguіy, normy, ktуre bкd№ przestrzegane podczas trwania caіego cyklu zajкж. Przedstawia wіasne propozycje reguі: w grupie zwracamy siк do siebie po imieniu, do prowadz№cych zaњ „pani Boїenko", „panie Sіawku"; nie oceniamy siк; tego, co siк dzieje, jest tu i teraz, nie wynosimy na zewn№trz; zwracamy siк bezpoњrednio do siebie; kaїdy ma prawo wyraїania opinii; udziaі w poszczegуlnych propozycjach jest dobrowolny; nie uїywamy sіуw wulgarnych; nie uїywamy siіy fizycznej; jesteњmy dla siebie їyczliwi, pomagamy sobie nawzajem; podczas zajкж nie palimy, robimy przerwy na papierosa; czas zajкж jest њciњle okreњlony. Nastкpnie zadaje pytanie, czy wszyscy siк na takie reguіy zgadzaj№. Pyta, czy ktoњ chciaіby podaж wіasne propozycje norm.

5. Zabawa „Koc". Uczestnicy dziel№ siк na dwie grupy i staj№ naprzeciwko siebie. Osoby prowadz№ce staj№ pomiкdzy grupami trzymaj№c koc na wysokoњci szyi. Prowadz№cy objaњnia przebieg: po obu stronach koca siadaj№ dwie dowolne osoby po jednej z kaїdej grupy. W momencie kiedy opuszczamy koc, siedz№ce osoby wypowiadaj№ imiк partnera. Kto szybciej je poda, zabiera partnera do swojej grupy. Wygrywa grupa, ktуrej uda siк zgromadziж wiкcej osуb.

6. Kr№g. Prowadz№cy proponuje, aby kaїdy z uczestnikуw dokoсczyі zdanie: Lubiк..................; Nie lubiк.................Kaїdy

wymienia minimum dwie rzeczy, koсcz№c rozpoczкte zdanie.

7. Gra „Kto prowadzi gimnastykк". Uczestnicy staj№ w kole. Jedna z osуb (A) opuszcza na chwilк pomieszczenie. Pozostali wybieraj№ osobк (B), ktуra ma za zadanie poprowadziж gimnastykк (np. klaskanie, pajacyki, podskoki). Pozostali naњladuj№ j№, ale w taki sposуb, aby nie byіo to dostrzegalne. Osoba (A) ma za zadanie zgadn№ж, kim jest osoba (B).

8. Zabawa „Odgadnij zasadк" (patrz s. 139, 4).

9. Kr№g. Ustalenie terminu kolejnego spotkania. Runda: uczestnicy koсcz№ kolejno zdanie „Dzisiaj na zajкciach czuіem siк...".

10. Poїegnanie. Wszyscy stoj№ w krкgu i krzycz№ jednoczeњnie zaproponowany przez kogoњ okrzyk.

SPOTKANIE II.

Cele:

zadaniowy pomniejszonej;

— przygotowanie projektu (matrycy) kawiarenki w skali

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ...

235

terapeutyczny — nabywanie umiejкtnoњci wspуіpracy w zespole: pomaganie sobie, podejmowanie wspуlnych decyzji, ustalanie zadaс do wykonania i ich wykonanie; жwiczenie twуrczego myњlenia: wychodzenie poza standardy myњlowe, generowanie pomysіуw, ustalanie wspуlnego stanowiska; przepracowanie urazуw w relacjach ja-zadanie oraz w relacjach ja-inni.

Materiaіy: puzzle z pocztуwek, sіomki do napojуw, szpilki, papier, flamastry, klej, karton, krzesіa.

1. Powitanie. Okrzyk zaproponowany przez jednego z uczestnikуw. Runda. Kaїdy z uczestnikуw koсczy zdanie „Czujк siк teraz jak...".

2. Kr№g. Prowadz№cy proponuje grк, za pomoc№ ktуrej grupк podzieli siк na zespoіy. Skіad zespoіуw pozostanie niezmieniony do koсca zajкж. Objaњnienia: „Mam przygotowanych 9 elementуw puzzli wykonanych z 3 pocztуwek. Kaїdy z Was wylosuje l element. Na mуj sygnaі odszukacie miкdzy sob№ osoby z elementami, ktуre tworz№ caіoњж pocztуwki. W ten sposуb powstan№ 3 zespoіy".

3. Zabawa pantomimiczna. Kaїdy zespуі (uprzednio utworzony) przedstawi przy pomocy pantomimy rodzaj czynnoњci, ktуr№ chcieliby wspуlnie wykonywaж. Pozostaіe prуbuj№ odgadn№ж, jaka to czynnoњж.

4. Жwiczenie „Budowla". Kaїdy zespуі otrzymuje sіomki do napojуw i szpilki. Zadaniem jego bкdzie zbudowanie ze sіomek budowli o dowolnej konstrukcji, ale takiej, aby byіa jak najwyїsza i jak najobszerniejsza. Kaїda budowla powinna samodzielnie staж. Po wykonaniu жwiczenia nastкpuje omуwienie. Prowadz№cy prosi, aby kaїdy zespуі nazwaі swoj№ budowlк, a potem kaїdy czіonek zespoіu sprуbuje odpowiedzieж na pytania: Jak siк czuі podczas wykonywania жwiczenia?, Czy dobrze mu siк wspуіpracowaіo z innymi?, Co mu przeszkadzaіo w budowaniu?, Co zrobiі samodzielnie? itp.

5. Gra „Rozsypywanka". Kaїdy zespуі otrzymuje kopertк. W kopertach znajduj№ siк elementy skіadanki, po zіoїeniu ktуrych powstan№ zasady dobrej wspуіpracy. Kaїdy zespуі ukіada przed sob№ jedn№ zasadк. Po odczytaniu powstaіych w ten sposуb zasad (pomagamy sobie nawzajem; nie przeszkadzamy sobie nawzajem; jesteњmy їyczliwi, nie wyњmiewamy siк z innych; kaїdy coњ robi) prowadz№cy daje kaїdemu uczestnikowi jeszcze po jednym elemencie i proponuje, aby caіa grupa wspуlnie uіoїyіa jeszcze jedn№ zasadк. Po uіoїeniu ostatniej zasady, prowadz№cy pyta: Ktуra z zasad wydaje siк Wam najwaїniejsza? Sprуbujmy uіoїyж je wedіug waїnoњci. Po ustaleniu hierarchii waїnoњci, zasady zostaj№ naklejone na duїym kartonie i wywieszone na widocznym miejscu.

6. Gra „Przypіyw-odplyw". Uczestnicy ustawiaj№ siк w szeregu, stoj№c luџno obok siebie. Prowadz№cy staje z boku i podaje hasіa: „przypіyw", „odpіyw". Na hasіo „przypіyw" wszyscy robi№ krok do przodu, a na hasіo „odpіyw" krok do tyіu. Prowadz№cy podaje hasіa w dowolnej kolejnoњci i w dowolnym tempie. Osoba, ktуra siк pomyli, odpada z gry. Gra toczy siк, aї zostanie wyіoniony zwyciкzca.

236

Boїena Dzwonkowska, Sіawomir Kкpka

7. Zabawa „Okrzyk". Zespoіy przygotowuj№ dowolny okrzyk. Na hasіo prowadz№cego krzycz№ swoje okrzyki. Nastкpnie prowadz№cy prosi, aby kaїdy zespуі wybraі z usіyszanych ten okrzyk, ktуry mu siк najbardziej podoba, i na kolejne hasіo krzykn№і wіaњnie ten wybrany. Czynnoњж tк powtarza siк tak dіugo, aї wszyscy krzykn№ ten sam okrzyk. Prowadz№cy wуwczas konkluduje, їe wspуlnie zawsze moїna dojњж do jednego celu.

8. Gra „Kot ministra". Wszyscy siedz№ w krкgu. Prowadz№cy prosi, aby kaїdy kolejno dokoсczyі zdanie: „Kot ministra jest..." poprzez dodanie przymiotnika zaczynaj№cego siк na uzgodnion№ literк, np. na literк „d", i wtedy moїna powiedzieж „Kot ministra jest duїy". Raz uїytych przymiotnikуw nie moїna powtarzaж. Grк kontynuuje siк do wyczerpania pomysіуw.

9. „Burza mуzgуw". Prowadz№cy objaњnia: „Znajdujemy siк na bezludnej wyspie. Mamy do dyspozycji jedynie pust№ butelkк. Proszк wypisaж jak najwiкcej pomysіуw na wykorzystanie butelki. Kaїdy pomysі jest dobry. Pomysіуw nie oceniamy, zapisujemy wszystkie, ktуre przyjd№ nam do gіowy". Nastкpnie zespoіy prezentuj№ swoje pomysіy, powstaje jedna lista. Prowadz№cy konkluduje, їe warto jest wspуlnie zastanawiaж siк nad rуїnymi problemami, gdyї wуwczas jesteњmy w stanie wiкcej wymyњleж.

10. Kr№g. Runda, kaїdy z uczestnikуw koсczy zdanie: „Chciaіbym, aby kawiarenka byіa... (np. bajkowa, jaskini№, morska itp.)". Nastкpnie wszyscy wspуlnie wybieraj№ najciekawszy pomysі.

11. Zabawa „Wszyscy Ci, ktуrzy..." (patrz s. 202, 4).

12. „Burza mуzgуw". W ustalonych wczeњniej zespoіach zapisujemy pomysіy na temat: „Jak urz№dziж kawiarenkк w stylu...". Tu nastкpuje to co uzyskano w wyniku rundy z pkt. 11. Pomysіy zapisujemy na kartonie i wywieszamy na widocznym miejscu.

13. Przygotowanie projektu. Kaїdy zespуі korzystaj№c z pomysіуw z „burzy mуzgуw" przygotowuje fragment projektu-matrycy kawiarenki. Pierwszy zespуі zajmuje siк wejњciem i przedsionkiem kawiarenki oraz wystrojem њcian, drugi projektuje barek lub inny mebel o podobnym przeznaczeniu wraz z jego zagospodarowaniem, a trzeci projektuje podstawowy wystrуj wnкtrza (stoіy, krzesіa itp.). Po zakoсczeniu zadania wszyscy siadaj№ w krкgu. Prowadz№cy proponuje, aby kaїdy zespуі opowiedziaі, co przygotowaі, a kaїdy z uczestnikуw — co mu siк udaіo zrobiж podczas tego zadania, w czym czuje siк dobry, co mu przeszkadzaіo w planowaniu, a co pomagaіo.

14. Kr№g. Wszyscy wspуlnie z przygotowanych fragmentуw sklejaj№ matrycк w caіoњж i wystawiaj№ j№ na widocznym miejscu.

15. Gra „Kto prowadzi gimnastykк".

16. Kr№g. Rundka. Kaїdy koсczy zdanie: „Dowiedziaіem siк dziњ, їe ja...".

17. Poїegnanie. Okrzyk.

Program zajкж socjoterapeutycznych dla mіodzieїy z zakіadu poprawczego ... 237

SPOTKANIE III.

Cel: wykonanie przestrzennego, kartonowego projektu kawiarenki. Materiaіy: kartony, pudіa, noїyczki, papier, klej, taњma klej№ca, flamastry.

1. Powitanie. Okrzyk.

2. Przydziaі zadaс. Prowadz№cy proponuje poszczegуlnym zespoіom zadania do wykonania podczas tego spotkania. Pyta siк, czy ktoњ ma inne propozycje. Wyjaњnia, їe urz№dzamy kawiarenkк zgodnie z wczoraj przygotowan№ matryc№, z t№ tylko rуїnic№, їe wykonujemy poszczegуlne elementy w skali 1:1.

3. Realizacja zadaс zgodnie z dokonanym podziaіem pracy.

4. Zakoсczenie prac — urz№dzenie kawiarenki. Wszyscy uczestnicy ustawiaj№ wykonane elementy we wіaњciwych miejscach. Wspуlnie sprz№taj№ pomieszczenie. Omуwienie: prowadz№cy proponuje, aby kaїdy powiedziaі, co teraz czuje, czy jest z siebie zadowolony, co mu pomagaіo, a co przeszkadzaіo we wspуіpracy z innymi itp.

5. Kr№g. Zakoсczenie cyklu spotkaс. Rozmowa w krкgu koсcz№ca spotkanie. Uczestnicy wypowiadaj№ siк, czy chcieliby zamieniж wykonane urz№dzenia kartonowe na prawdziwe, przedstawiaj№ swoje propozycje. Jest to rуwnieї czas na omуwienie zajкж. W tym celu prowadz№cy prosi, aby uczestnicy na przygotowanych wczeњniej kartkach dokoсczyli zdania: „Odkryіem, їe ja..."; „Wartoњciowe dla mnie okazaіo siк, їe..."; „Zіoњciіem siк, gdy...". Nastкpnie kaїdy odczytuje swoje wypowiedzi.

6. Poїegnanie. Okrzyk. Kaїdy wychodz№c podpisuje siк wyraџnie na wyznaczonym elemencie dekoracji, ktуry pozostanie jako „kamieс wкgielny" na widocznym miejscu, nawet wуwczas gdy powstanie prawdziwa kawiarenka.

V. NIETYPOWE ZASTOSOWANIE SOCJOTERAPII

Wanda Chilecka

SOCJOTERAPIA W REHABILITACJI MЈODYCH PACJENTУW SZPITALA PSYCHIATRYCZNEGO

Pragnк opisaж eksperyment wykorzystuj№cy techniki socjoterapeutyczne w rehabilitacji pacjentуw dzieciкco-mіodzieїowego oddziaіu psychiatrycznego, gdzie pracujк jako pedagog-socjoterapeuta. Miaі on miejsce w jednym ze szpitali psychiatrycznych, na pocz№tku grudnia 1995 roku. Odbywaі siк w formie piкciodniowych, codziennych spotkaс z wybran№ wedіug okreњlonych kryteriуw grup№ osуb, przez cztery godziny dziennie. Celem eksperymentu byіo stwierdzenie przydatnoњci technik i procedur socjoterapeutycznych w zintegrowaniu wybranej grupy osуb, u ktуrych rozpoznano zaburzenie psychiczne zwane zespoіem paranoidalnym. Zanim scharakteryzujк grupк, z ktуr№ pracowaіam, przedstawiк cele pracy grupowej oraz scenariusze zajкж, postaram siк pokrуtce opisaж objawy kliniczne skіadaj№ce siк na zespуі paranoidalny.

Jest to jeden z zespoіуw urojeniowych, ktуre traktuje siк zazwyczaj jako odrкbn№ od schizofrenii grupк zaburzeс psychicznych. Antoni Kкpiсski istotк tego zaburzenia ujmuje nastкpuj№co: „Wprawdzie w zespoіach urojeniowych, podobnie jak w schizofrenii, zmiana struktury њwiata jest istotnym elementem psychozy, to jednak zasadnicza rуїnica miкdzy nimi polega na tym, їe w schizofrenii zmiana jest caіoњciowa, a w zespoіach urojeniowych tylko czкњciowa. W schizofrenii chory staje siк innym czіowiekiem, a w zespoіach urojeniowych poza znieksztaіconym urojeniowe fragmentem swego њwiata pozostaje on tym kim byі, zachowuje swoj№ osobowoњж" (Kкpiсski 1972, s. 82).

Na epizod psychotyczny tego typu moїe skіadaж siк caіe spektrum rуїnorodnych objawуw o niejednolitym obrazie. Jak pisze Orwid — jedni autorzy podkreњlaj№, їe u inteligentnych adolescentуw moїe wyst№piж peіna systematy-zacja urojeс, podobnie jak u dorosіych. Istnieje teї zwi№zek depersonalizacji z problemami ksztaіtowania siк toїsamoњci. Inni zwracaj№ uwagк na epizodycznoњж, zmiennoњж i fragmentarycznoњж, objawуw. Ich zdaniem, stany urojeniowe s№ przejњciowe, mniej rozbudowane i mniej ci№gіe niї u dorosіych.

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

239

Dla starszej grupy adolescentуw charakterystyczne byіy zaburzenia myњlenia — rozkojarzenie. Z wіasnych obserwacji wynika, їe czкstymi objawami psy-chopatologicznymi s№ zaburzenia nastroju i aktywnoњci w postaci zespoіu aste-niczno-apatyczno-abulicznego, czкsto takїe w postaci zespoіu depresyjnego z ciemnym kolorem њwiata. Z urojeс w grupie badanych pacjentуw najczкњciej wystкpowaіy urojenia odnoszenia. Czкsto spotykane byіy objawy depersonalizacji, derealizacji i urojenia oddziaіywania poprzez treњci w nich wyraїone: obawy o wіasne »ja«, o jego istotк, prawdziwoњж i granicк. Traktuje siк je jako patologiczny sposуb rozwi№zywania, a raczej nieradzenia sobie z kryzysem toїsamoњci (Orwid 1981, s. 171-172). Dodam, їe objawy te doњж іatwo poddaj№ siк leczeniu farmakologicznemu i po ich ust№pieniu pacjent jest wypisywany ze szpitala. Hospitalizacja czкsto ma wiкc charakter interwencji w momencie epizodu psychotycznego lub obserwacji sіuї№cej postawieniu diagnozy, czy zaburzenia psychiczne wynikaj№ z kryzysu adolescencyjnego, czy teї њwiadcz№ o rozwijaj№cym siк procesie chorobowym.

Pomimo przyjкcia okreњlonych kryteriуw diagnostycznych, diagnozowanie zaburzeс psychicznych w okresie adolescencji nie jest proste. „Feinstein uwaїa, їe tylko u 1/3 pacjentуw mіodzieїowych jednoznaczne rozpoznanie schizofrenii nie przedstawia trudnoњci. Pozostaіe 2/3 sprawiaj№ trudnoњci diagnostyczne przy odrуїnianiu schizofrenicznego obrazu psychozy od kryzysu adolescencji czy reakcji osobowoњciowej. Trudnoњci diagnostyczne wynikaj№ z pewnej rela-tywnoњci, gіуwnie takich objawуw jak autyzm i rozszczepienie emocjonalne. Mіodzieї w tym okresie їycia moїe mieж potrzebк izolacji, samotnoњci, ucieczki w fantazjк і marzenia. W stanach bardziej nasilonych, gdy tendencje te s№ dominuj№ce, jednoznaczne diagnozowanie, czy jest to autyzm psychotyczny, czy tylko tendencja bкd№ca wyrazem kryzysu dojrzewania, jest bardzo trudne, a czasem niemoїliwe (...). W tej sytuacji, w naszym њrodowisku klinicznym objawem o najwiкkszym znaczeniu diagnostycznym s№ formalne zaburzenia myњlenia" (Orwid 1981, s. 170-171).

Czкњciowym rozwi№zaniem tego diagnostycznego dylematu wydaje siк ta kategoria diagnostyczna, jak№ jest zespуі paranoidalny, czyli zestaw objawуw skіadaj№cych siк na epizod psychotyczny, ktуre mog№, ale nie musz№ њwiadczyж o rozwijaj№cym siк procesie chorobowym. Psychiatrzy z oddziaіu, gdzie pracujк, bardzo ostroїnie posіuguj№ siк rozpoznaniem „schizofrenia". Rzadko ma miejsce diagnoza stawiaj№ca tego typu rozpoznanie przy pierwszej hospitalizacji, gdyї epizod psychotyczny moїe okazaж siк jednorazowym, przemijaj№cym bez њladu wydarzeniem.

Charakterystyka i diagnoza grupy

Kandydatуw do tworzonej przeze mnie grupy warsztatowej wyіoniіam kieruj№c siк nastкpuj№cymi kryteriami:

240

Wanda Chilecka

1) rodzaj zaburzeс — w tym wypadku rozpoznanie: zespуі paranoidalny;

2) wiek 16-18 lat;

3) cofniкcie objawуw psychotycznych pozwalaj№ce na udziaі w zajкciach grupowych.

Jak juї wspomniaіam, hospitalizacja w oddziale psychiatrycznym, gdzie pracujк, ma czкsto charakter interwencyjny w momencie ostrego rzutu chorobowego lub nagіego epizodu psychotycznego. W momencie ust№pienia objawуw lub znacznego ich zminimalizowania, pacjent jest wypisywany i dalsze leczenie przebiega pod kontrol№ poradni zdrowia psychicznego, jego kontakt ze szpitalem ogranicza siк wiкc do niezbкdnego minimum. Podyktowane jest to trosk№ o ci№gіoњж i poziom spoіecznej stymulacji, jak№ daje dom i њrodowisko szkolno-rуwieњnicze, a ktуrej nie daje szpital. Dlatego teї niemoїliwe jest podejmowanie dіugofalowych dziaіaс rehabilitacyjnych w warunkach oddziaіu psychiatrycznego. St№d tak krуtki, piкciodniowy czas opisywanych przeze mnie dziaіaс.

W skіad grupy weszіo 6 osуb (4 pacjentki i 2 pacjentуw) w wieku 16-18 lat, ucz№cych siк w szkoіach ponadpodstawowych, maj№cych wkrуtce opuњciж szpital. Nie s№dzк, aby konieczna byіa w tym momencie charakterystyka osуb pod k№tem specyficznych dla nich objawуw psychotycznych, ktуre okazaіy siк przemijaj№ce. Bardziej istotna wydaje mi siк charakterystyka czіonkуw grupy pod k№tem zdolnoњci wchodzenia w interakcje spoіeczne oraz ich potrzeb psychicznych.

W momencie rozpoczкcia pracy grupowej osoby te miaіy juї za sob№ fazк „wycofania", charakterystyczn№ dla nasilonych objawуw psychotycznych. Do takiego wycofania skіania na pocz№tku intensywnoњж przeїywanych doznaс, domagaj№ca siк przesuniкcia uwagi z otoczenia na swoje wnкtrze, a potem intensywna farmakoterapia, powoduj№ca nadmiern№ sennoњж i osіabienie. W chwili ust№pienia objawуw i zredukowania dawek lekуw do podtrzymuj№cych pacjenci pragnкli wyjњж z izolacji i nawi№zaж jakiњ kontakt z otaczaj№c№ ich rzeczywistoњci№ oddziaіu. Towarzyszyіy temu wyraїane werbalnie obawy o to, jak uda im siк zaadaptowaж po powrocie do swoich dawnych њrodowisk i uіoїyж stosunki z rodzicami oraz kolegami. Niepokoili siк teї, czy nie ujawni siк fakt ich pobytu w szpitalu psychiatrycznym. Z rozmуw indywidualnych wynikaіo, їe dla wszystkich osуb z grupy istotn№ spraw№ byіy kontakty z rуwieњnikami, umiejкtnoњж prezentacji siebie, kontaktowanie siк z nastolatkami pіci przeciwnej oraz kwestia atrakcyjnoњci osobistej.

Pacjenci ci mieli siln№ potrzebк bycia razem i robienia czegoњ wspуlnie, czegoњ, co wykroczy poza rozmowy i kontakty w szpitalnych salach, ogl№danie telewizji, wspуlne posiіki i inne szpitalne rytuaіy, aczkolwiek nie precyzowali, co by to mogіo byж. Wyraїaіo siк to we wspуlnym przesiadywaniu b№dџ przemieszczaniu po oddziale. Uznaіam, їe jest to dobry moment na propozycjк wspуlnych dziaіaс i zainicjowaіam zajкcia grupowe (we wczeњniej ustalonym skіadzie) ogniskiem w przyszpitalnym parku.

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

241

Zanim rozpoczкliњmy spotkania, prуbowaіam zdiagnozowaж grupк. Kryteria diagnozy, ktуre wybraіam, byіy nastкpuj№ce: l. zdolnoњж nawi№zywania kontaktуw z ludџmi w subiektywnej ocenie badanej osoby; 2. szczegуlnie waїne potrzeby psychiczne. Skonstruowaіam narzкdzie badawcze, ktуre zawieraіo kontinuum zdolnoњci wchodzenia w kontakty miкdzyludzkie, w postaci skali od O do 10, na ktуrej osoba badana miaіa oznaczyж, na ile punktуw ocenia swoj№ zdolnoњж do kontaktуw spoіecznych, oraz listк potrzeb, z proњb№ o wybranie najbardziej istotnych.

Konstruuj№c listк potrzeb oparіam siк na typologii Cantrila (Mellibruda 1977, s. 42-43). Zdajк sobie sprawк, їe skonstruowane przeze mnie narzкdzie nie miaіo walorуw diagnostycznych odpowiadaj№cych standardom testu psychologicznego, jednakїe dostarczyіo ono wielu danych, niezbкdnych do opracowania programu. Analiza ankiet, ktуre byіy anonimowe, pokazaіa, їe osoby badane maj№ nie zaspokojon№ potrzebк przyjaџni, miіoњci, autonomii, bezpieczeсstwa psychicznego oraz potrzebк kontaktu z ludџmi, bycia sob№ i odkrywania siebie, doznawania opieki i wsparcia, szacunku do siebie, doznawania wіasnej wartoњci i znaczenia, wolnoњci w dokonywaniu wyborуw, wewnкtrznej harmonii i zwartoњci, odprкїenia i wypoczynku oraz zabawy. Jeњli chodzi o subiektywn№ ocenк zdolnoњci do nawi№zywania kontaktуw z ludџmi, byіa ona niska, poniewaї nie przekraczaіa wartoњci 5 w skali od O do 10. Mimo tak niskiej oceny, kontakty z pacjentami dowodziіy, їe s№ oni zdolni do wspуіbrzmienia emocjonalnego i nie wyst№piіa dezintegracja osobowoњci po ust№pieniu ostrej fazy zaburzeс, uniemoїliwiaj№ca kontakt.

Cele pracy z grup№

Sugeruj№c siк wynikami diagnozy oraz wіasnymi odczuciami, jakie miaіam podczas rozmуw i kontaktуw z pacjentami, sformuіowaіam nastкpuj№ce cele krуtkoterminowej pracy z wybran№ grup№:

1) doprowadzenie do nawi№zania komunikacji werbalnej i niewerbalnej;

2) ujawnianie przeїyж i ekspresja uczuж;

3) wzrost samopoznania poprzez werbalizacjк emocji;

4) mobilizacja emocji pozytywnych i zmniejszenie tym samym nastawienia obronnego oraz lкku i napiкcia; ;

5) doprowadzenie do wspуіbrzmienia uczuciowego w grupie.

Cel pracy z grup№ koncentruje siк wiкc w obszarze takiego kontaktu, komunikacji oraz wyraїania siebie, ktуre doprowadz№ do wytworzenia wiкzi w grupie oraz wspуіbrzmienia emocjonalnego. Zaіoїyіam, їe o realizowaniu tego celu њwiadczyж bкd№ nastкpuj№ce zachowania w grupie: chкж spotykania siк w tym samym skіadzie w celu kontynuacji wspуlnych dziaіaс, mуwienie o swoich uczuciach i doznaniach oraz inne formy wyraїania siebie, uїywanie

242

Wanda Chilecka

nie oceniaj№cych komunikatуw w porozumiewaniu siк z innymi, sіuchanie wypowiedzi innych.

Sprуbujк teraz uzasadniж, dlaczego ograniczenie celu do takiego obszaru wydaje mi siк waїne. Otуї uwaїam, їe przeїycie wiкzi w grupie, w przypadku osуb z doњwiadczeniami, ktуre zachwiaіy ich poczuciem toїsamoњci, jest waїne i moїe byж lecz№ce; moїe byж traktowane przez nich jako swoista matryca lub wzorzec tego, czym jest satysfakcjonuj№cy kontakt z innymi i co do niego prowadzi.

Zachwiane poczucie toїsamoњci (doњwiadczenie bкd№ce udziaіem osoby z zespoіem paranoidalnym) moїe wpіywaж na relacje z ludџmi, z otoczeniem, ze њwiatem spoіecznym. Zacytujк tu wypowiedџ R.D. Lainga, jednego z najbardziej znanych wspуіczesnych psychiatrуw: „Jednostka moїe odbieraж sw№ wіasn№ istotк jako byt realny, їywy i peіny, gdyї w normalnych warunkach czuje siк elementem wydzielonym, wyrуїnionym na tle reszty њwiata tak wyraџnie, їe jej toїsamoњж i autonomia nie podlegaj№ dyskusji. Moїe ona wtedy doњwiadczaж siebie jako byt ci№gіy w czasie, wewnкtrznie spуjny, materialny, rzeczywisty, peіnowartoњciowy, wspуіmierny w przestrzeni z ciaіem, zwykle zaczynaj№cy sw№ egzystencjк od (lub w okolicach) narodzin, a skazany na zagіadк poprzez њmierж. Na tym wszystkim wіaњnie opiera siк stabilne j№dro ontologicznej pewnoњci. Jednakїe nie jest to reguі№. Jednostka їyj№ca w normalnych warunkach moїe czuж siк rуwnieї osob№ bardziej nierzeczywist№ niї realn№; w sensie dosіownym — bardziej martw№ niї їyw№; tak bowiem nietrwale i niepewnie oddzielaj№c№ wіasn№ istotк od reszty њwiata, їe jej toїsamoњж i niezaleїnoњж staj№ ci№gle pod znakiem zapytania. Osoba taka moїe byж pozbawiona poczucia ci№gіoњci w czasie. Moїe byж takїe pozbawiona przemoїnego uczucia spуjnoњci, zwartoњci, spoistoњci. Moїe czuж siк bardziej niematerialna niї cielesna, niezdolna do przyjкcia zaіoїenia, їe to, z czego siк skіada, jest autentyczne, dobre, wartoњciowe. Moїe ona wreszcie odczuwaж swoj№ jaџс jako oddzielon№ od ciaіa. To oczywiste, їe ktoњ, kogo poczucie wіasnego »ja« jest wіaњnie takie, nie їyje juї w »bezpiecznym« њwiecie, nie moїe znaleџж pewnoњci w samym sobie. »Fizjonomia« jego њwiata bкdzie odpowiednio rуїna od tej, jak№ posiada czіowiek o trwale ukonstytuowanym poczuciu wіasnego zdrowia i znaczenia. Jego powi№zania z innymi ludџmi bкd№ miaіy zupeіnie inne funkcje i znaczenie. Antycypuj№c, moїemy powiedzieж, їe dla osoby, ktуra charakteryzuje siк owym pierwotnym rodzajem poczucia bezpieczeсstwa i pewnoњci, powi№zania z innymi ludџmi s№ potencjalnym џrуdіem gratyfikacji, podczas gdy osoba ontologicznie niepewna pochіoniкta jest raczej chronieniem wіasnego bytu, nie pozwala sobie na osi№ganie zadowolenia czy przyjemnoњci, bowiem juї zwykіe otoczenie zagraїa jej niskiej barierze bezpieczeсstwa (...). Tylko peіna tego њwiadomoњж pozwoli zrozumieж, w jaki sposуb rozwijaj№ siк niektуre psychozy. Jeњli jednostka nie jest w stanie przyj№ж a priori realnoњci, »їywotnoњci« i toїsamoњci wіasnej i innych ludzi, to pochіoniкta zostanie snuciem planуw stania siк osob№ real-

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

243

na, utrzymania siebie i innych przy їyciu, ocalenia swej toїsamoњci. Zajm№ j№ bez reszty wysiіki, jak sama to czкsto przedstawia, uchronienia siebie przed utrat№ wіasnego »ja«. To, co dla innych ludzi jest codziennym, niewartym zainteresowania wydarzeniem, dla takiego czіowieka moїe staж siк spraw№ ogromnej wagi, gdyї w jego otoczeniu albo przyczynia siк ono do jego przetrwania, albo przeraїa widmem niebytu. Osoba, dla ktуrej elementy skіadowe њwiata maj№ lub zaczynaj№ mieж inn№ niї dla zwykіego czіowieka hierarchiк wartoњci, їyje lub zaczyna їyж, jak to okreњlamy, »we wіasnym њwiecie«" (Laing 1995, s. 51-53). Przywoіuj№c ten dіugi cytat stwierdzam, їe zachwiane poczucie toїsamoњci jest podіoїem dla wszelkiego rodzaju urojeс w obszarze relacji: „ja-њwiat". Kiedy maj№ miejsce urojenia odnoszenia, doznaj№cy ich czіowiek staje siк postaci№ centraln№. Caіy њwiat patrzy tylko na niego, mуwi№

0 nim wszyscy znajomi i nieznajomi, wszystkie fakty i wydarzenia odnosz№ siк do niego. Czіowiek taki traci swoj№ anonimowoњж. „Zwierciadіo spoіeczne staje siк zbyt bliskie — kaїdy z otoczenia staje siк obserwatorem, њwiat otaczaj№cy przybliїa siк i zagкszcza tak, їe centralny punkt odniesienia »ja« jest przytіoczony napieraj№cym naс њwiatem spoіecznym, a samo »ja« pкcznieje. Takie skrуcenie perspektywy znieksztaіca obraz њwiata, a przeїywaj№cemu je odbiera swobodк ruchуw" (Kкpiсski 1972, s. 92).

Kiedy czіowiek doznaje urojeс przeњladowczych, њwiat spoіeczny staje siк wrogi, zagraїaj№cy zniszczeniem, ludzie spiskuj№ przeciw choremu organizuj№c siк w specjalne grupy. Chory jest њledzony, podsіuchiwany przy pomocy specjalnej aparatury, skomplikowane urz№dzenia przenikaj№ jego mуzg

1 przechwytuj№ myњli. Ludzie dziel№ siк na zіych i dobrych. Jest to podziaі czarno-biaіy i nie ma gradacji odcieni. W przypadku tych dwуch typуw urojeс њwiat wdziera siк jak gdyby do wnкtrza osoby. Brakuje granicy, ktуra chroniіaby toїsamoњж.

Podіoїem dla urojeс grzesznoњci jest monstrualne poczucie winy. Wszyscy inni s№ lepsi, szlachetniejsi, bardziej moralni i „czyњci" niї chory. Wyolbrzymione poczucie winy domaga siк kary w postaci potкpienia. Jeњli chodzi o stosunek do wіasnej roli spoіecznej, to zachwiane poczucie toїsamoњci moїe manifestowaж siк w postaci urojeс wielkoњciowych, posіanniczych, katastroficznych albo urojeс nicoњci. Kiedy czіowiek przeїywa urojenia wielkoњciowe lub posіannicze, wіasna rola spoіeczna wzrasta do karykaturalnych rozmiarуw. Moїe towarzyszyж temu podwyїszony nastrуj, euforia, wzmoїony napкd psychoruchowy. Chory otrzymuje do wypeіnienia misjк religijn№, polityczn№, naukow№, artystyczn№ itp. Czasem jest gotуw poњwiкciж dla niej їycie. Jego celem staje siк zmiana њwiata na lepsze, uszczкњliwienie lub ocalenie ludzkoњci. i •

Niekiedy stosunek do ludzi zmienia siк na pogardliwy lub wrogi. W tym przypadku granica miкdzy „ja" a њwiatem staje siк sztywna i nieprzepuszczalna. „Ja" rozrasta siк, a „њwiat" maleje, gdyї wskutek izolacji nie ma moїliwoњci weryfikacji napіywaj№cych ze њwiata bodџcуw informacyjnych. Urojenia

244

Wanda Chilecka

nihilistyczne s№ przeciwieсstwem urojeс wielkoњciowych. Czіowiek ich doznaj№cy uwaїa siк za proch, pyі i nicoњж, znika w pustce, czuje siк martwy, wypalony i nie istniej№cy. Ma przejmuj№ce poczucie nicoњci przenosz№ce siк na jego ciaіo, ktуre niszczy siк, psuje, gnije, rozsypuje siк, rozpіywa, lub na otaczaj№cy њwiat, ktуry staje siк wуwczas martwym pustkowiem poїeranym przez nicoњж. Czіowiek maj№cy urojenia nihilistyczne d№їy czкsto do samounicestwienia. Co dzieje siк wtedy z jego poczuciem toїsamoњci? Poczucie „ja" oraz otaczaj№cy њwiat rozpіywaj№ siк w pustce. Czy sіowa te dobrze opisuj№ tego rodzaju doznania? W przypadku urojeс katastroficznych њwiat otaczaj№cy, czyli bliїsze i dalsze otoczenie, rodzina, kraj, kula ziemska, a nawet kosmos, wszechњwiat ulega zagіadzie. Grozi mu wojna, zagіada, apokalipsa, klкski їywioіowe i nieuleczalne choroby. Jedynym ratunkiem jest њmierж. Niekiedy chory zabija siebie i osoby, ktуre kocha, aby unikn№ж nieszczкњж. Byж moїe wtedy jego toїsamoњж jest totalnie zagroїona i jedynym wyjњciem jest samozniszczenie.

Tak wygl№da, bardzo zreszt№ skrуcony, opis urojeniowych sposobуw widzenia siebie i њwiata. Zaburzenia te s№ bardzo dokіadnie opisane przez Antoniego Kкpiсskiego (Kкpiсski 1972, s. 93-94). Sadzк, їe udaіo mi siк wyjaњniж, dlaczego przeїycie doњwiadczenia wiкzi z ludџmi, wiкzi nie zagraїaj№cej zniszczeniem, jest waїne dla osуb, ktуre przeїyіy doњwiadczenia urojeniowe.

W momencie rozpoczкcia leczenia farmakologicznego objawy te powoli wygasaj№. „Terapia w jej czкњci farmakologicznej oddziaіuje na ukіad nerwowy i hormonalny. Jej bezpoњrednim efektem jest zmiana poziomu aktywacji, nastroju, dziaіanie hamuj№ce lub pobudzaj№ce pracк ukіadu nerwowego. Treњciowym odpowiednikiem tych zmian jest redukcja niepokoju, poprawa zdolnoњci kontroli i krytycyzmu, co behawioralnie wyraїa siк eliminowaniem ostrych reakcji psychotycznych. Farmakoterapia nie ma wiкc, jak widaж, charakteru leczenia przyczynowego i nie prowadzi do gікbszych, trwaіych zmian. »Usu-niкcie« zachowania psychotycznego, z pozostawieniem poczucia zagroїenia i trudnoњci w komunikowaniu siк z innymi ludџmi, pozostawia chorego »bez-radnym« i naraїa na kolejne napiкcia powoduj№ce nawroty choroby" (Suchaс-ska 1984, s. 24-25).

W zwi№zku z tym nasuwa siк pytanie — jakie s№ specyficzne cechy rehabilitacji psychoz? Jak№ rolк peіni№ w tej rehabilitacji oddziaіywania so-cjoterapeutyczne i jak№ formк musz№ przyj№ж, aby okazaіy siк skuteczne? „Oddziaіywania psychoterapeutyczne w psychozach daj№ znacznie mniej spektakularne efekty niї w nerwicach" (Suchaсska 1984, s. 25). „Specyfika grup (chodzi o psychotykуw — przyp. aut.) wymaga od terapeuty wiele samozaparcia i cierpliwoњci, a w kaїdym razie odejњcia od klasycznych jej form" (Wardaszko-Јyskowska 1973, s. 173). „Psychoterapia w klasycznej formie wydaje siк najmniej skuteczna w stosunku do dwуch kategorii zaburzeс, tj. zachowaс antysocjalnych lub pocz№tkуw psychozy" (Jankowski 1970, s. 181).

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

245

Wrуcк tu raz jeszcze do zasadniczego w№tku tej pracy: jakie techniki i procedury socjoterapeutyczne wybraж, aby doprowadziж do poczucia wiкzi w grupie? Prуb№ odpowiedzi na to pytanie jest przeprowadzony przeze mnie eksperyment, ktуry zrelacjonujк w kolejnym podrozdziale.

Scenariusze zajкж grupowych

Spotkanie I. Ognisko w przyszpitalnym parku i pieczenie kieіbasek. Byіo ono poprzedzone osobistym zaproszeniem kaїdego uczestnika do wziкcia udziaіu w zajкciach grupy. Miaіo nie ustrukturalizowany przebieg.

Spotkanie II. Runda otwieraj№ca. Siedz№cy w krкgu uczestnicy kolejno koсcz№ zdanie „Oczekujк, їe tutaj ...", pozwalaj№ce wyraziж osobiste oczekiwania na temat tego, „co bкdzie dziaіo siк podczas spotkania „burza mуzgуw" na temat uczuж (nazwy rуїnych uczuж, podawane przez uczestnikуw, wypisywane s№ na duїym kartonie). Odgrywanie w parach scenek ilustruj№cych te uczucia poprzez mimikк, gesty i improwizowany dialog. Rysowanie „mandali" wyraїaj№cej aktualne samopoczucie (jest to rysunek w formie koіa, malowany lub rysowany przez kaїdego uczestnika). Interpretacja kaїdego rysunku — jakie uczucia wzbudza i z czym siк kojarzy, oraz ustosunkowanie siк autora rysunku do interpretacji — czy jest trafna, czy nie. Runda zamykaj№ca spotkanie — odpowiedџ na pytanie „W jakim kolorze jest teraz twуj nastrуj?".

Spotkanie III. Runda otwieraj№ca „Dziњ czujк siк ...". „Burza mуzgуw" na temat „Jak chcк byж traktowany w tej grupie?" jako pretekst do sformuіowania norm grupowych. Wspуlne sformuіowanie norm obowi№zuj№cych uczestnikуw w czasie spotkania i po — wypisanie ich і umieszczenie w widocznym miejscu. Zabawa pod tytuіem „Kto to powiedziaі?", koncentruj№ca uwagк na pozytywnych cechach swoich i innych osуb. Tworzenie indywidualnych „list uczuж", kojarz№cych siк z dobrym nastrojem, i porуwnanie ich ze sob№. Wykonanie rysunkуw symbolizuj№cych te uczucia. Projektowanie i wykonanie masek wyraїaj№cych rуїne nastroje. Odgrywanie improwizowanych scenek, pokazuj№cych zmiany nastroju (widzowie odgaduj№, jaki nastrуj chcieli aktorzy wyraziж). Aktorzy graj№ w wykonanych przez uczestnikуw maskach. Runda zamykaj№ca spotkanie: „Na koniec chcк powiedzieж, їe...".

Spotkanie IV. Runda otwieraj№ca „Czujк siк z wami ...", wyraїanie uczuж zwi№zanych z przebywaniem w grupie. Gra pod tytuіem „Adwokat" pozwalaj№ca zorientowaж siк prowadz№cemu i uczestnikom, jaki jest poziom wzajemnego zaufania w grupie, i jednoczeњnie buduj№ca to zaufanie. Runda sonduj№ca opinie uczestnikуw na temat gry i odczuж, ktуre wzbudza. Gra integruj№ca grupк pt. „Historyjka". Gra pt. „Czarownica", usprawniaj№ca niewerbalne sposoby komunikacji. Runda pozwalaj№ca wyraziж osobiste odczucia zwi№zane z gr№. Gra pt. „Skojarzenia" pozwalaj№ca na ujawnienie skojarzeс, jakie maj№

246

Wanda Chilecka

na swуj temat uczestnicy grupy. Runda zamykaj№ca spotkanie: „Jak siк czujesz ze skojarzeniami, ktуre usіyszaіeњ?"

Spotkanie V. Runda otwieraj№ca „Tu i teraz czujк siк..." Gra pt.: „Widzк, їe ty ..." pozwalaj№ca wyraziж uczucia, wraїenia, myњli i wyobraїenia, ktуre wzbudzaj№ inni uczestnicy grupy. Gra pt. „Prezenty", w czasie ktуrej uczestnicy maj№ okazjк dowiedzieж siк czegoњ wiкcej na temat upodobaс i oczekiwaс innych oraz ujawniж swoje intuicje na ten temat. Runda zamykaj№ca spotkanie: „Na zakoсczenie spotkaс chcк wam powiedzieж, їe ..." Szczegуіowy opis i przebieg wszystkich gier znajduje siк w nastкpnym podrozdziale.

Przebieg zajкж grupowych

Celem nadrzкdnym pracy grupowej byіo doprowadzenie do takiego sposobu kontaktowania siк i wyraїania siebie, ktуry stworzy wiкџ miкdzy czіonkami grupy; celami cz№stkowymi: doprowadzenie do komunikacji werbalnej i niewerbalnej, ujawnienie przeїyж i ekspresja uczuж, wzrost samopoznania poprzez werbalizacjк emocji, mobilizacja emocji pozytywnych i zmniejszenie tym samym nastawienia obronnego oraz lкku i napiкcia, doprowadzenie do wspуіbrzmienia uczuciowego w grupie i zaspokojenia potrzeby wiкzi emocjonalnej.

Zaіoїyіam, їe doњwiadczenie przeїycia wiкzi grupowej w najlepszym wypadku doprowadzi do postrzegania i przeїywania tej sytuacji jako swoistej matrycy lub wzorca tego, czym jest satysfakcjonuj№cy kontakt z innymi i co do niego prowadzi albo przynajmniej naprowadzi na њcieїkк poszukiwaс takiej matrycy. Jeњli nie, bкdzie po prostu relaksuj№c№ zabaw№, co jest rуwnie waїne. Bardzo mi zaleїaіo, aby pod№їaж za tym, co dzieje siк w grupie, i niczego nie narzucaж. Stosowane techniki i procedury traktowaіam jako „pojemniki" na to, czy teї „wyzwalacze" tego, co bкdzie siк dziaіo. Prуbowaіam dostosowaж technikк do tego, co przeїywaj№ i czuj№ czіonkowie grupy. S№dzк, їe zastosowanie w takiej sytuacji (mam na myњli specyfikк osуb uczestnicz№cych) techniki zapewniaj№cej bezpieczne uczestnictwo w tym, co siк dzieje, umoїliwia skoncentrowanie siк na przeprowadzanym aktualnie zadaniu, a w mniejszym stopniu na osobach, ktуre to robi№. Technika, procedura lub zabawa jest czymњ w rodzaju tіa, na ktуre moїna bez obawy rzutowaж swoje dziaіania w takim stopniu, w jakim siк chce, z dowolnym stopniem zaangaїowania. Jest to waїne z punktu widzenia osoby, ktуra ma za sob№ przeїycia paranoidalne.

Nigdy nie uїywam sіowa „terapia" w kontaktach z pacjentami. Zastкpujк je zawsze sіowem „gra" lub „zabawa", maj№c na uwadze, aby pacjenci nie poczuli siк bardziej chorzy, niї s№ w rzeczywistoњci. Obawiam siк teї dziaіaс, w ktуrych pacjent mуgіby siк poczuж jak wziкty pod lupк, gdyї wtedy od razu wycofuje siк on z jakiegokolwiek kontaktu. Dziaіania grupowe, ktуre przeprowadziіam, s№ przeciwieсstwem sytuacji, w ktуrej szczegуіowo analizu-

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

247

je siк przeїycia, uczucia, motywy dziaіaс pacjenta i dociera do obszarуw nieњwiadomych w celu uzyskania wgl№du w istotк jego problemуw. Stykaj№c siк w oddziale z t№ kategori№ pacjentуw, odnoszк wraїenie, їe uzyskanie wgl№du w siebie nie jest dla nich spraw№ aї tak istotn№. Waїniejsza jest wiкџ, kontakt i wspуіprzeїywanie z nimi ich doњwiadczeс oraz nie oceniaj№ce zrozumienie.

Zanim przyst№piіam do integrowania grupy, miaіam za sob№ seriк rozmуw indywidualnych z kaїdym kandydatem, a osoby te znaіy siк miкdzy sob№ z pobytu w oddziale. Uіatwiіo mi to pracк. Po uzyskaniu zgody czіonkуw grupy na udziaі w zajкciach, postanowiіam rozpocz№ж spotkanie od wspуlnego ogniska. Zaleїaіo mi na tym, aby zainicjowaж proces grupowy czymњ, co wydarzy siк poza oddziaіem, co bкdzie trochк niecodzienne, inne i odbiegaj№ce od rutyny dnia szpitalnego. Zauwaїyіam, їe wspуlne pobyty na zewn№trz s№ naturaln№ okazj№ do integrowania w grupк osуb wspуlnie w takim wyjњciu uczestnicz№cych. Nie potrafiк wyjaњniж, dlaczego tak jest, ale na zewn№trz oddziaіu jego pacjenci skіonni s№ do wiкkszej otwartoњci i komunikatywnoњci. D№їyіam do tego, aby spotkanie przy ognisku miaіo jak najbardziej naturalny charakter i byіo spotkaniem towarzyskim, do niczego nie zobowi№zuj№cym. Zaleїaіo mi na tym, by sam pocz№tek spotkaс byі na tyle przyjemnym doњwiadczeniem, aby wyzwoliж maksymaln№ motywacjк do ich kontynuowania. Sytuacja, ktуr№ zaaranїowaіam, byіa okazj№, aby zobaczyж, jak grupa funkcjonuje na pocz№tku swego istnienia.

Atmosfera byіa trochк „sztywna". Niektуre osoby milczaіy, inne mуwiіy, dowcipkowaіy, wygіupiaіy siк. Jedna z dziewcz№t, maj№ca zgodк na samodzielne przebywanie poza oddziaіem, wolaіa spacerowaж po parku. Zauwaїyіam, їe moje intuicje, aby pracowaж z grup№ w kierunku wiкkszej otwartoњci, integracji i poczucia bezpieczeсstwa s№ sіuszne. Czіonkуw grupy dzieliіy bariery komunikacyjne w postaci nieњmiaіoњci, niepewnoњci, zawstydzenia, obaw przed tym, co siк wydarzy, onieњmielenia, strachu, niepokoju wobec innych czіonkуw grupy oraz braku zaufania do siebie i innych. Nie byіy one werbalizowane, ale manifestowane w postaci milczenia. Aby uіatwiж ekspresjк tych uczuж, postanowiіam scenariusz najbliїszego spotkania przygotowaж tak, by jego tematem byіy uczucia.

Kolejne spotkanie grupowe rozpoczкіam „burz№ mуzgуw" na temat uczuж. Na duїym kartonie zostaіy wypisane nazwy wszystkich uczuж, ktуre podawali czіonkowie grupy. Przebiegaіo to z duїymi oporami. Zauwaїyіam, їe opуr budz№ w nich zarуwno uczucia negatywne, jak i pozytywne. Byж moїe to wstyd powstrzymywaі wszystkich przed wypowiadaniem nazw uczuж. Doszіam wtedy do wniosku, їe to nie byі dobry pomysі, aby konstruowaж scenariusz tak, by dotyczyі uczuж. Teraz myњlк, їe od razu uderzyіam w waїny problem grupy. Kiedy nazwy uczuж zostaіy wypisane na kartonie, zaproponowaіam, їeby odegraж historyjki ilustruj№ce te uczucia; wczeњniej przygotowaliњmy karteczki z ich nazwami do wylosowania. Grupa podeszіa do tej propozycji z duїym oporem. Scenki grano sztywno i nieњmiaіe. Byіy bardzo krуtkie,

248

Wanda Chilecka

ubogie w dialogi i mimikк. Postanowiіam zrobiж rundkк sonduj№c№ i poprosiіam uczestnikуw, aby powiedzieli, jak siк czuj№ w sytuacji odgrywania scenek ilustruj№cych uczucia. Trzy osoby wyraziіy wprost swoj№ niechкж. Pozostaіe stwierdziіy, їe jest im wszystko jedno, co bкd№ robiж.

Zaproponowaіam wtedy, aby wyraziж to, co czuj№ aktualnie czіonkowie grupy, w pracy plastycznej. Zastosowaіam technikк „mandali", o ktуrej Carl Gustaw Jung pisaі nastкpuj№co: „Kaїdego ranka robiіem w notatniku maіy kolisty rysunek — mandalк — ktуry zdawaі siк odbijaж moj№ wewnкtrzn№ sytuacjк w tym momencie. (...) Dopiero stopniowo odkryіem, czym mandala jest na prawdк: (...) Jaџni№, caіkowitoњci№ osobowoњci, ktуra — pod warunkiem, їe wszystko rozwija siк dobrze — jest harmonijna (...) Fakt, iї obrazy tego rodzaju wywoіuj№ w pewnych warunkach znaczny wpіyw terapeutyczny na ich twуrcуw, jest wykazany empirycznie, a takїe іatwo zrozumiaіy, skoro czкsto reprezentuj№ one niezwykle њmiaіe prуby dojrzenia i pogodzenia pozornie nie daj№cych siк pogodziж przeciwnoњci oraz przerzucenia mostуw ponad pozornie beznadziejnymi rozіamami. Zwykle juї samo podjкcie takiej prуby przynosi lecz№cy efekt." (Fincher 1994, s. 15-39). Sens rysowania mandali Susan Fincher ujmuje nastкpuj№co: „Tworz№c mandalк, komponujemy osobisty symbol, ktуry ujawnia, kim jesteњmy w danym momencie. Koіo, ktуre rysujemy, zawiera, a niekiedy wrкcz prowokuje wyіonienie siк skіуconych elementуw naszej natury. Lecz nawet kiedy na powierzchniк wydobywa siк konflikt, przy tworzeniu mandali wystкpuje niezaprzeczalne zіagodzenie napiкcia. (...) Uspokajaj№cy efekt rysowania koіa moїe wynikaж rуwnieї st№d, їe potrafi ono sіuїyж jako symbol przestrzeni zajmowanej przez nasze ciaіo. Rysowanie koіa moїe byж swoistym zatoczeniem linii ochronnej wokуі fizycznej i psychicznej przestrzeni, ktуr№ kaїdy z nas identyfikuje jako siebie." (Fincher 1994, s. 38-39). Dodam, їe sіowo „mandala" pochodzi z sanskrytu i oznacza centrum, obwуd lub koіo magiczne. Rysuje siк j№ w sposуb nie przemyњlany, ale spontaniczny, pozwalaj№c, aby rкka sama niejako wybieraіa kolory i formy. Sposуb ten okazaі siк skuteczniejszy, gdyї nie wymagaі werbalizowania. Po wykonaniu rysunkуw odwrуciliњmy je zamalowan№ powierzchni№ do doіu i kaїdy z uczestnikуw wybraі jedn№ kartkк. W ten sposуb kaїda osoba otrzymaіa do zinterpretowania mandalк ktуregoњ z czіonkуw grupy. Interpretacja polegaіa na opowiedzeniu, jakie uczucia wywoіuje w niej rysunek i z czym siк kojarzy, a autor rysunku ustosunkowywaі siк do tej interpretacji. Zorientowaіam siк, їe zastosowaіam odpowiedni№ procedurк, gdyї w grupie zaczкіo siк coњ w rodzaju wymiany pogl№dуw. Byli wyraџnie poruszeni trafnoњci№ niektуrych interpretacji. Zaczкіa siк rozmowa na temat gікbszych znaczeс rysunkуw. Uczestnicy snuli przypuszczenia na temat tego, jacy s№ inni, czego pragn№, co chcieliby robiж, od czego chcieliby siк odci№ж. Spotkanie to zakoсczyіo siк w oїywionej atmosferze rundk№ „W jakim kolorze jest teraz twуj nastrуj?".

Kolejne spotkanie rozpoczкіam z myњl№ o wprowadzeniu norm grupowych. Zrobiіam to w postaci „burzy mуzgуw" na temat „Jak chciaіbym byж

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

249

traktowany w tej grupie?". Їyczenia uczestnikуw byіy wypisywane na kartonie. Potem wspуlnie utworzyliњmy nastкpuj№ce zasady:

1) kaїdy ma prawo do wypowiedzenia siк i bycia wysіuchanym, bez przerywania jego wypowiedzi;

2) zwracamy siк do siebie po imieniu, nie uїywamy sformuіowaс: on, ona;

3) nie oceniamy osуb ani wypowiedzi, mуwimy natomiast o uczuciach, ktуre w nas budz№;

4) uїywamy wypowiedzi typu: ja jestem, czujк, myњlк widzк, zamiast: ty jesteњ, czujesz, myњlisz widzisz;

5) angaїujemy siк w to, co siк dzieje, na tyle, na ile czujemy, їe moїemy siк zaangaїowaж; >

6) jeњli nie chcemy siк wypowiadaж, nie wypowiadamy siк.

Zasady te, wypisane na duїym arkuszu papieru, wywiesiliњmy w widocznym miejscu. Kiedy zastanawiaіam siк nad scenariuszem tego spotkania, przyszіo mi na myњl, aby skoncentrowaж uwagк uczestnikуw na ich pozytywnych cechach. W tym celu postanowiіam wykorzystaж zabawк „Zgadnij, kto to powiedziaі?", ktуra przebiega w nastкpuj№cy sposуb: jeden z uczestnikуw wychodzi na chwilк z pomieszczenia, w ktуrym pracuje grupa. W tym czasie pozostali przygotowuj№ na kartkach wypowiedzi mуwi№ce o pozytywnych cechach i mocnych stronach tej osoby, ktуre wyczuwaj№ b№dџ widz№. Kiedy osoba wraca, odbiera kartki, odczytuje je i prуbuje odgadn№ж, od kogo pochodz№ te informacje. Oczekiwaіam, їe kiedy uczestnicy dostan№ duїo pozytywnych informacji o sobie, zechc№ otworzyж siк bardziej i zaczn№ mуwiж o swoich obawach i lкkach. Zabawa ta wywoіaіa w grupie pozytywny rezonans. Zauwaїyіam, їe uczestnicy znaj№ juї siebie na tyle, їe styl komunikatu kojarzy siк im z konkretn№ osob№ i nie maj№ wiкkszych problemуw z odgadniкciem autora tekstu.

Jedna z uczestniczek zaproponowaіa powrуt do kwestii uczuж w ten sposуb, їeby stworzyж listк uczuж, ktуre kojarz№ siк z dobrym nastrojem, na co grupa wyraziіa zgodк. Kaїdy uczestnik sporz№dziі wіasn№ listк. Nastкpnie je porуwnano. Okazaіo siк, їe dobry nastrуj i samopoczucie kojarz№ siк wszystkim z podobnymi uczuciami. Zaproponowaіam wtedy, aby kaїdy z uczestnikуw wykonaі rysunek symbolizuj№cy dla niego te uczucia. Poinformowaіam pуџniej grupк, їe z takiego indywidualnego symbolu moїna korzystaж w chwili zіego nastroju, aby przywoіaж przeciwieсstwo. Rysunki te umieњciliњmy na њcianie. Uczestnicy chcieli rysowaж nadal. Zaproponowaіam, їeby to byіy maski, wyraїaj№ce rуїne nastroje, w ktуrych pуџniej odgrywane byіyby scenki ilustruj№ce rуїne uczucia. Przy maskach przebiegaіo to inaczej niї na pocz№tku. Byж moїe dlatego, їe pod mask№ moїna siк ukryж, a takїe dlatego, їe uczestnicy oswoili siк juї ze sob№ i grupow№ sytuacj№. W rundce koсcz№cej spotkanie wyraїali wprost swoje dobre samopoczucie i chкж kontynuowania spotkaс.

Kolejne, czwarte spotkanie pokazaіo, їe grupa jest juї zintegrowana. Uczestnicy maj№ do siebie zaufanie i czuj№ siк ze sob№ bezpiecznie. Byіo to

,««

250

Wanda Chilecka

widoczne takїe poza zajкciami grupowymi, gdy przebywali ze sob№ rozmawiaj№c i spкdzaj№c razem czas. Na spotkanie przyszli punktualnie, usiedli dosyж blisko siebie i swobodnie siк komunikowali, їartuj№c, opowiadaj№c sobie dowcipy, haіasuj№c. Aby podtrzymaж ten nastrуj, zaproponowaіam grк pt. „Adwokat". Polega ona na tym, їe jeden z uczestnikуw zadaje wybranej przez siebie osobie pytania, na ktуre odpowiedzi udzieliж moїe tylko adwokat tej osoby, osobiњcie przez ni№ wybrany. Adwokat odpowiada tak, aby broniж interesуw tej osoby. Gra wymaga od adwokata wczucia siк w sytuacjк swojego klienta, tak aby na pytania odpowiadaж dyplomatycznie. Natomiast od klienta wymaga zawierzenia adwokatowi, їe ten udџwignie ciкїar pytaс. Ma wiкc w swoim zaіoїeniu budowaж zaufanie. Podczas gry okazaіo siк, їe niektуre pytania byіy zbyt osobiste, gdyї niektуrzy uczestnicy reagowali zawstydzeniem, niechкci№ do jej kontynuowania i trzeba byіo j№ przerwaж. Zaproponowaіam rundkк, w ktуrej poprosiіam o odpowiedzi na pytania: jak siк czuіem w roli osoby, ktуrej interesуw broni adwokat i ktуra nie moїe siк odzywaж, oraz jak siк czuіem w roli adwokata. Osoby, ktуre graіy klientуw, mуwiіy o swojej obawie, czy adwokat rzeczywiњcie odpowie tak, jak sobie tego їycz№. Adwokaci natomiast opisywali swoje poczucie pewnoњci i kompetencji w tej roli. W tym momencie zapanowaі w grupie rodzaj dysharmonii, gdyї niektуrzy z uczestnikуw zdali sobie sprawк ze swoich uczuж, ale nie mieli odwagi, aby mуwiж wprost o swoim braku zaufania, w obawie, aby nie psuж przyjemnego nastroju. Nie wyraїone uczucia spowodowaіy, їe atmosfera ochіodziіa siк trochк i pojawiі siк dystans. Zdaіam sobie sprawк z tego, їe kwestia zaufania w grupie nadal jest otwarta. Prуbowaіam zachкciж uczestnikуw, aby mуwili o tym podczas rundki, ale nikt nie chciaі mуwiж wprost o swoich obawach. Postanowiіam zamkn№ж na razie ten temat, z nadziej№, їe w ktуrymњ momencie, bardziej sprzyjaj№cym, uda siк go podj№ж.

Zaproponowaіam przewidzian№ w scenariuszu tego spotkania zabawк pt. „Historyjka". Jest to zabawa integruj№ca. Elementem integruj№cym jest w№tek, ktуry trzeba kontynuowaж tak, by historyjka miaіa jakiњ przebieg i ci№g dalszy. Kaїdy z uczestnikуw kontynuowaі w№tek we wіasny, oryginalny sposуb. Powstaіa historyjka zіoїona z elementуw fantazji kaїdego czіonka grupy. W trakcie opowiadania byіo duїo okazji do њmiechu. Pomogіo to rozіadowaж sztywn№ atmosferк po grze „Adwokat". Daіo siк zauwaїyж, їe w historyjkк wplecione s№ w№tki osobiste. Byіa ona na pуі realistyczna, na pуі fantastyczna, z nagіymi zwrotami akcji, wprowadzaniem nowych postaci i miejsc. Byіa to teї okazja do powiedzenia innym czegoњ o sobie, poprzez to, їe kaїdy fragment zawieraі w№tki osobiste. Taka wspуlna opowieњж jest histori№ o kaїdym uczestniku, s№ oni wspуlnie wpleceni w caіoњж, s№ bohaterami jednej grupowej opowieњci. Zabawa tego rodzaju wpіywa koj№co i relaksuj№co na nich, gdyї nie czuj№ siк od siebie oddzieleni. Po tej zabawie w grupie znуw zapanowaіa przyjemna, odprкїaj№ca atmosfera. Doszіam do wniosku, їe uczestnicy nie chc№ rozmawiaж o sprawach przykrych, takich jak brak zaufania. Naj-

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

251

prawdopodobniej byіo za wczeњnie na podejmowanie takiego tematu, a chкж wspуlnej zabawy silniejsza niї potrzeba gікbszych dociekaс.

Jako nastкpn№ zaproponowaіam grк pt. „Czarownica". Polega ona na tym, їe czarownica „zaczarowuje" grupк w ten sposуb, aby kaїdemu zostawiж tylko kilka najwaїniejszych dla niego sіуw do porozumiewania siк. Czіonkowie grupy wypisuj№ najwaїniejsze dla siebie sіowa (cztery, piкж, szeњж) na kartce, a potem z tych sіуw tworzy siк wspуlny dla caіej grupy sіownik, spisany na duїej kartce. W tym przypadku mieliњmy do dyspozycji 32 sіowa. Gra byіa okazj№ do pokazania innym swoich sіуw-kluczy. Pomogіa w pewien sposуb jeszcze bardziej siк odsіoniж i przekazaж o sobie dodatkowe informacje. Celem gry byіo komunikowanie siк przy pomocy tych 32 sіуw (wњrуd nich znalazіo siк kilka przekleсstw, zaimki osobowe — ja, ty; podstawowe czasowniki, nazwy niektуrych czynnoњci, sіowa opisuj№ce podstawowe wartoњci ludzkie itp.). Okazaіo siк podczas gry, їe kiedy ma siк do dyspozycji maі№ liczbк sіуw, uaktywniaj№ siк inne kanaіy komunikacyjne. Nasila siк komunikacja niewerbalna, mimika, gesty, nieartykuіowane dџwiкki, mowa ciaіa, a przy tym moїna odkryж dodatkow№ pojemnoњж i znaczenie tych sіуw. W czasie gry grupa dokonaіa kilkakrotnego rozszerzenia sіownika oraz wymiany sіуw. Rozmowa dotyczyіa najistotniejszych wartoњci w ich їyciu. Rozmawiaj№c ze sob№, kilkakrotnie deklarowali przyjazne uczucia do siebie, pytali, czy inni zechc№ byж ich przyjaciуіmi. Grк zakoсczyіa rundka uіatwiaj№ca wyraїanie uczuж w czasie trwania i po jej zakoсczeniu.

Ostatni№ gr№ byіy „Skojarzenia". Jeden z uczestnikуw wychodzi na chwilк z pomieszczenia, a grupa wybiera osobк do odgadniкcia. Uczestnik wraca i zadaje pytania w stylu: „Jeњli jest to kolor, to jaki?", „Jeњli jest to drzewo, to jakie?", „Jeњli jest to samochуd, to jaki?" itp. Gra jest sposobem na przekazanie informacji, jakie uczucia poprzez rodzaj skojarzeс budzi w uczestnikach odgadywana osoba. Informacja nie jest przekazywana bezpoњrednio, ale poњrednio, poprzez osobк, ktуra pyta, a jednoczeњnie od osoby zgaduj№cej wymaga wysiіku w postaci analizy i syntezy otrzymywanych informacji, na podstawie ktуrych powstaje obraz ktуregoњ z czіonkуw grupy. Grupa przyjкіa grк z zainteresowaniem. Kaїdy odgadywany byі po kilka razy, a skojarzenia byіy coraz bardziej skomplikowane i oryginalne. Grк zakoсczyіa rundka „Jak siк czujesz ze skojarzeniami, ktуre usіyszaіeњ?". Uczestnicy mуwili, їe usіyszeli od innych o takich aspektach swojej osobowoњci, o ktуrych nie mieli wczeњniej pojкcia i ktуrych nie przeczuwali, a takїe o moїliwoњciach, ktуre w nich drzemi№, b№dџ o cechach, ktуrych nie lubi№ i ktуre im przeszkadzaj№.

Spotkanie pi№te byіo ostatnie. Na tк okazjк przygotowaіam dwie gry. Pierwsza z nich polegaіa na przekazywaniu informacji, jakie uczucia, wraїenia, myњli i wyobraїenia wzbudza druga osoba. Jedna z osуb siada w њrodku krкgu i zwraca siк po kolei do kaїdego czіonka grupy ze sіowami: „Widzк, їe ty... (dopowiada to, co widzi), „Wyobraїam sobie, їe ty...", „Myњlк, їe ty...", „Czujк, їe ty...". Gra ta byіa ostatni№ okazj№, aby wyraziж swoj№ po-

252

Wanda Chilecka

stawк, obawy, oczekiwania, uczucia, intuicje i pomysіy na temat innych. Zauwaїyіam, їe uczestnicy wyraїaj№ te informacje w sposуb konstruktywny, koncentruj№c siк na moїliwoњciach, mocnych stronach i nie wykorzystywanych cechach innych. Na zakoсczenie rundka ujawniіa, їe їaіuj№, iї spotkania siк koсcz№, a pobyt w szpitalu oceniaj№ pozytywnie. Stwierdzili, їe chcieliby nadal uczestniczyж w tego typu zajкciach grupowych.

Druga gra polegaіa na ofiarowaniu symbolicznych prezentуw, wypisanych na kartkach papieru, innym czіonkom grupy. Byіy tam wartoњci materialne i niematerialne, poї№dane cechy charakteru, speіnione marzenia itp. Gra ta pokazaіa, ile ciepіa, serdecznoњci i przyjaџni maj№ dla siebie czіonkowie grupy, ktуrzy wiedz№ o swoich potrzebach, pragnieniach i marzeniach, i їe potrafi№ o tym mуwiж. . :

Na zakoсczenie poinformowaіam grupк, jakie byіy zaіoїone przeze mnie cele pracy grupowej i zapytaіam, jak grupa ocenia ich realizacjк. Wszyscy swobodnie wyraїali przerуїne emocje i opinie, takїe їal spowodowany tym, їe spotkania siк koсcz№, i chкж ich kontynuowania. Stwierdzali, їe gry i zabawy pozwoliіy im otworzyж siк i pokazaж bardziej siebie, їe czuli siк dobrze i bezpiecznie na spotkaniach, dobrze siк bawili ze sob№ oraz їe s№ przyjaџnie do siebie nastawieni. Byіy to wypowiedzi њwiadcz№ce o zrealizowaniu zaіoїonych przeze mnie celуw. Ich realizacjк oceniam na tyle pozytywnie, na ile jest to moїliwe we wczesnym etapie istnienia grupy — mam na myњli integrowanie uczestnikуw, tzn. budowanie klimatu zaufania i poczucia bezpieczeсstwa. Praca grupowa zakoсczyіa siк w momencie osi№gniкcia przez grupк takiego poziomu zaufania i integracji, ktуry pozwala na przejњcie do nastкpnych etapуw rozwoju. S№dzк, їe o realizacji celu, jakim jest wiкџ grupowa, њwiadczy fakt, їe їaden z czіonkуw grupy nie zrezygnowaі z uczestnictwa w zajкciach. Pozwala mi to na wyci№gniecie wniosku, їe grupa stanowiіa dla nich miejsce na tyle bezpieczne, a jednoczeњnie atrakcyjne, їe mogli poczuж siк w niej dobrze. Pomysіy gier i zabaw zostaіy zaczerpniкte ze џrуdeі, ktуre podajк w bibliografii (Jak їyж z ludџmi b.d., Psychologiczne gry... 1991, Strzemieczny 1988).

Uwagi na temat prowadzenia zajкж grupowych zaprojektowanych z myњl№ o mіodych pacjentach psychiatrycznych «

W poprzednich podrozdziaіach prуbowaіam przybliїyж czytelnikowi obraz zaburzenia, jakim jest zespуі paranoidalny, ktуrego podіoїem jest najogуlniej mуwi№c zachwiane poczucie toїsamoњci. Nasuwa siк pytanie, jak pracowaж z osobami, ktуre maj№ za sob№ przeїycia paranoidalne? Uwaїaж je za chore czy zdrowe? Przecieї nie wiadomo, czy epizod byі jednorazowy i czy nie powtуrzy siк po jakimњ czasie. Pokrycie niepamiкci№ zaistniaіych wydarzeс jest dla tych osуb niemoїliwe, zakwestionowanie ich realnoњci, tak jak kwestionuje siк realnoњж snu, rуwnieї nie. Wbudowaіy siк one w strukturк ich doњwiad-

Socjoterapia w rehabilitacji mіodych pacjentуw szpitala psychiatrycznego

253

czeс. Dla osoby, ktуra nie przeїyіa dysfunkcji percepcji i myњlenia, wydarzenia te s№ nierealne. Natomiast dla paranoika s№ one jak najbardziej realne. Kwestionowanie tej realnoњci jest zaprzeczeniem oczywistemu doњwiadczeniu wewnкtrznemu, ktуre byіo odczuwane i przeїyte. S№dzк, їe to doњwiadczenie naleїy przyj№ж takim, jakie byіo, jeїeli zaleїy nam na tym, aby zainicjowaж i podtrzymaж kontakt z osob№, ktуra doznaіa przeїyж paranoidalnych. A jednoczeњnie nie koncentrowaж siк na nich, kiedy ich aktualnie nie ma. Oprуcz tych przeїyж, ktуre pojawiіy siк i zniknкіy, jest wymiar, w ktуrym ta osoba przebywa aktualnie. S№dzк, їe moїna go nazwaж wymiarem zdrowia.

Taki sposуb widzenia problemu poci№ga za sob№ okreњlony sposуb kontaktowania siк w grupie, z ktуr№ pracowaіam, i poza ni№. Staram siк inicjowaж i podtrzymywaж kontakt w obszarze zdrowia, wkraczaj№c na teren przeїyж paranoidalnych jedynie wtedy, gdy pacjent sam chce tam wejњж. Nie szukam w pacjentach anomalii osobowoњciowych b№dџ urazуw, ktуre naleїaіoby skorygowaж 'lub przepracowaж. O ile sytuacja na to pozwala, koncentrujк siк zawsze na mocnych stronach i staram siк je w miarк moїliwoњci wzmacniaж. Szanujк wymiar, w ktуrym przebywa osoba, i staram siк go poznaж. Nie podchodzк do pacjenta z pozycji kogoњ, kto wie wszystko i kto chce go zmieniж, ulepszyж, uzdrowiж. Staram siк uwaїnie towarzyszyж pacjentowi podczas jego pobytu w oddziale. Dlaczego postкpujк tak, a nie inaczej? Obawiam siк, їe szukanie chorych miejsc w obszarze zdrowia mogіoby zaіamaж i tak nadw№tlon№ przez epizod psychotyczny wiarк w siebie.

Jaki jest cel takiego podejњcia? Przede wszystkim nawi№zanie kontaktu, ktуry jeњli jest autentyczny i nie nastawiony na dokonywanie zmian, moїe byж sam w sobie lecz№cy. Jako osoba prowadz№ca zajкcia i kontaktuj№ca siк z uczestnikami grupy, jestem dla nich modelem takich wіaњnie zachowaс (jeњli nie mieli ich wczeњniej w swoim repertuarze). Kiedy zaczynaj№ je przejawiaж, jakoњж ich sposobu kontaktowania siк z innymi poprawia siк, a to wzmacnia te zachowania. To tylko jeden z czynnikуw istotnych w pracy z tak№ grup№ osуb, jak№ s№ pacjenci psychiatryczni w warunkach szpitalnych.

Waїne jest rуwnieї, aby w miarк moїliwoњci pracowaж wіaњnie z grup№, a nie indywidualnie, nawet jeњli jest to grupa niejednolita pod wzglкdem zaburzeс oraz wieku. Nastolatki maj№ naturaln№ skіonnoњж do zrzeszania siк w grupy i szukania w nich oparcia. Jeњli uczestnictwo w grupie jest bierne, to i tak jest lepsze niї samotnoњж i izolowanie siк. D№їenie pacjentуw do bycia w grupie uіatwia prowadz№cemu zintegrowanie jej i naleїy to wykorzystywaж. Minusem jest fakt, їe staіe i jednolite grupy istniej№ krуtko, poniewaї jest duїa rotacja pacjentуw. Uniemoїliwia to gікbsze wzajemne poznanie siк uczestnikуw oraz uruchomienie pewnych mechanizmуw grupowych o walorze terapeutycznym.

Tematyka zajкж powinna koncentrowaж siк w obszarze zainteresowaс bliskich wszystkim nastolatkom, takich jak: poczucie wіasnej wartoњci, kwestia atrakcyjnoњci osobistej oraz kontakty rуwieњnicze. Zajкcia musz№ byж tak

254

Wanda Chilecka

skonstruowane, aby pozwoliіy uczestnikom na zbudowanie pozytywnego obrazu siebie i prezentowanie go innym oraz їeby stwarzaіy okazjк do komunikowania siк z innymi i budowaіy przekonanie, їe kontakty z ludџmi s№ џrуdіem przyjemnych doznaс, a nie zagroїenia. W przypadku osуb ze skіonnoњciami do zaburzeс psychotycznych jest to waїne, bo pozwala uczestniczyж im w їyciu spoіecznoњci, a nie koncentrowaж siк na њwiecie przeїyж psychotycznych. Zmniejsza to ryzyko wyst№pienia defektu w wyniku przewlekіej psychozy.

W przypadku zaburzeс psychicznych typu psychotycznego praca w grupie wykorzystuj№ca techniki socjoterapeutyczne jest uzupeіniaj№cym elementem wіaњciwego leczenia farmakologicznego i ma charakter raczej rehabilitacyjny niї terapeutyczny. Z tego wzglкdu scenariusz spotkaс grupy musi zawieraж elementy zabawowe, umoїliwiaj№ce relaks, odprкїenie, њmiech i rozіadowanie emocji oraz ekspresjк osoby na rуїnych pіaszczyznach. Ekspresja ta, o ile nie jest w jakiњ sposуb zagraїaj№ca dla innych, powinna byж nagradzana i wzmacniana przez prowadz№cego. Aby osіabiж poczucie izolacji od њwiata zewnкtrznego, jakie stwarza pobyt w zamkniкtym oddziale szpitalnym, trzeba wplataж w zajкcia grupowe elementy rekreacji fizycznej i turystyki.

Z racji krуtkiego pobytu niektуrych pacjentуw w szpitalu czas oddziaіywaс grupowych skraca siк, a fakt, їe mieszkaj№ oni na co dzieс w innych wojewуdztwach, nie pozwala zaobserwowaж, jak funkcjonuj№ w codziennym їyciu po leczeniu szpitalnym. Wskazane jest, aby osoba, ktуra przeszіa takie leczenie, uczestniczyіa nadal, jeњli nie w grupie socjoterapeutycznej, to przynajmniej w grupie wsparcia.

Urszula Wojciechowska

.- -."•.. ,' -":<•-. ^ ; • , ; • , • - . ' -

UCZENIE KONSTRUKTYWNYCH FORM RADZENIA SOBIE Z NAPIКCIEM I NEGATYWNYMI UCZUCIAMI U MЈODOCIANYCH WIКЏNIУW ЊLEDCZYCH

Specyfika funkcjonowania mіodocianych w warunkach izolacji wiкziennej

Na specyfikк funkcjonowania mіodocianych* pozostaj№cych w izolacji karnej skіadaj№ siк zasadniczo dwie grupy czynnikуw. Pierwsz№ grupк wyznaczaj№ warunki systemu wiкziennego, maj№cego gіуwnie charakter dyscyplinarno--izolacyjny, drug№ — zasady funkcjonowania spoіecznoњci wiкziennej, ze wszystkimi wynikaj№cymi st№d konsekwencjami dla psychospoіecznego rozwoju mіodocianych.

Przybliїaj№c warunki izolacji penitencjarnej naleїy zacz№ж od gіуwnych dolegliwoњci i ograniczeс, jakich kaїdy wiкzieс doњwiadcza po przest№pieniu murуw zakіadu karnego czy aresztu њledczego. Te dolegliwoњci, wedіug G.M. Sykesa (za: Kosewski 1977, s. 228), to przede wszystkim: pozbawienie wolnoњci, pozbawienie udogodnieс materialnych i usіugowych, pozbawienie kontaktуw heteroseksualnych, pozbawienie autonomii i wreszcie pozbawienie poczucia bezpieczeсstwa.

Pozbawienie wolnoњci oznacza dla mіodocianych zerwanie normalnych wiкzуw z rodzin№, przyjaciуіmi i њrodowiskiem, z ktуrym mіodociany byі zwi№zany emocjonalnie, a jednoczeњnie ograniczenie swobody nie tylko do okreњlonego terenu zamkniкtego murami, lecz takїe wewn№trz tego terenu za pomoc№ systemu przepustek i krat (Kosewski 1977, s. 228). Taka sytuacja w poі№czeniu z nie zaspokojonymi potrzebami heteroseksualnych relacji powoduje staіe napiкcie wewnкtrzne, uzewnкtrzniaj№ce siк w zainteresowaniach pornografi№, w perwersjach seksualnych i homoseksualizmie, przybieraj№cym najrуїnorodniejsze formy (Kosewski 1977, s. 239). Grupa mіodocianych, z racji rozbieїnoњci miкdzy fizjo- i psychoseksualnym dojrzewaniem i z racji

* Artykuі 120 § 4 Kodeksu Karnego wyjaњnia: „Mіodocianym jest sprawca, ktуry w chwili orzekania nie ukoсczyі lat 21".

256

Urszula Wojciechowska

silnego popкdu, jest przy tym szczegуlnie naraїona na negatywne oddziaіywania nieprawidіowych bodџcуw seksualnych. Trwaіe przemiany strukturalne popкdu, na skutek izolacji, w kierunku zachowaс homoseksualnych stwierdza siк aї u okoіo 30-40% mіodocianych wiкџniуw (Giza 1971).

Rуwnie waїne s№ wywoіane t№ sytuacj№ problemy w pіaszczyџnie psychologicznej. Spoіecznoњж zіoїona z samych mкїczyzn tworzy bowiem u mіodocianych okaleczony obraz samego siebie. W normalnym, wolnym spoіeczeсstwie jednostka buduje swуj obraz na podstawie wyobraїeс pochodz№cych zarуwno od mкїczyzn, jak i kobiet, z ktуrymi siк styka (Kosewski 1977, s. 230). W izolacji wiкziennej mіodociani otrzymuj№, niestety, jednostronne, ubogie, a czкstokroж destrukcyjne informacje zwrotne. System wiкzienny drastycznie ogranicza mіodocianym ich moїliwoњci podejmowania decyzji i dokonywania wyboru. Szereg regulaminowych zasad i poleceс stawia ich na co dzieс w sytuacji bezwolnych i bezsilnych przedmiotуw oddziaіywaс innych (Kosewski 1977, s. 230). Poci№ga to za sob№ konsekwencje dwojakiego rodzaju, po pierwsze — ci№gіe konflikty miкdzy funkcjonariuszami i mіodocianymi, po drugie — uniemoїliwia im жwiczenie i tak juї ograniczonej umiejкtnoњci brania na siebie odpowiedzialnoњci za wіasne postкpowanie. Innym efektem ograniczenia potrzeby autonomii jest powszechna nadmierna koncentracja mіodocianych na wіasnym zdrowiu, ktуre urasta do najwaїniejszej wartoњci. Kiedy jednostka jest w zasadzie caіkowicie podporz№dkowana regulaminowi wiкziennemu, funkcjonariuszom, a nierzadko rуwnieї innym osadzonym, oddziaіywanie na wіasne ciaіo wydaje siк jedyn№ nie kontrolowan№ sfer№ aktywnoњci. Dobre zdrowie daje ponadto gwarancjк, їe mіodociany bкdzie mуgі poradziж sobie w rуїnych sytuacjach, zwaїywszy, їe przeciwstawianie siк trudnoњciom odbywa siк na drodze agresji fizycznej i ataku (Ostrowska 1981, s. 225-226). ' .

Pozostaj№c w izolacji karnej, mіodociany pozbawiony jest poczucia bezpieczeсstwa — podstawowego i bezwzglкdnie koniecznego wymiaru prawidіowo funkcjonuj№cej jednostki. Jak pisze G.M. Sykes (za: Kosewski 1977, s. 231), „їyje on w ci№gіym napiкciu, wiedz№c, їe prкdzej czy pуџniej zostanie wystawiony na »prуbк« przez ktуregoњ ze wspуіtowarzyszy, aby okreњliж jego determinacjк w obronie bezpieczeсstwa wіasnej osoby i swego mienia". Mіodociany musi byж wiкc przez caіy czas przygotowany psychicznie do odpierania potencjalnych atakуw, nie moїe sobie pozwoliж na chwilк sіaboњci. Poza tymi dolegliwoњciami bardzo waїnym czynnikiem ujemnie oddziaіuj№cym na mіodocianych jest brak zatrudnienia i moїliwoњci uczenia siк w wiкzieniu. Najdotkliwiej daje siк to odczuж w aresztach њledczych, w ktуrych mіodociani przebywaj№ nieraz szereg miesiкcy, a nierzadko odbywaj№ caі№ karк — „jak czіowiek siedzi bez zajкcia, to jest zawsze wњciekіy i wszystkich zaczyna nienawidziж" (Szelhaus 1969, s. 184). Warunki pozbawienia wolnoњci charakteryzuj№ siк ponadto monotoni№, nud№ i brakiem pozytywnych stymulatorуw. Powoduje to u mіodocianych znaczne obniїenie ich nastroju, biernoњж

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

257

i obojкtnoњж oraz niechкж do angaїowania siк w zmianк sytuacji (Ostrowska 1981, s. 240). Takie zachowanie wydaje siк zrozumiaіe, poniewaї mіodociani przebywaj№cy w zakіadzie o ograniczonej wolnoњci s№ przyzwyczajani do їycia w warunkach, ktуre moїna okreњliж jako „cieplarniane". Nie wymaga siк od nich — naturalnej w њrodowisku spoіecznym — aktywnoњci, zmierzaj№cej do zaspokojenia potrzeb zwi№zanych np. z egzystencj№ socjalno-bytow№, mieszkaniow№, edukacj№ itp. (Makowski 1994, s. 235). : :

Jak zaznaczono na wstкpie, funkcjonowanie mіodocianych w warunkach izolacji penitencjarnej determinuj№ takїe zjawiska i procesy zachodz№ce w samej spoіecznoњci wiкziennej. Powszechnie obowi№zuje pogl№d, їe istot№ procesуw psychospoіecznych zachodz№cych za murami zakіadуw karnych jest „prizonizacja", a wiкc adaptacja do spotykanej przez czіowieka sytuacji wiкziennej. Polega ona na zaakceptowaniu przez niego wymagaс zwi№zanych z podkulturowymi rolami, normami i wartoњciami (Kosewski 1985, s. 78). Tradycja podkultury wiкziennej stworzyіa bowiem nieformalny kodeks postкpowania, ktуry obowi№zuje kaїdego, kto przekroczy mury zakіadu. Jak pisze znawca tego zagadnienia M. Kosewski (1977, s. 242-243), „do najwaїniejszych norm wiкziennego kodeksu naleї№ dwie, z ktуrych jedna zabrania okazywania sіaboњci czy to przez podporz№dkowanie siк komuњ (np. w kontaktach homoseksualnych), czy teї niedostatecznie siln№ agresywnoњж wykazywan№ w kontaktach z innymi wiкџniami. Druga z tych norm zakazuje zbliїenia z administracj№ i informowania jej o tym, co dzieje siк w celi wњrуd wiкџniуw". Jej zіamanie — choжby jednorazowe, dyskwalifikuje osadzonego jako „kapusia" i „frajera" — bez wzglкdu na jego staї wiкzienny (Kosewski 1977, s. 243). Powyїsze normy nakazuj№ mіodocianym czujnoњж, ostroїnoњж, brutalnoњж i bycie przygotowanym na wszelkiego rodzaju niespodzianki ze strony dorosіych, a w szczegуlnoњci przedstawicieli prawa. Wartoњci№ w spoіecznoњci skіadaj№cej siк z samych mкїczyzn staje siк — specyficznie pojmowany — „mкski styl їycia", utoїsamiany z twardoњci№, nieugiкtoњci№, cwaniactwem, nieokazywaniem lкku oraz bitnoњci№, ujawnian№ w kontaktach z wiкџniami (Ostrowska 1981, s. 264). Oprуcz norm kodeksu postкpowania wiкџnia, istnieje caіy szereg zrytualizowanych „zwyczajуw wiкziennych", ktуrych kaїdy nowo przybyіy musi siк nauczyж, np. wiкzieс wchodz№cy do celi po raz pierwszy, ktуremu rzucono pod nogi rкcznik, powinien wytrzeж w niego nogi i w їadnym wypadku nie podnosiж go z podіogi (Kosewski 1977, 1985).

Przedstawione tutaj normy i zasady respektowane s№ przez dwie silnie rywalizuj№ce ze sob№ organizacje spoіeczne w wiкzieniu, przez „grypsuj№cych" (git-ludzi) i nie grypsuj№cych (nie-ludzi). Kaїdy, kto przekroczy mury wiкzienia, musi opowiedzieж siк albo po jednej, albo po drugiej stronie i bezwzglкdnie przestrzegaж reguі wynikaj№cych z tej przynaleїnoњci. To, co nadaje odrкbnoњж obu grupom, wynika ze sposobu poіoїenia akcentуw na owe normy zachowania i filozofii їyciowej. Nie wdaj№c siк w szczegуіowe rуїnice miкdzy obiema strukturami spoіecznymi, na uїytek tej pracy wystarczy zazna-

258

Urszula Wojciechowska

czyж, їe treњci podkultury grypserskiej s№ jednoznacznie antyspoіeczne, a filozofia typowo faszystowska — do ludzi zaliczaj№ oni tylko siebie, reszta naleїy do gorszych kategorii o rуїnym stopniu czіowieczeсstwa (Kosewski 1985). Identyfikacja z t№ nieformaln№ grup№ prowadzi do nasilania siк demoralizacji wiкџniуw i ich spoіecznego nieprzystosowania.

Specyficznym zjawiskiem w warunkach izolacji wiкziennej, a wrкcz jej osobliwym fenomenem — obok rуїnego rodzaju form agresywnoњci — s№ zachowania autodestrukcyjne, czyli zachowania skierowane przeciwko sobie. Analiza tego zjawiska zostaіa tu przeprowadzona na podstawie artykuіu E. Pe-truk (1991). Z badaс tam przytaczanych wynika, їe zachowania skierowane przeciwko sobie s№ domen№ ludzi mіodych, najczкњciej tymczasowo aresztowanych i recydywistуw. Dokonuj№ oni rуїnorodnych samouszkodzeс, gіуwnie takich jak: naciкcia skуry i tkanki podskуrnej na brzuchu, klatce piersiowej i przedramionach, poіykanie ciaі obcych, odmowa przyjmowania pokarmуw, wprowadzanie ciaі obcych pod skуrк i do narz№dуw gікbiej poіoїonych, upusty krwi, zasypki oczu, zatrucia doustne oraz „wstrzyki" (wprowadzanie rуїnych substancji do tkanki podskуrnej np. њliny). Mimo wielu badaс, jak twierdzi Petruk, zjawisko to jest maіo poznane. Niektуrzy autorzy doszukuj№ siк przyczyn takich reakcji w anomaliach osobowoњci, inni zaњ uwaїaj№, їe liczne frustracje i deprywacje potrzeb w warunkach izolacji wiкziennej maj№ decyduj№cy wpіyw na pojawianie siк zaburzeс autodestrukcyjnych"(np. B. Waligуra, H. Jaklewicz). Zwolennicy pierwszego podejњcia (S. Batawia, J. Pionkowski, Z. Baucz-Starowicz, J. Kozarska, D. Kubacka-Jasiecka) stworzyli wizerunek osobowoњci samouszkodzeniowca, podkreњlaj№c w nim takie cechy, jak: niecierpliwoњж, agresywnoњж, draїliwoњж, tendencje do reakcji prymitywnych i impulsywnych, zdecydowana przewaga uczuciowoњci nad procesami intelektualnymi, niska samoocena oraz poczucie winy i mniejszej wartoњci. Obserwacje penitencjarystуw-praktykуw wykazuj№, їe osadzeni dokonuj№ niegroџnych dla їycia — co nie znaczy zdrowia — samouszkodzeс ciaіa najczкњciej z bіahych powodуw, w stanach dysforycznego wzburzenia i w sposуb zawczasu nie przygotowany. Dokonuj№ ich w sytuacjach konfliktowych, wyraџnie zaznaczaj№c, їe w ten sposуb chc№ zaprotestowaж przeciwko czemuњ (czego siк dopiero spodziewaj№) albo wymusiж decyzje, na ktуrych im zaleїy ze wzglкdu na sw№ przyszіoњж. Izolacja karna, jak siк zwykle dowodzi, stwarza mіodocianym niezwykle trudne warunki funkcjonowania.

Deprywacja wielu potrzeb oraz wynikaj№ca st№d frustracja bywa przyczyn№ napiкж, konfliktуw interpersonalnych oraz rуїnego rodzaju zaburzeс zachowania. Pejoratywny charakter izolacji trafnie ujmuje B. Waligуra (1974, s. 55-56) pisz№c, їe „warunki, jakie stwarza izolacja wiкzienna, prowadz№ do mnуstwa naciskуw, zagroїeс i frustracji w stopniu znacznie wyїszym niї w normalnych warunkach їycia. To szczegуlne zagкszczenie czynnikуw negatywnych w poі№czeniu z caіkowit№ niemal zaleїnoњci№ od innych (zarуwno wspуіosadzonych, jak i funkcjonariuszy) tworzy warunki sprzyjaj№ce nie tyle

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

259

resocjalizacji, co dalszym deformacjom osobowoњci i wystкpowaniu asocjal-nych zachowaс".

Wnioski te ukazuj№ ogromn№ potrzebк wielostronnych dziaіaс o charakterze profilaktycznym, koryguj№cym i terapeutycznym, ktуre wykorzystywaіyby obecn№ wiedzк psychologiczn№ i socjologiczn№. Aby sprostaж tym zapotrzebowaniom, autorka podjкіa siк skonstruowania programu socjoterapeutycznego maj№cego na celu uczenie mіodocianych konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem i negatywnymi uczuciami, zdaj№c sobie jednoczeњnie sprawк, їe nie zaspokoi on w peіni tych potrzeb. Mam jednak nadziejк, їe opisany niїej projekt bкdzie pomoc№ i inspiracj№ dla wielu psychologуw i pedagogуw zajmuj№cych siк mіodzieї№ przebywaj№c№ w zakіadach resortu sprawiedliwoњci.

Charakterystyka grupy oraz zaіoїeс, celуw i struktury programu socjoterapeutycznego

Zajкciami socjoterapeutycznymi zostaіa objкta grupa 12 chкtnych mіodocianych wiкџniуw њledczych -— w wieku od 18 do 21 lat. W jej skіad wchodzili wyі№cznie osadzeni nie identyfikuj№cy siк z treњciami podkultury grypsuj№cych. Z analizy dokumentacji osobopoznawczej mіodocianych wynikaіo, їe wiкkszoњж z nich ukoсczyіa jedynie szkoік podstawow№. Uprzedni№ karalnoњж odnotowano wњrуd piкciu mіodocianych, a u dwуch — pobyt w zakіadzie poprawczym. Poіowa uczestnikуw wykazywaіa w przeszіoњci tendencje do reagowania autoagresj№ (prуby samobуjcze, pociкcia, „poіyki" oraz protesty gіodowe), kilku — przyznawaіo siк do problemu naduїywania alkoholu. Dwaj osadzeni byli zaliczani przez administracjк do kategorii trudnych, sprawiaj№cych powaїne kіopoty wychowawcze i dyscyplinarne (naruszanie regulaminu i porz№dku w jednostce, aroganckie i agresywne odnoszenie siк do funkcjonariuszy oraz dewastacja wiкziennego sprzкtu). U jednego mіodocianego zdiagnozowano ponadto osobowoњж nieprawidіow№ oraz prawdopodobieсstwo organicznej dysfunkcji mуzgu, u innego — nadpobudliwoњж psychoruchow№, u jeszcze innego — upoњledzenie umysіowe lekkiego stopnia. Z analizy struktury przestкpczoњci mіodocianych w tej grupie wynika, їe najczкњciej byli oni podejrzani o czyny przeciwko mieniu indywidualnemu i spoіecznemu (art. 208 i 210 kk).

Konstruuj№c program dla tej grupy, autorka staraіa siк uwzglкdniaж nie tylko warunki samego systemu wiкziennego, lecz takїe specyficzne cechy osobowoњciowe tej populacji sprawcуw przestкpstw. Z wielu publikacji wynika, їe mіodociani nie stanowi№ homogenicznej grupy, tak w odniesieniu do nasilenia rуїnych cech osobowoњci, jak i przejawianych form zaburzeс (Ostrowska 1981, s. 153; Wуjcik 1977, s. 45). Liczne dane wskazuj№ jednak, їe populacja ta charakteryzuje siк zespoіem specyficznych wіaњciwoњci psychicznych o cechach patologicznych. Wњrуd najczкњciej wymienianych cech

260

Urszula Wojciechowska

znajduj№ siк: duїa nadpobudliwoњж, silna wraїliwoњж na bodџce przy znikomej zdolnoњci do ich selekcji, impulsywnoњж, wielopostaciowa agresywnoњж i auto-agresja, skrajne wahania nastroju, brak samokontroli, zaburzenia w samoocenie, tendencje ekstrawertywne i zwi№zane z tym silne nastawienie na zabawк, zmianк, ryzyko i humor, sіabo wyksztaіcone poczucie odpowiedzialnoњci i poczucie winy, egocentryzm oraz sіaba internalizacja norm spoіecznych (Szel-haus 1969; Wуjcik 1977; Ostrowska 1981; Makowski 1994). Zajкcia socjo-terapeutyczne maj№ wiкc charakter koryguj№cy i profilaktyczny.

Gіуwnym celem skonstruowanego programu byіo zmniejszenie napiкcia wynikaj№cego z deprywacji wielu potrzeb w warunkach izolacji wiкziennej, a jednoczeњnie nauczenie mіodocianych konstruktywnych form odreagowywania napiкж oraz wyraїania negatywnych uczuж. Za konstruktywne formy autorka uwaїa przy tym te, ktуre s№ akceptowane spoіecznie i bezpieczne dla samych mіodocianych, poniewaї nie zagraїaj№ ich zdrowiu i їyciu. Mуwi№c zaњ o negatywnych uczuciach, ma na myњli stany odczuwane przez jednostkк jako przykre. Chodzi tu o rуїne odcienie i stopnie natкїenia gniewu — np. zіoњж, irytacja, wњciekіoњж (Krуl-Fijewska 1992, s. 112-113) oraz przygnкbienie, lкk, strach, rozpacz. Bardziej szczegуіowe cele, jakie miaі realizowaж ten program, zmierzaіy do wprowadzenia alternatywnych w stosunku do wiкziennego kodeksu postкpowania, nie opartych na agresywnoњci, norm zachowania siк w grupie oraz pobudzenia mіodocianych do autorefleksji i poszerzania wiedzy o sobie samym.

Caіy projekt socjoterapeutyczny skіada siк z czternastu dwugodzinnych spotkaс i podzielony jest tematycznie na trzy czкњci. Pierwsza czкњж (5 zajкж) obejmuje fazк integracyjn№. Ma ona na celu wzajemne poznanie siк uczestnikуw, budowanie poczucia bezpieczeсstwa i zaufania, przeіamywanie dystansu fizycznego, autoprezentacjк, budowanie empatii i samoњwiadomoњci oraz tworzenie klimatu sprzyjaj№cego wspуіpracy. Druga czкњж — na ktуr№ skіadaj№ siк kolejne cztery spotkania — stanowi juї zasadnicz№ pracк socjoterapeutycz-n№. Polega ona na budowaniu u mіodocianych њwiadomoњci ciaіa, rozwijaniu ich wraїliwoњci zmysіowej oraz koncentracji uіatwiaj№cej uczenie siк rуїnych form i technik redukowania napiкcia. Owe konstruktywne formy odreagowywania napiкcia polegaіy pocz№tkowo na prostych metodach pracy z ciaіem — przypominaj№cych niekiedy gimnastykк. Do takich zalicza siк m.in. technika њwiadomego napinania i rozluџniania poszczegуlnych partii ciaіa, masaї barkуw i tzw. punktуw antystresowych, жwiczenie „њwieca", „koіyska" oraz „њciskanie r№k". Pуџniejsze techniki — treningi relaksacyjne — wykorzystywaіy wizualizacjк i sugestiк, np. trening autogenny A. Schulza, „Refugium". Jeszcze inne formy redukowania napiкcia oparte byіy na metodach projekcyjno--ekspresyjnych, takich jak psychodrama („nauczyciel-uczeс"), arteterapia („malowanie zіoњci") oraz taniec grupowy. W tej czкњci zajкж zaprojektowano rуwnieї sytuacjк, w ktуrej mіodociani mogli siк odprкїyж w najbardziej naturalny sposуb — poprzez њmiech („umysі siк њmieje"). Trzeci№ czкњж (4 spot-

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

261

kania) stanowi№ elementy treningu asertywnoњci — ze szczegуlnym uwzglкdnieniem asertywnego wyraїania negatywnych uczuж oraz reagowania na krytykк i atak. Czternaste spotkanie (ostatnie) zamyka pracк z grup№.

Caіy program socjoterapeutyczny, jak juї zaznaczono, miaі uwzglкdniaж specyficzne zapotrzebowanie mіodocianych, wynikaj№ce zarуwno z warunkуw izolacji wiкziennej, jak i wіaњciwoњci psychicznych tej populacji. Ze wzglкdu wiкc na duї№ nadpobudliwoњж, impulsywnoњж i agresywnoњж tej grupy oraz naturaln№ potrzebк aktywnoњci fizycznej — ograniczon№ izolacj№, we wszystkich scenariuszach zajкж znalazіy siк жwiczenia o charakterze wentyluj№cym (np. „Krzesіa", „Saіatka owocowa", „Kуіko i krzyїyk", „Dwa koguty"). Uwzglкdniaj№c zaњ silne nastawienie mіodocianych na zabawк, zmianк i humor, autorka tak organizowaіa program, aby dostarczyж im treњci ogуlnie podobaj№cych siк i wywoіuj№cych њmiech. Wynikaіo to rуwnieї z zaіoїeс pedagogiki їartobliwej, znajduj№cej szczegуlne zastosowanie w praktyce wychowania resocjalizuj№cego niedostosowanych spoіecznie. Jak pisze A. Makowski (1994, s. 215): „dzieci i mіodzieї z tej populacji, z reguіy na co dzieс nastawieni pesymistycznie do їycia, ludzi i њrodowiska, wymagaj№ przy swej zaburzonej osobowoњci takїe treњci lekkich, przyjemnych i poїytecznych".

Wiкkszoњж wykorzystanych w programie жwiczeс zaczerpniкto z rуїnych publikacji (Psychologiczne gry... 1991, Herkert 1995, Jak їyж z ludџmi (b.d.), Kopeczek 1993, Przybylak 1991, Krуl-Fijewska 1992), a niektуre rуwnieї przy opisie жwiczeс. Materiaі zawiera takїe gry i zabawy grupowe, ktуre autorka poznaіa uczestnicz№c w rуїnych kursach, np. kursie pedagogiki zabawy („Termometr nastroju", „Taniec", „Dmuchanie balonуw"), kursie Metody Silvy (technika uwalniania siк od bуlu gіowy) oraz kursie hipnoterapii (treningi relaksacyjne).

Realizacja zajкж socjoterapeutycznych. Wskazуwki metodyczne

Przystкpuj№c do opisu realizacji programu socjoterapeutycznego naleїy zaznaczyж, їe nie sposуb przeanalizowaж wszystkich zjawisk i procesуw, jakie zachodziіy w grupie mіodocianych. Wynika to ze specyfiki i dynamiki samej grupy, jak rуwnieї — z modelu jej prowadzenia. Autorka byіa bowiem jedyn№ osob№ prowadz№c№, co w znacznym stopniu ograniczaіo moїliwoњci obiektywizacji i kontrolowania grupowych interakcji. W opracowaniu tym dokonano wiкc pewnej typologii problemуw i trudnoњci, jakie pojawiaіy siк w czasie realizowania zajкж. Uwzglкdniono tu zarуwno osobiste trudnoњci prowadz№cej — na ktуrej spoczywaі ciкїar peіnej odpowiedzialnoњci za uczestnikуw, jak i problemy wynikaj№ce ze specyfiki i dynamiki samej grupy. Prowadzenie zajкж w pojedynkк byіo dla autorki niezwykle obci№їaj№ce emocjonalnie. Praca z dwunastk№ mіodocianych sprawcуw przestкpstw, przejawiaj№cych niekiedy powaїne zaburzenia, ujawniaj№cych bardzo silne emocje i zachowania, ktуrych

262

Urszula Wojciechowska

nie sposуb byіo przewidzieж — siі№ rzeczy musi wyczerpywaж fizycznie i psychicznie. Dziaіo siк tak zwіaszcza w pocz№tkowym stadium grupy. Niektуre sesje autorka przeїyіa szczegуlnie mocno, a brak osoby wspуіprowadz№cej nie pozwalaі wуwczas na przeanalizowanie nagromadzonych uczuж, spostrzeїeс i wnioskуw. Naraїona byіa ponadto na liczne frustracje wynikaj№ce z psycho-logiczno-organizacyjnych barier, ktуre stwarza sam wiкzienny system. Wielu funkcjonariuszy podwaїaіo bowiem sens i skutecznoњж tego typu oddziaіywaс. Trzeba przyznaж, їe argumentуw dostarczali im sami mіodociani — pocz№tkowo niezwykle kіopotliwi (jeden z nich zostaі wykluczony z grupy ze wzglкdu na powaїne trudnoњci wychowawcze i dyscyplinarne, jakie sprawiaі na zajкciach — њwiadomie zniszczyі sprzкt RTV w њwietlicy i w oddziale mieszkalnym). Wiele energii pochіonкіy rуwnieї zabiegi o charakterze organizacyjnym, a wiкc znalezienie odpowiedniego miejsca na zajкcia — gwarantuj№cego mіodocianym minimum intymnoњci, zdobycie materacуw do жwiczeс relaksacyjnych, dopasowanie godzin zajкж do porz№dku panuj№cego w jednostce i wreszcie uzyskanie niezbкdnych funduszy na zakup materiaіуw pomocniczych.

Do gіуwnych problemуw, jakie autorka napotkaіa w pracy socjoterapeu-tycznej, moїna zaliczyж: nieprzestrzeganie przez uczestnikуw norm grupowych, nadmierny dystans fizyczny we wzajemnych kontaktach, przesadnie rozbudowane seksualne skojarzenia oraz niski poziom energii i motywacji mіodocianych do pracy. Opуr grupy wobec wprowadzonych norm ujawniі siк juї na pierwszych zajкciach, a dotyczyіo to zwіaszcza normy otwartoњci i reguіy zwracania siк do siebie po imieniu — bez uїywania pseudonimуw (ksyw) i gwary wiкziennej. Prуbuj№c pokonaж tк trudnoњж prowadz№ca tіumaczyіa mіodocianym, їe jest to najbardziej naturalny sposуb odnoszenia siк do siebie. Nie kaїdy teї moїe lubiж swoj№ ksywк, mimo takich deklaracji — dla niektуrych moїe ona byж wrкcz oњmieszaj№ca i krzywdz№ca. Opуr mіodocianych wobec normy otwartego i szczerego wypowiadania siк na forum grupy zdawaі siк wynikaж z realiуw sytuacji wiкziennej. Zakіad karny czy teї areszt њledczy nie jest bezpiecznym miejscem do ujawniania osobistych uczuж, postaw i przekonaс, do bycia autentycznym. Osadzeni nie ufaj№ sobie i stale maj№ siк na bacznoњci, by nie staж siк przedmiotem negatywnej reakcji innych. Podczas wielu pierwszych sesji, a praktycznie do koсca zajкж, najwiкcej trudnoњci sprawiaіo uczestnikom przestrzeganie reguіy wzajemnego sіuchania siк i nieprzerywania osobie mуwi№cej. Nie potrafili powstrzymaж siк od zjadliwych uwag, їartуw, ironii, a czкsto wrкcz wulgaryzmуw pod adresem wypowiadaj№cego siк. Aby uіatwiж mіodocianym internalizacjк budz№cej opуr normy, a jednoczeњnie bardziej kontrolowaж interakcje grupowe, wprowadzono pewien element pomocniczy. W czasie trzeciego spotkania prowadz№ca wyjaњniіa, їe od tej pory nikt nie moїe siк odezwaж, dopуki nie otrzyma do r№k drewnianej paіeczki (ale rуwnie dobrze moїe to byж dіugopis, kulka lub inny maіy przedmiot) i dotyczy to wszystkich жwiczeс i sytuacji grupowych, kiedy czіonkowie grupy bкd№ siк kolejno wypowiadaж. Strategia ta okazaіa siк na

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

263

tyle skuteczna, їe autorka mogіa prowadziж spotkania bez ci№gіego upominania czy wrкcz przekrzykiwania mіodocianych.

Kolejna bariera polegaіa na nadmiernym dystansie fizycznym we wzajemnych kontaktach. Problem ten zdawaі siк pochodn№ surowych norm i zasad wiкziennego kodeksu postкpowania silnie piкtnuj№cego skіonnoњci homoseksu-alne. Osadzeni podejrzani o inwersjк seksualn№ b№dџ wykorzystywani seksualnie przez innych wiкџniуw to tzw. cwele, stanowi№cy najniїsz№ kategoriк ludzi w hierarchii wiкziennej spoіecznoњci. S№ oni szczegуlnie naraїeni na fizyczne, psychiczne i seksualne znкcanie siк ze strony innych wiкџniуw. Nikt przy zdrowych zmysіach nie chciaіby, їeby napiкtnowano go statusem „cwela" lub „poszkodowanego". Spoіecznoњж wiкzienna kreuje, jak wiadomo, tzw. mкski styl їycia — silnie przerysowuj№c biologiczne i kulturowe cechy, utoїsamiane z mкskoњci№. Jednym z najwaїniejszych wymiarуw tak pojmowanej mкskoњci jest heteroseksualny model zaspokajania popкdu seksualnego. Rygorystyczna spoіecznoњж wiкzienna nie dopuszcza w tym wzglкdzie їadnych odchyleс.

Przyczyna unikania w жwiczeniach fizycznego — nieagresywnego — kontaktu, np. trzymania siк za rкce, leїaіa takїe w zaіoїeniu, їe dіonie innego wiкџnia mog№ byж „brudne". Nie chodziіo tu jednak o kwestiк higieny osobistej, ale o „nieczystoњж" w sensie seksualnym, zwi№zan№ z praktyk№ masturbacji („sk№d ja mam wiedzieж, co on robiі tymi rкkami"!?). Takie opory ujawniіy siк juї na pierwszym spotkaniu — w sytuacji ustalania rytuaіu powitania i poїegnania. Mіodociani zaakceptowali wуwczas tylko werbalny sygnaі, ktуry rozpoczynaіby i koсczyі ich zajкcia („hip, hip, hura"!), odrzucaj№c jakikolwiek kontakt r№k. Reagowanie silnym oporem przed fizyczn№ bliskoњci№ utrudniaіo prowadzenie grupy w pocz№tkowej jej fazie, co jest w pewnym stopniu zjawiskiem naturalnym. Pуџniejsze sytuacje — nastawione na uczenie konkretnych form redukowania napiкcia — nie budziіy juї tyle sprzeciwu, chociaї wymagaіy wkroczenia w przestrzeс uznawan№ za bardzo osobist№. W technikach takich, jak masaї barkуw i tzw. punktуw antystresowych, уw bliski kontakt fizyczny byі niejako „uzasadniony" i zmierzaі do poї№danego przez wszystkich celu — uwolnienia napiкcia z pewnych obszarуw ciaіa. O zmniejszaj№cym siк oporze uczestnikуw mogіy decydowaж takїe inne waїne zmienne, po pierwsze — rosn№ce poczucie bezpieczeсstwa w grupie, po drugie — zaufanie do osoby prowadz№cej, modeluj№cej kontakt fizyczny jako aseksualny, wynikaj№cy z kontekstu danej sytuacji grupowej, np. demonstrowania niektуrych жwiczeс i technik.

Innym problemem realizowania programu socjoterapeutycznego byіy przesadnie rozbudowane seksualne skojarzenia mіodocianych. Przejawiaіo siк to nie tylko w jednoznacznym interpretowaniu wzajemnych kontaktуw fizycznych (co analizowano wczeњniej), ale i nadawaniu neutralnym zwrotom i sіowom erotycznego podtekstu. W wielu жwiczeniach, ktуre wymagaіy dobrania siк uczestnikуw w pary, autorka zmuszona byіa podawaж instrukcje uїywaj№c sіowa „dwуjki" zamiast „pary", poniewaї „para" kojarzyіa siк mіodocianym z ukіadem implikuj№cym zwi№zek erotyczny. Siln№ reakcjк wywoіaіa zabawa

264

Urszula Wojciechowska

„Kуіko i krzyїyk", ktуra dzieliіa ich na dwie grupy — tzn. „kуіka" i „krzyїyki". Nikt nie chciaі w tej sytuacji naleїeж do zespoіu „kуіek", poniewaї „kуіko" kojarzyіo siк mіodocianym z їeсskim symbolem — umieszczanym chociaїby na drzwiach damskich toalet. Aby przeіamaж ten opуr, prowadz№ca (intuicyjnie) posіuїyіa siк wуwczas dowcipem, ilustruj№cym absurdalnoњж i komizm reakcji mіodocianych — co zupeіnie zredukowaіo napiкcie zwi№zane z t№ sytuacj№. Dowcip opowiadaі o mкїczyџnie, ktуremu wszystko kojarzyіo siк z seksem. Udaі siк wiкc do psychiatry po poradк. Lekarz przyst№piі do badania i zaczai pokazywaж pacjentowi tablice z rуїnymi figurami geometrycznymi (kwadrat, trуjk№t itp.), pytaj№c go za kaїdym razem o skojarzenia. Mкїczyzna twierdziі, їe wszystkie figury budz№ w nim seksualne skojarzenia. Psychiatra zdiagnozowaі pacjenta jako zboczonego, na co oburzony pacjent krzykn№і — „Kto, ja jestem zboczony?! A kto mi pokazywaі te њwiсstwa?!". Owa „seksualna nadwraїliwoњж" mіodocianych wynikaіa — jak wiele poprzednich tendencji — z wartoњci uznawanych w spoіecznoњci wiкziennej. Kaїdy osadzony chce uchodziж za mкskiego i najgorsz№ rzecz№ byіoby przypisanie mu kobiecych czy wrкcz homoseksualnych cech i skіonnoњci. Przesadnie rozbudowane skojarzenia seksualne — a zarazem gloryfikacja mкskoњci — s№ teї oczywiњcie reakcj№ na deprywacjк kontaktуw heteroseksualnych. Jak pisze K. Szczerba (1991, s. 58), „їycie w stanie mocno ograniczonej aktywnoњci seksualnej lub przymusowej abstynencji wi№їe siк w wielu przypadkach z pojawieniem siк specyficznych zachowaс (...), takich jak agresywna postawa wobec ciaіa, seksu i drugiej pіci (...)". Wiadomo teї, їe nie zaspokojona potrzeba kontaktуw seksualnych przejawia siк na zewn№trz (miкdzy innymi) nadmiernie rozbudowanymi skojarzeniami o treњci erotycznej.

Ostatnim z analizowanych tutaj problemуw — wynikaj№cych ze specyfiki samej grupy socjoterapeutycznej — jest niski poziom energii i motywacji do pracy. Tego rodzaju trudnoњж pojawiaіa siк najczкњciej na pocz№tku zajкж — mіodociani sprawiali wtedy wraїenie ospaіych i znudzonych. Uwzglкdniono wiкc w scenariuszach zajкж tzw. жwiczenia rozgrzewaj№ce. Problem niskiego poziomu energii i motywacji do pracy mуgі wynikaж z dwуch przyczyn, po pierwsze — z wczesnej pory rozpoczynania zajкж, po drugie — reakcji na nudк i monotoniк systemu wiкziennego. Jak wspomniano wczeњniej, izolacja karna powoduje u mіodocianych znaczne obniїenie ich nastroju, brak aktywnoњci, biernoњж i obojкtnoњж. Rozpoczynanie zajкж o уsmej czy dziewi№tej rano pogікbiaіo ten stan. Osadzeni przebywaj№c w warunkach izolacji wiкziennej cierpi№ bowiem na zaburzenia rytmu snu i czuwania — s№ aktywni do pуџnych godzin nocnych, a њpi№ w dzieс. Spadek aktywnoњci zaznaczaі siк takїe w жwiczeniach autoprezentacji, poszerzania samoњwiadomoњci oraz wyraїania uczuж i myњli, szczegуlnie tych, ktуre wi№zaіy siк z interakcjami w grupie. Opуr w postaci zniecierpliwienia, krytykowania czy po prostu braku zainteresowania pojawiaі siк wszкdzie tam, gdzie naleїaіo dokonaж autorefleksji, empatii, czy teї udzieliж nie rani№cych informacji zwrotnych. Mіodociani

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

265

wymagali praktycznie ci№gіego zachкcania i mobilizowania do wiкkszego zaangaїowania w proponowane sytuacje grupowe. Prowadz№ca staraіa siк przy tym, by kaїde жwiczenie przedstawiж w sposуb atrakcyjny, zapowiadaj№cy dobr№ zabawк, ciekawe doњwiadczenie i osobiste korzyњci dla kaїdego z uczestnikуw. Tam zaњ, gdzie przewidywaіa trudnoњci, dziaіaіa na zasadzie uprzedzania oporu grupy — werbalizuj№c wszystkie potencjalne obawy zwi№zane z danym жwiczeniem. Aby zwiкkszyж zainteresowanie realizowanym programem, omawiaіa pokrуtce temat kaїdego nastкpnego spotkania, staraj№c siк powi№zaж wszystkie sesje w jedn№, logiczn№ i ukierunkowan№ na osi№gniкcie zamierzonego celu caіoњж.

Z analiz tych wynika, їe praca socjoterapeutyczna z mіodocianymi wiкџniami њledczymi jest niezwykle trudnym przedsiкwziкciem. Skіadaj№ siк na to specyficzne cechy osobowoњciowe tej populacji oraz warunki, jakie stwarza sam system dyscyplinarno-izolacyjny. Jak twierdzi K. Ostrowska (1981, s. 269), jakakolwiek izolacja, a w szczegуlnoњci izolacja wiкzienna, nie sprzyja efektywnym oddziaіywaniom profilaktycznym i resocjalizacyjnym. Oddziaіywanie takie moїe siк bowiem odbywaж jedynie na bazie poczucia bezpieczeсstwa, poszanowania godnoњci i poczucia, їe jest siк wolnym do dokonywania rуїnego rodzaju wyborуw. O tych wszystkich elementach nie moїe byж jednak mowy w warunkach izolacji — bкd№cej niejako zaprzeczeniem tych wszystkich wartoњci. і =

Informacje zwrotne uczestnikуw s№ jednakїe najlepszym dowodem na to, їe realizacjк programu socjoterapeutycznego moїna uznaж za sukces. Przemawia za tym pozytywny — mimo ogromnych pocz№tkowych trudnoњci — odbiуr zarуwno przekazywanych w czasie zajкж treњci, jak i sposobu ich prowadzenia oraz fakt, їe w okresie prowadzenia socjoterapii nie odnotowano wњrуd uczestnikуw ani jednego przypadku samoagresji.

Ocena programu przez mіodocianych odbyіa siк w formie ustnych informacji zwrotnych oraz wypeіniania skonstruowanej na uїytek grupy ankiety. Z analizy zebranego materiaіu wynika, їe wszyscy mіodociani widz№ potrzebк realizowania tego typu zajкж w warunkach izolacji wiкziennej („takie spotkania powinny siк odbywaж regularnie, pomagaj№ rozіadowaж stres"; „zajкcia daіy mi duїo ciekawych informacji, dziкki nim moїna rozіadowaж napiкcie i zіoњж").

W ankietach wybierali oni najczкњciej trzy rodzaje motywacji udziaіu w spotkaniach: 1. odpowiadaі mi sposуb prowadzenia zajкж i atmosfera spotkaс; 2. podobaі mi siк program zajкж; 3.nuda, monotonia izolacji wiкziennej, moїliwoњж zmiany otoczenia, wyjњcia z celi itp. Swoje zaangaїowanie na zajкciach oceniali zazwyczaj jako њrednie.

Za najbardziej atrakcyjn№ mіodociani uznali trzeci№ czкњж programu, tzn. elementy treningu asertywnoњci, w dalszej kolejnoњci — drug№ (techniki odreagowywania napiкж) i pierwsz№ — faza integracyjna. Z proponowanych technik radzenia sobie z napiкciem szczegуlnie podobaіy im siк treningi relaksacyjne, technika њwiadomego napinania i rozluџniania rуїnych partii ciaіa,

266

Urszula Wojciechowska

techniki oparte na wizualizacji oraz masaї barkуw i punktуw „antystreso-wych". Metody te — stwierdzili — mogliby wykorzystaж w przyszіoњci.

Jako bardzo dobry uczestnicy ocenili sposуb prowadzenia zajкж. W ankietach i ustnych informacjach zwrotnych czкsto podkreњlali takie cechy prowadz№cej jak: odwaga, ciepіo i urok osobisty, pogodne usposobienie, tole-rancyjnoњж, budzenie zaufania, powaїne traktowanie zajкж, bezpoњrednioњж i szczeroњж oraz entuzjazm i energia. Te nadzwyczaj pozytywne informacje zwrotne byіy dla autorki wspaniaі№ nagrod№ za poniesione trudy oraz zachкt№ do kontynuowania i doskonalenia tej formy oddziaіywaс grupowych.

Autorka ma nadziejк, їe chкtni do realizowania tego programu w innych oњrodkach zajmuj№cych siк resocjalizacj№ i terapi№ mіodocianych znajd№ tu wiele niekonwencjonalnych i ciekawych informacji do pracy z tak№ grup№ sprawcуw przestкpstw.

Scenariusze zajкж socjoterapeutycznych

ZAJКCIA I.

Cel: Jest to spotkanie informacyjno-organizacyjne, koсcz№ce siк zawi№zaniem grupy do pracy i realizacji zaplanowanego celu. Czas: 120 minut.

1. Czкњж informacyjno-organizacyjna: prowadz№cy wita siк z grup№, nakreњla cel i istotк zajкж, przedstawia program zajкж, swoj№ rolк oraz zadania jako facylitatora, ustala zasady spotkaс — w szczegуlnoњci podkreњlaj№c њwiadome i dobrowolne uczestnictwo w proponowanych zajкciach, omawia warunki spotkaс (czas trwania, czкstotliwoњж, miejsce itp.).

Czas: 10 minut.

2. Przedstawienie reguі postкpowania — norm grupowych, ktуre maj№ siк przyczyniж do powstania w grupie klimatu lepszego kontaktu i bezpoњrednioњci. Reguіy te — wypisane rуїnymi kolorami na duїym arkuszu papieru — wiesza siк w widocznym miejscu i szczegуіowo omawia. W trakcie kolejnych zajкж bкdzie moїna wracaж do nich i pilnowaж ich przestrzegania.

Czas: 15-20 minut. Reguіy s№ nastкpuj№ce:

— gwarancja bezpieczeсstwa fizycznego -— „nie uїywaj siіy fizycznej", chyba їe wedіug zasad przyjкtych w danej zabawie, np. przy turnieju mocowania siк w parach itp.,

— kulturalne odnoszenie siк — „nie uїywaj wulgarnych sіуw, wyzwisk, ksyw, zwracaj siк do innych po imieniu, nie uїywaj gwary wiкziennej",

— inicjatywa i aktywnoњж — „poszukaj kontaktu, wyci№gnij rкkк, nie czekaj, aї ciк znajd№", „wspуіdziaіaj z innymi",

— szczeroњж — „b№dџ sob№, zdejmij maskк, nie graj, nie popisuj siк", „jeњli masz byж nieszczery, nie bierz udziaіu w жwiczeniu",

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

267

— rzeczowoњж — „unikaj mуwienia o rzeczach ogуlnych, abstrakcyjnych i teoriach, skoncentruj siк na konkretnych zachowaniach twoich kolegуw",

— їyczliwoњж i tolerancja, rуwne prawa — „nie napadaj, nie oceniaj, daj innym szansк, wysіuchaj, co maj№ do powiedzenia",

— mуw od siebie — „uїywaj sіowa Ja, a nie My, nie wspieraj siк na innych nie maj№c pewnoњci, їe oni teї tak myњl№, s№dz№",

— mуw do osoby, a nie o osobie — „Janku, zauwaїyіem, їe siк uњmiechn№іeњ" zamiast „on siк uњmiechn№і" (do innych przy nim),

— skoncentruj siк na „tu i teraz" — „nie wracaj do prehistorii, nie opowiadaj rozwlekle, skoncentruj siк na interakcjach w tej grupie i z tymi ludџmi",

— dyskrecja — „nie opowiadaj innym o tym, czego dowiedziaіeњ siк o swoich kolegach w czasie zajкж, nie plotkuj!".

3. Zawieranie kontraktu z grup№ na prowadzenie zajкж i zaakceptowanie przedstawionych reguі postкpowania. Moїna to uczyniж w formie ceremonii przyrzeczenia, np. poprzez gest podniesienia prawej rкki i wypowiedzenie sіowa „przyrzekam" b№dџ teї poprzez wypowiedzenie sіowa „zgadzam siк" (na udziaі w zajкciach i przestrzeganie reguі).

Czas: 5 minut.

4. „Burza mуzgуw" — uczestnicy generuj№ wіasne pomysіy co do programu zajкж, zgіaszaj№ swoje oczekiwania. Prowadz№cy zapisuje wszelkie propozycje i omawia je z grup№.

Cel: zapoznanie siк z indywidualnymi oczekiwaniami, wstкpna integracja grupy.

Czas: w zaleїnoњci od rozwoju grupy, orientacyjnie 10-15 min.

Materiaіy: niepotrzebne.

W sytuacji braku pomysіуw prowadz№cy zaznacza, їe uczestnicy mog№ zgіaszaж swoje propozycje w trakcie kolejnych zajкж.

5. Poznanie siк.

Жwiczenie. „Zapamiкtywanie imion" (patrz s. 202, 2). Czas: 5 minut.

Жwiczenie. „Pierwsza litera imienia". Czas: 10 minut.

Materiaіy: niepotrzebne. .

Przebieg: Kaїdy z uczestnikуw podaje swoje imiк oraz zawуd i miejsce zamieszkania (miasto, paсstwo, kraina itp.), tak by sіowa zaczynaіy siк na pierwsz№ literк imienia, np. „Mam na imiк Romek, jestem ratownikiem i przyjechaіem z Radomia". : 'j

6. Жwiczenie „Krzesіa" (Wszyscy, ktуrzy..., patrz s. 202, 4).

Cel: rozіadowanie napiкcia, жwiczenie wentyluj№ce, aktywnoњж fizyczna.

7. Жwiczenie „Wrzuж strach do kapelusza".

Cel: ekspresja lкkуw i obaw w zwi№zku z tworz№c№ siк grup№, budowanie empatii, wzrost otwartoњci i akceptacji w grupie.

Czas: 10-15 minut.

Materiaіy: oіуwki, papier (maіe karteczki), kapelusz (czapka lub jakiњ pojemnik). . _ ,:i,... ... .........:, : .,•,...•,•?,•.:, •...- .,, -:- ..•,.. * .;•.-..• •...-. ;-y.-

268

Urszula Wojciechowska

Przebieg: Gra toczy siк w krкgu. Prowadz№cy prosi kaїdego (sam rуwnieї bierze udziaі), aby na kartce napisaі zdanie rozpoczynaj№ce siк od sіуw „W tej grupie bojк siк, їe ...". Wkіadamy kartki do kapelusza; teraz kaїdy osobno wyci№ga kartkк i czyta na gіos jej treњж, staraj№c siк przekazaж, co czuі autor pisz№c j№ (nieco wyolbrzymiaj№c). Prowadz№cy czuwa, їeby wszyscy sіuchali i nie czynili їadnych komentarzy. Gdy wszyscy skoсcz№, grupa dzieli siк wraїeniami z жwiczenia. Prowadz№cy czyta karteczkк jako pierwszy; gdy ktoњ ma trudnoњci z interpretacj№ karteczki, prosi o pomoc grupк b№dџ prowadz№cy sam pomaga. •

8. Жwiczenie „Odgadnij zasadк" (patrz s. 139, 4).

Cel: poznawanie siebie nawzajem, interakcje grupowe, wyobraџnia, жwiczenie intelektu.

9. Жwiczenie „Dodaj swуj ruch" (patrz s. 66, 2.). Cel: koncentracja, pamiкж, techniki mimiczne, ruch. Czas: 10 minut.

Materiaіy: niepotrzebne.

10. Жwiczenie „Krzyczymy razem".

Cel: uwalnianie napiкcia, rozgrzewka, budowanie zaufania.

Czas: 1-2 minuty.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Grupa kuca razem. Prowadz№cy zaczyna mruczeж — uczestnicy mu wtуruj№, potem powoli podnosz№c gіos — wstaj№. Na koniec wszyscy wyskakuj№ do gуry i krzycz№ razem ustalony wczeњniej dџwiкk lub wyraz. Powtarzamy to tak, aby wszyscy naprawdк gіoњno krzyknкli.

11. Жwiczenie „Tocz№ca siк opowieњж".

Cel: жwiczenie wyobraџni, tworzenie dobrego klimatu w grupie.

Czas: 10 minut.

Materiaіy: niepotrzebne. , s!

Przebieg: Uczestnicy siadaj№ w krкgu. Jedna z osуb zaczyna opowiadaж historiк, nastкpna j№ kontynuuje. Kaїda osoba ma na to ok. l min. czasu. Uczestnicy staraj№ siк tworzyж przy tym nastrуj odpowiedni do treњci opowiadania. Moїna zastosowaж inn№ wersjк жwiczenia, polegaj№c№ na budowaniu zdania. Kaїdy z uczestnikуw podaje jeden wyraz, tak aby utworzyж zdanie, staraj№c siк przy tym dokіadnie odtworzyж wszystkie poprzednie wyrazy.

12. Dzielenie siк wraїeniami z zajкж: „W dzisiejszym spotkaniu najbardziej podobaіo mi siк...". v

Czas: 10 minut.

13. Ustalanie rytuaіu powitania i poїegnania grupowego. Cel: integracja grupy, іamanie barier fizycznych.

Czas: 10 minut.

Propozycje: l. Np. grupowy uњcisk — uczestnicy stoj№ w kole і trzymaj№ siк za rкce b№dџ kіad№ rкce na ramionach s№siadуw. Na dany sygnaі wszyscy

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

269

њciskaj№ swoich s№siadуw. 2. Moїe to byж jakiњ sygnaі werbalny, okrzyk, jeњli uczestnicy bкd№ przejawiaж opуr przed fizycznym kontaktem.

14. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnego spotkania.

ZAJКCIA II.

Cel: zasadniczym celem tego spotkania jest stworzenie uczestnikom jak najwiкcej moїliwoњci bycia ze sob№ w rуїnych konstelacjach interpersonalnych, zaobserwowanie podobieсstw, uruchomienie rуїnych kanaіуw spostrzegania. Budowane jest poczucie bezpieczeсstwa i zaufania.

Czas: 120 minut.

1. Powitanie: zgodnie z ustalonym rytuaіem.

2. Жwiczenie „Co nowego i dobrego". Czas: 10-15 minut

Cel: rozgrzewka, samoњwiadomoњж, budowanie zaufania, komunikacja.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Siedz№c w krкgu kaїdy z uczestnikуw koсczy zdanie: „Najmilsz№ rzecz№, jaka mi siк zdarzyіa w tym tygodniu, byіo ...". Podkreњlamy, їe moїe to byж duїa i ekscytuj№ca sprawa, ale rуwnieї maіa i przyjemna, np. otrzymanie listu, obejrzenie dobrego filmu, otrzymanie pochwaіy, piкkny sen itp.

3. Жwiczenie „Karta danych osobowych" (patrz s. 202, 6). Czas: 15-20 minut.

Cel: otwartoњж, poznanie siк, samoњwiadomoњж.

Materiaіy: kredki, szpilki, karty жwiczeс. :<•'•••

4. Жwiczenie „Grupki". , Czas: 5-10 minut.

Cel: rozgrzewka, rozіadowanie napiкcia, aktywnoњж fizyczna, stwarzanie moїliwoњci bycia w rуїnych konstelacjach interpersonalnych.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy chodz№ po sali. Kiedy prowadz№cy mуwi „dwa", „trzy" lub „cztery" itp., uczestnicy tworz№ grupy skіadaj№ce siк z odpowiedniej liczby osуb. Ci, ktуrym nie uda siк doі№czyж do їadnej z grup, nie odpadaj№ z gry, lecz dalej bior№ w niej udziaі. Moїna zamiast liczby powiedzieж jakieњ zdanie, na podstawie ktуrego uczestnicy musz№ sami odgadn№ж, o jak№ liczbк chodzi, np. liczba palcуw u jednej rкki, liczba dziurek w nosie, liczba miesiкcy w roku, liczba planet w ukіadzie sіonecznym. Moїna to robiж przy muzyce.

5. Жwiczenie „Stara rozmowa w nowych sytuacjach". Czas: 10-20 minut.

Cel: interakcje grupowe, wyobraџnia, twуrczoњж, жwiczenie ekspresji. .

Materiaіy: papier, oіуwki (dіugopisy).

Przebieg: Uczestnicy w parach wymyњlaj№ konwersacjк skіadaj№c№ siк z szeњciu zdaс i zapisuj№ j№ na kartce (po trzy zdania kaїdy). Posіuguj№c siк tym jako scenariuszem — naleїy wygіosiж konwersacjк w rуїnych sytuacjach:

270

Urszula Wojciechowska

a) jakbyњcie przechodzili przez Saharк, . >

b) jakbyњ rozmawiaі z czіowiekiem pod gilotyn№,

c) jakbyњcie stali na murawie (np. na meczu piіki noїnej itp.). Uczestnicy mog№ sami wymyњlaж sytuacje.

6. Жwiczenie „Sіowny boks". Czas: 2-5 minut.

Cel: przezwyciкїanie nieњmiaіoњci, rozgrzewka, komunikowanie siк, rozіadowanie napiкcia, agresji.

Materiaіy: stoper albo zegarek.

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк parami. Jeden zawodnik staje na њrodku, twarz№ do drugiego. „Walka" trwa okoіo 30 sekund i moїe obejmowaж kategorie: •'.:..>•• •-• ?

a) kіуtnia za pomoc№ liczb,

b) obrzucanie siк wyzwiskami (bardzo wymyњlnymi i kwiecistymi, ale bez chwytуw poniїej pasa i wytykania sіabych punktуw),

c) mуwienie bez wytchnienia — zawodnicy mуwi№ w tym samym czasie,

d) „beіkotanie" — zawodnicy kіуc№ siк za pomoc№ wymyњlonych dџwiкkуw.

7. Жwiczenie „Kуіko i krzyїyk". Czas: 10-15 minut. ; Cel: odprкїenie, ruch, rozgrzewka. Materiaіy: 9 krzeseі + miejsce do biegania.

Przebieg: Ustawiamy trzy rzкdy po 3 krzesіa, w odlegіoњci okoіo pуі metra kaїde. Uczestnicy dziel№ siк na grupк „kуіek" i grupк „krzyїykуw" i ustawiaj№ siк w dwуch rzкdach naprzeciw siebie. Kiedy prowadz№cy woіa „kуіko" — jedna z osуb biegnie i zajmuje ktуreњ krzesіo trzymaj№c rкce zіoїone nad gіow№, tak by tworzyіy koіo. Biegn№cy musi usi№њж na krzeњle, zanim prowadz№cy odliczy powoli do 3 (5). Kiedy prowadz№cy woіa „krzyїyk" — osoba z grupy „krzyїykуw" biegnie i siada na krzeњle z rкkami skrzyїowanymi na piersi. Prowadz№cy po kolei woіa „kуіka" i „krzyїyki", dopуki ktуryњ z zespoіуw nie wygra (zasady te same co w grze w kуіko i krzyїyk). Powtarzamy zabawк kilka razy, zaczynaj№c od przegranego zespoіu. Zapisujemy wyniki.

8. Жwiczenie „Sіowo czarodzieja".

Czas: 20-30 minut. :

Cel: rozwijanie wyobraџni, komunikowanie siк, interakcje grupowe, zabawa.

Materiaіy: oіуwki, kartki, papier.

Przebieg: Prowadz№cy mуwi: „Jestem czarnoksiкїnikiem i odbieram wam prawo do mуwienia. Jestem jednak іaskawy, wiкc wolno wam wybraж po cztery sіowa, ktуrych moїecie uїywaж. Zapiszcie je na kartce. Znajdџcie drug№ osobк i sprуbujcie porozumieж siк uїywaj№c — ty swoich czterech wyrazуw i on swoich czterech oraz gestуw. Teraz zapiszcie wszystkie wyrazy na kartce (macie ich teraz 8). Zmieсcie partnera i porozumcie siк, uїywaj№c tych oњmiu wyrazуw (instrukcje podawane s№ powoli, z przerwami). Powtуrz-

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

271

ciк to zmieniaj№c partnerуw 4-6 razy. Na zakoсczenie niech kaїdy weџmie swoj№ listк i sprуbuje napisaж wiersz, uїywaj№c naniesionych na niej sіуw".

9. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж.

Czas: 10 minut. >

10. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnego spotkania.

ZAJКCIA III. ;

Cel: zasadniczym celem jest zwiкkszenie poczucia przynaleїnoњci do grupy. Budowane jest poczucie bezpieczeсstwa i zaufania, przeіamywany jest dystans fizyczny miкdzy uczestnikami.

Czas: 120 minut. ; r

1. Powitanie: zgodnie z ustalonym rytuaіem.

2. Przypomnienie reguі grupowych: prowadz№cy prosi ktуregoњ z uczestnikуw, by przypomniaі reguіy obowi№zuj№ce w grupie. Jedn№ z reguі jest wzajemne sіuchanie i nieprzerywanie wypowiedzi osobie mуwi№cej. Dla lepszej internalizacji tej normy, kontrolowania interakcji grupowych i zwiкkszenia koncentracji w grupie moїna wprowadziж nowy element, np. paіeczkк (moїe to byж paіeczka, dіugopis, pudeіko zapaіek itp.). Prowadz№cy trzyma w rкku „paіeczkк" (lub inny przedmiot) i podaje instrukcjк, їe nikt nie moїe siк odezwaж, dopуki nie otrzyma tego przedmiotu do rкki. Dotyczy to wszystkich жwiczeс i zabaw, kiedy uczestnicy kolejno siк wypowiadaj№.

Czas: 5 minut.

3. Жwiczenie „Termometr nastroju". Czas: 10-15 minut

Cel: samoњwiadomoњж, komunikacja, rozeznanie poziomu energii w grupie.

Materiaіy: karton 90 x 60 cm, pisaki, pinezki, taњma klej№ca.

Przebieg: Na kartonie prowadz№cy rysuje termometr w przedziale od -20° C ,do +50° C. Uczestnicy kolejno podchodz№ do zawieszonego „termometru" i zaznaczaj№ swoje samopoczucie, swуj nastrуj (pisz№c swoje imiк w odpowiednim miejscu), po czym opowiadaj№ krуtko o tym, co wpіynкіo na taki, a nie inny poziom nastroju. ; 4. Жwiczenie „Saіatka owocowa" (patrz s. 100, 3). *-..;•••- r

Czas: 10 minut. ;

Cel: rozgrzewka, rozіadowanie napiкж i agresji, ruch, zabawa.

5. Жwiczenie „Jestem butem".

Czas: 10-15 minut. ;

Cel: poznawanie siк, samoњwiadomoњж, ujawnienie swoich uczuж.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy rozgl№daj№ siк po sali, kaїdy wybiera sobie jeden przedmiot. Wyobraїaj№ sobie, jakby to byіo, gdyby byli danymi przedmiotami i nazywaj№ trzy cechy, jakie dany przedmiot posiada. Teraz kaїdy przedstawia siк w nastкpuj№cy sposуb, np. „Jestem butem, jestem ciepіy, miкkki i wygodny". Po czym zastanawia siк, czy te cechy mogіyby go charakteryzowaж.

272

Urszula Wojciechowska

6. Жwiczenie „Padanie do tyіu". "

Czas: 5 minut.

Cel: budowanie poczucia bezpieczeсstwa. •> -

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк parami. Jedna osoba (maj№c zamkniкte oczy) kilka razy sztywno pada do tyіu, a druga j№ wyіapuje, w bezpieczny sposуb. Po kilku wychyleniach nastкpuje zmiana rуl.

7. Жwiczenie „Serce dzwonu". Czas: 10 minut.

Cel: budowanie poczucia bezpieczeсstwa, zaufania, relaks.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy staj№ w krкgu. Jeden z nich wchodzi do њrodka i zaczyna siк przewracaж, podczas gdy inni uczestnicy gry odpychaj№ go i staraj№ siк utrzymaж w pozycji pionowej. Po 90 sekundach kolejny uczestnik gry wchodzi do њrodka.

8. Жwiczenie „Autsajder". Czas: 5-10 minut.

Cel: zwiкkszenie poczucia przynaleїnoњci do grupy, podkreњlenie obecnoњci poszczegуlnych osуb w grupie, integracja.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy chwytaj№ siк za rкce i tworz№ kr№g. Jedna osoba pozostaje na zewn№trz krкgu. Jej zadaniem jest wdarcie siк do њrodka krкgu. Moїna stosowaж wszelkie sposoby, byle nie zrobiж nikomu krzywdy. Naleїy staraж siк, by nie przemieszczaж krкgu i staж w tym samym miejscu. Po wdarciu siк do њrodka krкgu, dana osoba pozostaje tam przez moment, a nastкpnie wchodzi w kr№g, a do њrodka wdziera siк nastкpna osoba. Jeїeli ktoњ ma z tym trudnoњci, naleїy wspieraж jego usiіowania podsuwaj№c mu sposуb wdarcia siк do krкgu. Moїna modelowaж, inspirowaж wprowadzanie rуїnych metod. Jeњli przewaїaj№ metody siіowe, moїna zainspirowaж prуby poproszenia, perswazji, wykorzystania sprytu, np. іaskotania.

9. Жwiczenie „Pіachta ratunkowa". Czas: 10-15 minut.

Cel: budowanie poczucia bezpieczeсstwa w grupie, integracja, rozіadowanie emocji. " , •

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy staj№ naprzeciw siebie w dwуch rzкdach i chwytaj№ siк za rкce. Jedna z osуb wchodzi na krzesіo lub stуі i bкdzie „ratowaж siк", skacz№c na rкce pozostaіych uczestnikуw. Kolejno skacz№ inni. '

10. Жwiczenie „Punkty" (patrz s. 137, 5). Czas: 10 minut. ,

Cel: aktywnoњж fizyczna, integracja, wspуіpraca. ' -

11. Жwiczenie „Wprawki pantomimiczne". Czas: 15-20 minut.

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

273

Cel: koncentracja, ruch, ekspresja, wyobraџnia, zaistnienie na tle grupy. Materiaіy: karteczki z wypisanym zdaniem.

Przebieg: Uczestnicy losuj№ karteczki z dan№ sytuacj№ i maj№ j№ improwizowaж, np.: c

— przechodzenie przez strumyk po kamieniach,

— podnoszenie ciкїarуw,

— zawi№zywanie krawatu,

— przeprowadzanie operacji chirurgicznej, —- wyrywanie zкba,

— nawlekanie igіy,

— niesienie tacy ze szklankami peіnymi wody,

— rozbrajanie bomby,

— budowanie domku z kart,

— zamykanie jadowitego wкїa w skrzynce,

— wspinanie siк na skaік,

— dekorowanie tortu.

Uczestnicy kolejno improwizuj№, a grupa ma odgadn№ж, o jak№ sytuacjк chodzi.

12. Жwiczenie „Termometr nastroju" (dzielenie siк wraїeniami z zajкж). Uczestnicy okreњlaj№ swуj nastrуj po zajкciach i zaznaczaj№ go tak, jak na pocz№tku spotkania.

Czas: 10 minut.

13. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnych zajкж.

ZAJКCIA IV.

Cel: zasadniczym celem jest autoprezentacja poszczegуlnych uczestnikуw (okreњlanie mocnych i sіabych stron). Budowana jest empatia i samoњwiadomoњж.

Czas: 120 minut. ;

1. Powitanie: omуwienie programu zajкж.

2. Жwiczenie „Rzucanie puf№". Czas: 10-15 minut.

Cel: rozpoznanie poziomu energii w grupie, koncentracja, жwiczenie reguі grupowych, wyіadowanie nagromadzonych emocji.

Materiaіy: lekka pufa (np. z g№bki) lub coњ, co mogіoby j№ zast№piж (piіka gumowa itp.).

Przebieg: Prowadz№cy rozpoczyna жwiczenie. Trzymaj№c pufк (piіkк) mуwi o swoim samopoczuciu i nastroju, po czym rzuca do kogoњ pufк (piіkк). Osoba, ktуra j№ іap.,., mуwi o swoim nastroju (lub o tym, czym chciaіaby podzieliж siк z grup№), po czym rzuca pufк do kolejnej osoby. Mуwi tylko ta osoba, ktуra ma pufк (piіkк). Moїna rzucaж przez zaskoczenie b№dџ okreњlaj№c do kogo i podaj№c odpowiedni tekst, np. „Rzucam do ciebie, Darku".

3. Жwiczenie „Moje zalety i wady". Czas: 15-20 minut.

274

Urszula Wojciechowska

Cel: samoњwiadomoњж, autoprezentacja, wgl№d w siebie, budowanie poczucia wіasnej wartoњci. ; ; , :;: •(,,

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy siadaj№ w krкgu i kaїdy podaje 3 swoje zalety i jedn№ wadк. Zalety mog№ dotyczyж cech psychicznych, wіasnego wygl№du itp. Jeњli ktoњ ma trudnoњci z podaniem zalet — ci, ktуrzy dan№ osobк lepiej znaj№, wymieniaj№ jej zalety.

4. Жwiczenie „Dwa koguty". Czas: 1-2 minuty.

Cel: rozіadowanie nagromadzonych napiкж, aktywnoњж fizyczna.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк dwуjkami i splataj№ rкce na piersiach. Skacz№c na jednej nodze i potr№caj№c partnera splecionymi rкkami, staraj№ siк wytr№ciж go z poіoїenia rуwnowagi, by musiaі siк podeprzeж drug№ nog№.

5. Жwiczenie „Gіupie kroki" (patrz s. 136, 2). Czas: 5 minut.

Cel: rozіadowanie napiкcia, ruch, wyobraџnia, zabawa. Materiaіy: taњma z nagran№ muzyk№.

6. Жwiczenie „Zwierzкta". Czas: 30 minut.

Cel: samoњwiadomoњж, wyobraџnia, empatia, pozytywne informacje zwrotne.

Materiaіy: kartki, kredki (dіugopisy).

Przebieg: Prowadz№cy rozdaje uczestnikom kartki i dіugopisy (kredki). Na kartkach uczestnicy przedstawiaj№ siebie jako zwierzкta. Zwierzк powinno mieж takie cechy jak rysuj№cy je. Nie naleїy niczego pisaж. Kiedy rysunek jest gotowy, papier naleїy zіoїyж tak, by rysunek byі niewidoczny, i poіoїyж go na podіodze. Kaїdy losuje jeden rysunek (nie swуj). Na wylosowanych kartkach czіonkowie grupy wypisuj№ wszystkie cechy, jakie ich zdaniem maj№ przedstawione na rysunkach zwierzкta (wypisane cechy maj№ byж wyі№cznie pozytywne). Kolejno pokazuj№ grupie wylosowane rysunki i odczytuj№ wypisane cechy. Grupa odgaduje autorуw rysunkуw. Po odgadniкciu rysunek wraca do autora.

7. Жwiczenie „Pl№tanina". Czas: 5-10 minut.

Cel: rozwуj grupy, zaufanie, rozgrzewka.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Caіa grupa trzyma siк za rкce tworz№c іaсcuch. Pierwsza osoba prowadzi ten іaсcuch, przechodz№c pomiкdzy nogami, pod ramionami itp. Trzeba uwaїaж, by nie rozerwaж іaсcucha. Kiedy grupa jest tak zapl№tana, їe nie moїe siк ruszyж, jedna osoba stara siк j№ rozplataж daj№c sіowne polecenia, bez dotykania іaсcucha. Жwiczenie moїna wykonaж przy їywej muzyce, taсcz№c.

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

275

8. Жwiczenie „Krzyїуwka z imieniem".

Czas: 10-15 minut.

Cel: samoњwiadomoњж, autoprezentacja, koncentracja, budowanie poczucia wіasnej wartoњci.

Materiaіy: kartki i dіugopisy.

Przebieg: Uczestnicy pisz№ drukowanymi literami swoje imiona na kartce. Kaїda litera imienia moїe byж jedn№ z liter (pierwsz№ b№dџ kolejn№) przymiotnika pisanego pionowo, charakteryzuj№cego osobк o danym imieniu. Uczestnicy kolejno przedstawiaj№ swoj№ krzyїуwkк z imieniem.

9. Жwiczenie „Dwuminutowa autobiografia". Czas: 15-20 minut.

C e l: samoњwiadomoњж, budowanie zaufania.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк dwуjkami — znajduj№c partnera, ktуrego maіo znaj№. W ci№gu 2 minut jedna osoba opowiada drugiej o przeszіoњci, teraџniejszoњci, planach, zamierzeniach itp. Potem nastкpuje zmiana. Nastкpnie kaїda osoba przedstawia swojego partnera caіej grupie. Moїna to zrobiж zaczynaj№c od sіуw: „Dowiedziaіem siк, їe...".

10. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж.

11. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnych zajкж.

Uwagi: Grupa zainicjowaіa grк w ziemniaka przy uїyciu piіki gumowej. Wszyscy stwierdzili, їe znakomicie rozіadowaіo to ich napiкcie. Gra trwaіa okoіo 30 minut. ,

ZAJКCIA V.

Cel: spotkanie to zamyka fazк wstкpnej integracji grupy i rozwoju samoњwiadomoњci uczestnikуw. Budowane jest nadal wspуіdziaіanie, wspуіpraca oraz bliski kontakt (fizyczny) miкdzy czіonkami grupy.

Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu zajкж.

2. Жwiczenie „Okreњl poziom". Czas: 10-15 minut. Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy siedz№ w krкgu. Kolejno unosz№ rкce na wysokoњж, ktуra obrazuje poziom energii przed rozpoczкciem zajкж. Rкka uniesiona wysoko okreњla duї№ energiк, przy braku energii — rкka leїy na podіoїu. Mуwi№ krуtko o tym, co wpіynкіo na ich poziom energii. Kontynuacj№ moїe byж Жwiczenie: „Energetyczni robi№ coњ z nieenergetycznymi" — w sytuacji, kiedy czкњж grupy okreњli swуj poziom energii (gotowoњж, aktywnoњж) jako wysoki, a czкњж jako niski, moїna zaproponowaж, by ci bardziej energetyczni zrobili coњ z mniej energetycznymi, tak by przekazaж im trochк energii, np. rozњmieszyж ich. , <

276

Urszula Wojciechowska

3. Жwiczenie „Siadanie na krzesіa". • ; Czas: 10-15 minut.

Cel: rozgrzewka, rozіadowanie nagromadzonych napiкж, rywalizacja.

Materiaіy: krzesіa — o jedno krzesіo mniej niї uczestnikуw.

Przebieg: Krzesіa ustawione s№ w krкgu, oparciami do siebie. Prowadz№cy nie bierze udziaіu. Wszyscy chodz№ dookoіa krzeseі. Na klaњniкcie prowadz№cego (wyі№czenie muzyki b№dџ hasіo „stop") siadaj№ na krzesіa. Dla kogo zabraknie miejsca, ten odpada z gry. Jedno krzesіo zostaje odstawione i pozostali uczestnicy podejmuj№ nastкpn№ rundк. Kiedy zostaj№ tylko dwa albo jedno krzesіo, dobrze jest jeњli chodz№ bardzo szybko lub biegaj№. Wskazane jest rуwnieї, by ten, kto klaszcze (a nie musi to byж prowadz№cy — mog№ to byж kolejno odpadaj№ce osoby), nie widziaі chodz№cych (np. byі odwrуcony do nich tyіem).

4. Жwiczenie „Rybacy i ryby" (patrz s. 205, 3). Czas: 5-10 minut.

Cel: integracja, aktywnoњж fizyczna, zwiкkszenie poczucia przynaleїnoњci do grupy.

5. Жwiczenie „Zmienna pogoda". Czas: 10-15 minut.

Cel: relaks, њwiadomoњж ciaіa, wyobraџnia, przeіamywanie bariery fizycznej w grupie, integracja.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy siadaj№ (b№dџ stoj№) w krкgu jeden za drugim, tak by mieli przed sob№ plecy s№siada. Prowadz№cy zaczyna жwiczenie mуwi№c o pogodzie i wyraїa to w odpowiedni sposуb, dotykaj№c plecуw osoby znajduj№cej siк przed ni№, np. „Jest piкkna pogoda, sіoсce ogrzewa twoje plecy"

— delikatnie dotyka gіowy i plecуw partnera. „Wieje lekki wiatr" — subtelnie gіaszcze partnera. „Wiatr przybiera na sile i nadci№ga burza, zaczyna grzmieж"

— stuka lekko, acz stanowczo palcami po ciele partnera. „Pada deszcz" — іagodnie opukuje partnera opuszkami palcуw po plecach itp. Reszta grupy naњladuje ruchy prowadz№cego. Tak№ „historyjkк" ukіada prowadz№cy, a potem grupa tworzy wspуlnie jak№њ „historyjkк", tak by kaїdy uczestnik wypowiedziaі jakieњ jedno zdanie, odzwierciedlaj№c je na plecach partnera, reszta grupy go naњladuje.

6. Жwiczenie „Kolory". Czas: 40-60 minut.

Cel: wspуіpraca, wspуіdziaіanie, integracja, twуrczoњж, zabawa.

Materiaіy: bibuіa i rуїne przedmioty w czterech kolorach — їуіtym, czerwonym, niebieskim i zielonym; pisaki, kartki, noїyczki, klej, taњma klej№ca, sznurek itp.

Przebieg: Grupa dzieli siк na 4, 3 b№dџ 2 druїyny (w zaleїnoњci od liczebnoњci). Wybieraj№ jeden spoњrуd czterech kolorуw, ktуry bкdzie symbolizowaі ich paсstwo, np. paсstwo zielonych, czerwonych itp. Druїyny, maj№c

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem

277

do dyspozycji materiaіy, tworz№ swoje terytorium urz№dzaj№c wszystko w danym kolorze. Ich zadaniem jest przygotowanie programu przedstawiaj№cego їycie w ich paсstwie: prawo, zarz№dzenia, jadіospis, program telewizyjny, tak by wszystko byіo w wybranym przez druїynк kolorze. Poszczegуlne druїyny przedstawiaj№ potem swуj program.

7. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж. Czas: 10 minut.

8. Poїegnanie: omуwienie programu kolejnych zajкж.

ZAJКCIA VI.

Cel: zajкcia te s№ wprowadzeniem do zasadniczej pracy socjoterapeutycz-nej, tzn. do uczenia siк konstruktywnych metod rozіadowywania napiкcia, wyraїania negatywnych emocji typu zіoњж, gniew, niepokуj. Na tym etapie budowana jest њwiadomoњж ciaіa uczestnikуw, rozwijana ich wraїliwoњж zmysіowa oraz koncentracja.

Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu zajкж.

2. Жwiczenie „Rundka". , Czas: 5-10 minut.

Cel: poszerzanie њwiadomoњci, rozpoznanie poziomu energii w grupie.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Kolejne osoby mуwi№ o swoim nastawieniu, nastroju w tej chwili, o swojej gotowoњci do zajкж. Moїna to ewentualnie wyraziж panto-mimicznie, ale ograniczaj№c siк np. do nastroju.

3. Жwiczenie „Sposуb siedzenia".

Czas: 15-20 minut. ,

Cel: њwiadomoњж ciaіa, mowa ciaіa.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Жwiczenie to wykorzystuje naturaln№ sytuacjк, kiedy caіa grupa siedzi. Prowadz№cy poleca, aby kaїdy zapamiкtaі pozycjк, jak№ ma w danej chwili, by mуgі do niej wrуciж. Potem tіumaczy, їe sposуb siedzenia odzwierciedla nasze bycie tu, w tym wіaњnie miejscu i momencie. Nastкpnie grupa dzieli siк skojarzeniami dotycz№cymi pozycji siedzenia kolejnych osуb. W жwiczeniu szczegуlnie zauwaїyж moїna postawy obronne, wycofanie itp., a z drugiej strony gotowoњж, aktywnoњж. Czasem zdarza siк, їe ktoњ zaprzecza spostrzeїeniom innych i nie dostrzega zwi№zku miкdzy pozycj№ ciaіa a swoim byciem w grupie — nie jest celowe przekonywanie go na siік (moїna jedynie pozwoliж sobie na ogуln№ uwagк dotycz№c№ korelacji ciaіa i funkcjonowania — „zazwyczaj"). Czasami жwiczenie wprowadza siк mуwi№c: — „Usi№dџ tak, jak masz ochotк teraz siedzieж, jak siк tu teraz czujesz" — w grupie.

To жwiczenie moїe byж punktem wyjњcia do dyskusji (krуtkiej edukacji) o gestach, mowie ciaіa, np. gestach i sygnaіach kokieterii u mкїczyzn i kobiet. Przydatn№ literatur№ moїe byж tu Jкzyk dala Alona Pease (Pease 1992).

278

Urszula Wojciechowska

4. Жwiczenie „Nie rozњmieszaj mnie". Czas: 5 minut.

Cel: rozwуj osobisty, koncentracja, uwalnianie nagromadzonych napiкж, zabawa.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк dwуjkami. Jedna osoba usiіuje byж bardzo powaїna i nawet siк nie uњmiecha. Partner ma za zadanie j№ rozњmieszyж. Kiedy mu siк to uda, partnerzy zamieniaj№ siк rolami.

5. Жwiczenie „Rywalizacja oczyma". Czas: 5 minut.

Cel: koncentracja, rywalizacja o pozycjк w grupie, zabawa, rozіadowanie napiкcia.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк dwуjkami. Osoby w dwуjce patrz№ sobie w oczy tak, aby nie mrugn№ж. Kto mrugnie — przegrywa. Przegrani z kaїdej dwуjki odpadaj№, a wygrani znowu dziel№ siк na dwуjki i tak aї do finaіu. Dla zwyciкzcуw I, II i III miejsca moїna ustaliж nagrody.

6. Жwiczenie „Tіuczenie sіoikуw". Czas: 5 minut.

Cel: rozіadowanie nagromadzonych napiкж, integracja, przeіamywanie dystansu fizycznego.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Wszyscy rozstawiaj№ siк po sali. Kaїdy wyobraїa sobie, їe jest wewn№trz wielkiego szklanego sіoika. Wszyscy staraj№ siк rozruszaж. Sіoiki obijaj№ siк o siebie tak, їeby rozbiж szkіo. Waїne jest, by wszyscy rozbili swoje sіoiki. Jeњli dana osoba broni siк przed rozbiciem sіoika, nie naleїy d№їyж do tego na siік, naleїy natomiast wprowadziж jakieњ жwiczenie integruj№ce.

7. Жwiczenie „Co odczuwasz przy dotyku?". Czas: 10 minut.

Cel: rozwуj wraїliwoњci zmysіowej, koncentracja.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy (moїe byж w dwуjkach) proszeni s№ o wybranie jednego przedmiotu na sali i skoncentrowanie siк wyі№cznie na doznaniach dotykowych pіyn№cych z tego przedmiotu. Uczestnicy dotykaj№ przedmiotu z otwartymi i zamkniкtymi oczami. Nastкpnie dziel№ siк swoimi wraїeniami z grup№ opisuj№c powierzchniк danego przedmiotu w kategoriach: szorstka, gіadka, ostra, zimna, chіodna, gor№ca, miкkka, sucha, mokra, twarda, delikatna itp.

8. Жwiczenie „Poczuj energiк partnera". Czas: 5 minut.

Cel: samookreњlenie, rozwуj stosunkуw interpersonalnych, њwiadomoњж wraїeс zmysіowych.

Materiaіy: niepotrzebne.

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

279

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк w pary. Zbliїaj№ swoje dіonie do dіoni partnera (wewnкtrznymi stronami), tak їeby siк niemal stykaіy. Zamykaj№ oczy i doњwiadczaj№ uczucia ciepіa czy energii bij№cej z dіoni partnera w zaleїnoњci od odlegіoњci pomiкdzy dіoсmi.

9. Жwiczenie „Poznawanie siк dotykiem". Czas: 15-20 minut.

Cel: wraїliwoњж dotykowa, budowanie zaufania, prosty sposуb dotarcia do uczuж.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy dziel№ siк na dwie grupy A i B. Osoby A siadaj№ i zamykaj№ oczy. Kaїda z osуb B siada przed jedn№ osob№ A i dotkniкciem dіoni daje jej znak, їe siк tam znajduje. A zaczyna badaж dotykiem osobк B: jej twarz, wіosy, rкce, ramiona itp. Po pewnym czasie B wstaje i ustawia siк w rzкdzie z innymi osobami B. Teraz A otwiera oczy i szuka swojego partnera w rzкdzie. Kiedy go znajduje — mуwi, co umoїliwiіo mu zidentyfikowanie „swojego" B. Potem uczestnicy zmieniaj№ siк rolami.

10. Жwiczenie „Co sіyszysz?". Czas: 5 minut.

, C e l: rozwуj wraїliwoњci zmysіowej, koncentracja.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy maj№ zamkniкte oczy i leї№ na podіodze lub siedz№ po turecku. Prowadz№cy prosi o absolutn№ ciszк i podkreњla, їe nie wolno kontaktowaж siк ze sob№ przez okreњlony czas. W tym czasie kaїda z osуb wsіuchuje siк uwaїnie w kaїdy dџwiкk, jaki sіyszy, i stara siк go zapamiкtaж (licz№c wszystkie usіyszane dџwiкki). Na zakoсczenie uczestnicy spisuj№ wszystkie dџwiкki caі№ grup№ (b№dџ indywidualnie). Koncentruj№ siк najpierw na dџwiкkach pochodz№cych z wnкtrza pokoju, a potem dochodz№cych z zewn№trz. Okreњlaj№ takїe, ktуre dџwiкki byіy przyjemne, a ktуre nie itd.

11. Жwiczenie „Co widzisz? Co zapamiкtaіeњ?". Czas: 5 minut.

Cel: rozwуj wraїliwoњci zmysіowej, koncentracja, жwiczenie pamiкci.

Materiaіy: spodek (taca), przedmioty, rкcznik.

Przebieg: Prowadz№cy ustawia na spodku (na tacy) kilkanaњcie (12) przedmiotуw, np. szczotka do wіosуw itp.; po 30 sekundach zakrywa wszystkie przedmioty rкcznikiem. Grupa zbiera siк dookoіa i uczestnicy wyliczaj№ wszystkie przedmioty, ktуre tam siк znajduj№. Potem prowadz№cy zabiera ktуryњ z przedmiotуw i uczestnicy zgaduj№, ktуry to byі przedmiot.

12. Жwiczenie „Tajemnice kolorуw".

Czas: 10-20 minut. : ; ,o

Cel: samoњwiadomoњж, projekcja, budowanie autoportretu. Materiaіy: Tajemnice kolorуw (Melle 1992).

Przebieg: Uczestnicy wybieraj№ z planszy kolor, z ktуrym siк utoїsamiaj№. Prowadz№cy odczytuje interpretacjк danego koloru.

13. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж. Czas: 10-15 minut.

14. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnego spotkania.

ZAJКCIA VII. , •••:.•••: - ;"- ..•••'• • •• •

Cel: zajкcia te maj№ charakter edukacyjno-warsztatowy i koncentruj№ siк na pracy z ciaіem. Zmierzaj№ do uњwiadomienia uczestnikom zwi№zku miкdzy ciaіem a uczuciami. Ucz№ prostych (ruchowych) metod uwalniaj№cych napiкcie z rуїnych obszarуw ciaіa. Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu zajкж. Czas: 5 minut.

2. Rundka: „Z czym zaczynasz te zajкcia?". Czas: 5-10 minut.

3. Жwiczenie „Ulice i њcieїki".

Czas: 10-15 minut.

Cel: rozgrzewka, ruch, wyіadowanie nagromadzonych napiкж.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy stoj№ w rzкdach, po kilka osуb w kaїdym, np. przy 20 uczestnikach ma powstaж piкж 4-osobowych rzкdуw. Na hasіo „ulice" wyci№gaj№ rкce i dotykaj№ osуb stoj№cych obok, tworz№c w ten sposуb ulice. Na hasіo „њcieїki" uczestnicy robi№ obrуt w prawo i wyci№gniкtymi rкkoma dotykaj№ osуb stoj№cych obok. Жwiczymy kilkakrotnie oba ustawienia. Nastкpnie wybieramy albo prosimy o zgіoszenie siк dwie osoby, ktуre bкd№ goniж siк po ulicach i њcieїkach. Жwiczenie powtarzamy z udziaіem innych „uciekinierуw" i „goni№cych". Moїna na koniec omуwiж жwiczenie pytaj№c o uczucia towarzysz№ce „uciekinierom" i „goni№cym".

4. Жwiczenie „Ciaіo a uczucia". Sposoby radzenia sobie z napiкciem i negatywnymi emocjami.

Czas: 25-30 minut.

Cel: њwiadomoњж ciaіa, korelacja miкdzy uczuciami a ciaіem, objawy negatywnych uczuж w ciele.

Materiaіy: materace, tablica i kreda (plansza i pisaki).

Przebieg: Uczestnicy kіad№ siк wygodnie na materacach, zamykaj№ oczy i przypominaj№ sobie jak№њ szczegуlnie przykr№ sytuacjк. Maj№ na to 5 minut czasu. Ich zadaniem jest skoncentrowanie siк na uczuciach (negatywnych) i doznaniach w ciele, jakie im wtedy towarzyszyіy, a takїe, co odczuwaj№ w tej chwili przypominaj№c sobie tamto wydarzenie. Po tym жwiczeniu grupa wspуlnie wypisuje na tablicy (planszy) oznaki negatywnych uczuж w ciele i zachowanie czіowieka. Na koniec uczestnicy podaj№ rуїne sposoby (konstruktywne) radzenia sobie z napiкciem i negatywnymi emocjami typu: gniew, zіoњж, lкk itp. Prowadz№cy podsumowuje czкњж edukacyjn№. Przykіad planszy:

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

281

1. Negatywne uczucia 2. Objawy cielesne (fi- 3. Zachowania: trud- 4. Pozytywne sposoby

i emocje: gniew, lкk, zjologiczne): napiкcie noњci w mуwieniu, rozіadowywania napiкж

strach, zіoњж, zakіo- miкњni twarzy, ramion, palenie papierosуw, i radzenia sobie ze

potanie, rozdraїnie- zmiana ciњnienia krwi agresja fizyczna, zіoњci№, gniewem itp.:

nie, obawa, przygnк- b№dџ przyspieszone bi- pіacz, picie alkoholu, sіuchanie muzyki, praca

bienie, rozpacz itp. cie serca, suchoњж w zaciskanie piкњci, fizyczna, sport, spacery,

ustach, gardle, bуl ple- krzyk, zgrzytanie czytanie, medytacje,

cуw, szyi i innych czк- zкbami, kіуtnia, auto- hobby, jazda na rowe-

њci, bуle gіowy, drїe- agresja, seks rze, жwiczenia relaksu-

nie, zaburzenie wegeta- j№ce, modlitwa, taniec

tywne, tiki nerwowe

5. Жwiczenie „Napinanie i rozluџnianie".

Czas: 5 minut.

C e l: odprкїenie, њwiadomoњж ciaіa, њwiadomoњж zmysіуw.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Prowadz№cy wyjaњnia uczestnikom, їe przez њwiadome napinanie i rozluџnianie siк moїna pozbyж siк napiкcia wynikaj№cego z przyczyn zewnкtrznych. Uczestnicy staj№ w krкgu i kolejno napinaj№ poszczegуlne partie ciaіa przez ok. 10 sekund (liczymy od l do 10), po czym rozluџniaj№ powoli (liczymy od 10 do 1). Najpierw zaciskaj№ piкњci, potem oczy, miкњnie poњladkуw, a na koniec palce u stуp.

6. Жwiczenie „Dmuchanie balonуw". Czas: 5 minut.

Cel: жwiczenie oddechowe, uwolnienie napiкcia, wyobraџnia, zabawa.

Materiaіy: balony, nitka (gumki), flamastry.

Przebieg: Uczestnicy nadmuchuj№ balony, wyobraїaj№c sobie jednoczeњnie, їe „wydmuchuj№" z siebie wszystkie negatywne emocje i napiкcia. Nadmuchane balony podpisuj№ swoim imieniem.

7. Жwiczenie „Masaї barkуw". Wyszukiwanie punktуw „antystresowych". Czas: 5 minut.

Cel: uaktywnienie pasa barkowego, odprкїenie.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: uczestnicy dobieraj№ siк dwуjkami. Jedna osoba rozciera, ugniata, oklepuje barki partnera, stopniowo zwiкkszaj№c nacisk. Nastкpnie prуbuje wyszukaж dwa „antystresowe" punkty akupresurowe — na barkach, w pobliїu szyi po jej prawej i lewej stronie. Odkryж je o tyle іatwo, їe z reguіy s№ to miejsca bolesne. Ich masaї i stopniowy ucisk przez kilka chwil da uczucie znacznego odprкїenia. Inne takie punkty znajduj№ siк u podstawy czaszki w zagікbieniach. Masowanie tych punktуw rano i wieczorem przez okoіo 2 minuty zapobiega gromadzeniu siк napiкж i blokadom miкњniowym. Partnerzy zmieniaj№ siк rolami w masaїu.

8. Жwiczenie „Koіyska". Czas: 5 minut.

282

Urszula Wojciechowska

Cel: rozluџnienie, zmniejszenie napiкcia miкњni karku i krкgosіupa, wzmocnienie miкњni brzucha.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy siadaj№ i przyci№gaj№ rкkami kolana do czoіa. Ostroїnie przetaczaj№ siк na plecy, po czym dziкki zamachowi do przodu — robi№ wydech, do tyіu — wdech.

9. Жwiczenie „Њwieca". Czas: 5 minut. '

Cel: poprawa ukrwienia mуzgu, minimalizacja napiкcia nerwowego, rozluџnienie miкњni nуg.

Materiaіy: materace.

Przebieg: Uczestnicy kіad№ siк na plecach i prostuj№ nogi. Rкce kіad№ wzdіuї ciaіa. Robi№c wdech unosz№ obie zі№czone i wyprostowane nogi i przenosz№ je daleko poza gіowк. Podpieraj№ biodra rкkami i wykonuj№ wdech skierowuj№c je wci№ї wyprostowane do pionu. Staraj№ siк przy tym oddychaж spokojnie i swobodnie. W trakcie wydechu opuszczaj№ nogi powoli i ostroїnie do pozycji wyjњciowej.

10. Жwiczenie „Њciskanie r№k".

Czas: 5 minut. , ? , ,

Cel: uwolnienie napiкcia i negatywnych uczuж, жwiczenie pomagaj№ce w stanach wzburzenia, gniewu, zіoњci, a takїe w bezsennoњci.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy stoj№, siadaj№ lub klкkaj№. Krкgosіup ma byж wyprostowany, a ciaіo rozluџnione. Skіadaj№ rкce rуwnolegle, jak do modlitwy. Staraj№ siк mocno, jak najsilniej naciskaж jedn№ rкk№ na drug№. Trzeba to robiж z maksymalnym zaangaїowaniem w tк przepychankк wі№czaj№c zdecydowanie obydwie poіowy ciaіa. Naleїy naciskaж tak co najmniej 2, 3 minuty, a nawet dіuїej.

11. Жwiczenie „Trening relaksacyjny (Schulza)". Czas: 20 minut. J -Materiaіy: materace, іagodna muzyka.

Przebieg: Uczestnicy leї№ wygodnie na materacach, prowadz№cy podaje przy muzyce instrukcje sіuї№ce relaksowi — rozluџnieniu poszczegуlnych partii caіego ciaіa. Moїna wykorzystaж takїe kasetк z programem treningu relaksacyjnego.

12. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж. Czas: 10-15 minut. \ i /

13. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnych zajкж.

ZAJКCIA VIII. ••• -,-'•. ,-.. '-..<,.••. •,;.-,•• • - .-. •

Cel: na tym spotkaniu uczestnicy maj№ okazjк odreagowania negatywnych emocji i napiкж poprzez њmiech. Ponadto nadal poznaj№ rуїne techniki odreagowuj№ce, ktуre wykorzystuj№ wizualizacjк, sugestiк i arteterapiк.

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

283

Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu spotkania.

Czas: 5 minut.

2. Rundka: „Co nowego i dobrego?". ^

Czas: 5-10 minut.

3. Жwiczenie „Umysі siк њmieje".

Czas: 20-30 minut.

Cel: odreagowanie napiкж, edukacja, rozgrzewka.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg:

A. Czкњж edukacyjna: prowadz№cy mуwi o wpіywie њmiechu na organizm i psychikк czіowieka, a takїe o spoіecznej funkcji њmiechu (literatura pomocna: Relaks — w 90 sekund, Herkert 1995). B. Czкњж zasadnicza: prowadz№cy zachкca uczestnikуw do њmiechu — wymuszonego — przez okoіo 90 sekund albo do robienia grymasуw, jak podczas њmiania siк. Wyjaњnia przy tym, їe mуzgowi jest wszystko jedno, czy istnieje rzeczywisty powуd do њmiechu, czy nie. Nie odrуїnia on bowiem symulacji od rzeczywistoњci. Њmiej№c siк bez powodu wywoіujemy w mуzgu wydzielanie siк endorfin (hormonуw szczкњcia) — tak samo jak przy њmiechu spontanicznym. Prowadz№cy zaleca uczestnikom praktykowanie tego жwiczenia (wymuszonego њmiechu) trzy razy dziennie po 90 sekund (najlepiej zacz№ж zaraz po przebudzeniu). C. Opowiadanie dowcipуw: prowadz№cy zachкca uczestnikуw do opowiadania dowcipуw. Sam takїe opowiada dowcipy (moїna wykorzystaж ksi№їki i czasopisma z humorami).

4. Жwiczenie „Namaluj swoj№ zіoњж". Czas: 30-40 minut.

Cel: ekspresja negatywnych emocji, odreagowanie, samoњwiadomoњж, arteterapia. \

Materiaіy: duїe kartki brystolu, farby.

Przebieg: Uczestnicy maj№ przedstawiж swoj№ zіoњж w dowolny sposуb (za pomoc№ barw, symboli b№dџ rysuj№c siebie w sytuacji przeїywania zіoњci). Nie sugerujemy niczego. Na wszelkie pytania o sposуb malowania odpowiada siк: „Jak chcesz, jak ty uwaїasz". Na koniec omawia siк wszystkie prace (najpierw robi to autor, a pуџniej grupa dzieli siк skojarzeniami, wraїeniami dotycz№cymi danej pracy).

5. Жwiczenie „Trening relaksacyjny" (za pomoc№ odliczania i wizualizacji).

Czas: 20-25 minut. ' -

Materiaіy: materace, muzyka relaksuj№ca.

Przebieg: Prowadz№cy wprowadza uczestnikуw w stan relaksu za pomoc№ odliczania od l do 10, a wyprowadza ich z tego stanu odliczaj№c od 10 do 1. Uczestnicy maj№ sobie wyobraziж, їe wchodz№ b№dџ schodz№ po schodach. Opisany stan odprкїenia i relaksu osi№gaj№ przy liczbie 10, peіny stan czuwania — przy liczbie l (wykorzystaіam tutaj hipnozк wprowadzaj№c uczestnikуw w stan relaksu za pomoc№ odliczania i wizualizacji).

284

Urszula Wojciechowska

Inna wersja жwiczenia: odliczanie w kolejnoњci od 10 do l z jednoczesn№ wizualizacj№ schodzenia po schodach, moїna wykorzystaж do odreagowania silnego stanu wzburzenia, gniewu czy innych negatywnych uczuж. Wyobraїamy sobie wуwczas, їe wraz ze schodzeniem po schodach — sіabn№ nasze negatywne emocje. Tк wersjк жwiczenia moїna przeprowadziж w grupie, polecaj№c najpierw, by uczestnicy przypomnieli sobie jak№њ przykr№ sytuacjк, w ktуrej przeїyli silne negatywne emocje.

6. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж. Czas: 10-15 minut.

7. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnego spotkania.

. ^

ZAJКCIA IX.

Cel: spotkanie to koсczy seriк zajкж poњwiкconych technikom odreagowuj№cym. Uczestnicy ucz№ siк, jak radziж sobie z negatywnymi stanami za pomoc№ taсca, psychodramy i wizualizacji.

Czas: 20 minut. /

1. Powitanie: omуwienie programu spotkania. Czas: 5 minut.

2. Rundka: „Z czym zaczynasz zajкcia?". Czas 5-10 minut.

3. Жwiczenie „Taniec". Czas: 15-20 minut.

Cel: odreagowanie poprzez ruch, muzykoterapia, integracja grupy.

Materiaіy: rytmiczny, їywy utwуr instrumentalny nadaj№cy siк do taсca w krкgu (wykorzystaіam instrumentalny utwуr zespoіu The Alan Parsons Pro-ject).

Przebieg: Uczestnicy stoj№ w krкgu i chwytaj№ siк za rкce. Taсcz№ w rytm muzyki wedіug uіoїonej sekwencji krokуw (przygotowuje je prowadz№cy). Kroki жwiczymy „na sucho" przed rozpoczкciem taсca.

4. Жwiczenie „Nauczyciel — uczeс". Czas: 10-15 minut.

Cel: odreagowanie negatywnych emocji, improwizacja, relacje interpersonalne. .......

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Uczestnicy dobieraj№ siк dwуjkami i siadaj№ naprzeciw siebie z zamkniкtymi oczami. Kaїda osoba przypomina sobie z czasуw szkolnych „najgorszego nauczyciela". Stara siк przypomnieж sobie w najdrobniejszych szczegуіach jego przywary. Partnerzy otwieraj№ oczy i po kolei zwracaj№ siк do siebie nawzajem, mуwi№c to, czego w rzeczywistoњci nie powiedzieli. Zamiast „najgorszego nauczyciela" moїe pojawiж siк inna osoba, do ktуrej їywiіo siк negatywne emocje i uczucia. Nie trzeba mуwiж, kto to byі. Doњwiadczenie to wymaga oczywiњcie omуwienia, moїe wywoіaж ono gікbsze emocje.

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

285

5. Жwiczenie „Rzut w dziesi№tkк" (gra w lotki).

Czas: 20-25 minut.

Cel: koncentracja, rywalizacja, zabawa, жwiczenie wentyluj№ce.

Materiaіy: gotowa gra — do kupienia w sklepach (m.in. ze sprzкtem sportowym) b№dџ plansza (tarcza) z okrкgami o przyporz№dkowanych cyfrach od 10 do l (њrodek tarczy oznaczamy cyfr№ 10).

Przebieg: Uczestnicy rzucaj№ lotkami do tarczy z ustalonej odlegіoњci (kaїdy ma trzy rzuty). Kto zdobкdzie najwiкkszy wynik (najcelniej bкdzie rzucaі), otrzymuje nagrodк (nagrody mog№ byж przeznaczone dla trzech osуb, ktуre uzyskaj№ najwyїsze wyniki).

6. Жwiczenie „Walec". Czas: 5-10 minut.

Cel: wzmocnienie poczucia bezpieczeсstwa w grupie, przeіamywanie barier fizycznych. '

Materiaіy: materace.

Przebieg: Uczestnicy kіad№ siк na brzuchach, њciњle, jedna osoba obok drugiej. Rкce caіy czas maj№ wyci№gniкte ponad gіowк. Kolejno (najpierw osoba leї№ca na pocz№tku szeregu) przetaczaj№ siк przez wszystkich na drugi koniec grupy.

7. Жwiczenie „Refugium" (trening relaksacyjny).

Czas: 30-35 minut. !

Cel: relaks, odreagowywanie, wizualizacja.

Materiaіy: materace, relaksacyjna muzyka instrumentalna.

Przebieg: Uczestnicy kіad№ siк na plecach. Prowadz№cy podaje instrukcje wprowadzaj№ce ich w relaks. Dalej poleca, by przypomnieli sobie jakieњ miejsce w przyrodzie (plaїa, morze, las, sad, і№ka itp.), ktуre і№czy siк z radosnymi wspomnieniami, przeїyciami (mog№ to byж pojedyncze obrazy z dzieciсstwa, mіodoњci itp.). Jeњli ktoњ nie moїe sobie przypomnieж takiego szczкњliwego miejsca w przyrodzie, wtedy moїna stworzyж sobie obraz wymyњlony, abstrakcyjny (jednak jest to ostatecznoњж). Prowadz№cy podaje instrukcje sіuї№ce (zachкcaj№ce) do peіniejszej wizualizacji szczкњliwego miejsca z najdrobniejszymi szczegуіami. Waїne, aby uczestnicy koncentrowali siк na wspomnieniach, na wszystkich rodzajach zmysіowych doњwiadczeс (odbierali wraїenia sіuchowo, dotykowo itp.). Przed rozpoczкciem relaksu b№dџ w pocz№tkowej fazie naleїy zaznaczyж, їe u niektуrych osуb mog№ siк pojawiж negatywne wspomnienia, myњli, czasami towarzyszyж mog№ temu silne emocje. Nie naleїy siк tego obawiaж i rezygnowaж z przypominania sobie szczкњliwego miejsca, ktуre po pewnym czasie dojdzie do њwiadomoњci. Prowadz№cy poleca uczestnikom, by starali siк wybraж sobie takie miejsce na staіe, by z czasem silnie wkodowaіo siк, „wbiіo", „wrosіo" w podњwiadomoњж. Sugeruje teї, їe w chwilach trudnych bкd№ mogli przenieњж siк do tego piкknego miejsca, co da efekt relaksacyjny. Po kilkunastu minutach жwiczenia prowadz№cy poleca zakoсczyж wizualizacjк i podaje instrukcje sіuї№ce powrotowi do sytuacji „tu i teraz" — do peіnej

286

Urszula Wojciechowska

њwiadomoњci, jak w innych treningach relaksacyjnych (wykorzystaіam w tym жwiczeniu elementy hipnoterapii — kotwiczenie — ale nie jest to konieczne).

8. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж Czas: 10 minut.

9. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnego spotkania.

Uwagi: na zajкciach tych zaprezentowaіam uczestnikom sposуb eliminacji bуlu (znieczulenie) oparty na wizualizacji — w zwi№zku z bуlem gіowy jednego z mіodocianych. Sposуb ten zaczerpnкіam z kursu Metody Silvy. Chc№c pozbyж siк bуlu z danej czкњci ciaіa:

— przyjmujemy wygodn№ pozycjк (siadamy, kіadziemy siк),

— koncentrujemy siк na bуlu,

— nadajemy mu w myњlach ksztaіt, kolor i smak,

— wyobraїamy sobie, їe wyrzucamy ten bуl poza nasze ciaіo (np. w kosmos) w takiej formie, jak№ mu nadaliњmy, np. kamieс w czarnym kolorze, zimny, chropowaty itp.,

— ponownie lokalizujemy bуl,

— jeњli potrafimy bуl zlokalizowaж (odczuwamy go nadal), powtarzamy caіy ten proces (przy czym forma nadana bуlowi moїe siк zmieniaж, np. moїe siк zmieniж ksztaіt, kolor itp.). Procedurк tak№ powtarzamy najczкњciej trzykrotnie i bуl znika, zmniejsza siк (moїna j№ stosowaж do pracy ze zіoњci№ i innymi negatywnymi emocjami).

ZAJКCIA X.

Cel: trening asertwnoњci, czкњж I. Spotkanie to otwiera cykl zajкж poњwiкconych uczeniu zachowaс asertywnych (scenariusz oraz wykіady do prowadzonych tutaj elementуw treningu asertywnoњci czerpaіam z ksi№їki Marii Krуl-Fijewskiej Trening asertywnoњci (1992).

Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu spotkania. v Czas: 5 minut.

2. Rundka: „Z czym zaczynasz zajкcia?".

3. Czкњж wstкpna treningu asertywnoњci:

a) wyjaњnienie pojкcia asertywnoњci,

b) zawarcie kontraktu z grup№ i przedstawienie zasad treningu asertywnoњci.

4. Жwiczenie „Їeton". Czas: 10 minut.

5. Wypeіnianie „Mapy asertywnoњci". Czas: 15-20 minut.

6. Mini-wykіad: „Obrona swoich praw (granic) — terytorium psychologiczne czіowieka".

Czas: 5-10 minut.

7. Przedstawienie piкciu praw Herberta Fensterheima. Czas: 5 minut.

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem

287

8. Ekspresja praw osobistych uczestnikуw. Czas: 10-15 minut.

9. Blok prac indywidualnych. ,, Czas: 30-40 minut.

10. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж. Czas: 5-10 minut.

11. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnego spotkania.

ZAJКCIA XI.

Cel: trening asertywnoњci — czкњж II. Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu spotkania.

2. Rundka: „Co nowego i dobrego?". , Czas: 5 minut.

3. Mini-wykіad: „Obrona swoich praw w sytuacjach spoіecznych". Czas: 5-10 minut.

4. Жwiczenie „Taksуwkarz". Czas: 10-15 minut.

s '"-*,''-",,..•-•

5. Жwiczenie „Herbatka w Mariotcie". Czas: 10-15 minut.

6. Mini-wykіad: „Wyraїanie uczuж negatywnych". Czas: 5 minut.

7. Przedstawienie 4 etapуw wyraїania uczuж negatywnych. Czas: 10 minut.

8. Жwiczenie „Koteczek" (grupa przyjкіa formк „maіy" zamiast „ko-teczek").

, Czas: 10 minut. r) 9. Жwiczenie „Czeњж, stary". 1 Czas: 10 minut.

10. Blok prac indywidualnych. Czas: 10 minut.

11. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж. Czas: 5-10 minut.

12. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnych zajкж.

ZAJКCIA XII. ''"-' '• • " -s -••••'"'-• •'"• ; : -• ' : ' ' • :

Cel: trening asertywnoњci — czкњж III. Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu zajкж. Czas 5 minut.

2. Rundka: „Z czym zaczynasz zajкcia?". Czas: 5 minut.

3. Mini-wykіad: „Asertywne przyjmowanie ocen". Czas: 10 minut.

288

Urszula Wojciechowska

4. Жwiczenie „Krytyka i pochwaіy". Czas: 20-25 minut.

5. Жwiczenie „Powiedz mi szczerze". Czas: 5-10 minut.

6. Mini-wykіad: „Reagowanie na krytykк i atak". Czas: 10 minut.

7. Blok prac indywidualnych. Czas: 20 minut.

8. Mini-wykіad: „Wyraїanie uczuж pozytywnych". Czas: 5 minut.

9. Жwiczenie „Lubiк ciк". Czas: 5-10 minut.

10. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami. Czas: 5-10 minut.

11. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnych zajкж.

ZAJКCIA XIII.

Cel: trening asertywnoњci — czкњж IV. Czas: 120 minut.

1. Powitanie: omуwienie programu zajкж. Czas: 3-5 minut.

2. Rundka: „Z czym zaczynasz zajкcia?". Czas: 5 minut.

3. Mini-wykіad: „Asertywny monolog wewnкtrzny". Czas: 10 minut.

4. Przedstawianie sposobуw zmian zdaс antyasertywnych na proaser-tywne (afirmacje).

Czas: 5 minut.

5. Жwiczenie „Analiza wіasnego monologu wewnкtrznego uczestnikуw". Czas: 20-25 minut.

6. Жwiczenie „Afirmacje w parach". Czas: 5-10 minut.

7. Analiza asertywnego zachowania na przykіadzie.

Czas: 5-10 minut. i

8. Udzielanie i przyjmowanie informacji zwrotnych. Czas: 50-60 minut.

9. Podsumowanie: dzielenie siк wraїeniami z zajкж.

Czas: 5 minut. •

10. Poїegnanie: omуwienie programu nastкpnych zajкж.

ZAJКCIA XIV.

Cel: zamkniкcie pracy z grup№. . -^ ;

Czas: 120 minut.

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

289

1. Powitanie: omуwienie programu zajкж.

Czas: 5 minut.

2. Rundka: „Z czym zaczynasz zajкcia?"

Czas: 5-10 minut.

3. Wypeіnianie i omawianie ankiety do oceny zajкж socjoterapeutycz-nych.

Czas: 20-30 minut.

4. Wspуlne zdjкcia.

Czas: 10 minut. * -

5. Жwiczenie „Podrуїe w przyszіoњж".

Czas: 30 minut.

Cel: samookreњіanie, stymulowanie celуw їyciowych.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Kaїda osoba przenosi siк w jakiњ wybrany przez siebie moment w przyszіoњci: wyobraїa sobie, jak bкdzie wygl№daіo jej їycie, jakie miejsce widzi dla pozostaіych czіonkуw grupy. Prowadz№cy moїe okreњliж moment w przyszіoњci, ktуry naleїy sobie wyobraziж (za 5-10 lat), a takїe miejsce akcji, np. rodzina, praca.

Uczestnicy kolejno opowiadaj№ o swoich wyobraїeniach. Prowadz№cy powinien wyjaњniж, czy wizja, ktуr№ prezentuje uczestnik zajкж, stanowi obraz tego, jaki bкdzie, czy jaki chciaіby byж. Jeїeli prowadz№cy uzna, їe komentarze grupy s№ wartoњciowe, pozwala na nie, ale czuwa, by byіy one konstruktywne dla mуwi№cego. Жwiczenie moїna prowadziж przy muzyce.

6. Жwiczenie „Taniec". Czas: 10-15 minut.

C e l: integracja grupy.

Materiaіy: rytmiczny i їywy utwуr instrumentalny nadaj№cy siк do taсca w krкgu.

Przebieg: Uczestnicy stoj№ w krкgu i chwytaj№ siк za rкce. Taсcz№ w rytm muzyki wedіug wczeњniej uіoїonej sekwencji krokуw (przygotowuje je prowadz№cy). Kroki жwiczymy „na sucho", przed rozpoczкciem taсca.

7. Жwiczenie „Przesyіanie pozytywnej energii". Czas: 15 minut.

C e l: poїegnanie.

Materiaіy: niepotrzebne.

Przebieg: Wszyscy stoj№ w krкgu i chwytaj№ siк za rкce. Jedna osoba (prowadz№cy) њciska rкkк osoby stoj№cej obok i przesyіa jej pozytywn№ energiк (impuls). Ta osoba przesyіa nastкpnej, aї do momentu, kiedy impuls wrуci do nadawcy.

Ankieta do oceny zajкж socjoterapeutycznych przez uczestnikуw

1. Czy kiedykolwiek braіeњ juї udziaі w tego rodzaju zajкciach?

TAK NIE

2. Jaka byіa twoja prawdziwa motywacja uczestniczenia w zajкciach?

a) nuda, monotonia izolacji wiкziennej, moїliwoњж zmiany otoczenia, wyjњcia z celi, spotkania z kolegami itp.;

b) podobaі mi siк program zajкж;

c) odpowiadaі mi sposуb prowadzenia zajкж i atmosfera spotkaс;

d) presja, namowa b№dџ zachкta kolegуw;

e) spodziewaіem siк uzyskania nagrуd regulaminowych, poprawy swojej opinii itp.;

f) rozwуj osobisty;

g) inne...............................................

3. Oceс w skali od l do 5 poszczegуlne czкњci programu:

a) gry i zabawy grupowe (I czкњж zajкж) 12345

b) uczenie siк technik konstruktywnego radzenia sobie z napiкciami i negatywnymi emocjami, uczuciami itp. (II czкњж zajкж) 12345

c) trening asertywnoњci (III czкњж zajњж) 12345

4. Oceс w skali od l do 5 sposуb prowadzenia zajкж przez psychologa

12345

Wymieс, jakie cechy prowadz№cego podobaіy ci siк najbardziej: tolerancyj-noњж, pogodne usposobienie, bezpoњrednioњж i szczeroњж, powaїne traktowanie zajкж, okazywanie zainteresowania i troski, wiara w to, co robi, entuzjazm i energia, otwartoњж, umiejкtnoњж sіuchania, dawanie akceptacji, budzenie zaufania, konsekwencja, jasne formuіowanie oczekiwaс wobec grupy, dawanie jasnych, wyczerpuj№cych informacji o zajкciach, programie itp., partnerskie traktowanie uczestnikуw, spontanicznoњж, poczucie humoru, kompetencja, pewnoњж siebie, ciepіo, zachкcanie, mobilizowanie do pracy, inne ..........

Uczenie konstruktywnych form radzenia sobie z napiкciem ...

291

Jakie ci siк nie podobaіy: dominacja, brak przygotowania do zajкж, nadmierne krytykowanie i ocenianie, moralizowanie, krzykliwoњж, niesprawiedliwe traktowanie, brak poczucia humoru, niski poziom energii, protekcjonalne traktowanie uczestnikуw, zbytnia dyrektywnoњж, nieumiejкtnoњж przyjmowania krytyki, nadwraїliwoњж, nerwowoњж, nieuwzglкdnianie propozycji grupy, brak wiary w to co robi, inne ..........................................

5. W skali od l do 5 oceс swoje zaangaїowanie w zajкcia, swoj№ aktywnoњж w czasie spotkaс 12345

6. Czy twoim zdaniem podobne zajкcia powinny byж prowadzone z innymi grupami mіodocianymi w areszcie b№dџ w zakіadzie karnym?

TAK NIE

7. Jakie techniki konstruktywnego radzenia sobie z napiкciem oraz negatywnymi uczuciami najbardziej ci siк podobaіy? Ktуre z nich wykorzystasz w przyszіoњci?

— technika њwiadomego napinania i rozluџniania poszczegуlnych partii ciaіa, . . ,

— dmuchanie balonуw, , -— masaї barkуw, wyszukiwanie punktуw „antystresowych",

— ruchowe metody uwalniania napiкж („њwieca", „koіyska", „њciskanie dіoni"), •'• '

— odreagowywanie poprzez њmiech spontaniczny i „symulowany",

— techniki oparte na wizualizacji (np. technika uwalniania siк od bуlu gіowy),

— „malowanie zіoњci",

— inne ...............................................

8. Jakie masz inne uwagi, wnioski, spostrzeїenia odnoњnie do zajкж socjotera-peutycznych? ...........................................

„J**"

Mirosіawa Kisiel

SOCJOTERAPIA JAKO ZAKOСCZENIE PROCESU TERAPII OSУB WSPУЈUZALEЇNIONYCH

Od siedmiu lat zajmujк siк profesjonaln№ pomoc№ psychologiczn№ kobietom wspуіuzaleїnionym, uwikіanym w їycie z alkoholikiem, ktуre utraciіy orientacjк, co mog№ zrobiж, jak mog№ їyж, aby ich їycie byіo satysfakcjonuj№ce. Wspуіuzaleїnienie to taki sposуb reagowania na silnie stresow№ sytuacjк, jak№ jest wspуіїycie z alkoholikiem, ktуry powoduje postкpuj№ce w ni№ uwikіanie.

Kobiety zgіaszaj№ce siк po pomoc s№ ofiarami alkoholizmu, chociaї same nie pij№. Pij№ ich mкїowie, a one prуbuj№ przez wiele lat poradziж sobie z nieustaj№cym stresem, spowodowanym t№ patologiczn№ sytuacj№. Caі№ swoj№ uwagк koncentruj№ na џrуdle stresu, a wiкc na alkoholu i alkoholiku. Szukaj№ sposobуw, aby ich bliski przestaі piж. Jednoczeњnie staraj№ siк w miarк moїliwoњci zabezpieczyж potrzeby i funkcjonowanie rodziny, co sprowadza siк do ci№gіego usuwania szkуd wnoszonych do rodziny przez pij№cego mкїa. W przypadku choroby alkoholowej takie dziaіania, jak kontrolowanie alkoholika, przejmowanie za niego odpowiedzialnoњci oraz ponoszenie konsekwencji jego picia, wspiera proces chorobowy, zwiкksza destrukcjк. Moїna powiedzieж, їe sposoby, ktуre miaіy na celu rozwi№zanie problemu, tak naprawdк go powiкkszaj№.

Pomimo swojej nieskutecznoњci, zachowania dotycz№ce radzenia sobie ze stresem s№ powtarzane, gdyї na chwilк redukuj№ napiкcia, przynosz№ ulgк w cierpieniu. W ci№gu wielu lat stosowania staj№ siк nawykiem i dodatkowym џrуdіem przykrych stanуw emocjonalnych: bezsilnoњci, lкku, zіoњci, poczucia winy, poczucia maіej wartoњci. W efekcie tak destrukcyjnego sposobu їycia u osуb wspуіuzaleїnionych powstaj№ zaburzenia poznawcze, emocjonalne i zaburzenia zachowaс. Uniemoїliwiaj№ one rozpoznawanie szkodliwych sposobуw i znalezienie konstruktywnego rozwi№zania problemu. Stan wspуіuzaleї-nienia pogікbia siк.

Celem terapii osуb wspуіuzaleїnionych jest przede wszystkim zaniechanie przez pacjentki destrukcyjnych, nieskutecznych zachowaс wspomagaj№cych picie bliskiej osoby oraz rozpoznanie swojej sytuacji i realna ocena moїliwoњci zmiany. W trakcie terapii pacjentki ucz№ siк rozpoznawaж swoje potrzeby,

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

293

bior№ odpowiedzialnoњж za ich realizacjк, lecz№ zranienia emocjonalne, wracaj№ do rуwnowagi psychicznej.

W procesie terapii ucz№ siк takїe korzystania w razie potrzeby z profesjonalnej pomocy psychologicznej. Dlatego cieszyіo mnie, gdy pacjentki po zakoсczeniu terapii jeszcze przez jakiњ czas korzystaіy z indywidualnych porad. Zaczкіam jednoczeњnie zauwaїaж powtarzaj№ce siк sytuacje, ktуre mnie zastanowiіy:

— problem, z ktуrym zgіaszaіy siк pacjentki, byі „nabrzmiaіy" emocjonalnie, gdyї najpierw same dіugo prуbowaіy sobie z nimi poradziж. Przez to problem ten stawaі siк dla nich subiektywnie duїo trudniejszy do rozwi№zania,

— nie znaіy sposobуw radzenia sobie w rуїnych sprawach,

— przed przyjњciem do terapeuty nie korzystaіy z pomocy osуb ze њrodowiska, gdyї miaіy (i nadal maj№) problemy z przyjmowaniem pomocy od innych i dbaniem o siebie.

Zrozumiaіam, їe kobietom tym potrzebna jest nauka sposobуw dbania o siebie, radzenia sobie z problemami oraz њrodowisko, w ktуrym mogіyby siк tego nauczyж. Sama rozumiem їycie jako proces ci№gіego uczenia siк i poszukiwania odpowiedzi na pytanie ,jak їyж?". Jednym z waїnych џrуdeі wiedzy na ten temat jest obserwowanie, jak inni to robi№, korzystanie z wiedzy i doњwiadczeс innych ludzi, z ktуrymi jesteњmy w kontakcie. Sama teї tкskniк za tak№ maі№ wspуlnot№ kobiet, gdzie mogіabym towarzysko spкdziж czas, byж z nimi blisko, porozmawiaж o damskich sprawach: problemach z dzieжmi, mкїem, ale teї o miіoњci i kobiecoњci, o wszystkich sprawach tego њwiata z punktu widzenia kobiety; gdzie mogіabym dowiedzieж siк, jak moїna zaіatwiж rуїne sprawy, poїartowaж, pobawiж siк, ale teї powzruszaж.

Tak powstaі pomysі zorganizowania grupy socjoterapeutycznej dla kobiet. Okreњliіam, dla wіasnych potrzeb, czym bкdzie charakteryzowaіa siк grupa socjoterapeutyczna dla dorosіych w odrуїnieniu od grup dotychczas przeze mnie prowadzonych (psychoterapeutycznych):

— rodzajem klientуw: bкd№ to osoby zdrowe, bez zaburzeс emocjonalnych,

— celami grupy, takimi jak: uzyskanie nowych doњwiadczeс, nabycie nowych umiejкtnoњci, modyfikacja zachowaс, uczenie siк konstruktywnych sposobуw odreagowywania napiкж,

— metodami: zabawowo-edukacyjnymi.

O ile cele grupy socjoterapeutycznej czкњciowo pokrywaj№ siк z celami osi№ganymi w terapii, to metody s№ inne, a mianowicie s№ to gіуwnie: ruch, zabawa, taniec, uczenie siк dziкki wymianie doњwiadczeс pomiкdzy czіonkami grupy oraz dziкki wspуlnemu przeїywaniu. Jestem przekonana o skutecznoњci tego rodzaju metod jako form aktywnoњci dla dzieci, pojawiіo siк natomiast pytanie „czy tylko dla dzieci?" i ciekawoњж motywuj№ca do zorganizowania grupy socjoterapeutycznej dla dorosіych.

W moim przedsiкwziкciu oparіam siк na opinii austriackich animatorуw, ktуrzy pisz№: „u czіowieka dorosіego, podobnie jak u maіego dziecka, uczenie

294

Mirosіawa Kisiel

siк, doњwiadczanie, szukanie pomysіуw i rozwi№zaс wi№їe siк z ruchliwoњci№... Moja pewnoњж siebie, moja zdolnoњж do nawi№zywania kontaktуw, moje moїliwoњci wyrazu maj№ ponownie siк oїywiж i umocniж ... poprzez zwiкkszon№ њwiadomoњж wіasnego ciaіa..., ukazywanie wіasnych doњwiadczeс i postaw їyciowych, poprzez granie rуїnych rуl i niewerbalne przedstawienia..., rozwijanie i pogікbianie њwiadomoњci samego siebie poprzez rytm i taniec oraz њmiaіe doњwiadczenia w przedstawieniu siebie..., twуrcze poszukiwanie pomysіуw i rozwi№zywanie problemуw poprzez urozmaicone, takїe niewerbalne њrodki wyrazu" (Reichel, Rabenstein, Thanhoffer 1994).

Dobуr grupy i jej charakterystyka

Ofertк zajкж socjoterapeutycznych dla kobiet skierowaіam do byіych pacjentek przychodni odwykowej, bкd№cych po terapii z zakresu wspуіuzaleїnie-nia, a spoњrуd nich do osуb, ktуre nadal maj№ trudnoњci w dbaniu o siebie. Informacja na ten temat dotarіa do zainteresowanych w nastкpuj№cy sposуb:

— wywiesiіam informacjк na tablicy ogіoszeс,

— zaproponowaіam udziaі w grupie osobom koсcz№cym wіaњnie terapiк grupow№ oraz osobom po terapii, przychodz№cym po poradк w trudniejszych sytuacjach.

Dla wіasnych potrzeb (skonstruowania scenariusza zajкж) i w celu poinformowania kandydatуw, sformuіowaіam ogуlny cel grupy i metody pracy, ktуre przedstawiіam w rozmowach indywidualnych.

W skіad grupy weszіo dziesiкж kobiet w wieku: dziewiкж osуb 40-45 lat, jedna — 60 lat, wszystkie pracuj№ce zawodowo. Ich sytuacja rodzinna przedstawiaіa siк nastкpuj№co: wszystkie zamкїne, siedem z nich ma pod opiek№ nieletnie dzieci, siedem z nich ma aktualnie pij№cych mкїуw, dwie odeszіy od mкїуw (separacja), jedna ma mкїa aktualnie nie pij№cego. Prezentowaіy dwie charakterystyczne postawy, wynikaj№ce z ich potrzeb, ktуre hasіowo moїna byіoby uj№ж nastкpuj№co: „Niech ktoњ siк mn№ zajmie!", „Chcк, ale nie potrafiк". Deficyty, ktуre siк za tym kryіy, to:

— poczucie maіej wartoњci,

— trudnoњci w akceptowaniu siebie (wygl№du, zachowaс),

— maіo wsparcia spoіecznego i uznania,

— sіaba wiara we wіasne moїliwoњci,

— wstyd w prezentowaniu siebie (swoich umiejкtnoњci, swojego ciaіa w ruchu),

— maіe umiejкtnoњci korzystania z wіasnych zasobуw,

— nieumiejкtnoњж radzenia sobie ze stresem,

— trudnoњci w okreњlaniu wіasnych potrzeb i ich realizacji,

— niedawanie sobie prawa do korzystania z pomocy przyjaciуі i znajomych,

— brak dystansu do problemуw i maіe poczucie humoru.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

295

Cele grupy

Bior№c pod uwagк potrzeby przedstawianej grupy kobiet zdefiniowaіam cel gіуwny — wydobycie i uruchomienie swoich zasobуw, uczenie siк nowych umiejкtnoњci, aby lepiej zaopiekowaж siк sam№ sob№, przyjemniej i godniej їyж. Przystкpuj№c do opracowania celуw szczegуіowych zaіoїyіam, їe bкd№ one peіniіy trzy funkcje:

— diagnostyczn№ — umoїliwiaj№c№ zbadanie i nazwanie wіasnych zasobуw, co sprowadza siк do poszukiwania odpowiedzi na pytania: czym dysponujк? czego nie posiadam? czego nie potrafiк?

— edukacyjn№ — uczenie siк nowych umiejкtnoњci proponowanych przez terapeutк, uzupeіnianie pewnych deficytуw poprzez dzielenie siк doњwiadczeniami w grupie (uczenie siк poprzez obserwowanie i naњladowanie innych ludzi),

-— rozwojow№ — wykorzystanie wіasnych zasobуw oraz nowych umiejкtnoњci, sprawniejsze radzenie sobie w їyciu i poprawienie jakoњci swojego

% їycia.

Tak dotarіam do sformuіowania celуw szczegуіowych, ktуre staіy siк

џrуdіem pomysіуw na tematy zajкж. : . ;

Cele szczegуіowe:

1. Uzyskanie wiкkszej њwiadomoњci siebie i swoich moїliwoњci:

— rozpoznanie mocnych stron i umiejкtnoњci,

— zwiкkszenie њwiadomoњci wіasnego ciaіa,

— rozpoznanie moїliwoњci twуrczych.

2. Rozwуj umiejкtnoњci zajкcia siк sob№ i dbania o siebie:

— zwiкkszenie akceptacji siebie (wіasnego ciaіa, wygl№du, swoich potrzeb, siebie jako kobiety),

— uczenie siк okreњlania swoich potrzeb i sposobуw ich realizacji,

— zwiкkszenie umiejкtnoњci radzenia sobie ze stresem.

3. Peіniejsze wyraїanie siebie w kontaktach z innymi ludџmi:

— rozwijanie umiejкtnoњci komunikowania siк,

— uczenie siк werbalnego i niewerbalnego wyraїania siebie (informacji o sobie, o swoich uczuciach i potrzebach).

4. Rozwуj wspуіpracy i dziaіania zespoіowego:

— uczenie siк korzystania z pomocy innych (wymiana doњwiadczeс, uzyskiwanie wsparcia, uznania),

— uczenie siк їycia w spoіecznoњci (ustalania wspуlnych norm, celуw, bronienia siк przed presj№ i manipulacj№, dbanie o wіasn№ autonomiк).

Metody i formy pracy

Zastosowaіam metody pracy, ktуre miaіy umoїliwiж uzyskiwanie wіasnych doњwiadczeс i stwarzaіyby okazjк do wyraїania w rуїnorodny sposуb ekspre-

296

Mirosіawa Kisiel

sji i uczuж oraz do eksperymentowania nowych sposobуw myњlenia i zachowania. Byіy to nastкpuj№ce metody: praca w krкgu (rundka), gry i zabawy grupowe, жwiczenia grupowe, „burza mуzgуw", dyskusje, psychodrama, pantomima, taniec indywidualny i grupowy, mikroedukacja, rysunek, techniki moderacyjne, wizualizacja, techniki relaksacyjne.

Przebieg pracy grupy

Zajкcia z grup№ przebiegaіy wedіug okreњlonego scenariusza, ktуry przewidywaі 16 nastкpuj№cych spotkaс tematycznych: zajкcia organizacyjne, integracja grupy, porozumiewanie siк, moja њwiadomoњж, ekspresja ciaіa, obraz siebie — kim jestem? jaka jestem?, akceptacja siebie, pozytywne myњlenie, pozbywanie siк szkodliwych przekonaс, radzenie sobie ze stresem, humor i zabawa, radzenie sobie z problemem, dbanie o siebie, byж twуrczym, byж kobiet№, zakoсczenie pracy grupy.

Grupa spotykaіa siк raz w tygodniu przez 2 godziny, w salce domu parafialnego na jednym z osiedli. Salka o powierzchni 50 m z parkietem umoїliwiaіa realizacjк zabaw wymagaj№cych wiкkszej przestrzeni.

Scenariusze zajкж

ZAJКCIA I. ORGANIZACYJNE

Cele: zaznajomienie uczestnikуw z form№ i tematyk№ zajкж, zawarcie kontraktu grupowego, poznanie siк, zawi№zanie grupy.

Pr ze b ie g z aj кж : ^

1. Przywitanie.

2. Przedstawienie siк osуb prowadz№cych.

3. Krуtkie przedstawienie siк uczestnikуw i sformuіowanie przez nich oczekiwaс odnoњnie do zajкж, w formie dokoсczenia zdania:

„Jestem tutaj, bo..."

4. Omуwienie formy i tematyki zajкж.

5. Zawarcie kontraktu,obejmuj№cego:

— cele grupy,

— normy grupy.

6. Жwiczenia maj№ce na celu bliїsze poznanie siк. Kaїdy mуwi jeszcze raz swoje imiк w rozmaity sposуb:

— gdy jest na siebie zіy,

— z czuіoњci№ i miіoњci№,

— wymawiaj№c jak najdіuїej.

Pierwsza osoba mуwi№c swoje imiк uzupeіnia je gestem, reszta grupy powtarza ten sam gest.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

297

7. Жwiczenie „Znajdџ swojego partnera". Prowadz№cy przygotowuje pary kartek z napisanymi nazwami zwierz№t i rozdziela je uczestnikom. Kaїdy, poruszaj№c siк po sali z zamkniкtymi oczami, naњladuje gіos swojego zwierzкcia i ma za zadanie znaleџж druga osobк, ktуra wydaje taki sam odgіcK. (czyli takie samo zwierzк). Utworzone pary maj№ za zadanie uformowaж grupy ptakуw i ssakуw.

8. Жwiczenie „Ludzie do ludzi". Liczba osуb bior№cych udziaі jest nieparzysta, uczestnicy chodz№ po sali. Na hasіo prowadz№cego „ludzie do ludzi" dobieraj№ siк w pary. Osoba bez pary podaje hasіa, np.: „rкka do rкki", „ucho do ucha". Osoby w parach dotykaj№ siк wymienionymi czкњciami ciaіa. Na powtуrne hasіo „ludzie do ludzi" nastкpuje zmiana par itd.

9. Poїegnanie w krкgu. Wszyscy, trzymaj№c siк za rкce, kucaj№. Na hasіo „razem" wyskakuj№ w gуrк, wykrzykuj№c swoje imiк.

ZAJКCIA II. INTEGRACYJNE

Cele: pogікbienie integracji grupy, nauka wspуіdziaіania, poznawanie siebie nawzajem. i

Pr ze b i e g z aj кж :

1. Przywitanie.

2. Przypomnienie imion. Jedna osoba mуwi swoje imiк, kaїda nastкpna powtarza poprzednie imiona i dodaje swoje.

3. Жwiczenie „Filiїanka w kredensie". Osoby w parach mуwi№ na temat: Co chcк ci powiedzieж o swoim їyciu, w formie: „Jestem filiїank№ i mieszkam w kredensie ...". Na forum grupy osoba z pary prezentuje filiїankк partnera opisuj№c, jak j№ odbiera i czego dowiedziaіa siк o niej, w formie: „Moja filiїanka ...".

4. Жwiczenie „Kangurki". ; њ Wersja samotna: rкce zgiкte w іokciach, dіonie w dуі, nogi zgiкte

w kolanach, w rozkroku, pupa wypiкta do tyіu — „kangurki" skacz№.

Wersja towarzyska: „kangurki" skacz№ w parach obok siebie, trzymaj№c siк jedn№ rкk№.

Wersja rodzinna: mama kangurzyca obejmuje kangura w talii, stoj№c za nim, oboje skacz№.

5. Жwiczenie „Siadamy coraz bliїej". Grupa siada w krкgu, prowadz№cy stopniowo zachкca do domykania krкgu, zmniejszania go, dosuwania siк bliїej, aї do caіkowitego њciњniкcia siк. Omуwienie „Jak ci byіo?".

6. Жwiczenie „Rzeџby". Grupa podzielona na dwa zespoіy, maj№ce za zadanie uіoїyж z siebie rzeџby. Proponujemy kolejno uіoїenie nastкpuj№cych rzeџb: drzewo, kwiat, dom. Ostatni№ rzeџbк — sіoсce, ukіada caіa grupa.

7. Жwiczenie „Magazyn figur woskowych". Grupa podzielona na 2 zespoіy: figury woskowe w magazynie i ekipк remontow№. W zwi№zku z remontem w magazynie, ekipa przenosi figury do innego pomieszczenia. Figury stoj№ sztywno, przenosz№cy dbaj№, aby ich nie uszkodziж.

298

Mirosіawa Kisiel

8. Жwiczenie „Rzeczy, ktуre robiк dobrze ...". W krкgu kaїda osoba mуwi o tym, co robi sіabo, koсcz№c zdanie — „sіabo robiк ..." lub „jestem sіaba w ...".

Nastкpna rundka: „Ludzie mуwi№, їe jestem dobra w ..." Kolejna rundka: „Wiem, їe jestem dobra w ..."

Uczestnicy kr№ї№ po pokoju i spotykaj№c siк z inn№ osob№ przechwalaj№ siк, wyolbrzymiaj№c to, co robi№ dobrze, np. „jestem mistrzem w ..." Dyskusja o odczuciach uczestnikуw w kaїdej z rundek.

9. Osoby w rozsypce. Kaїda osoba idzie obranym przez siebie torem:

— wolno, omijaj№c inne osoby,

— szybko, omijaj№c inne osoby,

— szybko, przepychaj№c siк,

— szybko, omijaj№c inne osoby,

— wolno, omijaj№c inne osoby.

Жwiczenie koсczy siк omуwieniem: jak czuіam siк w kaїdej z tych sytuacji.

10. Zakoсczenie — poїegnanie. Wszyscy trzymaj№ siк za rкce, kucaj№. Jedna z osуb podaje ton, grupa podnosz№c siк i podejmuj№c ton zwiкksza jego natкїenie. Wraz z wyskokiem i podniesieniem r№k kaїdy wykrzykuje swoje imiк. - , . ;

ZAJКCIA III. POROZUMIEWANIE SIК w GRUPIE

Cele: poprawa kontaktu werbalnego i niewerbalnego, pogікbienie poznania siк na poziomie emocjonalnym, nauka sіuchania innych. Przebiegzajкж:

1. Przywitanie.

2. Rundka „po kікbku": „Jakie zdarzenie byіo dla mnie najprzyjemniejsze w ubiegіym tygodniu".

Osoba, ktуra zabiera gіos, otrzymuje kікbek wіуczki. Po skoсczonej wypowiedzi zatrzymuje koniec nitki i rzuca kікbek innej osobie, ktуra ma po niej zabraж gіos. Kікbek wкdruje do kolejno wypowiadaj№cych siк osуb. Kaїdy, kto mуwiі, podtrzymuje rкk№ nitkк. Po wypowiedzeniu siк wszystkich, nastкpuje zwijanie nitki. Poszczegуlne osoby zwijaj№c kікbek przypominaj№ sobie, co waїnego powiedziaіa osoba, ktуra rzuciіa do nich kікbek. Omуwienie: „Co uіatwiіo, a co byіo powodem trudnoњci w powtуrzeniu wypowiedzi koleїanek?".

3. Жwiczenie „Baba Jaga czaruje". Jedna osoba zostaje Bab№ Jag№ i ma za zadanie zaczarowaж przez dotkniкcie innych uczestnikуw zabawy. Wszyscy uciekaj№, a Baba Jaga ich goni. Osoba zaczarowana staje nieruchomo i zaczyna krzyczeж. Jej towarzysze mog№ j№ odczarowaж dotykaj№c jej i wtedy wraca ona do zabawy.

4. Жwiczenie „Ja i їycie". Uczestnicy ustalaj№ w parach, kto jest JA, a kto ЇYCIE. JA ukіada siк na materacu, a ЇYCIE wyczynia z nim rуїne rzeczy.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

299

— I faza (luzu): JA jest caіkowicie bezwіadne, ЇYCIE nim porusza; najpierw porusza rкkoma, potem nogami, gіow№, wreszcie caіym ciaіem. Podnosi, opuszcza poszczegуlne czкњci ciaіa JA, dbaj№c o to, aby nie wyrz№dziж krzywdy.

— II faza (oporu): JA przeciwstawia siк siі№ temu, co robi ЇYCIE. Nie wykazuje inicjatywy, stawia tylko bierny opуr.

— III faza (igrania): JA igra z ЇYCIEM, unikaj№c tego, co chce robiж ЇYCIE, wymykaj№c siк ЇYCIU, uskakuj№c przed ЇYCIEM.

— IV faza (wspуіpracy): JA wspуіpracuje z ЇYCIEM, podejmuje ruch, ktуry oferuje ЇYCIE, stara siк realizowaж intencje ЇYCIA.

Po tych czterech fazach nastкpuje zmiana osуb w parach.

Omуwienie wraїeс: Jak czuіaњ siк w kaїdej z faz: jako osoba, na ktуr№ wpіyw wywiera їycie, oraz jako їycie wywieraj№ce wpіyw? Czy podobnie reagujesz w їyciu?

5. Poїegnanie.

ZAJКCIA IV. MOJA ЊWIADOMOЊЖ

Cele: uwraїliwienie na sfery њwiadomoњci, uruchomienie percepcji uczuж i zmysіуw, nauka okazywania uczuж i mуwienia o sobie. Przebieg zajкж: ,

1. Przywitanie.

2. Rundka pt.: „Z czym przychodzк?".

3. Mikro wy kіad na temat czterech sfer њwiadomoњci:

— zmysіy,

— ciaіo,

— uczucia,

— myњli i wyobraїenia.

4. Жwiczenie „Cztery sfery њwiadomoњci":

Pierwsza sfera — uczestnicy leї№ wygodnie na plecach, skupiaj№ uwagк na wszystkich sygnaіach, ktуre docieraj№ do ich њwiadomoњci przez zmysіy. Caіy czas koсcz№ w myњlach zdanie „Jestem њwiadoma... (co widzк, co sіyszк, co rejestrujк wкchem, dotykiem, smakiem).

Druga sfera — uczestnicy leї№ z zamkniкtymi oczami, koncentruj№ њwiadomoњж na sygnaіach, ktуre wysyіa ich ciaіo, narz№dy wewnкtrzne, organizm. Caіy czas powtarzaj№ w myњlach to, czego staj№ siк њwiadomi.

Trzecia sfera — uczestnicy leї№ na plecach z zamkniкtymi oczami, koncentruj№ uwagк wyі№cznie na uczuciach i emocjach; maj№ jedynie zarejestrowaж swoje uczuciowe doznania, nie prуbuj№c ich zrozumieж. Powtarzaj№ w myњlach to, co w danym momencie zauwaїaj№, np. „Jestem њwiadoma, їe czujк lekki niepokуj".

Czwarta sfera — uczestnicy leї№ na plecach z zamkniкtymi oczami, koncentruj№ uwagк na myњlach, wyobraїeniach, marzeniach. Obserwuj№ je, tak jakby byli w kinie, powtarzaj№ w myњlach zdania, np.: „Jestem њwiadoma, їe myњlк teraz o ...".

300

Mirosіawa Kisiel

Uczestnicy otrzymuj№ po kartce papieru; kaїdy pisze tytuі na swojej kartce „Wraїliwoњж mojej њwiadomoњci" i dzieli kartkк na cztery rubryki: sfera zmysіуw, sfera ciaіa, sfera uczuж, sfera myњli. Do kaїdej rubryki wpisuje te doznania z danej sfery, ktуre zapamiкtaі. Rozmowa w dwуjkach: „ktуrej sfery jestem najbardziej њwiadoma, a ktуrej najmniej?".

5. „Kolorowe жwiczenia". Burza mуzgуw dotycz№ca okreњleс uczuж i zapisanie ich na kartach rуїnokolorowymi mazakami (jedno uczucie na jednej kartce). Prowadz№cy losuje kartkк z uczuciem, uczestnicy maj№ dokoсczyж zdanie „Czujк ..., gdy ..."; trzyosobowe grupy losuj№ po 3 kartki i prezentuj№ pantomim№ scenkк przedstawiaj№c№ te trzy uczucia, pozostali zgaduj№, jakie uczucia byіy przedstawione.

6. Zakoсczenie. Wspуlne koіo — wszyscy stoj№ w kole i kіad№ s№siednim osobom rкce na ramionach. Prowadz№cy podaje i utrzymuje ci№gіy ton gіosu, wszyscy staraj№ siк dostroiж do dџwiкku, tak by byі to wspуlny ton grupy. Dџwiкk ten ma wydobywaж siк z kaїdej osoby, z gікbi ciaіa przez rozluџnione gardіo. Gdy komuњ zabraknie powietrza, ma wzi№ж oddech i doі№czyж swoim gіosem do wspуlnego tonu grupy. Koniec жwiczenia nastкpuje wуwczas, gdy wszyscy zestroj№ siк na jeden ton.

ZAJКCIA V. MOJA EKSPRESJA CIAЈA

Cele: akceptacja wіasnego ciaіa, uњwiadomienie sobie moїliwoњci ruchu tkwi№cych we wіasnym ciele, zwiкkszenie pewnoњci siebie. Przebieg zajкж:

1. Przywitanie.

2. Жwiczenie „Poci№gi". Osoby w trуjce stoj№ jedna za drug№, tworz№c poci№g.

Pierwsza osoba: „bufor" — zamyka oczy i wyci№ga rкce do przodu.

Druga osoba: „lokomotywa" — chwyta pierwsz№ za ramiona i zamyka oczy.

Trzecia osoba: „maszynista" — ma otwarte oczy, trzymaj№c drug№ za ramiona kieruje ruchem poci№gu. Nie wolno nic mуwiж. Poci№gi poruszaj№ siк z rуїn№ prкdkoњci№. Po kilku minutach jazdy — zmiana rуl w zespoіach, tak aby kaїdy byі w kaїdej roli.

3. Жwiczenie „Wyі№czenie krytyka wewnкtrznego". Kaїda uczestniczka przypomina sobie, jakie myњli, sіowa s№ hamulcem jej rozluџnienia i nie pozwalaj№ jej swobodnie bawiж siк, robiж tego, na co ma ochotк — te myњli dziaіaj№ wiкc jak wewnкtrzny krytyk. Omуwienie w parach. Kaїda wyobraїa sobie te krytyczne kwestie wypowiadane w radio lub TV. W wyobraџni ustala, w ktуrym miejscu odbiornika jest wyі№cznik i wyі№cza go. Жwiczy wyі№czanie co najmniej trzy razy.

Wszyscy taсcz№ przy muzyce w taki sposуb, na jaki maj№ ochotк. Eksperymentuj№ ze swoim ciaіem, wykonuj№c ruchy rкkoma, nogami, biodrami, gіow№ itp. Jeїeli u kogoњ pojawi siк zahamowanie, zamyka oczy i wyі№cza swуj hamulec.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

301

4. Жwiczenie „Przejњcie gwiazdy". Kolejne osoby wcielaj№ siк w postaж sіynnej gwiazdy, przybywaj№cej do studia w Hollywood, gdzie znajduj№ siк jej wielbiciele. „Gwiazda" przechadza siк po sali w szpalerze fanуw, przy ich gіoњnym aplauzie, kіania siк, przesyіa gestami pozdrowienia.

5. Omуwienie „Krytyka" i „Gwiazdy". Jak siк czuіaњ w obu жwiczeniach, co odkryіaњ na swуj temat? Co byіo przyjemne, z czym miaіaњ trudnoњci?

6. Жwiczenie „Ogon smoka". Uczestnicy formuj№ dwa smoki, stoj№c jeden za drugim i іapi№c siк za ramiona. Ostatnia osoba ma wsuniкty za pasek szal-ogon. Zadanie polega na tym, aby urwaж ogon drugiemu smokowi i jednoczeњnie ochroniж wіasny.

7. Жwiczenie: „Od dziadziusia do dzidziusia". Wszyscy chodz№ wolno po sali w rytm muzyki, prowadz№cy opowiada historyjkк: „Wszyscy mamy po 85 lat... zesztywniaіy nam juї koњci (jadіyњmy za duїo miкsa i cukru), ledwo powіуczymy nogami...

Teraz jesteњmy troszeczkк mіodsze: krzepkie 60-latki... Teraz jesteњmy pewne siebie, przeїywaj№ce drug№ mіodoњж 40-latki Teraz jesteњmy zalotnymi, peіnymi wdziкku 20-latkami... Teraz niepewnymi 16-latkami... Teraz czupurnymi, rozbrykanymi іO-latkami... Teraz ciekawymi wszystkiego 2-latkami... Teraz rozkosznymi 3-miesiкcznymi dzidziusiami..."

Uczestnicy dostosowuj№ ruch do opowieњci, wyprуbowuj№c rуїne moїliwoњci ekspresji. Dzielenie siк w krкgu wraїeniami.

8. Жwiczenie „Zamraїanie i rozmraїanie". Wszyscy uczestnicy poruszaj№ siк po sali w rytm muzyki, prowadz№cy „zamraїa" ich lub „rozmraїa", opowiadaj№c historiк: „Dziњ rano wкdrujemy po њwiecie... Przyjrzyjcie siк dokіadnie, nagle wpadamy w krк lodow№ — kaїdy czuje, jak mroџne s№ opary ogarniaj№ce jego gіowк; najpierw sztywnieje skуra, lуd dociera poprzez czoіo do oczu, ktуre nieruchomiej№ — teraz sztywnieje mi kark, nie mogк juї ruszyж gіow№; sztywniej№ mi barki, ramiona, jeszcze poruszaj№ siк moje rкce — teraz juї nie, juї sztywniej№ od lodu, kaїdy palec jest nieruchomy; sztywnieje moja pierњ, mуj oddech jest coraz sіabszy i wolniejszy; mуj brzuch jest twardy jak kamieс, sztywne s№ moje plecy, a teraz zamarzіa moja miednica, kaїdy krok staje siк nieznoњn№ mкk№, lуd schodzi coraz niїej, juї dopadі moich nуg, palcуw stуp, przymarzіam do ziemi, caіa jestem soplem lodu, їaden ruch nie jest juї moїliwy, jestem sztywna i ciкїka". Nastкpnie prowadz№cy opowiada historyjkк o rozmraїaniu, rozpoczynaj№c od palcуw u stуp. Podzielenie siк w krкgu wraїeniami.

9. Poїegnanie. -c«'; :••••• .-••• •• ,:-:.v^-'-;."r;; • ;-•..•..•..;•,.• ;..

ZAJКCIA VI. OBRAZ SIEBIE — KIM JESTEM? JAKA JESTEM?

Cele: zwiкkszenie samoњwiadomoњci — odkrywanie siebie, zwiкkszenie poczucia wіasnej wartoњci, okreњlenie wіasnej toїsamoњci, utoїsamienie z innymi ludџmi. , -

302

Mirosіawa Kisiel

Przebieg: ; « ;

1. Przywitanie.

2. Nie dokoсczone zdania: „Jestem ... (kim?)", „Jestem ... (jaka?)" Rozmowa w dwуjkach: „Co odkryіam na swуj temat?"

3. Жwiczenie „Wspуlne okreњlenia". Grupa w duїym, luџnym krкgu; kaїda osoba po kolei okreњla siebie i robi krok do przodu mуwi№c np. „Wszystkie osoby pracowite — krok do przodu". Жwiczenie koсczy siк, gdy їadna z osуb nie moїe juї zrobiж kroku do њrodka koіa. Kroki powinny byж maіe, aby жwiczenie trwaіo dіuїej.

4. Жwiczenie „Szukam przyjaciela". Kaїda osoba pisze ogіoszenie, w ktуrym reklamuje siebie jako przyjaciela (max. 25 sіуw). Ogіoszenie pisze w taki sposуb, aby byіo jasne, dlaczego wіaњnie j№, a nie kogoњ innego chciaіby ktoњ mieж za przyjaciela. Ogіoszenie wrzuca do kapelusza. Kaїda osoba po kolei wyci№ga jedno ogіoszenie i odczytuje je gіoњno; stara siк zgadn№ж, kto je napisaі. Objaњnia, co jej pomogіo odgadn№ж autora. Na zakoсczenie rundka, w ktуrej uczestniczki maj№ dokoсczyж zdanie „Zauwaїyіam ...".

5. Жwiczenie „Roboty i Gumoludki" (podkіad muzyczny). Kaїdy wybiera sobie rolк — „Robota" lub „Gumoludka"; kiedy rozlegnie siк muzyka, kaїdy zaczyna taniec charakterystyczny dla swojej roli. Po przerwaniu muzyki nastкpuje bіyskawiczna zamiana rуl, a tym samym ruchu.

6. Жwiczenie „Ja jako zwierzк". Kaїdy rysuje siebie jako zwierzк, podpisuje rysunek imieniem. Omуwienie kaїdego rysunku przez grupк — podanie mocnych i sіabych stron tego zwierzкcia.

7. Жwiczenie „Roboty i Gumoludki" (druga wersja). Dzielimy salк kred№ na dwie czкњci: kraj Robotуw i kraj Gumoludkуw. Wszyscy poruszaj№ siк w takt muzyki w sposуb charakterystyczny dla danego kraju. Z chwil№ przekroczenia granicy nastкpuje zmiana ruchu. Kaїda osoba swobodnie wybiera kraj, w ktуrym chce siк znajdowaж.

8. Жwiczenie „Metafory". Uczestnicy znajduj№ w pomieszczeniu przedmiot, rekwizyt, z ktуrym w jakiњ sposуb mog№ siк utoїsamiж lub ktуry w jakiњ sposуb do nich pasuje, jest im najbliїszy. Kolejno mуwi№, co sobie wybrali.

W rundce kaїdy mуwi jako wybrany przedmiot (np. „Ja kaloryfer..." albo „Ja krzesіo..."), koсcz№c zdania „Ja kaloryfer jestem..." (jaki?), „Ja kaloryfer czujк (co?)", „Ja kaloryfer potrzebujк (czego?)". ,.....,,,

9. Poїegnanie.

ZAJКCIA VII. AKCEPTACJA SIEBIE

Cele: zwiкkszenie samoњwiadomoњci, uzyskanie њwiadomoњci swoich zasobуw, zwiкkszenie samoakceptacji, nauka tworzenia afirmacji, uczenie siк relaksu i wizualizacji.

Przebieg zaj к ж : ,

1. Przywitanie.

2. Kaїdy po kolei pokazuje pantomim№ scenkк „Co robiк najlepiej".

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуhizaleїnionych

303

3. Co posiadam. Kaїdy sporz№dza 3 listy:

— moje osi№gniкcia: wypisujк wszystko, co w їyciu osi№gnкіam, co udaіo mi siк zdobyж, zaіatwiж (np. w V klasie byіam najlepsza w skoku w dal),

— moje umiejкtnoњci: wypisujк wszystko, co umiem, co potrafiк,

— moje zasoby: wypisujк mocne strony umysіu i ciaіa.

Omуwienie na forum. «* • <

4. Жwiczenie „Moja mocna cecha". Kaїdy po kolei przedstawia ruchem swoj№ jedn№ mocn№ cechк — grupa powtarza ruch.

5. „Moje wspaniaіe ciaіo". Kaїdy pisze hymn pochwalny na czeњж zalet caіego swojego ciaіa lub jego czкњci (z podkіadem muzycznym). Kaїdy prezentuje swуj hymn (recytuje).

6. Wzbogacanie siebie. Kaїdy pisze, jakimi umiejкtnoњciami i wartoњciami chciaіby wzbogaciж siebie. Omуwienie na forum i wyraїenie afirmacji dla jednej wybranej wartoњci, o ktуr№ chciaіby siebie wzbogaciж.

7. Relaks, wizualizacja, taniec. Podczas taсca przywoіywanie w myњlach wybranej afirmacji.

8. Poїegnanie. ; : :

ZAJКCIA VIII. POZYTYWNE MYЊLENIE

Cele: zmiana sposobu myњlenia, nauka relaksu autogennego, nauka czerpania informacji z dyskusji, doњwiadczenie wpіywu pozytywnego myњlenia na poprawк samopoczucia.

Przebieg zaj кж :

1. Przywitanie.

2. Жwiczenie „Pesymiњci i Optymiњci". Uczestnicy przez losowanie dziel№ siк na 2 grupy tworz№ce czіonkуw „Klubu Optymistуw" i „Klubu Pesymistуw". Obie grupy maja nastкpuj№ce zadania:

— stworzyж w dwуch przeciwlegіych koсcach sali swoje kluby i ich regulaminy,

— wypisaж na arkuszu papieru 5 zdaс wyraїaj№cych myњli typowe dla czіonkуw swojego klubu,

— przygotowaж i zaprezentowaж scenkк z їycia klubu.

3. Mikrowykіad „O wpіywie myњlenia na powstawanie reakcji emocjonalnych":

— zdarzenie (a), —

— myњlenie (b),

— reakcja emocjonalna (c),

— korekcja myњlenia (interpretacja pozytywna),

— poprawa samopoczucia.

4. Uczestnicy w parach zamieniaj№ treњж myњlenia negatywnego na pozytywne — w reakcji na negatywne zdarzenia. Zdarzenie: Jola upuszcza szklankк na podіogк. Myњli: ale jestem niezdara.

304

Mirosіawa Kisiel

Reakcja emocjonalna: przygnкbienie. • •••-,

Zdarzenie: znajoma nie przyszіa na umуwione spotkanie. Myњli: nie zaleїy jej na mnie. Reakcja emocjonalna: poczucie zlekcewaїenia.

Zdarzenie: ojciec czyta gazetк, bawi№ce siк dziecko uderza go piіk№ w gіowк.

Myњli: jest zіoњliwe, zrobiіo to specjalnie. • <.i •

Reakcja emocjonalna: zіoњж.

Przeczytanie i porуwnanie na forum treњci pozytywnego myњlenia.

5. Kaїdy przypomina sobie sytuacjк z wіasnego їycia, zakoсczon№ przykr№ reakcj№ emocjonaln№ wedіug schematu a-b-c. Nastкpnie zmienia myњlenie na pozytywne. Omуwienie w trуjkach.

6. Tworzenie interpretacji pozytywnych i negatywnych. Uczestnicy podzieleni na 2 grupy wymyњlaj№ i zapisuj№ interpretacje pozytywne i negatywne do podanych przykіadуw dwуch zdarzeс. Zwyciкїa grupa, ktуra w czasie 10 minut wypisaіa wiкcej interpretacji.

Zdarzenie l — Jacek byі niedaleko od przystanku, gdy nadjechaі autobus. Jacek pobiegі w jego kierunku, gdy byі juї blisko, drzwi zostaіy zamkniкte i autobus odjechaі. Dlaczego kierowca nie poczekaі na Jacka?

Zdarzenie 2 — Ewa robiіa w sklepie zakupy za 2,50 zі. Daіa sprzedawcy 10 zі. W domu przeliczyіa resztк, okazaіo siк, їe ma 6 zі. Dlaczego sprzedawca wydaі jej џle resztк? Odczytanie interpretacji w grupie.

Dyskusja: — ktуre interpretacje tworzyіaњ іatwiej: pozytywne czy negatywne?

7. Relaks z wizualizacj№ pozytywnego myњlenia o sobie.

8. Poїegnanie.

ZAJКCIA IX. POZBYWANIE SIК SZKODLIWYCH PRZEKONAС

Cele: wzrost samoњwiadomoњci, zmiana sposobu myњlenia i wartoњciowania wіasnych przekonaс, korygowanie swoich przekonaс. P r z e b i e g z a j к ж :

1. Przywitanie.

2. Жwiczenie „Cieс" (podkіad muzyczny). Przy skocznej muzyce jedna osoba naњladuje taniec drugiej, pod№їaj№c za ni№ jak cieс. Przy zatrzymaniu muzyki nastкpuje zmiana rуl.

Omуwienie: Jak siк czuіaњ, gdy naњladowaіaњ? Jak siк czuіaњ, gdy tworzyіaњ ruchy?

3. Mikrowykіad na temat przekonaс. Kaїdy czіowiek ma pewien zestaw pewnikуw, przekonaс, tez, ktуrymi automatycznie posіuguje siк w їyciu. Czкњж tych przekonaс wypracowujemy w ci№gu їycia, wyci№gaj№c wnioski z przeїytych doњwiadczeс. Czкњж otrzymujemy od otoczenia w formie „gotowcуw". S№ to przekazy od rodzicуw, od spoіecznoњci, w ktуrej їyjemy. Maj№ nam one uіatwiж їycie i zaoszczкdziж doњwiadczeс oraz bolesnych odkryж.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych 305

I jest to poїyteczne. Jednak czкsto tak siк zdarza, їe to, co byіo sіuszne dla jednej osoby, dla innej moїe byж nieprzydatne b№dџ szkodliwe. Zmieniaj№ siк warunki, w ktуrych їyjemy, kaїdy z nas jest inny, mamy teї rуїne potrzeby, ktуre ulegaj№ zmianie w czasie naszego rozwoju. Aby przekonania, ktуrymi siк posіugujemy, byіy przydatne i nie szkodziіy nam, naleїy je korygowaж, uaktualniaж. Po czym moїna poznaж, їe jakieњ przekonanie nam nie sіuїy? Np. po tym, їe posіuguj№c siк nim przeїywamy przykre uczucia (frustracje, lкk, poczucie winy, wstyd), mamy trudnoњci w relacjach z ludџmi, ponosimy straty, jesteњmy niezadowoleni ze swoich dziaіaс — ogуlnie mуwi№c, nie daj№ nam szczкњcia.

Nieraz uњwiadamiamy sobie, їe jakieњ przekonanie nam nie sіuїy, jest faіszywe, jednak nie moїemy siк go pozbyж, jest jakby do nas przyklejone — dziaіa jak rzucony na nas czar. Dzieje siк tak wtedy, gdy autorami przekonaс s№ lub byli ludzie szczegуlnie dla nas waїni: rodzice, nauczyciele i inne autorytety.

4. Жwiczenie. Kaїdy pisze na kartce przekonania, ktуrymi siк posіuguje w їyciu, a ktуre mu szkodz№, frustruj№, ograniczaj№. Na drugiej kartce zastкpuje te przekonania nowymi, skorygowanymi i uaktualnionymi. Omуwienie.

5. Odczytywanie przekonaс.

Zapalenie ogniska (њwiece, kadzideіka, zimne ognie).

Uіoїenie hymnu (odzewu), np. spakujmy stare, idzie nowe.

Kaїda osoba odczytuje z kartki swoje stare przekonania, ktуrych chce siк pozbyж. Po kaїdym przekonaniu grupa skanduje hymn i kartka zostaje spalona, czytaj№ca osoba jest okadzana. Nastкpnie kaїda osoba odczytuje nowe przekonania, grupa skanduje „Tak ma byж". Wspуlny taniec przy ognisku (podkіad muzyczny).

6. Zadanie domowe: Kaїdy idzie rano na spacer i znajduje amulet (kamyk, piуrko, listek), ktуry bкdzie mu przypominaі o wprowadzeniu do myњlenia nowych przekonaс.

7. Poїegnanie.

ZAJКCIA X. RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Cele: nauka relaksu metod№ Jacobsona, ukazanie uczestnikom rуїnorodnych metod radzenia sobie ze stresem, nabywanie umiejкtnoњci rozpoznawania i okreњlania swojego poziomu napiкcia.

Przebieg zajкж:

1. Przywitanie.

2. Rundka — dokoсczenie zdania „Stres to..."

3. Gromadzenie opinii i pomysіуw na temat radzenia so';ie ze stresem. Kaїdy z uczestnikуw zapisuje na oddzielnych kartkach 5 sposobуw radzenia sobie ze stresem. Grupa wspуlnie z prowadz№cym grupuje pomysіy w zbiory podobnych zachowaс. Podsumowanie. ; < i .

4. Жwiczenie „Grek Zorba". Uczestnicy staj№ w kole, obejmuj№ siк jak do taсca „Grek Zorba". Odliczaj№ do trzech. Osoby z numerem 2, zawieszone na s№siadach (nr l i 3) machaj№-przed sob№ nogami w gуrze. Odci№gaj№ nogi do tyіu, tak jakby chcieli odejњж. Жwiczenie jest powtarzane tak dіugo, aї kaїda z osуb bкdzie miaіa okazjк je wykonaж.

5. Жwiczenie „Maszyna przyszіoњci — Likwidator stresu". Uczestnicy, podzieleni na dwie grupy, buduj№ z siebie maszynк „Likwidator stresu" (z wykorzystaniem ruchu i gіosu) i prezentuj№ swoje wynalazki.

6. Жwiczenie „Podziкkowanie za wstrкtny prezent". Uczestnicy spaceruj№ po sali, kaїdy dziкkuje spotkanej osobie za otrzymany prezent, wiedz№c, їe jest on- bublem, kiczem, czymњ, czego ta druga osoba pozbyіa siк.

7. Жwiczenie „Kіуtnie liczbami". Uczestnicy w dwуjkach kіуc№ siк, uїywaj№c jedynie liczb. Mуwi№ w ten sposуb drugiej osobie o swojej zіoњci i dezaprobacie.

8. Жwiczenie „Okreњlanie poziomu". Uczestnicy zamykaj№ oczy i podnosz№ rкkк na wysokoњж, ktуra obrazuje poziom ich napiкcia. Gdy go okreњl№, otwieraj№ oczy i porуwnuj№ poziom podniesienia r№k u wszystkich osуb. Potem w ten sam sposуb okreњlaj№ poziom niepokoju, nastкpnie poziom zіoњci.

9. Rundka — dokoсczyж zdanie „Zauwaїyіem, їe ...".

10. Zabawa na їyczenie. Grupa wybiera zabawк, ktуra pomogіaby jej uczestnikom zmniejszyж napiкcie.

11. Relaks metod№ Jacobsona — nauka rozpoznawania napiкcia w miкњniach i ich rozluџniania.

12. Poїegnanie.

ZAJКCIA XI. HUMOR i ZABAWA

Cele: uczenie siк umiejкtnoњci wspуlnej zabawy, uczenie siк wspуіpracy i zdrowej rywalizacji. Przebieg zaj кж:

1. Przywitanie.

2. Жwiczenie „Krainy Czerwonych i Niebieskich". Grupa drog№ losowania dzieli siк na dwa zespoіy.

Wprowadzenie: prowadz№cy opowiada o dwуch krainach rywalizuj№cych ze sob№: Czerwonych i Niebieskich, ktуrzy chcieli siк poі№czyж. Kaїda strona chce, aby uwzglкdniono jej koncepcjк poі№czonego paсstwa. Czerwoni chc№, aby przewaїaіo czerwone; Niebiescy chc№, aby przewaїaіo niebieskie. Przedstawiciel krainy Rуїnokolorowych (prowadz№cy), do ktуrego zwrуcili siк o radк, zarz№dziі igrzyska, podczas ktуrych bкd№ mieli okazjк przekonaж przeciwnikуw o wyїszoњci swojego koloru.

Przybyіe na igrzyska dwa zespoіy buduj№ swoje namioty w przeciwlegіych koсcach sali, wywieszaj№ flagк i przystrajaj№ siebie w odpowiednie barwy (uїywaj№c gazet, tektury i bibuіy w odpowiednich kolorach).

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

307

Nastкpuje defilada mieszkaсcуw krain przy muzyce. Rozpoczкcie konkurencji. Po kaїdej prezentacji zadania kaїdy czіonek druїyny przeciwnej przyznaje prezentuj№cemu zespoіowi punkty od l do 5. Zapisuj№ punkty na kr№їku i przekazuj№ skarbnikowi druїyny przeciwnej.

Prezentacja poszczegуlnych konkurencji:

— zespoіy ukіadaj№ hymny swoich krain i prezentuj№ je,

— zespoіy prezentuj№ pantomimicznіe po trzy zawody, ktуre zwi№zane s№ z kolorem ich krain,

— wyњcigi rydwanуw: koс + woџnica + reszta osуb w rydwanie utworzonym z koca biegn№ do mety,

— konkurs dziwnych krokуw — jedna osoba z zespoіu pokazuje dziwne kroki, a reszta powtarza,

— wykonanie zespoіowe jakiejњ znanej piosenki z choreografi№.

Zespoіy zliczaj№ swoje punkty i uїywaj№ ich jako argumentуw w przetargu, pisz№ listy negocjacyjne z propozycjami warunkуw utworzenia wspуlnego paсstwa. Odczytuj№ listy i prowadz№ negocjacje, ustalaj№c wspуlne warunki.

3. Жwiczenie „Na krze" (integruj№ce). Uczestnicy taсcz№ razem lub osobno. Gdy milknie muzyka, wskakuj№ na krк (arkusz papieru). Podczas taсca prowadz№cy ucina kawaіki papieru z kaїdej strony arkusza, przez co zmniejsza powierzchniк kry, a uczestnicy musz№ zmieњciж siк na ci№gle zmniejszaj№cym siк papierze.

4. Taniec integruj№cy — koіysanka.

5. Poїegnanie.

ZAJКCIA XII. RADZENIE SOBIE z PROBLEMEM

Cele: uczenie siк rуїnych sposobуw radzenia sobie z problemem, uczenie siк korzystania z pomocy innych. Przebieg zajкж: ,

1. Przywitanie.

2. Жwiczenie. Szukanie w sobie zasobуw do pokonania trudnoњci. Grupa staje w duїym krкgu, kaїdy wyobraїa sobie dziaіanie, ktуre sprawia mu trudnoњci, oraz to, co jest mu potrzebne, aby te trudnoњci pokonaж. Kіadк trudnoњci na podіodze (gest kіadzenia), odchodzк duїy krok do tyіu i zamykam oczy.

Prowadz№cy przekazuje instrukcjк: przypomnij sobie sytuacje, gdy korzystaіaњ z tego, czego Ci teraz potrzeba, miaіaњ to i byіaњ zadowolona, byіo to przyjemne (np. byіo to жwiczenie fizyczne — miaіaњ energiк, odwagк, spokуj, dystans). Wykonuj ciaіem to zajкcie, ktуre sprawiіo ci przyjemnoњж, poczuj to w sobie, uruchom jak najwiкcej zmysіуw: co czuіaњ w ciele, co widziaіaњ, co sіyszaіaњ, jakie to byіo w dotyku, smaku, w zapachu. Co czuіaњ? Pob№dџ z tym. Poruszaj ciaіem w taki sposуb, ktуry sprawiaі Ci przyjemnoњж. Teraz wracamy do Twojej trudnoњci, robimy krok do przodu. Popatrz na ni№ i poruszaj ciaіem tak jak przed chwil№. Przywoіaj wraїenia zmysіowe i uczuciowe. Omуwienie w parach wraїeс z tego жwiczenia. Jak teraz widzк swoje trudnoњci?

308

Mirosіawa Kisiel

3. Жwiczenie „Wysoka њciana". Uczestnicy stoj№ w szeregu przed wysok№, wyobraїon№ przez siebie њcian№. Kaїdy pantomim№ pokazuje sposуb przedostania siк na drug№ stronк. Kaїdy w krкgu dzieli siк swoimi spostrzeїeniami i wraїeniami — jak radzi sobie z napotkan№ trudnoњci№.

4. Жwiczenie „Poїyteczny problem". Kaїda osoba w krкgu mуwi o jakimњ swoim problemie i symbolicznie rzuca go na њrodek „na poїarcie". Pozostaіe osoby staraj№ siк znaleџж w ukazanej sytuacji coњ poїytecznego lub њmiesznego.

5. Жwiczenie „Rуїne perspektywy". Uczestnicy stoj№ w pewnej odlegіoњci od siebie, kaїdy wyobraїa sobie jakiњ swуj problem w postaci jakiegoњ przedmiotu. Wyobraїa sobie jego wielkoњж, ksztaіt, kolor, moїe wydaje jakieњ dџwiкki. Ustawia swуj problem przed sob№. Zastanawia siк, co czuje. Podchodzi do problemu i bada go z pozycji maіego dziecka, dotykaj№c, uderzaj№c, liї№c i gіaszcz№c. Potem ogl№da go z innej strony z pozycji starszej, dojrzaіej osoby, ktуra wiele doњwiadczyіa w їyciu i nic nie jest w stanie jej zdziwiж. Jeszcze z innej strony ogl№da swуj problem przez dziurkк od klucza. Potem oddala siк od niego i ogl№da go z daleka (z samolotu, z ksiкїyca). Rundka — dzielenie siк wraїeniami.

6. Жwiczenie. „Przyjemnoњж na їyczenie" — grupa podaje propozycje („burza mуzgуw") i realizuje jedn№ wybran№ przyjemnoњж.

7. Poїegnanie. 2 • .

ZAJКCIA XIII. DBANIE o SIEBIE SAMEGO

Cele: uczenie siк sposobуw dbania o siebie, uczenie siк sprawiania sobie przyjemnoњci.

Przebieg zajкж:

1. Przywitanie.

2. „Burza mуzgуw": „Po czym poznajemy, їe ludzie dbaj№ o siebie samych?". Na tablicy wypisujemy zachowania њwiadcz№ce o dbaniu o siebie. Kaїdy uczestnik tworzy wіasn№ listк zachowaс pod tytuіem: „Ja dbam o siebie, gdy..." Rozmowa w parach. „Co odkryіam?" „Jak siк z tym czujк?" „Co chciaіabym zmieniж?" Kaїdy w parze planuje, w jaki sposуb chce zadbaж o siebie w najbliїszym tygodniu. Sporz№dza pisemnie dokіadny plan (co, kiedy, z kim, w jaki sposуb) i konsultuje z partnerem jego realnoњж.

3. Masaї grupowy. Uczestnicy siedz№ jeden za drugim masuj№c sobie wzajemnie plecy, zgodnie z podanym hasіem (rozpoczyna prowadz№cy): „Id№ konie, potem sіonie, potem panie na wysokich szpilkach z gryz№cymi pieskami, pіynie rzeka, pada deszczyk, potem dreszczyk..."

4. Жwiczenie „Pantomimiczny gіuchy telefon". Jedna z osуb z grupy (wybrana przez losowanie) przygotowuje scenkк pantomimiczn№ „Mуj ulubiony sposуb dbania o siebie". Reszta grupy jest za drzwiami. Druga osoba wchodzi do sali i ogl№da scenkк. Potem pokazuje j№ trzeciej osobie. Wchodzi czwarta osoba, ktуra ogl№da scenkк powtуrzon№ przez osobк trzeci№. Pokazuje

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

309

j№ nastкpnej itd. Osoby, ktуre przedstawiіy scenkк, zostaj№ w sali. Po przedstawieniu scenki przez ostatni№ osobк, jeszcze raz przedstawia j№ autor (pierwsza osoba). Wszyscy dziel№ siк wraїeniami.

5. Жwiczenie „Rozkwitanie". Жwiczenie w dwуjkach: jedna osoba jest p№czkiem kwiatu, druga porannym promykiem sіoсca. P№czek przykuca lub leїy skulony niczym kікbek. Partner — „promyk sіoсca" zaczyna bardzo ostroїnie i powolutku otwieraж rкkami p№czek, aї ten, rozwiniкty w kwiat, leїy na ziemi, rozkoszuj№c siк swobod№ i przestrzeni№. Opowiedzenie o swoich wraїeniach i zamiana rуl.

6. Wspуlne wykonanie piosenki „Jestem muzykantem". Prowadz№cy њpiewa kolejne czкњci piosenki, grupa powtarza pokazuj№c grк na kolejnych instrumentach.

7. Zabawa lub taniec na їyczenie grupy.

8. Poїegnanie.

ZAJКCIA XIV. BҐDЏ TWУRCZY s

Cele: pobudzenie ciekawoњci twуrczej, uruchomienie moїliwoњci twуrczych, rozwуj zainteresowaс, rozwуj dziaіania zespoіowego. Przebieg zajкж:

1. Przywitanie.

2. Жwiczenie „Co mnie dziwi?". Kaїdy z uczestnikуw notuje sprawy, zjawiska, ktуre go dziwi№, koсcz№c zdanie: „Dlaczego...". Omуwienie wraїeс w krкgu.

3. Жwiczenie „Strojenie min". Uczestnicy w krкgu robi№ najbardziej gіupie miny: wszyscy razem, kaїdy po kolei pokazuje najdziwniejsz№ minк, reszta powtarza.

4. Жwiczenie „Zachwyt". Uczestnicy, podzieleni na trzy grupy, wypisuj№ przymiotniki opisuj№ce piкkno trzech wybranych przez siebie zjawisk. Odczytanie w krкgu.

5. Жwiczenie „Melodia imion". Uczestnicy w trzech grupach maj№ za zadanie przedstawiж w formie wokalno-wizualnej jedno imiк kogoњ spoњrуd siebie, przy czym dџwiкk sylab lub rytm liter imienia, czy teї jego treњж maj№ byж wyraїone w formie scenicznej. Po kilku prуbach nastкpuj№ prezentacje.

6. Жwiczenie „Kіamliwy wiersz". Kaїdy uczestnik ukіada wiersz z kіamstwem w kaїdej linijce. Potem nastкpuje odczytanie wierszy na zaimprowizowanym wieczorze poezji.

7. Жwiczenie „Scenariusz grupowy". Uczestnicy w dwуch grupach pisz№ scenariusz do utworu muzycznego. Kaїdy z uczestnikуw pisze na przemian tylko po jednym zdaniu, staraj№c siк utworzyж sensown№, spуjn№ caіoњж. Odczytanie scenariuszy.

8. Жwiczenie „Wspуlny taniec w krкgu". Grupa tworzy kroki i figury do taсca zespoіowego, do piosenki „Cyganeria" A. German. Kaїdy proponuje jakiњ krok. Po kilku prуbach nastкpuje wykonanie.

•

310

Mirosіawa Kisiel

9. Relaks z wizualizacj№. „Wyobraџ sobie, їe jesteњ w ogrodzie. Jest ciepіy, sіoneczny dzieс. Wkoіo zielona trawa, krzewy, rуїnokolorowe kwiaty... Poczuj ciepіo sіoсca, wdychaj aromat dnia, sіuchaj odgіosуw lata... Teraz do ogrodu wchodzi zaproszona przez ciebie ulubiona osoba z ulubionej przez ciebie dziedziny twуrczoњci. Kto to jest, jak wygl№da? Zaproњ tк osobк, aby usiadіa z tob№ w wygodnym miejscu. Porozmawiaj z ni№. Poproњ, aby pomogіa zrobiж ci to, co zawsze chciaіaњ robiж, o czym marzyіaњ. Zapamiкtaj wszystko, co do ciebie mуwi, jakich udziela ci wskazуwek. Teraz robisz to, o czym zawsze marzyіaњ, a ta osoba chwali ciк, dodaje otuchy; jest ekspertem w tej dziedzinie i podoba jej siк twoje dziaіanie. ... Poczuj radoњж tworzenia ... Przyjrzyj siк dokіadnie efektowi swojej pracy, zwrуж uwagк na szczegуіy. Zatrzymaj uwagк na tym, co jest miіe, przyjemne, z czym czujesz siк dobrze". Omуwienie w krкgu.

10. Poїegnanie.

ZAJКCIA XV. BYCIE KOBIETҐ

Cele: doњwiadczenie czerpania energii z faktu identyfikacji z wіasn№ pіci№, uczenie siк wspуіpracy, rozwуj dziaіania zespoіowego. Przebiegzajкж:

1. Przywitanie.

2. „Burza mуzgуw": grupa zbiera i spisuje rуїne tezy na temat „Byж kobiet№". Grupa wybiera jedn№ kontrowersyjn№ tezк do dyskusji. Uczestnicy wypowiadaj№ siк „za" lub „przeciw" tej tezie. Wszyscy szukaj№ argumentуw „za" i „przeciw" i spisuj№ je w dwуch kolumnach. Rundka: uczestnicy koсcz№ zdanie „Odkryіam, їe ...".

3. Жwiczenie „Pn№cza bluszczu". Wszyscy przykucaj№ na podіodze. Prowadz№cy podaje instrukcjк: „Jesteњcie malutkimi pn№czami bluszczu. Kaїde z pn№czy pragnie urosn№ж, peіzaj№c i splataj№c siк z innymi. Kaїdy zaczyna — prowadzony swoimi palcami u r№k — rosn№ж, najpierw dookoіa, wspinaj№c siк na innych, potem — bardzo powoli, coraz to wyїej — splataj№ siк takїe rкce, ramiona, grupa roњnie wspуlnie. Bluszcz przestaje rosn№ж, kiedy wszyscy maj№ otwarte oczy".

4. Жwiczenie „Sіynne kobiety". Uczestnicy, podzieleni na dwie grupy, wypisuj№ imiona lub nazwiska znanych sobie sіynnych kobiet na przestrzeni wiekуw. Odczytuj№ je w grupie. Kaїda z osуb wybiera sobie jak№њ sіynn№ postaж i naњladuje j№ (werbalnie i gestem). Wybiera siк na bankiet, tam spotykaj№c siк z goњжmi, stara siк odgadn№ж, z kim rozmawia. Gdy zgadnie — zapisuje imiк odgadniкtej osoby na karteczce i podaje jej. Na koniec bankietu wszyscy zliczaj№ swoje karteczki i dziel№ siк wraїeniami.

5. Жwiczenie „Powierzam tobie swoj№ gіowк". Osoba A kіadzie siк na kocu i rozluџnia. Mуwi: „Powierzam tobie moj№ gіowк". Osoba B siedzi z tyіu i pomaga jej rozluџniж gіowк i kark, unosi lekko gіowк, gіaszcze, masuje skуrк na gіowie i karku.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

311

6. Жwiczenie „Godzina szczeroњci". Grupa siedzi w krкgu, jedna osoba siada na wyeksponowanym miejscu. Wszyscy zadaj№ jej dowolne pytania. Umowa jest taka, їe moїna albo odpowiadaж szczerze, albo nie odpowiadaж w ogуle. Po wyczerpaniu pytaс, na eksponowane miejsce siadaj№ kolejne osoby.

7. Zabawa lub taniec na їyczenie grupy.

8. Poїegnanie.

ZAJКCIA XVI. ZAKOСCZENIE ZAJКЖ z GRUPҐ

Cele: podsumowanie pracy grupy, zaplanowanie wykorzystania uzyskanych umiejкtnoњci, serdeczne rozstanie z grup№. Przebiegzajкж:

1. Przywitanie.

2. Rundka. Uczestnicy w rundce koсcz№ kolejne zdania: Podobaіo mi siк...

Byіo mi trudno... Dowiedziaіam siк... Nauczyіam siк... Zamierzam wykorzystaж... Myњlк, їe nasza grupa...

3. Жwiczenie „Nie dokoсczone zdania". Kaїdy koсczy zdanie „Najbardziej podobaіa mi siк zabawa ...". Zapisujemy na tablicy wszystkie zabawy, grupa ustala ich hierarchiк od l do 10. Kolejno wykorzystujemy je na tych zajкciach jako zabawy na їyczenie.

4. Zabawa na їyczenie.

5. Podsumowanie zdobytych umiejкtnoњci i zaplanowanie ich wykorzystania. Uczestnicy wypeіniaj№ tabelк

Omуwienie tabeli w grupie.

6. Zabawa na їyczenie.

7. Pozytywne informacje zwrotne. Uczestnicy przyczepiaj№ sobie do plecуw kartki. Chodz№ po sali i pisz№ po jednym pozytywnym zdaniu na kaїdej kartce. Kaїdy w rundce odczytuje treњж swojej kartki. Dzielenie siк wraїeniami, i

8. Zabawa na їyczenie.

9. Poїegnanie. Kaїdy idzie do wybranego miejsca w sali i zamyka oczy, aby mуgі wyobraziж sobie, їe jest sam (okoіo 2 min). Nastкpnie wszyscy id№ w kole, trzymaj№c siк za rкce. W pewnym momencie przerywamy koіo

312

Mirosіawa Kisiel

i spiral№ prowadzimy grupк ku њrodkowi koіa. Koіo zamienia siк w coraz ciaњniejsz№ spiralк. Zatrzymujemy siк, gdy wszyscy s№ bardzo blisko siebie, prуbujemy odczuж, їe wszyscy jesteњmy jedn№ grup№ (okoіo 2 min). Spiralк rozwijamy, zmieniaj№c ponownie w koіo. Po raz ostatni patrzymy na siebie, kaїdy na kaїdego. Opuszczamy rкce i odwracamy siк tyіem do њrodka koіa — odchodzimy. ; -.:,-•.;

Przebieg zajкж

Pierwsze zajкcia poњwiкcone byіy sprawom organizacyjnym, zawi№zaniu grupy, ustaleniu norm i celуw. Najwaїniejsze normy, ktуre miaіy w grupie funkcjonowaж i ktуre uczestniczki same okreњliіy, to: bezpieczeсstwo, luz i swoboda, przeїywanie radoњci. Natomiast cele, ktуre grupa chciaіaby osi№gn№ж, zostaіy zdefiniowane nastкpuj№co:

— peіniejsze wyraїanie siebie ciaіem,

— osi№gniкcie harmonii ciaіa, psychiki i ducha,

— zwiкkszenie akceptacji siebie,

— nauczenie siк dbania o siebie,

— nauczenie siк radzenia sobie ze stresem.

Okazaіo siк, їe juї na pierwszych zajкciach, po mojej propozycji zabaw, grupa przyst№piіa do realizacji pierwszych celуw w atmosferze radoњci i swobody. Podczas zabawy polegaj№cej na dobieraniu siк zwierz№t w pary dorosіe kobiety przeistoczyіy siк w „rozbrykane" dzieci. Dwukrotnie zdecydowaіy o powtуrzeniu zabawy, chc№c poeksperymentowaж z udawaniem rуїnych zwierz№t. Znalazіy sposуb na przeїywanie radoњci i sprawiaіy wraїenie, jak gdyby chciaіy siк tym „nasyciж".

Przy nastкpnej zabawie, „Ludzie do ludzi", ktoњ rzuciі propozycjк, їe przydaіaby siк muzyka, a kolejne osoby zaczynaіy nuciж znane melodie. Zabawa przeksztaіciіa siк w taniec, partnerki poruszaіy siк rytmicznie, dotykaj№c siк — zgodnie z instrukcj№ — wywoіanymi przez prowadz№cego, okreњlonymi czкњciami ciaіa.

W zabawach tych nie braіam udziaіu, obserwowaіam grupк, czuіam siк poza grup№, zazdroњciіam im zabawy, a jednoczeњnie przyjmowaіam caі№ sytuacjк z niedowierzaniem. Byіyњmy Ja i One. Analizuj№c potem to, co siк staіo, zrozumiaіam, їe proponuj№c taki program grupie wydobyіam na zewn№trz osobiste pragnienia ekspresji i przeїywania spontanicznej radoњci, ale sama nie byіam w peіni gotowa, nie maj№c odwagi na zaspokojenie tej potrzeby. Kobiety akceptuj№c moje propozycje i wykorzystuj№c je sprawiіy, їe uzyskaіam dla siebie samej przyzwolenie i na wprowadzenie tego programu, i na osobisty w nim udziaі. Moїna powiedzieж, їe prezentowaіy zachowania, ktуrych oczekiwaіam. Od nastкpnych zajкж juї uczestniczyіam w zabawach, gdy tylko byіo to moїliwe, i ja teї kreowaіam nowe formy ekspresji.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych 313

Waїne jest tu wyjaњnienie, iї w chwili przyst№pienia do pracy z grup№ nie dysponowaіam jeszcze szczegуіowym scenariuszem wszystkich zajкж. Miaіam zaplanowane tematy wszystkich XVI spotkaс, cele i ogуln№ koncepcjк kaїdego z zajкж oraz przygotowane szczegуіowe scenariusze zajкж od I do IV; natomiast opracowania wymagaіy zajкcia od V do XVI.

Z duї№ uwag№ obserwowaіam na tych kilku pierwszych zajкciach reakcje grupy na proponowany przeze mnie program. Dokonaіam nastкpuj№cych spostrzeїeс:

— opracowane scenariusze byіy za krуtkie — pozostawaіa do wypeіnienia rezerwa czasu okoіo 30 do 40 minut,

— uczestniczki z chкci№ przyjmowaіy propozycje zabaw ruchowych przy muzyce oraz taniec,

— maіo atrakcyjne byіy dla grupy rundki po zakoсczeniu жwiczeс i zabaw, maj№ce na celu utrwalenie przeїytych doњwiadczeс (wypowiedzi byіy krуtkie i powierzchowne typu: „czujк siк њwietnie", „jestem odprкїona", „dobrze siк bawiк, o czym tu mуwiж"),

— uczestniczki oczekiwaіy ode mnie propozycji zabaw na wypeіnienie czasu (wchodziіy z іatwoњci№ w kaїd№ proponowan№ zabawк, natomiast wykazywaіy niewiele wіasnej inicjatywy).

Zdawaіam sobie sprawк, їe grupa sygnalizuje potrzebк zabawy, a z drugiej strony towarzyszyіo mi myњlenie, czy nie jest to ucieczka od powaїnych tematуw, i czy zabawa nie odwrуci uwagi od realizacji zaіoїonych celуw. Pomimo tych w№tpliwoњci, przy projektowaniu pozostaіych spotkaс uwzglкdniіam potrzeby grupy i wprowadziіam do scenariuszy zajкж wiкcej zabaw i taсcуw. Zaplanowaіam teї „zabawy na їyczenie", maj№ce na celu przejmowanie przez grupк odpowiedzialnoњci za czкњciowe zagospodarowywanie czasu oraz stanowi№ce pretekst do podejmowania przez zespуі decyzji. Tak wiкc wnioski z obserwacji pierwszych czterech zajкж miaіy wpіyw na ostateczny ksztaіt pozostaіych scenariuszy.

Scenariusz cyklu zajкж zostaі zrealizowany w caіoњci. Grupa z chкci№ przystкpowaіa do kolejnych жwiczeс i zabaw. Podczas zajкж zastanawiaіam siк, dlaczego uczestniczki przyjmuj№ bez zastrzeїeс kolejne moje oferty, nie protestuj№, nie wysuwaj№ wіasnych propozycji zmian w tematach b№dџ w жwiczeniach. Teraz myњlк, їe atrakcyjne жwiczenia i њciњle wypeіniony czas nie sprzyjaіy inicjatywie. Kobiety braіy odpowiedzialnoњж za przebieg zajкж w granicach wyznaczonych przez scenariusz. Natomiast wykazywaіy wiele pomysіowoњci w жwiczeniach wymagaj№cych twуrczego dziaіania.

Nie bкdк opisywaіa przebiegu poszczegуlnych spotkaс. Bardziej interesuj№ca wydaje mi siк koncentracja na fragmentach zajкж, ktуre okazaіy siк waїne dla osi№gniкcia celуw w grupie b№dџ na ktуre uczestniczki jakoњ szczegуlnie reagowaіy, co prowokowaіo mnie do zastanowienia siк i wyci№gniкcia wnioskуw. Gіуwnym elementem wszystkich zajкж byіa zabawa i tym tematem zajmк siк w oddzielnym rozdziale.

314

Mirosіawa Kisiel

Waїne w caіym scenariuszu okazaіy siк жwiczenia, w ktуrych kobiety miaіy moїliwoњж zaprezentowania siebie w grupie, mogіy pokonaж swoje zahamowania, aby pokazaж siebie w ruchu, wykazaж siк swoimi umiejкtnoњciami. Dziкki aprobacie pozostaіych osуb z grupy — publiczny aplauz, oklaski, zachwyt — uzyskiwaіy akceptacjк, pewnoњж siebie i wiarк we wіasne moїliwoњci. To powodowaіo, їe podejmowaіy siк chкtniej przeїycia nastкpnych, nowych doњwiadczeс i eksperymentowania w twуrczym dziaіaniu. Osi№gaj№c sukcesy, tym samym zwiкkszaіy poczucie wіasnej wartoњci. Жwiczeniami, ktуre w duїym stopniu im to umoїliwiіy, byіy miкdzy innymi: „Przejњcie gwiazdy" (zajкcia V, pkt 4), „Moje wspaniaіe ciaіo" (zajкcia VII, pkt 5), „Kіamliwy wiersz" (zajкcia XIV, pkt 6). Podczas dzielenia siк w krкgu wraїeniami kobiety mуwiіy, jak szczegуlnym dla nich przeїyciem byіo wcielanie siк w rolк „gwiazdy" i przejњcie wњrуd skanduj№cych „fanуw". Mуwiіy o swoim skrкpowaniu i zaїenowaniu, ale teї o dumie i radoњci z przezwyciкїenia tremy. Deklarowaіy chкж powtуrzenia po jakimњ czasie tego жwiczenia, co udaіo im siк zrealizowaж w zajкciach XII — wybraіy to жwiczenie jako „przyjemnoњж na їyczenie". Twierdziіy, їe przy „powtуrce" czuіy siк duїo swobodniej i pewniej, іatwiej weszіy w rolк, wykonywaіy wiкcej ruchуw ciaіem, nawi№zywaіy kontakt wzrokowy z „publicznoњci№".

W жwiczeniu „Moje wspaniaіe ciaіo" zaskoczyіa mnie propozycja jednej z uczestniczek, aby hymny pochwalne na czeњж swojego ciaіa wygіaszaж z podwyїszenia. Propozycja ta wyraџnie utrudniaіa wykonanie жwiczenia, ale grupie spodobaіa siк. Z cokoіu, zbudowanego z krzeseі, popіynкіy hymny chwal№ce zalety caіego ciaіa, jak teї poszczegуlnych jego czкњci: r№k, nуg, piersi, oczu. Kaїde wyst№pienie byіo obficie nagradzane oklaskami. Dla niektуrych kobiet byіo to pierwsze w їyciu doњwiadczenie publicznej pochwaіy swojego ciaіa, moїliwe do przeprowadzenia dziкki atmosferze aprobaty i uznania.

Podobn№ oprawк miaіa recytacja wіasnych wierszy na „wieczorze poetyckim". Kobiety podjкіy prуbк twуrczego dziaіania i z przejкciem zabraіy siк do pisania wierszy. Przed prezentacj№ mуwiіy o tremie, ale kaїda z uczestniczek przedstawiіa swуj wiersz. Znawca poezji byж moїe miaіby mnуstwo uwag, ale nam, sіuchaczkom, bardzo siк te wiersze podobaіy. Byіam wzruszona, poprosiіam uczestniczki o moїliwoњж zatrzymania ich wierszy. Mam ochotк przytoczyж tu jeden z nich:

Moje serce jest zimne

jak niebieskie piwonie

Nie chce mi siк myњleж o tobie

Kamieс westchn№і ......

Mуj gniew poruszyl drzewa ............

Dotknкіam twojej myњli

i niebo posmutniaіo

Odszedіeњ w nie speіnione pragnienia

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

315

Jednym z celуw, ktуry udaіo mi siк w grupie osi№gn№ж, byі rozwуj wspуіpracy i dziaіania zespoіowego. Sprzyjaіy temu жwiczenia proponuj№ce aktywnoњж wszystkich w danym zespole lub w caіej grupie. Obserwowaіam rozwуj tej umiejкtnoњci w grupie podczas kolejnych zajкж. Pocz№tkowo kobiety miaіy wyraџn№ trudnoњж w porozumiewaniu siк w zespole, wykazywaіy maіo inicjatywy, realizowaіy pierwsz№ propozycjк, jaka padіa w zespole. Na przykіad na drugich zajкciach, w trakcie zabawy „Rzeџby", њpieszyіy siк, nie dopracowywaіy szczegуіуw, a wspуln№ dla caіej grupy rzeџbк „Sіoсce" ukіadaіy chaotycznie i nie umiaіy siк porozumieж. W caіej tej zabawie trzy osoby byіy aktywne i wymyњlaіy sposoby ukіadania rzeџb, reszta osуb byіa bierna.

Na trzecich zajкciach, gdy zostaіa rezerwa czasu, zapytaіam uczestniczki, jak№ maj№ propozycjк jego wykorzystania. Padaіo duїo pomysіуw, ale grupa oczekiwaіa podjкcia decyzji ode mnie. Z tego wynikaіo, їe kobietom nie brakuje pomysіуw, tylko maj№ trudnoњci z podjкciem wspуіpracy. W trakcie kolejnych zajкж pojawiaіo siк coraz wiкcej elementуw wspуіdziaіania w grupie. Uczestniczki wiкcej czasu poњwiкcaіy na przygotowanie realizacji жwiczenia, negocjowaіy pomysіy. Oto жwiczenia, ktуre mog№ byж przykіadem bardzo dobrej wspуіpracy.

Tworz№c „Likwidatory stresu" w zajкciach X, kobiety wykazaіy duї№ pomysіowoњж. Ich „maszyny" falowaіy, gwizdaіy, њpiewaіy koіysankк, masowaіy itp. Kaїda z osуb miaіa swoj№ rolк, kaїda byіa waїna i wszystkie ze sob№ wspуіpracowaіy. W zabawie „Na krze" (zajкcia XI), w ktуrej caіa grupa miaіa za zadanie zmieњciж siк na coraz mniejszym kawaіku papieru, poњwiкciіy duїo czasu na opracowanie strategii. W rezultacie tworz№c skomplikowan№ piramidк, udaіo siк im wszystkim zmieњciж na maіym kawaіku papieru. Bardzo podobaіa im siк teї wspуіpraca kobiet podczas realizacji жwiczenia „Melodia imion" na zajкciach XIV. Na przykіad jeden z zespoіуw zademonstrowaі peіzaj№cego po podіodze „wкїa", ktуry wysyczaі imiк „E..e..e..wa..a..a..s..s.. s..s."

Opуr przed podjкciem tematu pojawiі siк w grupie przy zajкciach trzynastych, na temat „Dbanie o siebie sam№". Uczestniczki po usіyszeniu tematu stwierdziіy, їe wystarczaj№co dbaj№ o siebie. Podczas „burzy mуzgуw" — spisywanie zachowaс њwiadcz№cych o dbaniu o siebie — niechкtnie wymyњlaіy przykіady, a gdy juї je podaіy, byіy to zachowania wymagaj№ce energii, wysiіku i czasu, np. wyjazd na wczasy, uczestniczenie w terapii, codzienna gimnastyka itp. Nie rozumiaіam, co siк dzieje. Trzy zajкcia wczeњniej kobiety њwietnie pracowaіy przy temacie „Radzenie sobie ze stresem". Sporz№dziіy dіug№ listк sposobуw radzenia sobie, potem zadbaіy o napisanie tej listy na maszynie i powielenie jej, aby kaїda z uczestniczek mogіa tak№ listк mieж. Teraz zachowywaіy siк tak, jakby nie і№czyіy sposobуw radzenia sobie ze stresem z dbaniem o siebie. W pierwszej chwili pomyњlaіam, moїe dla nich te dwa tematy znacz№ to samo i moja oferta jest nieciekawa? Postanowiіam to sprawdziж. Zaproponowaіam grupie podzielenie siк wraїeniami. Okazaіo siк, їe samo hasіo „Dbanie o siebie" traktuj№ jako ofertк dodatkowej pracy, dodatkowego

316

Mirosіawa Kisiel

wysiіku, ktуry maj№ podj№ж dobrowolnie, a one i tak maj№ duїo zajкж, i st№d ich niechкж. Natomiast radzenie sobie ze stresem to zmierzanie siк z czymњ na zewn№trz. Jest to problem, ktуry pojawiі siк i ktуry trzeba rozwi№zaж, a wiкc kaїdy sposуb radzenia sobie z t№ przeszkod№ jest atrakcyjny. Obydwa tematy zostaіy przez grupк potraktowane zadaniowo, tylko w przypadku stresu kobiety miaіy motywacje do zajкcia siк tym tematem. Dalsza dyskusja potwierdziіa, їe ci№gle w nich tkwi silne przekonanie, iї їycie to obowi№zek, zbiуr problemуw do rozwi№zania. Nie ma w tym miejsca na jakieњ szczegуlne dbanie o siebie, przyjemnoњci. Ktуraњ z kobiet powiedziaіa, їe jeїeli dba o siebie, to po to, aby lepiej wygl№daж i byж akceptowan№ spoіecznie albo odpocz№ж i potem lepiej pracowaж. Natomiast dobrze wykonane obowi№zki s№ dla niej przyjemnoњci№.

Uznaіam to stwierdzenie za dobry punkt wyjњcia do poі№czenia znaczeс „obowi№zek" i „przyjemnoњж" i znalezienia miкdzy nimi takiego zawi№zku, ktуry stanowiіby dla nich motywacjк do dbania o siebie. Zaproponowaіam pogrupowanie obowi№zkуw, ktуre maj№ w їyciu, i zwrуcenie uwagi na przyjemnoњci, ktуre towarzysz№ realizacji tych obowi№zkуw. Tak wspуlnymi siіami powstaі schemat przedstawiony na stronie nastкpnej.

Po stworzeniu tego schematu uczestniczki chкtnie przyjкіy propozycjк wypisania zachowaс, ktуre mogіyby uczyniж przyjemniejszym wykonywanie zajкж w poszczegуlnych obszarach obowi№zkуw. W zachowaniach tych umieњciіy miкdzy innymi: sіuchanie muzyki podczas wykonywania prac domowych, wypicie herbaty w swoim ulubionym fotelu, k№piel w pianie, kupno іadnej bielizny, spacer z mam№ do parku podczas jej odwiedzin itp. Gdy juї kobiety wyczerpaіy pomysіy na to, jak zadbaж o siebie w czasie peіnienia obowi№zkуw, uznaіam, їe byж moїe іatwiej im bкdzie zaakceptowaж dbanie o siebie dla samej przyjemnoњci. Przypomniaіam im, їe czіowiek d№їy do przeїywania pozytywnych uczuж, a te zaleї№ od iloњci przyjemnych zajкж wykonywanych przez dan№ osobк. Im mniej robimy rzeczy przyjemnych, tym bardziej prawdopodobne, їe pojawi№ siк u nas takie uczucia jak nuda, poczucie osamotnienia, depresja.

Kobiety byіy bardzo zainteresowane przebiegiem zajкж. Odkryіy, їe tak naprawdк znaіy wiele sposobуw sprawienia sobie przyjemnoњci i stosowaіy te metody, ale przypadkowo. Miaіam wraїenie, jakby odkryіy narzкdzie, ktуrym od dawna siк posіugiwaіy, nie wiedz№c o tym, a teraz mogіy uїywaж go њwiadomie i czкњciej.

Zajкcia te i ich przebieg byіy dla mnie osobiњcie waїnym doњwiadczeniem terapeutycznym. Po raz kolejny przekonaіam siк, jak waїna jest perspektywa, z ktуrej ogl№damy i oceniamy pewne sprawy i їe warto jest tк perspektywк rozszerzaж. Uњwiadomiіam teї sobie, їe zaproponowane na tych zajкciach poі№czenie obowi№zkуw i przyjemnoњci jest dobr№ motywacj№ do wiкkszego dbania o siebie, co zamierzam wykorzystaж w terapii osуb wspуіuzaleїnionych. Mogк s№dziж, їe moje propozycje byіy trafne, gdyї scenariusz zostaі zrealizowany w caіoњci, grupa z chкci№ przystкpowaіa do kolejnych жwiczeс i zabaw.

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

317

ЇYCIE TO OBOWIҐZKI l PRZYJEMNOЊCI

l obszar obowi№zkуw

II obszar obowi№zkуw

DBANIE O WЈASNE ЇYCIE:

-Sen, -Jedzenie, - Zdrowie.

REZERWA CZASOWA:

- Obowi№zki?

- Pustka, nuda?

- Zwiкkszenie przyjemnoњci?

OPIEKA NAD INNYMI WYNIKAJҐCA Z ROLI:

- Matki,

- Їony,

- Cуrki,

- Siostry,

- Babci.

III obszar obowi№zkуw

IV obszar obowi№zkуw

DBANIE O SIEBIE:

- Zabiegi pielкgnacyjne

- Ubiуr

- Zdrowie

- Nauka, rozwуj wіasny

PRACA:

- Zarobkowa

- Domowa

| - Przyjemnoњci wynikaj№ce z peіnienia obowi№zkуw.

\ - Przyjemnoњci, ktуre moїemy dodatkowo zwiкkszyж w wyznaczonych obszarach, dbaj№c o siebie.

318

Mirosіawa Kisiel

Funkcja zabawy w socjoterapii grupy kobiet

Charakterystyczna dla przebiegu wszystkich zajкж byіa duїa gotowoњж uczestniczek do zabawy, chкtne przyjmowanie propozycji zabaw, a takїe „іatwoњж" wchodzenia w zabawy. Aby to wyraџniej przedstawiж, posіuїк siк metafor№ — miaіam wraїenie, jakby od maіej iskierki wybuchaі pіomieс. Sygnalizowaіy to ekspresj№ ciaіa oraz werbalnie — wielokrotnie mуwiіy, їe przyszіy na zajкcia grupowe, by odpocz№ж i pobawiж siк. Nie zauwaїyіam їadnego oporu, czasem nieњmiaіoњж i powњci№gliwoњж w ruchu, ktуry w miarк trwania nabieraі coraz wiкkszej dynamiki.

Pocz№tkowo kobiety byіy bardziej rozluџnione w zabawie zespoіowej, a potem odwaїyіy siк na kontakt z wіasnym ciaіem. Takie eksperymentowanie z ruchem i bawienie siк nim zobaczyіam wyraџnie juї na V spotkaniu w zabawie „Od dziadziusia do dzidziusia". Uczestniczki poruszaіy siк zgodnie z instrukcj№, ale ich ruchy byіy spontaniczne, np. „maj№c 3 lata" wchodziіy na krzesіa, њci№gaіy przedmioty na podіogк, byіy niezdarne; „maj№c roczek" — gaworzyіy, raczkowaіy, podgryzaіy nogi krzeseі, „w wieku 3 miesiкcy" graіy niemowlaki: leїaіy na plecach, fikaіy nogami, wkіadaіy palce do ust, krzyczaіy. Potem mуwiіy, їe zabawa sprawiіa im duї№ przyjemnoњж.

Czкsto padaіy propozycje taсca. Zdarzyіo siк, їe zapomniaіam przynieњж kasetк z muzyk№, wуwczas zaproponowaіy zabawк ze њpiewem — „Taсczymy la ba da ..." Domagaіy siк rytmicznych melodii. Na pocz№tku іatwiej im byіo taсczyж indywidualnie, w taсcu zespoіowym w kole pomagaіy sobie wybijaniem rytmu nogami lub oklaskami. Zaobserwowaіam, їe wykorzystywaіy kaїd№ okazjк, aby poњmiaж siк. Najbardziej rozbawione byіy w жwiczeniach, w ktуrych miaіy do wykonania zadanie zespoіowe, wymagaj№ce wykazania siк wіasn№ pomysіowoњci№. Takie rozbawienie miaіo swoj№ dynamikк i kaїdorazowo podobny przebieg. Rozpoczynaіo siк zazwyczaj od „іobuzerskiego" porozumienia w zespole — ktoњ powiedziaі coњ њmiesznego, pozostaіe osoby to podchwytywaіy. Od tej pory caіy zespуі wkіadaі duїo wysiіku, aby tк „iskrк" humoru podsycaж. Uczestniczki w ten sposуb rozpoczynaіy „grк", ktуra polegaіa na wymyњlaniu takich propozycji, ktуre byіyby њmieszne, i tworzeniu nastкpnych, jeszcze њmieszniejszych. Pojawiaіy siк coraz bardziej niekonwencjonalne pomysіy, ktуre wywoіywaіy duїo њmiechu.

Wydaje mi siк, їe њmiech dostarczaі energii, ktуra wyzwalaіa spontanicznoњж, uruchamiaіa fantazjк, inspirowaіa do nowych pomysіуw — rozbawienie rosіo. Spostrzegіam, їe w takich sytuacjach czіonkinie grupy њciњle wspуіpracowaіy ze sob№ i wykazywaіy duїo inwencji twуrczej. Okazj№ do zabawy staіy siк na przykіad zajкcia XI, podczas ktуrych tworzyіy krainy Czerwonych i Niebieskich. Otуї Niebieskim udaіo siк stworzyж warunki, o ktуrych piszк wyїej, i zespуі ten od pocz№tku жwiczenia њwietnie bawiі siк swoimi pomysіami, a takїe podczas ich realizacji. Niebiescy mieli ciekawsze pomysіy dotycz№-

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych 319

ce ubioru — њmieszne czapeczki i majteczki z bibuіki, a w prezentacji „krokуw dziwnych" i wykonaniu zespoіowej piosenki byli rewelacyjni. Zespуі Czerwonych wykonywaі жwiczenia zadaniowo. Ich pomysіy byіy dobre, ale w wykonaniu zabrakіo spontanicznoњci, prezentacja byіa mniej zabawna i przez to mniej interesuj№ca Podobna sytuacja powstaіa podczas ukіadania regulaminu klubуw Optymistуw i Pesymistуw na zajкciach VIII. Tu, wbrew moim oczekiwaniom, bardziej bawili siк Pesymiњci, i to juї podczas tworzenia regulaminu. Z k№ta sali, gdzie pracowali, co chwilк dobiegaіy wybuchy њmiechu. A oto efekty pracy obydwu zespoіуw — zasady stworzone przez nich dla czіonkуw klubu Optymistуw i Pesymistуw.

Regulamin klubu Optymistуw:

1. Czіonkуw klubu obowi№zuje staіy uњmiech na twarzy.

2. Rozmawiamy tylko o sprawach przyjemnych, miіych i wesoіych.

3. Na spotkaniach klubowych obowi№zuje peіny luz.

4. Wszystko, co siк zdarzy, przyjmujemy „z przymruїeniem oka".

5. Cieszymy siк z tego, co mamy.

6. Nie martwimy siк na zapas. <

7. Nasze motto: „Kocham Ciк, їycie". Regulamin klubu Pesymistуw:

1. Nie uњmiechamy siк — naprawdк nie ma do czego.

2. Nie myњleж pozytywnie, no bo po co.

3. Mуwiж duїo o poraїkach, zmartwieniach i kіopotach — ach, jak to lubimy.

4. Rozpamiкtywaж na gіos swoje їale — to takie przyjemne.

5. Їycie widzieж w „czarnych barwach", przecieї takie jest.

6. Wskazane s№ stroje niekolorowe, czerс i szaroњж s№ takie ekscytuj№ce. /,•

7. O nic nie zabiegaж, to i tak nic nie da. .,.••..

8. Krytykowaж Optymistуw, bo to fantaњci, їyj№ w њwiecie iluzji. Zaprezentowanie przez zespуі Pesymistуw z peіn№ powag№ i smutkiem

swojego regulaminu oraz scenka z їycia klubu byіy њwietn№ parodi№ pesymizmu i rozbawiіy nas wszystkich.

Zastanawiaіam siк, dlaczego w tej grupie zabawa staіa siк tak bardzo waїna? To mnie szczegуlnie zafascynowaіo, owa potrzeba zabawy (pomimo їe byіa sterowana) twуrczej, w ruchach, w gestach, њpiewie, taсcu. Zadaіam teї sobie pytanie — dlaczego potrzeba zabawy ujawniіa siк z tak№ duї№ siі№? Odpowiedџ na drugie pytanie wydaje siк prostsza — prawdopodobnie potrzeba ta musiaіa byж dіugo hamowana. Przyczyn moїna siк doszukaж w rуїnych џrуdіach. Omуwiк je pokrуtce.

1. Sytuacja rodzinna. Przez lata picia mкїуw kobiety te koncentrowaіy siк na problemie alkoholowym. Aby utrzymaж rodzinк, zaіatwiaіy wiele spraw za siebie i za mкїa — wiodіy peіne trosk їycie їony alkoholika.

2. Osobista sytuacja psychologiczna. Jerzy Mellibruda podaje, їe jednym z kryteriуw wspуіuzaleїnienia w sferze emocjonalnej jest „automatyczne hamowanie stanуw przyjemnych w korzystnych sytuacjach".

320

Mirosіawa Kisiel

Mogк wyjaњniж to nastкpuj№co. U kobiet tych przeїywanie gіуwnie uczuж przykrych doprowadziіo w konsekwencji do tіumienia uczuж, co usztywniіo ciaіo. Przeїywanie uczuж wstydu, poczucia winy, poczucia krzywdy powoduje wzmoїon№ czujnoњж, kurczenie siк, raczej „krycie" ciaіa niї jego eksponowanie. Ekspresja i spontanicznoњж nie miaіy w tych warunkach moїliwoњci zaistnienia. W procesie terapii nastкpowaіo „leczenie" tych zranieс emocjonalnych metod№ ujawniania ich (w wyniku wgl№du) i kontaktu z nimi (poprzez wyraїanie ich). Byі to proces, ktуry wymagaі czasu i ktуremu towarzyszyіo przeїywanie smutku.

3. Sytuacja spoіeczna. Wspуіuzaleїnione kobiety ukrywaіy problem i izolowaіy siк od ludzi, pozrywaіy przyjaџnie, odsunкіy siк od dalszej rodziny. Nie miaіy teї wiele doњwiadczeс zabawy jako osoby dorosіe, gdyї caіe nasze spoіeczeсstwo ma ich bardzo maіo. Jest to zwi№zane z migracj№ ludnoњci i trudnoњci№ tworzenia nowych grup spoіecznych (ludzie siк izoluj№) oraz coraz bardziej preferowanym biernym odpoczynkiem przed telewizorem. Prawdopodobnie uporz№dkowanie spraw rodzinnych, zwrуcenie uwagi na siebie, uwolnienie od smutku wystarczyіo do stworzenia odpowiednich warunkуw, aby mуc przeїywaж radoњж. Rozumowanie to prowadzi do pytania: Dlaczego wіaњnie zabawa w ruchu, taniec i њpiew byіy tymi odpowiednimi warunkami do przeїywania radoњci przez uczestnicz№ce w zajкciach kobiety? Tym samym powrуciіam do pytania postawionego na pocz№tku, na ktуre sobie nie odpowiedziaіam, a ktуre sformuіowaіam teraz szerzej — Dlaczego zabawa jest waїna dla ludzi dorosіych, co im daje?

Pierwsza odpowiedџ — z perspektywy terapeutycznej — nasunкіa mi siк pod wpіywem lektury teorii analizy transakcyjnej Erica Berne'a. W teorii tej wyrуїnia siк trzy stany Ja: „Dorosіy", „Rodzic" i „Dziecko". W stanie „Dziecko", moїna wyrуїniж „Dziecko przystosowane" i „Dziecko naturalne". Rudiger Rogoll (1989) w ksi№їce Aby byж sob№ tak charakteryzuje „Dziecko naturalne": „bawi siк, cieszy siк і zіoњci, bada z zainteresowaniem otoczenie, znajduje coњ nowego, њmieje siк i pіacze... reaguje spontanicznie, nie troszcz№c siк o reakcjк otoczenia spoіecznego".

Patrz№c na bawi№c№ siк grupк, ktуr№ prowadziіam, wiele razy odnosiіam wraїenie, їe cechuje j№ dzieciкce rozbawienie, nawet „rozbrykanie". Byж moїe w warunkach zabawy (dzieciкcej formy aktywnoњci) w kobietach tych doszіo do gіosu „Dziecko naturalne", ciekawe, nieskrкpowane, odznaczaj№ce siк spontaniczn№ ekspresj№, przeїywaj№ce radoњж. Potwierdza to John Bradshaw (1994) w ksi№їce Powrуt do swego wewnкtrznego domu: „odnalezione i otoczone opiek№, cudowne, naturalne dziecko wewnкtrzne wyzwala w ludziach twуrcz№ energiк. Scalone z nami — staje siк џrуdіem odnowy i witalnoњci".

Szukaіam teї innej odpowiedzi — z perspektywy socjologicznej — kieruj№c siк przekonaniem, їe czіowiek zawsze potrzebowaі zabawy i stwarzaі jej rуїnorodne formy, aby zaznaж radoњci, jak№ daje rozrywka. Caіa kultura czіowieka przepeіniona jest zabaw№. Staroїytni Grecy urz№dzali њwiкta dionizyj-

Socjoterapia jako zakoсczenie procesu terapii osуb wspуіuzaleїnionych

321

skie, teatr; staroїytni Rzymianie — wielkie igrzyska, obrzкdy ku czci bogуw. Potem przez wieki nowoїytne ludzie urz№dzali turnieje rycerskie, taсce dworskie, taсce ludowe, ceremonie, obrzкdy, przedstawienia teatralne.

Johan Huizinga (1985), twуrca dzieіa Homo ludens — zabawa jako џrуdіo kultury, podj№і prуbк przedstawienia caіoksztaіtu naszej kultury jako formy gry lub zabawy. Zabawa jest czкњci№ natury czіowieka i form№ jego odpoczynku, џrуdіem siіy i twуrczych pomysіуw. Bogdan Suchodolski (1985) w pracy Kim jest czіowiek? wskazuje, їe czіowiek oprуcz „bezpoњredniego zaangaїowania w materialne i spoіeczne warunki istnienia", posiada teї swoist№ formк aktywnoњci, ktуr№ jest zabawa. Skіadaj№ siк na ni№ „wyobraџnia, uczucia, zdolnoњж kreowania nierzeczywistych, a sugestywnych obrazуw i opowieњci, intensywnoњж przeїyж siкgaj№ca ekstazy, rytmika ruchu ciaіa i wyrazistoњж gestu". W innym miejscu pisze: „Zabawa, bкd№c pewn№ form№ odrealnienia rzeczywistoњci, jest џrуdіem reorganizowania i rekonstrukcji siі dziкki zawieszeniu surowych wymagaс, dziкki powstrzymywaniu naporu zdarzeс їyciowych wymagaj№cych praktycznych decyzji. Postawa zabawowa, bкd№c przeciwieсstwem postawy їyciowej powagi, pozwala na stworzenie dystansu — takїe wobec rzeczy waїnych — na doњwiadczenie humoru czy ironii" (s. 215). Cytat ten jest w pewnym stopniu odpowiedzi№ na moje w№tpliwoњci, ktуre siк pojawiaіy przy tworzeniu scenariuszy.

Inne spostrzeїenie, B. Suchodolskiego (1972) sformuіowane w Labiryncie wspуіczesnoњci (s. 168): „... czіowiek, ktуry myњli, nie bawi siк, a gdy siк bawi — nie myњli", spowodowaіo, їe wypowiedzi grupy w rundkach po жwiczeniach — dіuїsze, refleksyjne, z odkryciem, a po zabawach — krуtkie, wyraїaj№ce nastrуj, uznaіam jako prawidіowoњж, potwierdzaj№c№ sіowa cytowanego autora.

Zabawa dla czіowieka jest po czкњci sposobem na jego zaistnienie, na wyraїenie siebie, na kontakt ze „sob№ wewnкtrznym", aї do kontaktu ze swoim pierwiastkiem duchowym. Wspaniale pisze o tym L. Kolankiewicz (1995) w opowieњci antropologicznej Samba z bogiem, gdzie opisuje kult opкtania w kulturze afrobrazylijskiej, tzw. rytuaі candamble. To wielkie widowisko, przebiegaj№ce wedіug scenariusza, z pieњniami, taсcem, ktуrego rytm wybijany jest na bкbnach, przetrwaіo do czasуw wspуіczesnych. „W taсcach kultu candamble jest... trans opкtania i tajemnica misteriуw, i zarodek teatru". I jeszcze opinia J. Huzingi (1985), ktуra moїe wyraїaж spojrzenie na bawi№cego siк czіowieka zarуwno terapeutyczne, jak i socjologiczne: „Czіowiek, їeby siк bawiж prawdziwie, musi na czas zabawy staж siк ponownie dzieckiem".

Podsumowanie — ocena efektуw zajкж

Oferta zajкж socjoterapeutycznych dla kobiet po terapii wspуіuzaleїnienia byіa trafna. Wprowadzenie takich metod socjoterapeutycznych, jak gry, їaba-

322

Mirosіawa Kisiel

wa, taniec, pantomima sprawiіy, їe zajкcia, pomimo czasami powaїnej tematyki, nabraіy lekkoњci, speіniaj№c swoj№ funkcjк edukacyjn№ i rozwojow№. Cele postawione przez grupк zostaіy w duїym stopniu osi№gniкte b№dџ przynajmniej rozpoczкty zostaі proces zmiany — wynika to z moich obserwacji, jak teї z opinii wygіaszanych przez same uczestniczki. Atmosfera bezpieczeсstwa, intymnoњci i akceptacji w grupie miaіa wpіyw na odwaїniejsze eksperymentowanie wyraїania siebie poprzez ruch i granie rуl. Kobiety uzyskaіy wiкksz№ pewnoњж siebie, co miaіo teї wpіyw na zwiкkszenie poczucia wіasnej wartoњci. . ;

Czкњж жwiczeс stanowiіa okazjк do uzyskania wiкkszej њwiadomoњci siebie, a zabawy umoїliwiіy doњwiadczanie siebie oraz przeїywanie spontanicznoњci i radoњci.

Uczestniczki zwiкkszyіy њwiadomoњж wіasnego ciaіa i je zaakceptowaіy. Pozbyіy siк zahamowaс ruchowych. Pod koniec spotkaс czкsto mуwiіy o swoich moїliwoњciach wpіywu na wolny i nieskrкpowany wybуr okreњlonych zachowaс, a wiкc uzyskaіy poczucie autorstwa i wiкkszej sprawnoњci wіasnych dziaіaс. Staіy siк bardziej њwiadome swojego potencjaіu intelektualnego i energii tkwi№cej w nich, co zapocz№tkowaіo proces wykorzystywania tego potencjaіu w sposуb twуrczy w їyciu (wszczкcie i prowadzenie sprawy o psychiczne znкcanie siк przez mкїa, zadbanie o sylwetkк poprzez podjкcie diety, poszukanie lepszej pracy, zadbanie o czynny wypoczynek caіej rodziny — to przykіady dziaіaс poszczegуlnych osуb).

Intensywnoњж przeїyж podczas spotkaс grupy spowodowaіa, їe pamiкж o nich staіa siк џrуdіem pozytywnych emocji, z ktуrego uczestniczki korzystaіy, przywoіuj№c w wyobraџni sytuacje z grupy. Zaczкіy stosowaж ten zabieg do radzenia sobie z codziennymi problemami i dystansowania siк do nich. Same mуwiіy o sobie, їe „zіagodniaіy", їe ich їycie „znormalniaіo".

Mam wraїenie, їe kobiety te rozbudziіy w sobie tкsknotк za towarzyskimi kontaktami z ludџmi i nadziejк, їe bкd№ umiaіy stworzyж takie warunki, ktуre im te kontakty umoїliwi№.

Na ostatnim spotkaniu sygnalizowaіy chкж dalszych wspуlnych spotkaс. Czy uda im siк to zrealizowaж?

Bibliografia

ABC wychowawcy њwietlicy (1995). Red. Z. Ziej№, Wojewуdzki Oњrodek Metodyczny, Jelenia Gуra.

Adamowska L. (1992), Animacyjna rola zabawy. „Kropla". Pismo Ogуlnopolskiego Klubu Alternatywnych Pedagogуw nr 1. Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej, Lublin.

Alkohol oraz zwi№zane z nim problemy spoleczne i zdrowotne (1986), Red. I. Wald. PWN, Warszawa.

Aronson E. (1987), Czіowiek istota spoteczna. PWN, Warszawa.

Bach-Olasik T. (1991), Niektуre sposoby terapii lкku u mlodzieїy. „Problemy Opiekuсczo--Wychowawcze" nr 1.

Ballard R. (1988), Jak їyж z ludџmi. Umiejкtnoњci interpersonalne. MEN, Warszawa.

Beattie M. (1994), Koniec wspуtuzaleїnienia. Media Rodzina of Poznaс, Poznaс.

Bernstein B. (1980), Socjolingwistyczne ujкcie procesu socjalizacji. Uwagi dotycz№ce podatnoњci na oddziaіywania szkoіy, w: Badania nad rozwojem dziecka. Red. G. Shugar, M. Smo-czyсska. PWN, Warszawa.

Bogdanowicz M. (1991), Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. WSiP, Warszawa.

Bokus B. (1979), Niedyrektywna terapia zabawowa. Koncepcja V.M. Axiline. „Psychologia Wychowawcza" nr 5.

Bradshaw J. (1994), Zrozumieж rodzinк. IPZiT, Warszawa.

Bradshaw J. (1995), Powrуt do swego wewnкtrznego domu. Medium, Warszawa.

Brown S. (1995), Bezpieczne przejњcie. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.

Brzeziсska A. (1973), Struktura obrazu wtasnej osoby i jego wpfyw na zachowanie. „Kwartalnik Pedagogiczny" nr 3.

Brzeziсska A. (1991), O dobrym i zfym uczestnictwie dziecka w szkolnym systemie edukacyjnym. „Їycie Szkoіy" nr 1.

Cacutt L. (1995), Survival. Sztuka przetrwania. Warszawski Dom Wydawniczy, Warszawa.

Carallie F.J.P (1996), Wizualizacja. Rebis, Poznaс.

Chіopkiewicz M. (1975), Zaburzenia zachowania dzieci zahamowanych jako wyraz patologii osobowoњci, w: M. Koњcielska, Przyczyny i patomechanizmy zaburzeс rozwoju dzieci. Wyd. UW, Warszawa.

Chіopkiewicz M. (1987), Osobowoњж dzieci i mlodzieїy. Rozwуj i patologie. WSiP, Warszawa.

Cialdini R. (1996), Wywieranie wpіywu na ludzi. Gdaсskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaсsk.

Corey Schneider M., Corey G. (1995), Grupy. Zasady i techniki grupowej pomocy psychologicznej. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeџwoњci PTP, Warszawa.

Darman P. (1995), Podrкcznik survivalu. Wydawnictwo Pelta, Warszawa.

Doroszewska J. (1981), Pedagogika specjalna. Ossolineum, Wrocіaw-Krakуw-Warszawa.

Dudziak B. (1994), Zjawisko uїywek wњrуd mіodzieїy bielskich szkуі. Raport nie publikowany. Bielsko Biaіa.

Egan G. (1986), Uczestnictwo w grupowym treningu psychologicznym i rozwуj interpersonalny. PTP, Warszawa.

Encyklopedia pedagogiczna. (1993). Red. W. Pomykaіo. Fundacja Innowacja, Warszawa.

324

Bibliografia

Falewicz J.K. (1993), ABC problemуw alkoholowych. PARPA, Warszawa.

Fijewski P. (1993), Jak rozwin№ж skrzydіa. Intra, Warszawa.

Filipczuk H. (1980), Potrzeby psychiczne dzieci i mіodzieїy. CRZZ, Warszawa.

Filipczuk H. (1988), Dziecko w placуwce opiekuсczo-wychowawczej. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

Fincher S. (1994), Kreatywna Mandala. Wydawnictwo Ravi, Јуdџ.

Freed A. i M. (1993), Byж przyjacielem i mieж przyjaciуі. WSiP, Warszawa.

Friebel V. (1995), Pozytywnie do їycia. Oficyna Wydawnicza SPAR, Warszawa.

Gaњ Z. B. (1992), Letni obуz terapeutyczny. Fundacja „Masz szansк", Lublin.

Gaњ' Z.B. (1993), Rodzina wobec uzaleїnieс. PARPA, Warszawa.

Giza J. St. (1977), Rola izolacji wiкziennej w genezie anomalii seksualnych wњrуd wiкџniуw mіodocianych. „Problemy Rodziny" nr 6.

Goffman E. (1975), Charakterystyka instytucji totalnych, w: Elementy teorii socjologicznych. Red. J. Szczepaсski. PWN, Warszawa.

Goі№b A. (1973), Problemy psychologii moralnoњci, w: Etyka. Red. H. Jankowski, PWN, Warszawa.

Gуrski St. (1986), Psychoterapia w wychowaniu. IWZZ, Warszawa.

Grochulska J. (1996), Carl Rogers — koncepcje edukacji. „Gestalt" nr 3/4.

Grupa bawi siк i pracuje (1984). Opraж. M. Jachimska. Red. O. Tokarczuk, Oficyna Wydawnicza UNUS, Waіbrzych.

Gry i жwiczenia grupowe —prezentacje MOP PTP (1987). „Zeszyty Problemowo-Metodyczne" nr 5.

Grzesiuk L. (1987), Spotkania, ktуre lecz№. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

Gut J., Haman W. (1993), Doceniж konflikt. Od walki i manipulacji do wspуіpracy. Kontrakt, Warszawa.

Han-Ilgiewicz N. (1961), Trudnoњci wychowawcze i ich tіo psychiczne. PZWS, Warszawa.

Harwas-Napierala B. (1979), Nieњmiaіoњж dziecka. PWN, Poznaс.

Hawkins J. D. (1992), Risk and Protective Factors for Alcohol and Other Drug Problems in Adolescence and Early Adulthood: Implications for Substance Abuse Prevention. „Psycho-logical Bulletin", vol. 112, 64-105.

Hay L. (1992), Moїesz uzdrowiж swoje їycie. Medium, Warszawa.

Herkert R. (1995), Relaks w 90 sekund. Dom Wyd.-Ksiкgarski „Kos", Katowice.

Huizinga J. (1985), Homo ludens. Czytelnik, Warszawa.

Hurlock E. (1961, 1965, 1985), Rozwуj dziecka. PWN, Warszawa.

Ja i inni (1987). Red. B. Jakubowska, J. Jakubowski. WSiP, Warszawa.

Jak їyж z ludџmi (b.d.), Umiejкtnoњci interpersonalne. Wyd. MEN, Warszawa.

Jakubowska B., Samson H. (1987), Mіodzieїowa grupa terapeutyczna. Prezentacje MOP PTP. „Zeszyty Problemowo-Metodyczne" nr 3, Warszawa.

Janion M. (1981), Galernicy wraїliwoњci. Wydawnictwo Morskie, Gdaсsk.

Jankowski K. (1970), Psychologiczne nastкpstwa dіugotrwaіego pobytu w szpitalu psychiatrycznym. Materiaіy zjazdowe PTP, Warszawa.

Jankowski K. (1972), Psychofizjologiczne aspekty przewlekіej schizofrenii. PAN, Ossolineum.

Jankowski K. (1975), Od psychiatrii biologicznej do humanistycznej. PIW, Warszawa.

Jankowski K. (1981), Psycfiologia w dziaіaniu. Czytelnik, Warszawa.

Janowski A. (1995), Uczeni w teatrze їycia szkolnego. Wyd. II, PZWS, Warszawa.

Jasiсski J. (1989), Spoїycie napojуw alkoholowych w Polsce w 1985 roku. „Archiwum Kryminologii" nr 26.

Jedlewski St. (1962), Nieletni w Zakіadach Poprawczych. Wiedza Powszechna, Warszawa.

Jedlewski St. (1966), Analiza pedagogiczna systemu dyscyplinarno-izolacyjnego w resocjalizacji nieletnich. Ossolineum.

Johnson D.W. (1992), Podaj dіoс. IPZiT, Warszawa.

Bibliografia

325

Kasprzak J.T. (1995), Dzienniczek uczuж. Fundacja „Zdrowie — Trzeџwoњж", Beіchatуw.

Kкpiсski A. (1972), Schizofrenia. PZWL, Warszawa.

Kкpiсski A. (1985), Psychopatie. PZWL, Warszawa.

Kodeks karny (1995). Red. A. Stкpiсska. Seria „Kodeksy i zbiory aktуw prawnych", INFOR, Warszawa.

Kolankiewicz L. (1995), Samba z bogiem. Wydawnictwo KR, Warszawa.

Koіodziejczyk A. (1991), Program edukacyjny dla klas I-III. MEN, Warszawa.

Koіodziejczyk A., Czemierowska E. (1993), Spуjrz inaczej, program zajкж wychowawczo-profi-laktycznych dla klas 7 i 8 szkуl podstawowych. PSPP, Educato, Krakуw.

Komorowska J. (1995), Autohipnoza. Wiedza Powszechna, Warszawa.

Kompendium wiedzy o profilaktyce (1996). Praca zbiorowa. Biuro ds. Narkomanii, Warszawa.

Konarzewski K. (1987), Podstawy teorii oddziaіywaс wychowawczych. PWN, Warszawa.

Konopnicki J. (1975), Zaburzenia w zachowaniu siк dzieci a њrodowisko. PWN, Warszawa.

Kopeczek J. (1993), Praca metodami psychoaktywnymi. WOM, Tarnobrzeg.

Kosewski M. (1969), Samouszkodzenia w њwietle psychologicznych teorii agresji. „Przegl№d Penitencjarny" nr 2(22).

Kosewski M. (1977), Agresywni przestкpcy. Wiedza Powszechna, Warszawa.

Kosewski M. (1985), Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia. Wiedza Powszechna, Warszawa.

Kotarbiсski T. (1975), Haslo dobrej roboty. Wiedza Powszechna, Warszawa.

Kozdrowicz E. (1993), „Poradnia w szkole" — z doњwiadczeс Szkolnego Oњrodka Pomocy Rodzinie. Polska Liga Trzeџwoњci, Warszawa.

Kozielecki J. (1986), Psychologiczna teoria samowiedzy. PWN, Warszawa.

Kozіowska A. (1984), Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym. WSiP, Warszawa.

Kratochvil S. (1981), Zagadnienia grupowej psychoterapii nerwic. PWN, Warszawa.

Kratorwil S. (1990), Psychoterapia. PWN, Warszawa.

Krуl-Fijewska M. (1992), Trening asertywnoњci. IPZiT, Warszawa.

Krуl-Fijewska M., Fijewski P. (1992), Nasze spotkania. IPZiT, Warszawa.

Laing R.D. (1995), Podzielone ja. Dom Wydawniczy Rebis, Poznaс.

Lindefield G. (1995), Okielznaж gniew. Wydawnictwo „Rori", Warszawa.

Lindefield G. (1995), Poczucie wіasnej wartoњci. Wydawnictwo „Rori", Warszawa.

Lovenfeld V., Brittain W.L. (1977), Twуrczoњж i rozwуj umysіowy dziecka. PWN, Warszawa.

Јobocki M. (1990), W poszukiwaniu skutecznych form wychowania. WSiP, Warszawa.

Јobocki M. (1992), Warunki skutecznoњci wychowania w њwietle psychologii humanistycznej. „Problemy Opiekuсczo-Wychowawcze" nr 3.

Јкcki K., Szуstak A. (1996), Komunikacja interpersonalna w pracy socjalnej. Interart, Warszawa.

Јopatkowa M. (1976), Jak pracowaж z dzieckiem i rodzin№ zagroїon№. WSiP, Warszawa.

Јopatkowa M. (1985), Samotnoњж dziecka. WSiP, Warszawa.

Makowski A. (1994), Niedostosowanie spoіeczne mіodzieїy i jej resocjalizacja. PWN, Warszawa.

Maіa encyklopedia medycyny (1987), t. III. PWN, Warszawa.

Masiak M. (1992), Zaburzenia osobowoњci, w: Psychiatria. Red. A. Bilikiewicz. PZWL, Warszawa.

Meissner H.O. (1990), Sztuka їycia i przetrwania. Wydawnictwo Bellona, Warszawa.

Melle L.D. (1992), Tajemnice kolorуw. Arbor, Warszawa.

Mellibruda J. (1977), Poszukiwanie samego siebie. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

Mellibruda J. (1980), Ja, Ty, My. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

Mellibruda J. (1996), Tajemnice ETOH. PARPA, Warszawa.

de Mello A. SJ (1992), Modlitwa їaby. Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Ksiкїa Jezuici, Krakуw. \ • •• •••.•• ; • " /- •'•'••'- .....:. '• - ' '•-•'•:'

326

Bibliografia

Mika S. (1972), Wstкp do psychologii spoіecznej. PWN, Warszawa.

Mika S. (1980), Psychologia spoіeczna dla nauczycieli. WSiP, Warszawa.

Mika S. (1982), Psychologia spoіeczna. PWN, Warszawa.

Misiorna E. (1993), Klasa szkolna jako њrodowisko їycia. „Їycie Szkoіy" nr 8.

Monti P., Abrams D., Kadder R., Cooney N. (1995), Psychologiczna terapia uzaleїnieс od alkoholu. IPZiT, Warszawa.

Moikalewicz J., Sierosіawski J. (1991), Zmiany w konsumpcji alkoholu w Polsce w latach 1984-1999. „Alkoholizm i Narkomania", lato.

Nartowska H. (1976), Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

N»wcomb T.M., Converse R.H., Turner P.E. (1970), Psychologia spoіeczna. PWN, Warszawa.

Niebrzydowski L. (1976), O poznaniu i ocenie samego siebie. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

Obuchowski K. (1983), Psychologia d№їeс ludzkich. PWN, Warszawa.

Orwid M. (1981), Zaburzenia psychiczne u mіodzieїy. PZWL, Warszawa.

Ostrowska K. (1981), Psychologiczne determinanty przestкpczoњci mіodocianych. PWN, Warszawa.

Ostrowska K. (1995), W poszukiwaniu wartoњci. Gdaсskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdaсsk.

Pacewicz A. (1995), Jak pomуc dziecku nie piж. PARPA, Warszawa.

Pease A. (1992), Jкzyk dala. Wyd. Gemini, Krakуw.

Petruk E. (1991), Autodestrukcja w wiкzieniu. „Przegl№d Penitencjarny i Kryminologiczny".

Plich T., Lepalczyk I. (1993), Pedagogika spoleczna. Warszawa.

Popek S. (1985), Analiza psychologiczna twуrczoњci plastycznej dzieci i mіodzieїy. WSiP, Warszawa.

Pospiszyl K. (1985), Psychopatia. PWN, Warszawa.

Pospiszy] K., Zabczyсska E. (1985), Psychologia dziecka niedostosowanego. PWN, Warszawa.

Potempska E. (1992), Metoda spolecznoњci terapeutycznej a samorz№d mіodzieїowy. „Opieka, Wychowanie, Terapia" nr 4(12).

Potempska E. (1993), Realizacja programu, w: Sawicka K., Rozwуj autokontroli emocjonalnej. IPSiR, Warszawa.

Poznaniak W. (1989), Spoіeczne i materialne otoczenie w skojarzeniach wychowankуw Zakіadu Poprawczego, w: Zaktad Poprawczy — koncepcje i rzeczywistoњж (materiaі powielony). Bydgoszcz.

Praszkier R., Rуїycki A. (1983), Bliskie spotkania. Rzecz o treningu grupowym. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

Profilaktyka uzaleїnieс (1991). Praca zbiorowa. MEN, Warszawa.

Przetacznik-Gierowska M., Makieііo-Jarїa G. (1992), Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dzieciкcego. WSiP, Warszawa.

Przeі№cznikowa M., Makieііo-Jarїa G. (1979), Psychologia rozwojowa. WSiP, Warszawa.

Przetacznikowa M., Wіodarski Z. (1983), Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa.

Przybylak Z. (1991), Praktyka samouzdrawiania relaksem i autosugesti№.

Psychologia. (1979). Red. T. Tomaszewski. PWN, Warszawa.

Psychologia rozwojowa dzieci i mіodzieїy (1980, 1986). Red. M. Їebrowska. PWN, Warszawa.

Psychologiczne gry i жwiczenia grupowe (1988, 1991). Red. A. Pacewicz. IBE, Warszawa.

Psychologiczne gry i жwiczenia grupowe (1991), „Zeszyty Problemowo-Metodyczne PTP", MEN, Warszawa.

Psychoterapia, Szkoіy, zjawiska, techniki i specyficzne problemy (1994). Red. L. Grzesiuk, PWN, Warszawa.

Pszczoіowski T. (1978), Maіa encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Ossolineum.

Reichel G., Rabenstein R., Thanhoffer M. (1994), Grupa i ruch. AGB Centrum Animacji Kultury, Warszawa.

Rembowiki J. (1986), Metoda projekcyjna w psychologu dzieci i mіodzieїy. PWN, Warszawa.

i i

Bibliografia

327

Reykowski J. (1970), Obraz wlasnej osoby jako mechanizm reguluj№cy postкpowanie. „Kwartalnik Pedagogiczny" nr 3, s. 45-58.

Reykowski J. (1975), Osobowoњж jako centralny system regulacji i integracji czynnoњci czіowieka, w: Psychologia. Red. T. Tomaszewski PWN, Warszawa.

Rogoll R. (1989), Aby byж sob№. PWN, Warszawa.

Rosenhan D., Seligman M. (1994), Psychopatologia. IPZiT, Warszawa.

Roykiewicz A. (1993), Nieњmialoњж. „Wiedza i Їycie" nr 2.

Rozwojowe i sytuacyjne przestanki dynamiki grup dzieciкcych i mlodzieїowych (1991). Red. Z. Ratajczak. Uniwersytet Њl№ski, Katowice.

Rylke H. (1993), W zgodzie z sob№ i uczniem. WSiP, Warszawa.

Rylke H., Klimowicz G. (1992, 1998), Szkol№ dla ucznia. WSiP, Warszawa.

Sawicka K. (1990), Weryfikacja programu wychowawczo-korekcyjnego. Sprawozdanie z badaA (maszynopis w IPSiR).

Sawicka K. (1993), Rozwуj autokontroli emocjonalnej. Program socjoterapii dzieci agresywnych. IPSiR, Warszawa.

Sawicka K. (1995), Wspуіczesne tendencje w systemie opieki nad dzieckiem. „Problemy Opie-kuсczo-Wychowawcze" nr 342.

Sawicka K. (1997), Sytuacja dzieci ze њrodowiska biedy. „Problemy Opiekuсczo-Wychowaw-cze" nr 358.

Sawicka K., Potempska E. (1994), Diagnoza stanu aktualnego oraz propozycje zmian dotycz№ce modelu funkcjonowania placуwek opieki caіodobowej (materiaі do uїytku wewnкtrznego COMP).

Schlack T. (1996), Problemy alkoholowe wojewуdztwa bielskiego 1994/95. Raport l (materiaі powielony).

Schneider Corey M., Corey G. (1985), Grupy — zasady i techniki grupowej pomocy psychologicznej. PTP, Warszawa.

Sekuіa B., Pielok C. (1993), Zajкcia warsztatowe dla uczniуw szkуl ponadpodstawowych. CMPP-P MEN, Warszawa.

Seligman M.E.P. (1993), Optymizmu moїna siк nauczyж. Media Rodzina of Poznaс, Poznaс.

Siek St. (1982), Osobowoњж. ATK, Warszawa.

Siek St. (1986), Struktura osobowoњci. ATK, Warszawa.

Siek St. (1993), Wybrane metody badania osobowoњci. ATK, Warszawa.

Siуdmy Raport Specjalny dla Kongresu USA (1992). Seria „Alkohol a zdrowie" nr 5.

Skarїyсski A. (1988), Antystres. ALFA, Warszawa.

Sіownik pedagogiczny (1984). Red. W. Okoс, PWN, Warszawa,

Sіownik psychologiczny (1979). Red. S. Szewczuk. Wiedza Powszechna, Warszawa.

Sobolewska Z. (1993), Zajкcia socjoterapeutyczne dla dzieci i mіodzieїy — zasady projektowania zajкж. OPTA, Warszawa.

Spіonek H. (1970), Psychologiczna analiza trudnoњci i niepowodzeс szkolnych. PWN, Warszawa.

Spionek H. (1969), Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. PWN, Warszawa.

Stкpieс E., Wojcieszek K. (1995), Alkohol a polska mіodzieї. Raport 1994. PARPA, Warszawa.

Strojnowski J. (1985), Psychoterapia. IW „PAX", Warszawa.

Strzemieczny J., Zajкcia socjoterapeutyczne dla dzieci w wieku szkolnym (materiaі powielony).

Strzemieczny J. (1988), Zajкcia socjoterapeutyczne. PTP, Warszawa.

Strzemieczny J. (1993), Zajкcia socjoterapeutyczne dla dzieci i mіodzieїy. PTP,Warszawa.

Suchaсska A. (1984), Regulacyjne funkcje potrzeb a aktywizowanie schizofrenikуw paranoidal-nych w sytuacji terapeutycznej. UAM, Poznaс.

Suchodolski B. (1976, 1985), Kim jest czіowiek! Wiedza Powszechna, Warszawa.

Suchodolski B, (1972), Labirynt wspуіczesnoњci. PIW, Warszawa.

Szczerba K. (1991), W krкgu Erosa i Psyche. Wrocіaw.

Szelhaus S. (1969), Mіodociani recydywiњci. Wyd. Prawnicze, Warszawa.

328

Bibliografia

Szmidt K.J. (1994), Elementarz twуrczego їycia. Intra, Warszawa.

Sztander W. (1996), Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym. PARPA, Warszawa.

Sztander W. (1996), Puіapka wspуіuzaleїnienia. PARPA, Warszawa.

Sztander W. (1996), Rodzina z problemem alkoholowym. PARPA, Warszawa.

Szuman St. (1947), Psychologia wychowawcza wieku szkolnego. Wiedza — Zawуd — Kultura, Krakуw.

Turlej S. (1982), Mіodzieї spoіecznie niedostosowana. WSiP, Warszawa. Tyszka Z. (1974), Socjologia rodziny. PWN, Warszawa.

Tyszkowa M. (1978), Osobowoњciowe podstawy syndromu nieњmiaіoњci. „Psychologia Wychowawcza" nr 3.

Yademecum nauczyciela szeњciolatkуw (1980). Red. M. Dunin-W№sowicz. WSiP, Warszawa. Walden-Gaіuszko K. (1993), Pacjenci z antyspoіecznym zaburzeniem osobowoњci. „Medycyna po dyplomie", vol. 2, nr 3.

Waligуra B. (1974), Funkcjonowanie czіowieka w warunkach izolacji wiкziennej. UAM, Poznaс.

Wardaszko-Јyskowska H. (1973), Terapia grupowa w psychiatrii. PZWL, Warszawa. Way B. (1995), Drania. WSiP, Warszawa.

Wіodarski Z., Matczak A. (1992), 'Wprowadzenie do psychologii. WSiP, Warszawa. Woіoszynowa L. (1967), Rozwуj i wychowanie dzieci w mlodszym wieku szkolnym. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa.

Wуjcik D. (1977), Њrodowisko rodzinne a poziom agresywnoњci mіodzieїy przestкpczej i nie-przestкpczej. Ossolineum.

Wysocka T. (1970), Dzieje baletu. PIW, Warszawa.

Zaborowski Z. (1976), Stosunki miкdzyludzkie. Ossolineum.

Zaborowski Z. (1980), Rodzina jako grupa spoіeczna. Nasza Ksiкgarnia, Warszawa. Zaorska Z. (1992), Pedagogika zabawy — metodyka pracy z grup№. „Kropla". Pismo ogуlnopolskiego klubu alternatywnych pedagogуw nr 1.

Zdrowiej i њwiadomiej їyж (1993). Fundacja Wychowawcуw i mіodzieїy PROM, Warszawa. Zimbardo P.G. (1994), Nieњmiaіoњж, co to jest? Jak sobie z ni№ radziж. PWN, Warszawa. Zimbardo P.O., Ruch F. (1996), Psychologia i їycie. PWN, Warszawa. Znaniecki F. (1974), Ludzie teraџniejsi a cywilizacja przyszіoњci. PWN, Warszawa.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
socjoterapia katarzyna sawicka 2
socjoterapia artykuly k[1][1] sawickiej z remedium nr 1,3,5 2004
Zaburzenia zachowania, ^v^ UCZELNIA ^v^, ^v^ Pedagogika, promocja zdrowia z arteterapią i socjoterap
Templariusze a katarzy, Templariusze
socjotechniki wywieranie wplywu na ludzi, pedagogium, socjologia i psychologia materiały
Scenariusze zajęć świetlicowych - zestawienie bibliograficzne w wyborze, konspekty zajęć, zajęcia so
Inteligencja, ^v^ UCZELNIA ^v^, ^v^ Pedagogika, promocja zdrowia z arteterapią i socjoterapią ^V^, ^
PRZYSZLOSC KOMPUTEROW, ^v^ UCZELNIA ^v^, ^v^ Pedagogika, promocja zdrowia z arteterapią i socjoterap
KAZANIE na dzień św katarzyny, Polonistyka, staropolka, średniowiecze
Wybrane scenariusze zajęć z elementami socjoterapii, Wszechnica Świętokrzyska, III rok
Diagnoza pedagogiczna, Resocjalizacja i socjoterapia, RESOCJALIZACJA
scenariusz zajęć socjoterapeutycznych-walka ze stresem, pedagogika
WIZJA PIEKŁA W OBJAWIENIACH Bł KATARZYNY EMMERICH
SOCJOTERAPIA DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM
Scenariusz zajęć socjoterapeutycznych nr 2
Cudowny Medalik objawienia Katarzynie Laboure
Konspekt zajęć socjoterapeutycznych

więcej podobnych podstron