ELŻBIETA DRUŻBACKA

(chomik:) Elżbieta Drużbacka (z domu Kowalska, ur. w 1695 lub 1698 roku, zm. 14 marca 1765 roku w Tarnowie) – polska poetka epoki późnego baroku, zwana przez współczesnych "słowiańską Safoną" i "Muzą sarmacką".

Większość danych biograficznych dotyczących Elżbiety Drużbackiej znana jest jedynie z pisanych przez nią licznych listów. Urodziła się około 1695 roku w szlacheckiej rodzinie Kowalskich, zamieszkałych prawdopodobnie w Wielkopolsce. W młodości dłuższy czas przebywała na dworze Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, żony Adama Mikołaja Sieniawskiego, kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego. Tam odebrała staranną edukację i prawdopodobnie poznała swojego przyszłego męża, Kazimierza Drużbackiego, skarbnika żydaczowskiego, którego poślubiła około 1720 roku. Drużbaccy mieli dwie córki: Mariannę, żonę Wojciecha Wiesiołowskiego i Annę. Po śmierci męża w 1740 roku Elżbieta Drużbacka została ochmistrzynią córki Sieniawskich, później przebywała na dworach Czartoryskich, Lubomirskich, Krasickich, wreszcie Sanguszków. Po śmierci starszej córki i sześciorga wnucząt w 1760 roku osiadła w odnowionym przez księcia Pawła Karola Sanguszkę i jego żonę Barbarę z Duninów klasztorze sióstr bernardynek w Tarnowie, gdzie zmarła 14 marca 1765 roku.

Utwory Elżbiety Drużbackiej docierały początkowo do czytelników jedynie w odpisach. W 1752 roku bracia Załuscy: biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław, twórcy biblioteki Załuskich wydali tom pod tytułem Zbiór rymów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych..., zawierający trzy poematy (w tym najbardziej do dziś znane Opisanie czterech części roku, pierwszy polski poemat opisowy), powieść fantastyczną Fabuła o książęciu Adolfie oraz drobne wiersze i powiastki alegoryczne. Było to jedyne wydanie dzieł Elżbiety Drużbackiej, które ukazało się za jej życia. W 1769 roku wydano jeszcze Historię chrześcijańską księżnej Elefantyny Eufraty oraz pojedyncze utwory w zbiorach poezji i czasopismach. Rękopisy poetki, przechowywane w Bibliotece Krasińskich uległy zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego. Twórczość Elżbiety Drużbackiej była wysoko ceniona przez Ignacego Krasickiego i Hugona Kołłątaja. Charakteryzowała ją niezwykła w czasach saskich naturalność, prostota stylu i czystość języka wolnego od makaronizmów.

(Moje notatki: ) WSTĘP Krystyna Stasiewicz

Elżbieta z Kowalskich Drużbacka - urodzona w 1698 r. w rodzinie szlacheckiej. Ojcowizną jej była chyba Wielkopolska. Wiele zawdzięczała dworowi Sieniawskich. Wykształcona została przy ich córce, Marii Zofii. Na dworze zapewne poznała Kazimierza Drużbackiego.

- 1716-1720 – wyszła za mąż, wraz z małżonkiem przebywała na dworze Sieniawskich.

- 1724 – Przeprowadzka do Cieplic. Ciężkie życie. Urodziła dwie córki: Mariannę i Annę. Produkowała dobre wino. Prosiła o pomoc materialną Sienawskich (musieli spłacić brata Kazimierza).

- 1736 - śmierć męża. Służba w Warszawie. Powiązana z Czartoryskimi (gdzie wżeniła się Maria Zofia). Elżbieta weszła w Warszawie w życie literackie.

- 1752 – Zbiór rytmów duchownych

- otrzymywała pensję od Jana Klemensa Branickiego

- 1755 – Tarnów; myśl o wstąpieniu do bernardynek. Wówczas szalała ospa, zmarły trzy wnuczki Drużbackiej, zachorowała też córka i zięć.

- 1760 – śmierć Marianny (Anna już nie żyła)

- 14 III 1765 – zrezygnowana i zmęczona życiem zmarła Drużbacka w Tarnowie w klasztorze bernardynek.

Twórczość:

- Drużbacka jest skontrastowaną barokową postacią. Lubi pouczać (co robi się czasami irytujące). Nie zna umiaru, co prowadzi nieraz do gadulstwa (czasami wiersze są zbyt długie, a tak naprawdę wystarczy przeczytać początek, środek i koniec i ma się esencję tego, co chciała napisać)

- nierówność talentu

- twórczość skarbnikowa – antyczność barokowego obrazu świata. Katoliczka – poszukuje zgody z Bogiem, ale nie ze światem. Teatr życia – świat dworski. Wiele cierpi – nietrwałość splendorów.

- niszcząca działalność czasu  wieczność w Bogu. Prawdziwą ojczyzną dla poetki jest niebo.

- osnowa utworu: religia i miłość.

- tematy: okolicznościowe, satyryczne, apologetyczne (usprawiedliwiające, obrończe, pomocne), dydaktyczne, refleksyjne.

* twórczość religijna – różnorodność form, tradycja średniowieczna – neogotyk.

– kult świętych, motywy wanitatywne, taniec śmierci.

* tematyka miłosna: utwory hagiograficzne, panegiryczne, satyryczne, żarty towarzyskie, poezja arkadyjska, romanse przygodowo-miłosne. Miłość serio ale i perwersyjnie, żartobliwie, satyrycznie, rokokowo. Perspektywa widzenia miłości zmienia się w zależności od typów utworów i celu ich przeznaczenia.

* twórczość arkadyjska

* rokokowość

Dorobek: 96 utworów, tu jest wybór 36 (bez wierszowanych romansów)

6 działów tematycznych:

I Panegiryki (6 utworów)

II Echa wydarzeń i zabaw towarzyskich (9)

III Satyry (7)

IV Wiersze arkadyjskie (6)

V Religia (4)

VI Wiersza autobiograficzne (4)

I Panegiryki (nudne są i długie)

1. Aplauz królowi Augustowi II – za założenie biblioteki. Wiele mitologii…

2. Do Załuskiego – Książę zabronił jej siebie wychwalać. Ale „język woła gwałtu”, sława jego czynów przymusza ją do pisania. Czyny księcia: wygonił diabły z Częstochowy, widział prawdę zachowań ludzkich: to ludzie czynią zło, zwalając je na czarty: „Baba hultajka, a na diabła zwala”. Książę porównany został do Ignacego Loyoli – zwalcza upiory i zabobony. Ponadto, poeta przywołuje: św. Januara (cud – zaschnięta krew ożywa); św. Dionizego (ścięty został, zaś głowę swoją zaniósł do miasta, gdzie został pochowany); św. Franciszek Ksawery.

Poeta wyrzeka się diabła: nie chce po śmierci mieć go w swoim ciele jako gospodarza. Upiór – krew cieknie z niego po śmierci. Nie chce zostać czarownicą.

3. Cnoty Bogu i światu widome… - wiersz dedykowany jest księżnej Barbarze Urszuli z Duninów Sanguszkowej, od 15 VI 1750 wdowie po zmarłym księciu Pawle Karolu. Powraca moda na strojne groby  grobowiec Mausolosa, który wybudowała mu Artemizja, był zaliczany do jednego z siedmiu cudów świata. Miłość księżnej jest jednak większa, bo w mężu ukochała nie tylko ciało, ale także duszę – pieniądze przeznaczyła nie na wspaniały grobowiec, ale na msze. Pościła bardzo długo: Wszystkich nas uczy w Księżnie cnota pańska,/ Jak zmarłych mężów, przyjaciół żałować. Jest ona wzorem dla wdów. Pochwała Pawła – można mu zazdrościć – króluje teraz z Bogiem w niebiosach. Księżna – niech zawsze będzie wdową, odzwierciedleniem chwały męża. Niech będzie matką sierot.

4. Opisanie Retyrady J. O. Księżnej JMci Urszuli z Branickich Lubomirskiej starościny bolimorskiej – Urszula z Branickich Lubomirska po śmierci swego męża Jana Kazimierza na terenie folwarku Rejterada założyła piękny park i wybudowała parterowy pałacyk letni. Retyrada – z włoskiego retiro – schronienie, ustronie.

- cała mitologia grecka po tym parku chodzi : Tytan, Diana, nimfy, Tezeusz z Ariadną (ukazanie labiryntowego układu parku, różnorodności); zwierzęta mają tu cichy zakątek, wilków nie ma, ptaki sobie śpiewają. Jest to typowa Arkadia, locus amoenus.

Poetka przechadza się i widzi pałacyk. Wychodzi i spotyka wodnego duszka opiekuńczego. Pyta go, czyj to ogród i pałacyk.

Opis rzeki – Śrzeniawy – apostrofa do rzeki.

5. Raj białostocki każdemu otwarty w zupełnej szczęśliwości, w doskonałej rozkoszy wszystkich kontentujący, przez Adama stracony, przez Jana przywrócony – pałac Branickich w Białymstoku. Jan i Izabella Branieccy są właścicielami (nie Adam i Ewa). Opis ogrodu: rajski, locus amoenus, arkadia, utopia. Drużbacka: „Ta co jej miła w tym raju przechadzka,/ Lat Adamowych życzy Drużbacka”.

6. Śrzeniawa szczęśliwym płynącym duktem, upodobany znalazłszy port pod znakiem czarnego orła, kres swój tam zamierza i już dalej ciągnąć nie zamyśla – drogocenna woda (kropla warta złoto); antropomorfizacja rzeki: pragnie, kocha.

II Echa wydarzeń i zabaw towarzyskich (teraz będę już grupować tematycznie, wypisywać o czym w ogóle pisała Drużbacka, bo szczegółowa analiza nie ma tutaj sensu)

Tyrys i Filis – Tyrys to Wojciech Jakubowski, pułkownik. Filis – Drużbacka. 6 utworów poświęconych pułkownikowi.

1. Nie pracuj Kupidynie nad Tyrsem i Filidą – są już za starzy na to. Zaleć raczej bożkowi, co się zna na lekach,/ Niechaj ziela tęgości wyszuka w aptekach./ Cud uczynisz, gdy W Tyrsym wigor mdły odrodzisz,/ Filidę w piędziesięciu kilku lat odmłodzisz – czyli ona za stara, jemu już nie staje

2. Na prześladowanie od pewnej damy na ból oczu, że musiał być zgorszeniem – Tyrys spoziera na Ewę, a wierny powinien zostać Filidzie. To i tak cud, że jeszcze jego spojrzenie może wywołać zgorszenie. Kupid go ukarze, dmuchnie w oczy i na żadną już nie będzie patrzył.

3. Na zaćmione miesiąca, które nie złe, ale dobre skutki w kawalerze sprawił – Kawaler stary – pułkownik. Kupid go ustrzelił, ale grotem drewnianym, a nie metalowym (znowu w sensie, że dobiera się do panny, ale nie ma z czym).

4. Uraza siedmiu dam… - Tyrys od nimf wolał Kupida tyłek, ale sam ma twarz czerwoną i tłustą

5. Respons na zarzuty… - mówi tu pułkownik, nie rozumie, dlaczego nimfy go obgadują (nimfy – wszystkie kobiety, u których bywał, do których podbijał – a powodzenie jakby miał). Robią to przez zazdrość? W dodatku rozgłaszają jego „słabości” – nie mógł zaspokoić kobiet jednocześnie. A przecież Heraksel wszystkich głów hydrze za jednym zamachem nie obciął, co nie oznaczało, że nie może im podołać.

6. Wet za wet od trzech dam, które Jakubowski wierszem swoim zaczepił – odpowiedź kobiet na powyższą wypowiedź pułkownika – mówią owe damy: Wieleś nam winien waleczny rycerzu. Pułkownik skłóca ze sobą trzy kobiety, umawiając się z nimi jednocześnie. A co on? Parys? Jabłko złote będzie przeznaczał? No i co mają zrobić niby z jego zwiędłym członkiem? Pikantny fragment: Niepolitykę płci naszej przyznajesz,/ Iże się rade bawiemy twym członkiem,/ Otóż do zemsty okazyję dajesz,/ Któraż się zwiędłym bawić chce korzonkiem?/ Kawałek szczupły, już przestarzały, miętki,/ Nie masz co dzielić między pretendentki – o zwisłym członku A Drużbacka – wdowa, ma zardzewiałą rurę… Herkules dał radę hydrze przynajmniej, ale pułkownik na pewno nie da.

Andrzej Stanisław Załuski (biskup krakowski) – Uraza na autorkę wierszów infułata krakowskiego – wcześniej panegiryk napisała wbrew woli Załuskiego, co odebrał za urazę. Drużbacka uważa, że jest zazdrosny i tyle, a ona pisała niby do Tarnowskiego.

* Wróbel i kot. Bajka – Gospodarz/gospodyni od małego wychował wróbla (swawolnego) i kota (statecznego). Raz do klatki wróbla wpadł obcy wróbel, zaczął go bić. Kot go obronił i zjadł obcego wróbelka. Nie wiedział, że tak dobrze smakuje i zjadł także swego kamrata. Kot jest zdania, że gdyby nie bronił wróbla to nie poznałby jego smaku – nie jego więc wina, że tak to się skończyło, chciał dobrze. O, jak tych kotów na świecie niemało,/ Co póty złego nam nie wyrządzają,/ Póki przez próbę wprzód grzechu nie znają,/ Ale i temu trzeba mocno wierzyć,/ Że łatwo o kij, kto chce psa uderzyć – czyli tak naprawdę nic nie dzieje się przez przypadek. Jeżeli ktoś chce coś złego zrobić to zawsze znajdzie pretekst. Zło tkwi wewnątrz.

* O tym, jako kobieta z ogona psiego powstała (powieść biblijna przez Elżbietę Drużbacką) – Bóg postanowił stworzyć kobietę z żebra Adamowego. Gdy Adam poszedł spać, Bóg wyciągnął żebra i postawił pod płotem, żeby wyschły. Wkrótce sam zasnął. Pies wyniuchał żebra, chwycił w pysk i uciekł. Bóg: Ja się chciałem przespać, a pies porwał kości/ I nie będę z czego miał zrobić jejmości. Przywołał Anioła i wysłał go za psem. Anioł długo gonił psa, w końcu udało mu się go złapać, ale tylko za ogon. I tak chwycił mocno, a pies tak szybko uciekał, że aniołowi w dłoni został jego ogon. No to Bóg na zasadzie „z braku laku i kit dobry” zrobił kobietę z psiego ogona.

III W kręgu satyry

 4 utwory z serii „złe obyczaje w Polsce”

Najpierw przed utworami tymi Drużbacka naszkicowała punkty złych obyczajów – polecił je jej Załuski. Potem jest Reskrypt na punkta – poetka wyjaśnia, że chce zwrócić uwagę na złe obyczaje, nie chce milczeć. Oto złe obyczaje:

1. O Adoracji – szafują ludzie słowami, które Bogu tylko się należą. Należy uważać, żebyśmy się bałwochwalcami nie stali.

2. Złodziejstwo – należy pomyśleć przed kradzieżą, ile dana rzecz znaczy dla jej właściciela. W dodatku: Coć jest niemiło, nie czyńże bliźniemu. Przecież jest „nie kradnij” w przykazaniach boskich. Skutki kradzieży: Boga rozgniewać, przyjaciela stracić./ Rzecz źle nabyta, nie może zbogacić.

3. Kłusownictwo – poetka pyta greckiego myśliwego – Akteona, jakby zareagował na to, że ktoś plądruje jego las. Ja bym radziła, kogo chęć gorąca/ Myśliwym czyni, szczwać sarnę, zająca,/ Na swych zgonach, niech się każdy cieszy/ Swoją własnością, a tak nikt nie zgrzeszy.

3. Przeklinanie kobiet – nowa moda nastała: Damy nowe mają abecadła. Poetka mówi: I jam się kiedyś uczyła a.b.c.,/ Lecz nie pamiętam, żebym tak dalece/ Z reguł zwyczaju odstępować miała,/ Wprzód k. niźli a. w początkach czytała. Damę mysz przestraszy a ta zaraz woła „kurwa!”. Strasznie szpetne to jest.

 Są tu jeszcze wiersze o:

- kobiecie, co ma dość życia towarzyskiego

- zmianie czasów, w których Kupidym strzela w panie, a nie panów i to one gonią za mężczyznami.

– kobietach, które żalą się, dlaczego mają dość mężów.

– śmierci Adama Tarły – zginął w pojedynku o kobietę – przez nią zginął, jak Adam przez Ewę.

– hetmanie polnym koronnym Janie Klemensie Branickim; poetka go pochwala i broni przed plotkami i wrogami porównanymi do upiorów.

IV Wiersze arkadyjskie

 opisanie czterech pór roku (5 wierszy):

1. Opisanie czterech części roku – Bóg stworzył machinę świata – to dowód na Jego istnienie. Stworzył ruch ciał niebieskich, następstwo dnia i nocy, fazy księżyca, drogę mleczną. Pyta poetka „ateistę”, kto to wszystko stworzył i wymyślił jeśli nie Bóg? Stworzył lodowce, nadał rzekom kurs, deszcz, grad, pioruny. Pyta o to hedonistę – Arystypa (ucznia Sokratesa). Nemord stworzył piramidy dla Semiramidy, ale zniszczył je czas. Tymczasem Bóg co postanowił w wszechmocnym porządku,/ Nic nie upadło w niebieskiej machinie. Potępia Arystotelesa. Cztery pory roku są dowodem na istnienie Boga i przez ich opis chce poeta Go wychwalać.

2. Pierwsza część roku. Wiosna wydająca się w dziecinnym, niewinnym wieku:

– odmładza, uwalnnia od mrozu, pozwala odradzać się, ubiera świat w barwy

– opisy różnobarwnej i różnorodnej przyrody

– ptaków śpiew i inne zwierzątka rozmnażające się na wiosnę – życie, macierzyństwo.

– gospodarz sieje

– Wiosna tu panią, wiosna czasem władnie,/ Młodość tu sama mieszka w żywej porze,/ Miejsca tu nie ma na śmierć, co starych kradnie,/ Nikt tu w żałobnym nie chodzi kolorze.

3. Część druga. Lato.

– żniwa, wszystko się z ziemie dobywa i roście – owoce, poziomki, maliny, grzyby

4. Część trzecia. Jesień – przetwory, zapełnianie spiżarni, owoce. Jabłka w sadzie – grzech Adamowy – kuszą, grusze, tłoczenie wina.

5. Część czwarta. Zima – nikt jej nie czeka, znienawidzona jest. Jednocześnie jest piękna, na drzewach stawia lodowe budowle. Pochwała Boga.

 Są jeszcze wiersze:

– pochwała lasów, życia pasterskiego – lepszy las niż świat grzeszny. Arkadyjsko. Las, strumyk, pastereczki i mleko, mięso do jedzenia. Spokój, utopia. Dłużej my, niż pan, żyjem niebożątka.

– opisanie oczu ciekawskich Akteona – od spojrzenia zbyt ciekawskich oczu może dusza zachorować, można popaść w chorobę. Często zła myśl, złe oko, gdzie żądza przeklęta,/ Mieni ludzi w bestyje i głupie bydlęta.

– Narcyz uciekający od miłości Echo – nie da się uciec od miłości – Skończył ze wstydem/ Wojnę z Kupidem.

– płaczący Kupido i smutna Wenera

V Na religijną nutę

 Opisanie czterech elementów szkodliwych i pożytecznych: ziemie, wody, ognia i powietrza.

1. Ziemia – matka żywiołów, z niej powstał Adam. Jest matką. Ale stworzyła też drzewo poznania dobra i zła – to spowodowało grzech pierworodny (dwoistość wszystkich rzeczy we wszechświecie – wszystko jest dobre, ale po części tkwi też w tym zło). Doszło do wygnania Adama i Ewy. Ewa rodzi w bólu, Adam orze ziemię w pocie czoła, a ziemia cierpi męki, kiedy się ją orze, dziabie itd. Ale: Co Ewa zrodzi, ziemia wyżywi. Ziemia jest więc dobra, urodzajna, dająca, podtrzymująca życie. W niej Bóg umieścił drogocenne kamienie, minerały. Ziemia przyjmuje też zmarłych – nie brzydzi się nimi.

2. Woda – nuta religijna, a prosi Neptuna o pomoc. Woda jest śmiercionośna – powodzie, w jej odmętach giną ludzie. W morzach żyją przebiegłe syreny i inne stwory. Ale dzięki wodzie jest chrzest (Jordan): Kogo twe wodo nie oprysną krople/ Nikt w Trójcy Boga nie ogląda tronu. Jest posłuszna Bogu – Mojżesz i Morze Czerwone. Zaspakaja pragnienie, oczyszcza. Jezus przy studni chciał dać Samarytance wodę życia. Gasi ogień.

3. Ogień – gniewliwy, parzy, sieje pożary, zniszczenie. Sceny biblijne z ogniem: przy ognisku Piotr trzykrotnie zaparł się Jezusa, Neron spalił Rzym. Ale ogień też grzeje i oświetla.

4. Powietrze – roznosi zarazy, jest śmiercionośne, zdziera kwiaty i liście, niszczy. Potrafi występować w postaci huraganu. Ale i sprzyja żeglarzom, bo dmie w żagle i porusza łódką. Z drugiej strony może stać się wichrem i przewrócić statek. Niszczy plony, rozwala snopy – dzieło rąk ludzkich. Ale jest życiem – człowiek musi oddychać.

–––– człowiek w obliczu żywiołów jest mały i nic nie znaczący. Nad nimi panuje tylko Bóg.

­­ Jest jeszcze wiersz Życie i cuda świętego Franciszka.

VI Wiersze autobiograficzne

1. Memoriał wnukowi mojemu, Panu Józefowi Wiesiołowskiemu – wychwala go i radzi mu (niedługo skończy on 17 lat). Rady dot. postępowania w życiu – być wiernym Bogu, szanować rodziców, cnota, skromność, rozsądek, by nie szkodził bliźnim. Za wzór stawia mu ojca.

2. Ofiara Bogu po stracie sześciorga wnucząt zmarłych – wiosna daje życie; wszystko się pozmieniało – wiosna to wiek dzieci, które przedwcześnie zmarły. Śpiewajcie Panu! Niewinne ptaszęta/ Pomnijcie, żeście moje są wnuczęta,/ Tyle wyproście za pielęgnowanie,/ Żebym szczęśliwe mieć mogła skonanie. – wykorzystywanie zmarłych.

3. Na śmierć córki Marianny – zmarła w 1761 – lament po stracie córki. Prośba o wstawiennictwo za matkę u Boga. Zajmie się zięciem, był dobrym mężem i jest dobrym synem.

4. Żal w starości­ – już ma ochotę umrzeć, skrócić swój czas. Depresacja. Rezygnacja życiowa.

5