Nowele Marii Konopnickiej
Była córką Józefa Wasiłowskiego i Scholastyki z Turskich. Wasiłowscy przybyli do Suwałk w 1841 z pierworodną córką Wandą Zenobią, urodzoną rok wcześniej w Warszawie i zamieszkali w domu rejenta Jana Zapiórkiewicza przy dzisiejszej ul. Kościuszki 31 (wówczas Petersburskiej). W czasie pobytu w Suwałkach Wasiłowskim urodziło się jeszcze czworo dzieci: Jan Jarosław, Laura Celina, Zofia, Jadwiga Julia. Zofia zmarła nazajutrz po urodzeniu i została pochowana na suwalskim cmentarzu. W 1849, kiedy Maria miała siedem lat, rodzina Wasiłowskich przeniosła się do Kalisza i zamieszkała na Warszawskim Przedmieściu, w mieszkaniu na parterze pałacu Puchalskich przy dzisiejszym pl. Jana Kilińskiego 4 (wówczas Stawiszyńskim Przedmieściu), naprzeciw fabryki Beniamina Repphana. Jej jedyny brat zginął w pierwszej bitwie pod Krzywosądzem. Matka Marii Konopnickiej zmarła w 1854 roku. Ojciec jej był prawnikiem, obrońcą Prokuratorii Generalnej i Patronem Trybunału cywilnego, znawcą i miłośnikiem literatury. Wychowywał córki w tradycji chrześcijańskiej, bez kobiecego wpływu. Atmosfera powagi, żarliwego patriotyzmu i surowych nauk moralnych miała duży wpływ na Marię. W latach 1855-1856 uczyła się z siostrą na pensji u sióstr sakramentek w Warszawie i tam zetknęła się z Elizą Pawłowską, późniejszą Orzeszkową. Przyjaźń ich, scementowana wspólnymi zainteresowaniami literackimi, przetrwała całe życie Marii.
Konopnicka wyszła za mąż we wrześniu 1862 roku. Zaraz po ślubie Maria Konopnicka wyjechała z Kalisza, zamieszkując w Bronowie k. Poddębic, a potem w Gusinie na terenie ówczesnej guberni kaliskiej (dziś województwo łódzkie). Małżeństwo pod koniec 1863 roku i na początku 1864 roku spędzało czas z pierworodnym synem Tadeuszem za granicą, w Wiedniu i Dreźnie. W czasie dziesięciu lat małżeństwa Maria urodziła ośmioro dzieci, z czego dwoje zmarło zaraz po porodzie. W 1876 roku poetka rozstała się z mężem. Po kilku latach, w 1878 roku nagle zmarł jej ojciec. W tym też roku zaczęła uczestniczyć w konspiracyjnych i jawnych akcjach społecznych. W 1877 roku przeniosła się z dziećmi do Warszawy, gdzie mieszkała do roku 1890. Pracowała w stolicy jako korepetytorka. W 1882 roku wyjeżdżała do Austrii i Włoch, w 1884 roku w Czechach poznała J. Vrchlickiego, z którym nawiązała korespondencję. W latach 1884-1886 redagowała pismo dla kobiet "Świt", próbując zradykalizować jego program, wywołała sprzeciw opinii zachowawczej i cenzury. Na 25-lecie pracy pisarskiej (1903) Konopnicka otrzymała w darze narodowym dworek w Żarnowcu koło Krosna na Pogórzu Karpackim. Stąd odbywała podróże głównie do Włoch, ale także do Niemiec, Austrii i Szwajcarii. Od 1900 roku pozostawała w głębokiej przyjaźni z artystką i literatką Marią Dulębianką, której udostępniła pracownię w swoim dworku, w Żarnowcu.
Konopnicka współpracowała z wydawnictwami, prasą krajową, organizacjami społecznymi trzech zaborów, a także uczestniczyła w międzynarodowym proteście przeciwko prześladowaniu dzieci polskich we Wrześni (1901-1902). Brała udział w walce o prawa kobiet, akcji potępiającej represje władz pruskich, w pomocy na rzecz więźniów politycznych i kryminalnych.
Już w pierwszym okresie jej twórczość nabrała znaczenia literackiego. Debiutowała w prasie jako poetka w roku 1870. Umiłowanie natury miało wpływ na jej twórczość. Pierwszym jej utworem był wiersz pt. Zimowy poranek. Utwór ten został dobrze przyjęty. Miastu Kalisz poświęciła trzy utwory poetyckie: dwa zatytułowane Kaliszowi (1888 i 1907) i Memu miastu (1897). Cykl lirycznych wierszy "W górach" zamieścił w rok później "Tygodnik Ilustrowany". Konopnicka została zachęcona dobrym przyjęciem wierszy przez rodaków i znajomych już pisarzy m.in. Henryka Sienkiewicza. Wyróżniała się na tle epoki dużą inwencją i biegłością wersyfikacyjną. Bardzo szybko jej twórczość poetycka przepełniona patriotyzmem i szczerym liryzmem, stylizowana "na swojską nutę" zdobyła powszechne uznanie. W latach 1881, 1883 i 1886 ukazały się trzy kolejne serie jej poezji. W latach 1884-1887 redagowała pismo dla kobiet "Świt". Współpracowała z tygodnikiem emancypantek Bluszcz. Pierwszy tomik Poezji wydała w roku 1881, następne ukazywały się w latach: 1883, 1887, 1896. Nowele pisała od początku lat osiemdziesiątych XIX wieku aż do śmierci. Zaczęło się od dziennikarskich doświadczeń Konopnickiej, w czasie redagowania przez nią "Świtu". Początkowo czerpała inspiracje z doświadczeń Prusa, Orzeszkowej, a następnie rozwinęła własne pomysły w dziedzinie małych form. Nowela Dym opublikowana została w roku 1893. Maria Konopnicka zajmowała się także krytyką literacką, którą uprawiała od roku 1881, początkowo na łamach Kłosów, Świtu, "Gazety Polskiej", "Kuriera Warszawskiego", następnie w wielu innych pismach. Do 1890 roku przeważały artykuły recenzyjne o tekstach współczesnych autorów polskich i zagranicznych. Konopnicka jest znana z części swojego dorobku obejmującego prozę i tworzonego dla dzieci. Utwory Konopnickiej dla dzieci ogłaszane od roku 1884, eliminujące natrętny dydaktyzm, rozbudzające wrażliwość odbiorców były nowością w tej dziedzinie pisarstwa. Już jako znana pisarka Konopnicka powróciła do wspomnień z lat dzieciństwa spędzonych w Suwałkach. Poświęciła im dwa utwory: Z cmentarzy i Anusia. Około roku 1890 pojawiły się w poezji Konopnickiej nowe zainteresowania tematyczne, zwłaszcza dziełami kultury europejskiej oraz nowe sposoby nawiązań do tradycji. W 1908 w czasopiśmie Przodownicy Konopnicka opublikowała "Rotę" - jedną z najważniejszych polskich pieśni patriotycznych. Utwory Konopnickiej zawierają protest przeciwko niesprawiedliwości społecznej oraz ustrojowi niosącemu ucisk i krzywdę. Nacechowane są patriotyzmem, liryzmem i sentymentalizmem.
Maria Konopnicka zmarła na zapalenie płuc 8 października 1910 we Lwowie. Została pochowana 11 października 1910 na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, w Panteonie Wielkich Lwowian. Pogrzeb, zorganizowany przez Marię Dulębiankę, stał się wielką manifestacją patriotyczną, w której udział wzięło blisko 50 000 osób. Popiersie nagrobne wykonała Luna Drexlerówna, na cokole wyryto fragment wiersza Konopnickiej Na cmentarzu:
...Proście wy Boga o takie
mogiły,
Które łez nie chcą, ni skarg, ni żałości,
Lecz
dają sercom moc czynu, zdrój siły
Na dzień przyszłości..
Społeczność Suwałk zorganizowała wieczór poświęcony jej twórczości i zapoczątkowano zbiórkę pieniędzy na tablicę pamiątkową. Władze carskie sprzeciwiały się tej inicjatywie. Dopiero w 25-lecie śmierci, 8 października 1935 roku, na ścianie domu, w którym urodziła się poetka, umieszczono pamiątkową tablicę. W lutym 1957 roku powołano Muzeum Marii Konopnickiej, a otwarcie ekspozycji nastąpiło 15 września 1960 roku, po przeprowadzeniu prac remontowych i konserwatorskich. W centrum Suwałk postawiono poetce pomnik. Postawiono również pomnik we Wrześni.
POZYTYWISTYCZNA
NOWELISTYKA
- Polska nowelistyka przeżywa swój najznakomitszy okres od
powstania styczniowego aż do I wojny światowej. Bez względu na
fakt, że dla dwudziestowiecznej świadomości
teoretycznoliterackiej gatunek ten nie stanowi już idealnego, raz na
zawsze wyznaczonego wzorca, to jednak można wskazać na pewne
ponadindywidualne, ogólniejsze, ale zarazem wspólne tendencje
kompozycyjne charakterystyczne dla „produkcji nowelistycznej” XIX
wieku. Krótkie formy prozatorskie tworzyła większość pisarzy
doby pozytywizmu – E. Orzeszkowa („Melancholicy”, 1896;
„Iskry”,1898; „Chwile”, 1901; „Przędze”, 1903; „Gloria
victis”,1910); B. Prus („Opowiadania wieczorne”, 1894; „Dziwni
ludzie”, 1914); M. Konopnicka („Moi znajomi”, 1890; „Na
drodze”, 1893; „Nowele” 1897; „Ludzie i rzeczy”, 1898; „Na
normandzkim brzegu”, 1904); H. Sienkiewicz („Dwie
łąki”,1908).Wymienieni autorzy często przekraczali klasyczne
cechy gatunkowe noweli, a te stanowiła:
- Jednowątkowość
(od XIX wieku większość teoretyków literatury zaczęła podważać
jednoelementowość noweli, okazało się bowiem, że taki pojedynczy
element powinien zostać czymś „obudowany”. W ten sposób
powstała koncepcja „punktu centralnego” tożsamego z
„punktem zwrotnym” noweli)
- Zwarta fabuła z wyraźnym punktem kulminacyjnym (zdaniem E. Kucharskiego nowele, będące ze swej natury opowiadaniem ustnym nastawione są na wywołanie silnego i natychmiastowego efektu na odbiorcy, mają one trzymać w napięciu do momentu ich ostatecznego rozwiązania, które powinno znajdować się jak najbliżej końca opowieści)
- wyraźnie sformułowana pointa.
Nowelistyka
pozytywistyczna ściśle związana jest z powieściopisarstwem,
często bowiem nowele stanowiły swoiste preludium do napisania
większych form („Z legend dawnego Egiptu” - "Faraon";
„Ogród Saski” – „Lalka” B. Prusa), nie znaczy to jednak,
że ich rola polegałaby jedynie na kształceniu pisarskiego
warsztatu. Nowele mogły także stanowić rozdział powieści, tak
było w przypadku „Sierocej doli” Prusa. Pozytywiści chętnie
tworzyli także całe ich cykle ( E. Orzeszkowa, „Gloria victis”;
Zapolska, „Menażeria ludzka”),bo chociaż nowelistyka radziła
sobie z tematami zarezerwowanymi do tej pory dla powieści, to jednak
cykle noweli umożliwiały głębsze a zarazem bardziej wielostronne
wniknięcie w zasygnalizowaną problematykę.
Zdecydowana większość omawianych form narracyjnych to utwory
stricte realistyczne. Ich charakter podkreślony jest zazwyczaj w
tytule bądź też w podtytule poprzez takie sformułowania jak:
„obrazek”, „szkic”, „kartka”, „wrażenie”, „ze
wspomnień”, „z pamiętnika” itd. (trzeba jednak
pamiętać, że nie jest to czynnik definitywnie przesądzający o
ich przynależności gatunkowej). Głównym
materiałem dla realistycznego twórcy – obserwatora jest bez
wątpienia codzienna, zwyczajna rzeczywistość. To ona dostarcza
inspiracji do dociekań natury etyczno-filozoficznej. Skupienie na
szczególe służy nie tylko dramatyzacji codzienności, ale przede
wszystkim niesie sens, który wraz z tokiem opowiadania zmienia się.
Regularnie powtarzająca się codzienność – jak pisze Ihnatowicz
– zostaje zakłócona, potem następuje jej stabilizacja, ale już
w innym układzie. W noweli najczęściej portretowana jest
konkretna osoba. Zazwyczaj jednostki przeciętne ulegają heroizacji.
Szczególne znaczenie ma tutaj wspomniana codzienność, gdyż to
w jej kontekście ukazuje się niezwykłość bohatera. Nowele
działają bardziej na rozum niż na wyobraźnię, postaci zazwyczaj
są wcielenie idei i prowadzone są przez autora drogą zwykłej
ludzkości.
Nowela to forma narracyjna. Oznacza to, że ktoś
musi opowiadać historię w niej przedstawioną. Pozytywistyczni
twórcy wykorzystywali zarówno narrację pierwszo- jak i
trzecioosobową. Zadaniem narracji prowadzonej w pierwszej osobie
jest uwiarygodnienie prezentowanego zdarzenia. Chociaż jest to
zabieg wcześniej już stosowany przez pisarzy to zdecydowanym novum,
pojawiającym się w nowelistyce okresu pozytywizmu, jest bez
wątpienia utożsamienie narratora z realnym autorem (w „Moich
znajomych” oraz w cyklu „Przy drodze” M. Konopnicka –
autorka jest także narratorką, która wchodzi niejako w świat
przedstawiony i rozmawia ze swoimi bohaterami). Narracja
trzecioosobowa związana jest natomiast z punktem widzenia postaci,
zbliża się do niej przy użyciu mowy pozornie zależnej. Dzięki
niej czytelnik ma szansę spojrzeć na świat przedstawiony z punktu
widzenia bohatera, patrzeć niejako jego oczyma. Wraz z nią pojawia
się subiektywizm spojrzenia wprowadzający autentyzm przeżyć.
Widać więc, że w nowelach następuje odejście od obiektywnego,
bezosobowego przekazywania wiedzy o świecie, autorzy pozytywistyczni
chcieli poprzez swą twórczość oddziaływać na czytelnika, pisze
się przecież po to by przekazać idee i uczucia. Utwory literackie
są dla Prusa (podobnie i dla innych twórców) narzędziem celowego
oddziaływania na odbiorcę, to rodzaj swoistej walki o niego.
Elementów konstytuujących
nowele można wymienić jeszcze wiele, wynika to przede wszystkim z
faktu, że istotnie „nie ma noweli jako takiej”. Występują
różne ukształtowania zarówno stylistyczne jak i kompozycyjne.
NOWELISTYKA KONOPNICKIEJ
Późniejszy o kilka lat debiut Konopnickiej w dziedzinie prozy narracyjnej przypadł już na okres wyjątkowego rozkwitu beletrystyki, dlatego też jej wystąpienie w roli prozaika nie zdołało na ogół wzbudzić na krytyce szczególnego zainteresowania.
Wstępem były „Wrażenia z podróży” (1883) do Austrii, Włoch i Szwajcarii, teksty z pogranicza listu i reportażu o luźnej, dygresyjnej konstrukcji, nie pozbawione prób beletryzacji. Jednak zostały one bezlitośnie i nie bez podstaw skrytykowane przez A. Sygietyńskiego W dalszych latach niejednokrotnie Konopnicka powracała do form podróżniczego reportażu, dygresyjnych impresji i opisów połączonych z bystrymi studiami obyczajów i charakterów. Debiutem beletrystycznym w ścisłym sensie były „Cztery nowele” wydane w roku 1888. Powstałe między rokiem 1883-86, utwory te posiadają charakterystyczne cechy debiutowej mieszaniny. Obok zapożyczeń fabularnych i dydaktyczno – moralizatorskich zaczerpniętych z niedawnej tradycji i aktualnej literatury dnia ( m.in. echa Kraszewskiego, Hugo oraz wspomnianych współczesnych) występują w nich pierwsze próby odnowienia motywów skonwencjonalizowanych przez tradycje literacką. Obok nieporadności konstrukcyjnych, dłużyzn opisu, zbytnich zawiłości intrygi przebłyskują znakomite spięcia dramatyczne, efektowne rodzajowe dialogi, nowatorskie pomysły charakterystyki wewnętrznej. Oryginalne cechy pisarstwa Konopnickiej, obecne w każdym z utworów, choć w różnych proporcjach, wyraźnie ujawniły się już w „Wojciechu Zapale”, a najwszechstronniej w „Pod prawem”.
Pełną skalę własnych form kreowania postaci, pomysłów kompozycyjnych i metod narracji przyniosły następne zbiory : „Moi znajomi”(1890) „Na drodze”(1893) „Nowele”(1897) „Ludzie i rzeczy”(1898) „Na normandzkim brzegu” (1904). W rozległym okresie w jakim powstawały te teksty, ogólne zmiany życia kraju oraz własne doświadczenia pisarki wprowadzały nieustannie do jej utworów nowe motywy fabularne i problemy ideowe, wpływały na różnicowanie form przedstawienia. W zasadzie jednak kunszt nowelistyczny autorki skrystalizował się już u progu lat dziewięćdziesiątych: od „Obrazków więziennych”, „Pod prawem” i opowiadań zebranych w „Moich znajomych” Konopnicka staje się w dziedzinie prozy twórcą w pełni dojrzałym i samodzielnym.
Najobficiej reprezentowane są w jej nowelistyce różnorodne w ujęciu, a niemal zawsze odkrywcze i subtelne studia portretowe ludzi „nizin”. Jak większość jej wybitnych rówieśników skupiała uwagę na surowej, realistycznej dyscyplinie gatunku. Podporządkowała się jej zarówno w sensie fabularnym – doborze motywów tematycznych, faktów, postaci, jak też w zakresie środków strukturalnych i form narracji. Prócz odosobnionych wyjątków, brak w jej nowelistyce całej rozległej dziedziny opowieści baśniowych i fantastycznych. Utwory Konopnickiej zawierają obszerną skalę pomysłów kompozycyjnych. Spotykamy w nich pograniczne formy reportażowe o wyraźnej, choć raczej liryczno-nastrojowej niż dramatycznej poincie. Znajdziemy sporo opowiadań i obrazków o różnym zaawansowaniu nowelistycznym: opowieści dygresyjno-wspomnieniowe splecione ze scenami dramatycznymi w „Banasiowej”, półkronikę, półgawędę. Spotykamy również utwory o szczególnym napięciu akcji dramatycznej w zakresie zdarzeń lub przeżyć wewnętrznych jak „Krysta”. Sporo jest także opowiadań zawierających rozbudowane studia środowiskowe, o świetnie dobranych szczegółach opisu, umiejętnie wyzyskanych w motywacji zdarzeń i charakterystyce postaci, przejmujących w odsłanianiu smutku lub grozy życia bohaterów. Są to np. „Nasza szkapa”, „Mendel Gdański”, „Miłosierdzie gminy”. W wielu spośród tych utworów na plan pierwszy wysuwa się dialog ludowej postaci z narratorem, najczęściej utożsamianym z autorem. Rola narratora-słuchacza, dyskretnego i czułego przewodnika wśród tajemnic „dusz prostych”, motywującego scenerię dialogu, prowokującego swoistą spowiedź bohatera, potraktowana jest przez Konopnicką oryginalnie, w sposób odbiegający od większości ujęć w literaturze ówczesnej. W swej wnikliwości psychologicznej ujęcie to zapowiada zdobycze następnego wieku. Znakomite i różnorodne posłużenie się monologiem postaci w „Banasiowej”, „Miłosierdziu gminy”, czy „Pannie Florentynie” przyniosło autorce wybitne sukcesy przy analizie osobowości bohaterów. Niepospolity artyzm Konopnickiej przejawia się w malowaniu dusz – pisał Belmont.
W dziedzinie stylistycznej, podobnie jak Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz, odmiennie zaś niż Dygasiński, zachowuje Konopnicka język literacki jako podstawę relacji narratora. Opowieści jego z lekka tylko nasyca dyskretną stylizacją, współgrającą z mową postaci ludowych. Język tych ostatni konstruuje pisarka na wzór słownictwa i składni gwary, logiczniej i niezbędnej w całokształcie bohaterów. Poza niektórymi nowelami ta gwarowa stylizacja, przekonywująca i skuteczna w odbiorze nie jest zresztą bynajmniej dosłownym zapisem określonego dialektu regionalnego; jest to także mowa przetworzona literacko, ale wynikła z rzetelnej znajomości „prowincjonalizmów”. Jednym z najciekawszych pomysłów jest częste w nowelach wprowadzania postaci dziecięcego narratora. Pisarka w pełni wykorzystuje możliwości psychiczne opowiadacza oraz kontrast między naiwną prostotą jego spojrzenia a grozą przedstawianych faktów. Operowanie kontrastem, niespodzianym zestawieniem, zaskakującą zmianą nastroju należy do środków, którymi Konopnicka – nowelistka włada znakomicie. Śmiałość tematyki, subtelność analizy psychologicznej, bogactwo oryginalnych form kompozycyjnych i narracyjnych w ramach wybranej dyscypliny gatunku stanowią o nowatorstwie i wysokim kunszcie nowel Konopnickiej.