Jerzy Czajewski
		Spisy właścicieli ziemskich litewsko-białoruskich gubernii Rosji w drugiej połowie XIX wieku
	( rosyjskie publikacje statystyczne i kartograficzne )

	Artykuł ten ma być w zamiarze autora pomocą w wykorzystaniu drukowanych rosyjskich oficjalnych danych statystycznych dotyczących  własności ziemskiej , na tym obszarze w większości polskiej  i jej lokalizacji na terenie większej części byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego ( WKL) i Inflant Polskich - il. 1, 2, 3 .

Obszar tego dawnego członu Rzeczypospolitej Obojga Narodów znalazł się  w wyniku rozbiorów całkowicie w granicach Rosji. Niewielka jego część znalazła się na terenie Królestwa Polskiego ( Priwislinskij Kraj ) t.j gubernii suwalskiej i  skrawki w guberni siedleckiej i lubelskiej .Sześć guberni  Cesarstwa : grodzieńską, kowieńską, mińską, mohylowską , wileńską  i witebską  nazywano w oficjalnej nomenklaturze  ,,krajem północno-zachodnim" ,  zaś  wraz z  trzema guberniami ukraińskimi będącymi  kiedyś częścią Korony, łacznie ten obszar zwano ,,guberniami zachodnimi"  - il.4. W polskiej ówczesnej świadomości były to tzw. ,,ziemie zabrane" .W skład guberni witebskiej wchodziły również dawne Inflanty Polskie - il. 5 , które nie były integralną częścią WKL

il.1

il. 2

Na omawianym obszarze ludność pochodzenia polskiego stanowiła niewielką ( może za wyjątkiem guberni wileńskiej i grodzieńskiej gdzie stanowili prawie 1/3  mieszkańców ) mniejszość około 7 - 8 % całej ludności liczącej około 8,838 mln. mieszkańców  w 1885 roku. . Jako własciciele  ziemscy pochodzenia polskiego , głównie szlacheckiego  przeważali wyrażnie nad Rosjanami, Białorusinami, Łotyszami czy Litwinami (etnicznymi)  areałem i  znaczeniem gospodarczym.

il. 3 il. 4  I. Spisy właścicieli ziemskich

We wszystkich guberniach rosyjskich w drugiej połowie XIX wieku działały gubernialne Komitety Statystyczne. Zajmowały się one m.in. wydawaniem tzw. ,,Pamjatnych Kniżok", różnych spisów, Kalendarzy,  czasopism w rodzaju ,,Gubiernskije Wiedomosti", publikacji popularno-naukowych o historii guberni, spisów wylegitymowanej szlachty itp.Omawiane poniżej spisy będące wytworem pracy tych Komitetów stanowią pierwszą część artykułu.

Autorowi udało się dotrzeć do większości spisów gubernialnych za wyjątkiem guberni wileńskiej, ale ostatnio doszły mnie sygnały z Petersburga że są jakieś kalendarze tej guberni ze spisami właścicieli.

il. 5.

Omawianie spisów rozpocznę od guberni które z grubsza stanowiły obszar pierwszego rozbioru rosyjskiego w 1772 roku t.j. guberni mohylowskiej i witebskiej : 1.Alfavitnyj poujezdnyj spisok zemlevladelcam Vitebskoj gubiernii kromie krestjan   który ukazal się w : Pamjatnaja Knizka Vitebskoj Gubiernii na 1878 god, Vitebsk  1878; ss. 260 - 367. - il. 6 Tekst w formie tabeli przedstawia alfabetycznie nazwiskami właścicieli pochodzenia niechłopskiego w obrębie poszczególnych powiatów ( ujezd ) guberni witebskiej ( 45 167 km.kw. ) t.j: witebskiego, wieliskiego ( Wieliż), Horodeckiego   (Horodok ) , dyneburskiego (Dyneburg), drysieńskiego ( Dryssa ), lepelskiego ( Lepel ), lucyńskiego, newelskiego, połockiego, rzeżyckiego i siebieskiego ( Siebież ).W skład tej guberni wchodziły w całości Inflanty Polskie (powiaty dyneburski, lucyński i rzeżycki ) W tabeli od lewej do prawej są kolejno podane: Nazwisko, imię i imie ojca (ros."otczestwo"), wyznanie ( rz-katolik, prawosławny, luteranin, Żyd, staroobrzędowiec ), nazwa własności, areał w dziesięcinach ( 1 dziesięcina skarbowa = ok. 1,095 ha )

	2.Alfawitnyj poujezdnyj spisok zemlevladelcam Vitebskoj gubiernii iz kriestjan który   ukazał się w zródle j.w. ss. 369 - 393.

il. 6

Układ tekstu identyczny jak w pozycji 1. Wymienieni są tu właściciele pochodzenia chłopskiego, wśród nich sporo katolików prawdopodobnie drobnej szlachty zagrodowej która niewylegitymowała się ze szlachectwa i została przypisana do tzw. ,,odnodworcow" Spis obejmuje łącznie 3 372 posiadaczy w tym 1 930 katolików.Areał ziemi katolików wynosił 52 % całości ziemi uprawnej guberni, Najwięcej ziemi katolicy t.j. głównie Polacy posiadali w powiecie lepelskim - 84 %, gdzie również przeważali ilościowo 456 na ogółem 523 właścicieli.

	3.Alfavitnyj spisok zemlevladelcam po ujesdam za 1882 god, vieroispovedanije vladielca , nazvanije imienija, kolicestvo zemli po ugodam,  pravo vladenija, kiem upravljajetsja imienije, obrocnyja statii i dohod s nih. - il. 7    Ukazał się w : Demboveckij A.I.,Opyt opisanija Mogilevskoj gubiernii v Istoricheskom ... T.3 , Mogilev na Dnjepru 1882-1884 ss. 45 - 259

il. 7

Układ tekstu podobny jak w poz 1 i 2 rozszerzony o rodzaj ziemi ( nieużytki, las ) , prawo władania - zakup czy spadkobranie i od kiedy to prawo działa oraz kto zajmuje się gospodarstwem - właściciel, dzierżawca, i dodatkowe dochody gospodarstwa - młyn etc. Nazwiska ułożone alfabetycznie w obrębie powiatów guberni mohylowskiej ( 48 046 km.kw.) t.j. : bychowskiego, homelskiego, horeckiego ( Horki ), klimowieckiego, mohylowskiego, mścisławskiego, orszańskiego, rohaczewskiego,sienneńskiego (Sienno) ,czauskiego ( Czausy )i czerykowskiego.Spis obejmuje łącznie 2 604 właścicieli.

	4.Alfavitnyj spisok zemlevladelcev Kovenskoj gubierni po 1-go sentjabrja 1881 goda.    Kovno 1882. ss.386  - il. 8

il. 8

Układ alfabetyczny w obrębie całej guberni kowieńskiej ( 40 640 km.kw  - podzielonej na 7 powiatów : kowieński, wiłkomirski, nowoaleksandrowski, poniewieski, rosieński, telszewski i szawelski) tabelarycznie od lewej do prawej:poz. :. imie, nazwisko, imię ojca, wyznanie, poch.społ.właściciela (szlachcic, mieszczanin, chłop ), nazwa własnosci, umiejscowienie Ľvolost' ), prawo władania i od kiedy (kupno, spadek etc.), areał ( użytki, nieużytki, lasy ), dodatkowe użytki np.młyn i dochody z nich, kto zajmuje się gospodarstwem Ľmiejsce zamieszkania właściciela W spisie figuruje łącznie 7 246 właścicieli z tego katolików 6 447 t.j. 89% ogółu, z tym że najprawdopodobniej większość

katolików stanowili etniczni Litwini.Pozostali to głównie prawosławni i luteranie.Najwięcej Polaków było w powiecie kowieńskim i w środkowym pasie guberni w okolicach Rosień, Kelm, Szydłowa, Poszawsza i Cytowian ).

	5.Spisok zemlevladelcev Minskoj gubiernii, Minsk 1889, ss.418 - il. 9

Układ alfabetyczny w obrębie poszczególnych powiatów guberni mińskiej ( 91 407 km. kw.) t.j. : mińskiego, bobrujskiego, borysowskiego, ihumeńskiego, mozyrskiego, nowogródzkiego, pińskiego, rzeczyckiego i słuckiego.W tabeli od lewej do prawej kolejno poz.: nazwisko, imie, imię ojca, poch.społeczne, wyznanie, nazwa własności, areał, umiejscowienie-gmina i gromada ( volost' ) W spisie ujęto ogółem 7 161 właścicieli, najwięcej właścicieli było w powiecie ihumeńskim - 1 338 w tym 697 katolików, najmniej w powiecie rzeczyckim 238  w tym 94 katolików.W 1902 roku właścicieli katolików było łącznie w guberni 4 555.Najwięcej ludności polskiej było w powiecie mińskim ( 5 % ) i borysowskim ( 4 % ) .

	6.Spisok zemlevladenij v grodnenskoj gubiernii, Grodna 1890, ss.314   - il. 10

il. 10

Układ odmienny niż powyżej, tzn. własność ziemska guberni grodzieńskiej jest podzielona w obrębach powiatów na poszczególne stany Ľvolost'i - skupiska kilkunastu wsi).Są to powiaty : grodzieński, sokólski, białostocki, bielski, brzeski, kobrzyński, prużański, słonimski i wołkowyski .Nie ma tu porządku alfabetycznego w nazwach majątków .W układzie tabelarycznym od lewej do prawej  widnieje : nazwa majątku, imie i nazwisko właściciela ( bez imienia ojca ) lub nazwa wspólnoty chłopskiej, areał w dziesięcinach w podziale na : grunty uprawne, łąki i pastwiska, lasy, nieużytki, razem.

Na końcu spisu znajduje się indeks alfabetyczny właścicieli co ogromnie ułatwia poszukiwania. Łącznie wymienionych jest 2 037 prywatnych właścicieli ziemskich bez wspólnot chłopskich .Nie ma części statystycznej co do ilości ziemi w posiadaniu katolików i prawosławnych .

Mapa "plemion" Rosji europejskiej z 1866 r.

Na końcu spisu znajduje się indeks alfabetyczny właścicieli co ogromnie ułatwia poszukiwania. Łącznie wymienionych jest 2 037 prywatnych właścicieli ziemskich bez wspólnot chłopskich .Nie ma części statystycznej co do ilości ziemi w posiadaniu katolików i prawosławnych . W samym powiecie bielskim (Bielsk Podlaski) brakowało 40 tys. nieopodatkowanych dziesięcin.Autor proponuje kontrolę tych podejrzanych małych skrawków ziemi szlachty zagrodowej przez inspektorów skarbowych w tych ,,okolicach".Jak wiemy z naszej historii szlachta nigdy nie paliła się do płacenia podatków a tym bardziej zaborcy Polacy przeważali w powiatach białostockim, sokólskim i zachodniej części bielskiego a więc terenach dawnego województwa podlaskiego Korony. W całej guberni stanowili prawie 30 % ludności.

	Powierzchnia objęta spisami przekracza 80 % obszaru dawnego WKL . Na tym terytorium spisano łącznie  w latach 80-tych XIX wieku 22.420 właścicieli ziemskich z czego ponad połowa była pochodzenia polskiego. Oczywiście była to głównie własność średnia i większa, drobna własnośc szlachty zaściankowej reprezentowana jest tam raczej sporadycznie.

	II. Materiały kartograficzne
		We wstępie należy określić zakres terytorialny WKL  i  Inflant Polskich w odniesieniu do rosyjskiego podziału administracyjnego po rozbiorach. Północne i wschodnie granice WKL z lat 1686 - 1772 są praktycznie identyczne z nieznacznymi odchyleniami z północną granicą  guberni kowieńskiej z gubernią kurlandzką  i  guberni witebskiej z  inflancką  i pskowska, zaś na wschodzie guberni witebskiej i mohylowskiej ze smoleńską i mohylowskiej  z czernichowską. Południowa granica WKL z Koroną  pokrywa się z grubsza z  granicami między gubernią mińską a guberniami kijowska i wołyńską oraz grodzieńską z wołyńską.Z dawnego województwa kijowskiego doszły do guberni mińskiej okolice Brahina między Prypecią i Dnieprem zaś odpadła południowa część Polesia między Stochodem i Uborcią.

Zachodnia granica WKL  odpowiadała jak przed rozbiorami na północy granicy z Prusami Wschodnimi -  gubernie kowieńska i  suwalska. Zachodnia granica guberni grodzieńskiej przekraczała tę granicę obejmując część Podlasia ( białostockie, sokólskie i bielskie ). Skrawek WKL na lewym brzegu Bugu  od Włodawy do Niemirowa należał do guberni  lubelskiej i siedleckiej  Królestwa Polskiego ( od 1912  do gubernii chełmskiej )

	Powierzchnia łączna niżej wymienionych guberni na terenie b.WKL wynosiła : mohylowska  48.046 km.kw., mińska  91.407 km.kw., witebska  45.167 km.kw., wileńska  42.529 km.kw., kowieńska  40.640 km.kw., grodzieńska  38.669 km.kw., suwalska  12.551 km.kw. RAZEM    319.009 km.kw
	Powierzchnia WKL z Inflantami Polskimi w 1771 wynosiła w przybliżeniu województwami : wileńskie  44.200 km.kw., trockie  31.150 km.kw., żmudzkie  23.300 km.kw., brzesko-litewskie 40.600 km.kw., nowogródzkie 33.200 km.kw., mińskie  55.500 km.kw., połockie  21.750 km.kw., witebskie  24.600 km.kw., mścisławskie 22.600 km.kw., inflanckie  14.000 km.kw. RAZEM 310.900 km.kw.
	Obie powierzchnie przy uwzględnieniu nadmiaru na koronnym Podlasiu  i  nabytków na południowej granicy z Koroną są zbieżne. Opisywane wyżej spisy obejmuja więc jak to już wyżej wzmiankowano ponad 80 % powierzchni dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego  i  100 % Inflant Polskich.
		Dla lokalizacji majątkow i miejscowości  b.WKL związanych ze spisami najlepiej nadają się  mapy topograficzne wydawane w drugiej połowie XIX wieku przez Wydział  Wojskowo - Topograficzny  Sztabu Głównego armii rosyjskiej. Póżniejsze niemieckie przeróbki tych map przeznaczone dla celów wojskowych w działanich podczas I wojny światowej  mogą mieć wyłacznie znaczenie pomocnicze ze względu na masę pomyłek przy  ,,latynizowaniu" nazw z języka rosyjskiego.

Dodatkowo omówione zostaną też rosyjskojęzyczne współczesne mapy tego obszaru. Litewskie wspólczesne mapy północy WKL nie będę brane pod uwagę ze względu na nazewnictwo znacznie odbiegające od utrwalonego w polskiej tradycji.  Mapy te zostaną omówione w porządku chronologicznym ich wydawania.

1. Voenno - Topograficeskaja Karta Rosii, St.Peterburg 1855 - 1865. Skala 1 : 126 000 (,, trzywiorstówka" t.j trzy wiorsty na cal ) - il. 11, 12, 13

il. 11

il. 12

il. 13

	Mapy opracowywano i publikowano guberniami. Poszczególne gubernie łącznie z zestawami arkuszy  (Sbornyje Listy) il. 12. Istnieje skorowidz dla całej mapy ( 505 arkuszy o formacie 61,5 x 45,2 cm  każdy )  - il. 11

Interesujące nas gubernie mają następującą ilość arkuszy : kowieńska  22, grodzieńska  22, mińska  41, witebska  25, mohylowska  25   ( il. 12, 13) , wileńska  24

Mapy te były aktualizowane pare razy do końca XIX wieku, także zdarzaja się różne wersje tego samego arkusza. Na zestawach arkuszy ( Sbornyje Listy ) - il. 11, można wygodnie określic granice powiatów w obrębie danej gubernii. Na samym arkuszu granice powiatowe nie są zbyt czytelne szczególnie gdy biegną rzekami. Na il. 13 która obejmuje okolice Tołoczyna w prawym górnym rogu widać prostą linię z występem w okolicy wioski Stukany. Są to pozostałości wałów ziemnych usypanych przez Rosjan na granicy między WKL i Rosją po pierwszym rozbiorze. Ten odcinek granicy który nie biegł jak niżej rzeką Druć miał być szczególnie chroniony jako łatwy do przekroczenia przez chłopów uciekających na polską stronę.

2. Spiecjalnaja desjativerstnaja karta Evropejskoj Rossii, St.Peterburg 1865 - 1873. Skala 1 : 420 000 (,,  dziesięciowiorstówka" t.j. 10 wiorst na cal ) Ivan Afanasevic Strelbickij - il. 14.

il. 14

Mapy te były aktualizowane i na nowo wydawane do lat 30-tych ubiegłego wieku. Wydano łącznie 168 arkuszy formatu 67,0 x 52,0 cm. Mapy są trójbarwne . Interesujący nas obszar obejmują arkusze : 4, 5, 6, 7  gub. kowieńska, suwalska, grodzieńska, 13, 14, 15, 16 gub. kowieńska, wileńska, grodzieńska, mińska, 27, 28, 29, 30 gub. witebska, mohylowska, mińska, 43, 44  gub. witebska i mohylowska Na skorowidzu arkuszy z 1915 roku ( il. 14 ) można zlokalizować z grubsza zakres opracowania. Mapa ta mimo większej skali niż ,,trzywiorstówka" jest czasami od niej bardziej  dokładna. Podobnie jak w poprzedniej granice powiatów nie sa zbyt czytelne. Aktualnymi mapami pokrywającymi w większej części omawiany obszar sa wydawnictwa kartograficzne Republiki Białoruś i Federacji Rosyjskiej, tzw. mapy topograficzne lub przeglądowo-topograficzne poszczególnych obwodów ( oblast ) :

	3. Obzorno - Topograficeskaja Karta. Respublika Balarus. Vitebskaja Oblast. Minsk 2001, skala 1 : 200 000  - il. 15, 16

il. 16

il. 15 Mapy te są opracowane dla każdego z biłoruskich obwodów ( województw ) t.j. witebskiego - il. 15, 16, mińskiego, grodzieńskiego, mohylewskiego, homelskiego Są to wydawnictwa na dobrym europejskim poziomie z bogatą szatą graficzna i mapką w skali 1 : 1 000 000  z pokazanymszczegółowym podziałem administracyjnym oraz ważniejszymi drogami Można je nabyć w Mińsku albo jako całość obwodu lub podzielone na poszczególne arkusze wg. aktualnego podziału topograficznego kraju. Wydawcą  jest Beloruskoe Kartografo - Geodeziceskoe Objedinenije ,, Belgeodezja" 220029 Minsk, ul. Varvasenii 17. Pod tym adresem znajduje się też sklep prowadzący sprzedaż detaliczną map.

	4. Topograficeskaja Karta. Brjanskaja Oblast. Moskwa 2000 Skala 1 : 200 000  - il. 17

	Mapy te są opracowywane w formie zbroszurowanych atlasów o formacie 28,4 x 35 cm dla poszczególnych obwodów. Nas będą interesować wydane atlasy dla obwodów : briańskiego, smoleńskiego - il. 18 , twerskiego, pskowskiego

il. 18

il. 17

Jakość tych wydawnictw identyczna z białoruskimi, w końcu oparta na tych samych podkładach geodezyjnych z czasów ZSRR.Na początku atlasu ukazany jest skorowidz arkuszy w większej skali z podziałem administracyjnym na powiaty ( rajony ) zaś na końcu mapa stolicy obwodu i ewentualnie dane o obwodzie i jego stolicy (nie we wszystkich ) W atlasie obwodu smoleńskiego - tutaj pod nazwą Obscegeograficeskij Regionalnyj Atlas. Smolenskaja Oblast.Moskva 2001 il. 18 znajduje się dodatkowo alfabetyczny spis miejscowości obwodu z podaniem ich lokalizacji na mapie a także spis powiatów.