Antoni Czechow

WUJASZEK WANIA
TRZY SIOSTRY
WIŚNIOWY SAD

WUJASZEK WANIA

Sceny z życia ziemian w czterech aktach

1897

Przełożył Jarosław Iwaszkiewicz

OSOBY

Aleksander Sieriebriakow - emerytowany profesor

Helena - jego żona, lat 27

Sofia (Sonia) - jego córka z pierwszego małżeństwa

Maria Wojnicka - wdowa po radcy tajnym, matka pierwszej żony profesora

Iwan Wojnicki - (wujaszek Wania), jej syn

Michał Astrow - lekarz

Ilja Tielegin - zubożały ziemianin

Maryna - stara niania

Parobek

Rzecz dzieje się we dworze wiejskim Sieriebriakowa

AKT PIERWSZY

Ogród, widać część domu z tarasem; w alei pod starą topolą stół nakryty do herbaty; ławki, krzesła, na jednej z ławek leży gitara; niedaleko od stołu huśtawka; jest po drugiej stronie; pochmurno. Maryna, ociężała, nieruchoma staruszka, siedzi przy samowarze i robi pończochę; Astrow przechadza się w pobliżu.

Maryna

(nalewa szklankę herbaty)

Napij się, panoczku.

Astrow

(niechętnie bierze szklankę)

Jakoś się nie chce...

Maryna

Wolałbyś może wódeczki?

Astrow

Nie. Nie co dzień piję wódkę. Poza tym duszno dzisiaj.

(pauza)

Nianiu, jak dawno my się znamy?

Maryna

(namyśla się)

Jak dawno? Poczekaj, zaraz przypomnę... Przyjechałeś tutaj, w nasze okolice... kiedy?... jeszcze za życia Wiery Pietrowny, matki naszej Soni. Za jej czasów przez dwie zimy bywałeś u nas... to znaczy - minęło jedenaście lat.

(Po chwili namysłu)

A może i więcej?

Astrow

Bardzo się zmieniłem od tego czasu?

Maryna

Bardzo. Wtedy byłeś młody, ładny. A teraz postarzałeś się. I uroda już nie ta. Po prawdzie - do kieliszka zaglądasz.

Astrow

Tak... W ciągu dziesięciu lat stałem się innym człowiekiem. A z jakiego powodu? Zapracowałem się, nianiu. Od rana do wieczora na nogach, ani chwili spokoju, a w nocy kuli się człowiek pod kołdrą i strach go ogarnia, żeby nie wezwano do chorego. Przez cały czas, jak się znamy, ani jednego dnia wolnego. Jak tu się nie zestarzeć? A życie i bez tego nudne, głupie, brudne... Wciąga jak bagno. Otaczają ciebie dziwadła, same dziwadła; poobcujesz z takimi parę lat i sam - nawet się nie spostrzeżesz - stajesz się takim samym dziwadłem... Nieunikniony los.

(Kręci długiego wąsa)

Patrz, jakie wielkie wąsiska wyrosły... głupie wąsy. Tak, stałem się dziwadłem, nianiu. Zgłupieć, to jeszcze nie zgłupiałem, chwała Bogu, głowę mam w porządku, ale wszystkie uczucia jakoś się stępiły. Niczego mi się nie chce, niczego mi nie trzeba, nikogo nie kocham... No, chyba tylko ciebie.

(Całuje ją w głowę)

W dzieciństwie miałem taką samą nianię.

Maryna

Może byś coś zjadł?

Astrow

Nie. W trzecim tygodniu wielkiego postu pojechałem do wioski Malickoje... epidemia... tyfus plamisty... W chatach ludzie leżą pokotem... bród, smród, dym, cielęta na podłodze razem z chorymi... i prosiąt pełno... Namitrężyłem się, przez cały dzień kropli w ustach nie miałem, wróciłem do domu, odsapnąć nie dadzą - przywieźli z kolei żelaznej dróżnika; położyłem go na stół, żeby zrobić operację, a ten gałgan wziął i umarł mi pod chloroformem. I właśnie najniepotrzebniej w świecie wzbudziły się we mnie uczucia, sumienie się zaniepokoiło, jak gdybym go zabił umyślnie... Siadłem, przymknąłem powieki, ot tak - i myślę: ci, co będą żyli w sto, w dwieście lat po nas i którym my teraz oczyszczamy drogę, czy będą nas dobrze wspominali? Nianiu, przecież nie wspomną!

Maryna

Ludzie nie wspomną, Bóg za to będzie pamiętał.

Astrow

Dziękuję. Ładnie to powiedziałaś.

(Wchodzi Wojnicki)

Wojnicki

(wychodzi z domu, zdrzemnął się po śniadaniu i wygląda nieco zaspany; siada na ławce i poprawia elegancki krawat)

Tak...

(Pauza)

Tak...

Astrow

Wyspałeś się?

Wojnicki

Tak... Za bardzo.

(Ziewa)

Od czasu jak profesor z małżonką przyjechał, wszystko się poplątało... sypiam nie w porę, na obiad i na śniadanie jadam jakieś tam kabule (ostry sos pomidorowy typu keczup), piję jakieś wina... szkodzi mi to wszystko! Przedtem ani chwili wolnej nie było, pracowaliśmy, i ja, i Sonia - proszę siadać, a teraz sama Sonia haruje, a ja śpię, żrę, piję. Niedobre to wszystko!

Maryna

(kiwając głową)

Nowe porządki! Profesor wstaje o dwunastej, a samowar kipi od samego rana, czeka na niego. Kiedy ich nie było, obiad był o dwunastej, jak u wszystkich ludzi, a teraz o szóstej. Profesor czyta i piszę w nocy, raptem o wpół do drugiej dzwonek... Jezus Maria, co się stało? Dawaj herbaty! Ludzi dla niego trzeba budzić, samowar nastawiać... nowe porządki!

Astrow

Długo tu jeszcze będą siedzieli?

Wojnicki

(gwiżdże)

Sto lat. Profesor zdecydował się zamieszkać tu na stałe.

Maryna

I teraz także. Samowar od dwóch godzin na stole, a oni na spacer poszli.

Wojnicki

Idą już, idą, uspokój się.

(Słychać głosy; z głębi ogrodu wchodzą wracając z przechadzki Sieriebriakow, Helena, Sonia i Tielegin)

Sieriebriakow

A, ślicznie, ślicznie... co za piękne widoki!

Tielegin

Wspaniałe widoki, ekscelencjo!

Sonia

Jutro pojedziemy do leśniczówki, tatusiu. Dobrze?

Wojnicki

Szanowni państwo, pora na herbatę.

Sieriebriakow

Moi drodzy, każcie mi z łaski swojej przynieść herbatę do gabinetu. Jeszcze muszę dzisiaj trochę popracować.

Sonia

Leśniczówka na pewno ci się spodoba...

(Helena, Sieriebriakow i Sonia wchodzą do domu; Tielegin siada przy stole obok Maryny)

Wojnicki

Upał, duszno, a nasz wielki uczony w płaszczu, w kaloszach, z parasolem i w rękawiczkach.

Astrow

Widać, że dba o siebie.

Wojnicki

A ona piękna! Jaka piękna! W życiu nie widziałem ładniejszej kobiety.

Tielegin

Maryno najdroższa, czy jadę polem szerokim, czy przechadzam się w cienistym ogrodzie, czy patrzę na ten stół zastawiony, ogarnia mnie wciąż niewytłumaczalna szczęśliwość. Pogoda jak złoto, ptaszki śpiewają, żyjemy sobie tutaj w zgodzie i w spokoju - czegóż nam jeszcze trzeba?

(Bierze szklankę herbaty)

Najserdeczniej dziękuję pani.

Wojnicki

(rozmarzony)

Co za oczy... wspaniała kobieta!

Astrow

Opowiedz nam coś, Iwanie.

Wojnicki

(ospale)

Co ci mam opowiadać?

Astrow

Może są jakie nowe wiadomości?

Wojnicki

Nie ma nic nowego. Wszystko stare. Ja jestem taki sam jak byłem, może trochę gorszy, rozleniwiłem się, nic nie robię i tylko zrzędzę jak stary piernik. Moja wiekowa sroka, maman, wciąż jeszcze rozprawia o emancypacji; jednym okiem spogląda na księżą oborę, a drugim szuka w swoich uczonych książkach zorzy nowego życia.

Astrow

A profesor?

Wojnicki

A profesor jak dawniej od rana do późnej nocy siedzi u siebie w gabinecie i pisze. „Z natężonym umysłem, namarszczonym czołem, piszemy wszyscy ody, ody, i mimo całą naszą pracę - ni chwal, ni nagrody!” Papier cierpliwy! Lepiej by swoją autobiografię pisał. Cóż za temat wspaniały! Rozumiesz, profesor na emeryturze, stary piernik, dorsz uczony... Podagra, reumatyzm, migreny, z zazdrości i zawiści wątroba mu spuchła... żyje sobie ten dorsz w majątku swej pierwszej żony, żyje bo musi, utrzymanie w mieście za drogie! Bez przerwy skarży się na swoje nieszczęścia, chociaż, prawdę powiedziawszy, jest niezwykle szczęśliwy.

(Zdenerwowany)

Pomyśl tylko, jakie ma szczęście! Syn prostego diaka (w kościele prawosławnym kleryk śpiewający i recytujący modlitwy), jakiś tam seminarzysta, dochrapał się uczonych stopni i katedry uniwersyteckiej, ma tytuł ekscelencji, został zięciem senatora itd., itd. Zresztą, cóż to wszystko znaczy? Zauważ jedno tylko. Człowiek przez dwadzieścia pięć lat przeżuwa cudze myśli o realizmie, naturalizmie i innych bzdurach; przez dwadzieścia pięć lat wykłada i pisze o takich rzeczach, jakie mądrzy od dawna już wiedzą, a głupi wiedzieć nieciekawi - to znaczy przez dwadzieścia pięć lat przelewa z pustego w próżne. A przy tym co za pycha! Jakie pretensje! Poszedł na emeryturę i żaden żywy duch go nie zna, pozostał zupełnie nieznany; to znaczy, że przez dwadzieścia pięć lat zajmował cudze miejsce. A popatrz tylko na niego: stąpa jak jakie bóstwo!

Astrow

Zdaje się, że mu po prostu zazdrościsz.

Wojnicki

Tak, zazdroszczę. A jakie ma powodzenie u kobiet! Żaden donżuan na całym świecie nie cieszył się tak fantastycznym powodzeniem. Jego pierwsza żona, moja siostra, piękne, łagodne stworzenie, czysta jak to niebo niebieskie, szlachetna, wielkoduszna, mająca więcej wielbicieli, niż on miał uczniów - kochała go, jak potrafią kochać tylko czyste anioły takich samych jak one czystych i pięknych ludzi. Moja matka, jego teściowa, do dziś dnia ubóstwia go i do dziś dnia odczuwa wobec niego święty lęk. Jego druga żona, piękna, mądra - widzieliście ją przed chwilą - wyszła za niego, kiedy był już stary, oddała mu swą młodość, urodę, wolność, cały swój czar. Za co? Dlaczego?

Astrow

Wierna jest profesorowi?

Wojnicki

Niestety, wierna.

Astrow

Dlaczego niestety?

Wojnicki

Dlatego, że ta wierność jest od początku do końca jednym fałszem. jest w niej dużo retoryki, ale nie ma logiki. Zdradzać starego męża, którego się nie cierpi - to niemoralność; a starać się zagłuszyć w sobie biedną młodość i wszelkie żywe uczucia - to nie jest niemoralność.

Tielegin

(łzawym głosem)

Wania, ja bardzo nie lubię, jak ty tak mówisz. No doprawdy... Kto zdradza żonę albo męża, to człowiek niepewny, taki, co może zdradzić i ojczyznę.

Wojnicki

(zniecierpliwiony)

Przestań już wreszcie, Andrucie!

Tielegin

Poczekaj, Wania. Żona moja nazajutrz po ślubie uciekła ode mnie ze swoim ukochanym z powodu mojej nieszczęśliwej powierzchowności. A ja po tym wszystkim mojego przyrzeczenia nie złamałem. Ja do dziś dnia ją kocham i jestem jej wierny, pomagam jej, jak mogę, i oddałem swój majątek na wychowanie dziateczek, które ona z swoim ukochanym spłodziła. Szczęście moje uciekło, ale duma została. A ona co? Jej młode lata minęły, uroda zgodnie z prawem natury wyblakła, ukochany jej umarł... Co jej pozostało?

(Wchodzą Sonia i Helena; po chwili wchodzi Maria Wojnicka z książką; siada przy stole i czyta; podają jej herbatę, którą pije, utkwiwszy wzrok w książce)

Sonia

(pośpiesznie do niańki)

Tam, nianiusiu, chłopi przyszli. Pójdź, pogadaj z nimi, a herbatę już ja sama...

(Nalewa herbatę, niania wychodzi; Helena bierze swoją szklankę i pije siedząc na huśtawce)

Astrow

(do Heleny)

Przyjechałem do pani męża. Pisała pani, że jest bardzo chory, i reumatyzm, i jeszcze coś takiego, a przecież on jest najzdrowszy w świecie.

Helena

Wczoraj wieczorem kaprysił, skarżył się na bóle w nogach. A dziś jakoś przeszło.

Astrow

A ja na łeb na szyję gnałem trzydzieści wiorst. No, nic nie szkodzi, to nie pierwszy raz. Za to zostanę już u was do jutra i wyśpię się przynajmniej quantum satis.

Sonia

Świetnie! To taka osobliwość, że pan u nas nocuje. Na pewno pan nie jadł obiadu?

Astrow

Rzeczywiście, nie jadłem.

Sonia

No właśnie, przy okazji zje pan obiad. My teraz jemy obiad o szóstej.

(Pije)

Herbata zupełnie wystygła.

Tielegin

Temperatura samowaru znacznie się obniżyła.

Helena

To nic nie szkodzi, panie Iwanie, wypijemy zimną...

Tielegin

Za pozwoleniem... nie Iwan, tylko Ilja. Ilja Tielegin albo też, jak mnie niektórzy z powodu mego ospowatego oblicza nazywają - Andrut! Ja niegdyś trzymałem do chrztu Sonię i ekscelencja, pani małżonek, zna mnie bardzo dobrze. Mieszkam teraz tutaj u państwa, w tym majątku... Pani zapewne zauważyła, że spożywam co dzień obiad w pani towarzystwie.

Sonia

Pan Ilja jest naszym pomocnikiem, naszą prawą ręką.

(Czule)

No, ojczulku kochany, jeszcze herbatki?

Maria Wojnicka

Ach!

Sonia

Co ci jest, babuniu?

Maria Wojnicka

Zapomniałam powiedzieć Aleksandrowi... pamięć tracę zupełnie... miałam dziś list z Charkowa od pana Pawła... Przysłał mi swoją nową broszurę...

Astrow

Coś ciekawego?

Maria Wojnicka

Ciekawe, tylko jakieś takie dziwne. Zwalcza to, czego bronił siedem lat temu. Okropność!

Wojnicki

Nie ma nic okropnego. Proszę pić herbatę, maman.

Maria Wojnicka

Ale ja chcę rozmawiać!

Wojnicki

Od pięćdziesięciu lat rozmawiamy i rozmawiamy, i czytamy broszury. Warto by już z tym skończyć.

Maria Wojnicka

Nie wiem, dlaczego nie lubisz, kiedy ja coś mówię. Przepraszam cię, Jean, ale w ostatnim roku tak się zmieniłeś, że po prostu nie poznaję cię... Byłeś człowiekiem określonych przekonań, byłeś świetlaną postacią...

Wojnicki

O tak! Byłem świetlaną postacią, która nikomu nie dawała światła...

(Pauza)

byłem „świetlaną postacią”... trudno o żart złośliwszy! Mam teraz czterdzieści siedem lat. Do zeszłego roku, tak jak i mama, starałem się naumyślnie otumanić tą waszą scholastykę, żeby nie spostrzegać prawdziwego życia - i myślałem, że tak jest dobrze. A teraz, żeby mama wiedziała! W nocy zasnąć nie mogę z żalu, ze złości, że tak przegapiłem czas, kiedy mogłem mieć wszystko, wszystko, czego teraz odmawia mi moja starość!

Sonia

Wujaszku, to nudne!

Maria Wojnicka

(do syna)

Mówisz, jakbyś oskarżał swoje poprzednie przekonania... Przecież to nie one są winne, winien jesteś ty sam. Zapominasz, że przekonania same w sobie to nic... martwa litera... trzeba było coś robić...

Wojnicki

Robić? Nie każdy potrafi być piszącym perpetuum mobile, jak twój Herr Professor.

Maria Wojnicka

Co chcesz przez to powiedzieć?

Sonia

(błagalnie)

Babciu! Wujaszku! Błagam was!

Wojnicki

Już milczę. Milczę i przepraszam.

(Pauza)

Helena

Ładnie dzisiaj... niegorąco...

(Pauza)

Wojnicki

W taką pogodę dobrze jest się powiesić.

(Tielegin stroi gitarę; Maryna chodzi koło domu, zwołuje kury)

Maryna

Cip, cip, cip...

Sonia

Nianiu, czego ci chłopi chcieli?

Maryna

Znowu to samo, ciągle o to pastwisko. Cip, cip, cip..

Sonia

Kogo tak wołasz?

Maryna

Jarzębata gdzieś poprowadziła kurczęta... żeby tylko wrona nie porwała.

(Wychodzi)

(Tielegin gra polkę; wszyscy słuchają w milczeniu; wchodzi parobek)

Parobek

Czy pan doktor jest tutaj?

(Do Astrowa)

Panie doktorze, przyjechali po pana.

Astrow

Skąd?

Parobek

Z fabryki.

Astrow

(z rozdrażnieniem)

Serdecznie dziękuję. No, trzeba jechać..

(Rozgląda się za czapką)

Żeby to wszyscy diabli...

Sonia

Ach, jak przykro. Niech pan wróci z fabryki na obiad.

Astrow

Nie, to już będzie za późno. Gdzie tam... gdzież tam...

(Do parobka)

Wiesz co, kochany, zdobądź mi gdzieś kieliszek wódki, rzeczywiście...

(Parobek wychodzi)

Gdzie tam... gdzież tam...

(Znalazłszy czapkę)

U Ostrowskiego w jakiejś sztuce występuje człowiek, który ma duże wąsy i małe zdolności... To właśnie ja. No to do widzenia, drodzy państwo...

(Do Heleny)

Jeżeli pani kiedyś do mnie zajrzy - razem z panną Sonią - będę szczerze rad. Mająteczek mam niewielki, najwyżej trzydzieści dziesięcin, ale jeżeli to panią interesuje, wzorowy sad i szkółka, jakiej pani nie znajdzie o tysiąc wiorst wokoło. A obok mnie zaczynają się lasy państwowe... Leśniczy tam stary, ciągle choruje, tak że po prawdzie to ja zajmuję się wszystkim.

Helena

Mnie już mówiono, że pan bardzo lubi lasy. Oczywiście, to bardzo pożyteczne, ale czy to panu nie przeszkadza w jego prawdziwym powołaniu? Pan przecież jest lekarzem.

Astrow

Bogu tylko wiadomo, jakie jest nasze prawdziwe powołanie.

Helena

A to ciekawe?

Astrow

Tak, bardzo ciekawa praca.

Wojnicki

(z ironią)

Bardzo.

Helena

(do Astrowa)

Pan przecie jeszcze młody... wygląda pan na... na trzydzieści sześć, siedem lat... Chyba to nie jest takie ciekawe, jak pan powiada. Wciąż las i las. Ja myślę, że to jest monotonne.

Sonia

Nie, nie, to jest niezwykle zajmujące. Pan Michał co roku zasadza nowy kawał lasu i otrzymał już za to medal brązowy i dyplom. Tak zabiega, żeby nie niszczono starych drzew. Jeżeli pani go posłucha, to się pani z nim zgodzi. Powiada, że lasy upiększają ziemię, że uczą człowieka rozumieć piękno i napełniają go poczuciem majestatu. Lasy łagodzą surowy klimat. W krajach, gdzie klimat jest łagodniejszy, mniej się traci sił na walkę z przyrodą i człowiek staje się tam miększy i czulszy; ludzie tam są piękni, smukli, pobudliwi i mowa ich jest wytworna, ruchy pełne gracji... Kwitną tam nauki i sztuki, filozofia ich nie jest ponura, stosunek do kobiet pełen subtelnej szlachetności...

Wojnicki

(śmieje się)

Brawo, brawo! Miłe to, ale nieprzekonujące, tak że

(Do Astrowa)

pozwól, przyjacielu, że nadal będę opalać piece drzewem i z drzewa budować stodoły.

Astrow

Możesz przecie palić w piecach torfem, a stodoły budować murowane. Ostatecznie możesz rąbać lasy, kiedy zmusza cię do tego potrzeba, ale po co lasy niszczyć? Rosyjskie lasy trzeszczą pod siekierami, miliardy drzew giną, pustoszeją kryjówki zwierząt i ptaków, rzeki stają się płytsze i wysychają, znikają na zawsze przepiękne pejzaże, a wszystko tylko dlatego, że leniwy człowiek nie chce pomyśleć, że można schylić się i podnieść opał z ziemi.

(Do Heleny)

Prawda, droga pani? Trzeba być nierozsądnym barbarzyńcą, aby spalać w swoich piecach takie piękno, niszczyć to, czego nie możemy sami wytworzyć. Człowiek na to ma rozum i siły twórcze, aby mnożyć to, co mu jest dane, ale dotychczas człowiek nie tworzył, tylko niszczył. Lasów jest coraz mniej, rzeki wysychają, zwierzyna ginie, klimat się psuje i z każdym dniem ziemia staje się coraz biedniejsza i coraz brzydsza.

(Do Wojnickiego)

A ty sobie popatrujesz na mnie z ironią i wszystko, co mówię, wydaje ci się czymś niepoważnym... może istotnie to jest dziwactwo, ale kiedy mijam chłopskie lasy, które ocaliłem od wyrębu, albo kiedy słyszę, jak szumi mój młody las, który sadziłem własnymi rękoma, przychodzi mi do głowy, że klimat w drobnym stopniu zależy i ode mnie, i że jeżeli za tysiąc lat człowiek będzie szczęśliwy, to będzie w tym i odrobina mojej zasługi. Kiedy sadzę sobie brzózkę i widzę potem, jak zieleni się i chwieje na wietrze, dusza moja przepełnia się dumą i ja...

(Spostrzega parobka, który przyniósł na tacy kieliszek wódki)

No, co tam...

(Wypija)

Muszę już jechać... Wszystko to prawdopodobnie jest jednym wielkim dziwactwem. Moje uszanowanie!

(Idzie ku domowi)

Sonia

(bierze go pod rękę i idzie razem z nim)

Kiedyż pan do nas przyjedzie?

Astrow

Nie wiem...

Sonia

Znowu za miesiąc?

(Astrow i Sonia wchodzą do domu; Maria Wojnicka i Tielegin siedzą przy stole, Helena i Wojnicki idą w kierunku tarasu)

Helena

A pan, panie Iwanie, znowu zachowywał się niemożliwie. Po co pan drażnił swoją matkę i mówił jej o perpetuum mobile? A dzisiaj przy śniadaniu znowu kłócił się pan z Aleksandrem. To takie małostkowe.

Wojnicki

Ale jeżeli ja go nienawidzę?

Helena

Nienawidzić Aleksandra nie ma za co, jest taki sam, jak wszyscy. Nie jest gorszy od pana.

Wojnicki

Gdyby pani mogła zobaczyć swoją twarz, swoje ruchy... tak się pani leni żyć! Ach, jakież to lenistwo!

Helena

Ach, lenistwo i nuda! Wszyscy narzekają na mojego męża, wszyscy patrzą na mnie ze współczuciem: biedactwo, ma starego męża! To współczucie - rozumiem je aż nadto! Tak jak przed chwilą powiedział Astrow: wszyscy jak szaleńcy wyrąbujecie lasy i wkrótce nic na ziemi nie zostanie! Tak samo wy jak szaleńcy gubicie człowieka i wkrótce dzięki wam na ziemi nie będzie ani wierności, ani czystości, ani ofiarności. Dlaczego nie możecie spokojnie patrzeć na kobietę, jeżeli nie należy do was? Dlatego - ten doktor ma rację - że w was wszystkich zamieszkał bies zniszczenia... Nie żal wam ani lasów, ani ptaków, ani kobiet, ani siebie nawzajem...

Wojnicki

Nie podoba mi się ta cała filozofia..

(Pauza)

Helena

Ten doktor ma zmęczoną, nerwową twarz. Ciekawa twarz. Soni, widać to od razu, podoba się, jest w nim zakochana rozumiem to dobrze. Już był tutaj trzy razy po moim przyjeździe, ale ja jestem nieśmiała, ani razu nie pomówiłam z nim jak trzeba, nie starałam się go ośmielić. Myślał pewnie, że jestem zła. Prawdopodobnie dlatego tak zaprzyjaźniliśmy się oboje z panem, Iwanie Pietrowiczu, że jesteśmy tacy sami marudni, nudni ludzie! Marudni! Niech pan na mnie tak nie patrzy, ja tego nie lubię.

Wojnicki

Czy mogę inaczej patrzeć na panią, jeżeli panią kocham? Pani jest moim szczęściem, życiem, moją młodością! Ja wiem, że nie mam szans na pani wzajemność, żadnych szans, ale ja o nic nie proszę, niech mi pani pozwoli tylko patrzeć na siebie, słuchać pani głosu...

Helena

Cicho, jeszcze kto posłyszy!

(Idzie do mieszkania)

Wojnicki

(idąc za nią)

Niech pani mi pozwoli mówić o mojej miłości, niech mnie pani nie przepędza, już to będzie dla mnie największym szczęściem.

Helena

To takie męczące...

(Oboje wchodzą do domu)

(Tielegin uderza w struny i zaczyna grać polkę; Maria Wasiliewna zapisuje jakieś uwagi na marginesie broszury)

Kurtyna

AKT DRUGI

Pokój jadalny w domu Sieriebriakowa; noc; słychać, jak w ogrodzie stróż nocny kołacze kołatką; Sieriebriakow siedzi w fotelu przed otwartym oknem i drzemie; Helena obok niego także podrzemuje.

Sieriebriakow

(budzi się)

Kto tu? Soniu, to ty?

Helena

To ja.

Sieriebriakow

To ty, Lenoczka... co za nieznośny ból!

Helena

Pled spadł ci na podłogę.

(Okrywa mu kolana)

Może zamknąć okno, Aleksandrze?

Sieriebriakow

Nie, nie, duszę się... Zdrzemnąłem się tylko co i we śnie wydawało mi się, że lewa noga mi zdrętwiała. Zbudził mnie męczący ból. Nie, nie, to nie podagra, to chyba reumatyzm. Która godzina?

Helena

Dwadzieścia po dwunastej.

(Pauza)

Sieriebriakow

Poszukaj mi jutro rano w bibliotece Batiuszkowa. Musi być u nas.

Helena

Co?

Sieriebriakow

Jutro rano poszukaj Batiuszkowa. Mnie się zdaje, że był w bibliotece. Dlaczego mi tak ciężko oddychać?

Helena

Zmęczony jesteś. Nie śpisz już drugą noc.

Sieriebriakow

Powiadają, że Turgieniew z podagry dostał dusznicy. Boję się, że ja będę miał to samo. Przeklęta, ohydna starość. Niech ją wszyscy diabli! Od kiedy się postarzałem, nabrałem wstrętu do samego siebie. I wam też pewnie wszystkim przykro na mnie patrzeć!

Helena

Mówisz o swojej starości takim tonem, jakbyśmy to my byli winni, że się zestarzałeś.

Sieriebriakow

Ty pierwsza się mną brzydzisz.

(Helena wstaje i siada trochę dalej)

Oczywiście, ty masz rację. Nie jestem głupi i rozumiem to dobrze. Jesteś młoda, zdrowa, piękna, chce ci się żyć, a ja, cóż - starzec, prawie trup. Czyż nie rozumiem ciebie? Oczywiście, to głupio, że ja jeszcze żyję. Ale poczekajcie trochę, wkrótce już was uwolnię od siebie. Już niedługo pociągnę.

Helena

Och, ja już nie mogę... na miłość boską, zamilcz.

Sieriebriakow

Ktoś by pomyślał, że to ja jestem winien, że wszyscy już „nie mogą”, nudzą się, marnują młodość, a ja tylko sam upajam się życiem i jestem kontent. No tak, oczywiście!

Helena

Milcz już... chcesz mnie zamęczyć do ostatka!

Sieriebriakow

Zamęczam wszystkich, oczywiście.

Helena

(przez łzy)

To nie do zniesienia. Powiedz, czego ty chcesz ode mnie?

Sieriebriakow

Nic nie chcę.

Helena

Więc milcz. Proszę cię o to.

Sieriebriakow

Dziwna rzecz, kiedy mówi Iwan albo ta stara idiotka Maria Wojnicka - wszystko dobrze, wszyscy ich słuchają, ale niech tylko ja powiem słówko, od razu wszyscy czują się nieszczęśliwi. Nawet mój głos ich drażni. Powiedzmy, jestem obrzydliwy, egoista, despota - ale czyż ja, nawet na starość, nie mam pewnych praw od egoizmu? Czyż nie zapracowałem sobie na to? Czyż ja nie mam prawa - pytam się - do spokojnej starości, nie zasłużyłem na szacunek?

Helena

Nikt ci twoich praw nie zaprzecza.

(Wiatr stuka oknem)

Wiatr się zerwał. Zamknę lepiej okno.

(Zamyka)

Zaraz będzie deszcz. Nikt ci twoich praw nie zaprzecza.

(Pauza; stróż nocny kołacze i śpiewa)

Sieriebriakow

Pracować całe życie dla nauki, przyzwyczaić się do swego gabinetu, do słuchaczy, do szanownych kolegów - i nagle, ni z tego, ni z owego znaleźć się w tym familijnym grobie, co dzień patrzeć na tych wszystkich durniów, słuchać ich głupich rozmów... Ja chcę żyć, potrzebne mi powodzenie, rozgłos, a tutaj - jak na zesłaniu. Co chwila tęsknić do przeszłości, dowiadywać się o powodzeniu innych, bać się śmierci... Nie mogę! Sił na to nie mam! A do tego jeszcze nawet mi mojej starości nie mogą przebaczyć.

Helena

Poczekaj, bądź cierpliwy: za kilka lat i ja się postarzeję.

(Wchodzi Sonia)

Sonia

Ojcze, sam kazałeś posłać po doktora Astrowa, a kiedy przyjechał, nie chcesz go przyjąć. To niedelikatnie. Na próżno fatygowałeś człowieka...

Sieriebriakow

A po co mi twój Astrow? Tyle się zna na medycynie, co ja na astronomii.

Sonia

Trudno mi do twojej podagry sprowadzać cały wydział medyczny.

Sieriebriakow

Z tym narwańcem nie będę gadał.

Sonia

Jak chcesz.

(Siada)

Mnie wszystko jedno.

Sieriebriakow

A która teraz godzina?

Helena

Zaraz będzie pierwsza.

Sieriebriakow

Duszno mi... Soniu, daj mi tych kropli ze stołu...

Sonia

Zaraz.

(Podaje krople)

Sieriebriakow

(rozdrażniony)

Ależ nie te. O nic nie można poprosić!

Sonia

Tylko nie kapryś. Może to komu się podoba, ale mnie możesz oszczędzić, bądź łaskaw. Ja tego nie lubię. Nie mam zresztą czasu, muszę jutro wstać o świcie. Mam sianokosy.

(Wchodzi Wojnicki w szlafroku, ze świecą)

Wojnicki

Burza nadchodzi.

(Błyskawica)

O, jak błyska! Helene i Sonia, idźcie spać, ja was zastąpię.

Sieriebriakow

(przestraszony)

Nie, nie, nie zostawiajcie mnie z nim samego! On mnie na śmierć zagada!

Wojnicki

Przecież one muszą wypocząć. Nie śpią już drugą noc.

Sieriebriakow

Więc niech idą spać. Ale ty też idź sobie. Dziękuję ci. Błagam. W imię naszej dawnej przyjaźni, nie protestuj. Potem pogadamy.

Wojnicki

(z ironicznym uśmiechem)

Dawnej naszej przyjaźni... dawnej...

Sonia

Wujaszku, przestań.

Sieriebriakow

(do żony)

Nie zostawiaj mnie z nim samego, kochanie. On mnie zagada.

Wojnicki

Wiesz, to jest wreszcie śmieszne.

(Wchodzi Maryna ze świecą)

Sonia

Kładź się już, nianiu. Późno.

Maryna

Samowar ze stołu nie sprzątnięty. Nie bardzo spać można.

Sieriebriakow

Wszyscy nie śpią, męczą się, mnie jednemu dobrze.

Maryna

(podchodzi do Sieriebriakowa, czule)

Co, panoczku, boli? A mnie także nóżki grają tak i grają.

(Poprawia pled)

To twoja zastarzała choroba. Pani Wiera, nieboszczka, Sońki naszej mama, czasami całe noce nie sypiała... rozpaczała nad tobą. Bardzo pana kochała...

(Pauza)

Starzy to jak dzieci, chcą, żeby ich ktoś pożałował, a starego nikt nie żałuje.

(Całuje Sieriebriakowa w ramię)

Chodźmy, panoczku, do łóżka... chodźmy, kochanie... Dam ci herbaty lipowej, nogi ci zagrzeję... Panu Bogu się za ciebie pomodlę...

Sieriebriakow

(rozczulony)

Chodźmy, Marynko!

Maryna

A mnie samej nóżki tak grają, tak grają!

(Prowadzi go razem z Sonią)

Pani Wiera, bywało, rozpacza, płacze... Ty, Soniuszka, byłaś jeszcze mała, głupiutka... Chodź, chodź, panoczku...

(Sieriebriakow, Sonia i Maryna wychodzą)

Helena

Wymęczył mnie do kresu. Ledwie na nogach się trzymam.

Wojnicki

On panią męczy, a ja sam siebie. Trzecią noc już nie śpię.

Helena

Źle się dzieje w tym domu. Pana matka nienawidzi wszystkiego oprócz swoich broszur i profesora; profesor irytuje się, nie dowierza mi, pana się boi; Sonia złości się na ojca, złości się na mnie i nie rozmawia ze mną już ze dwa tygodnie; pan nienawidzi mojego męża i otwarcie gardzi swą matką; ja jestem podrażniona i dzisiaj ze dwadzieścia razy zbierało mi się na płacz. Źle się dzieje w tym domu.

Wojnicki

Dajmy pokój filozofii.

Helena

Pan, panie Iwanie, jest wykształcony i mądry człowiek; zdawałoby się, powinien pan pojąć, że świat nie ginie przez zabójców, przez pożary, ale ginie przez nienawiść, przez wrogość, przez wszystkie drobne kłótnie... Pana rzeczą byłoby nie zrzędzić, ale wzywać do zgody,

Wojnicki

Pierwej niech mnie pani pogodzi z samym sobą. Droga moja...

(Namiętnie całuje ją w rękę)

Helena

Proszę przestać!

(Wyrywa rękę)

Proszę odejść!

Wojnicki

Zaraz spadnie deszcz i wszystko w naturze odświeży się i odetchnie swobodnie. Tylko mnie burza nie przyniesie ulgi. Dzień i noc, jak zmora, dusi myśl, że życie moje stracone bezpowrotnie. Przeszłości nie mam, roztrwoniłem ją po głupiemu na drobiazgi, a dzień dzisiejszy straszny w swym bezsensie. Oto ma pani całe moje życie i całą mą miłość: gdzie mam je podziać, co mam z nimi zrobić? Uczucie moje przepada darmo, jak promień słońca w głębokiej jamie, i ja sam ginę.

Helena

Kiedy pan mi mówi o miłości, jakoś tępieję i sama nie wiem, co mam odpowiedzieć. Przepraszam, nic panu nie mogę powiedzieć.

(Chce wyjść)

Dobranoc.

Wojnicki

(zastępuje jej drogę)

I żeby pani wiedziała, jak ja cierpię na myśl, że w tym samym domu ginie inne życie - życie pani. Na co pani czeka? Jaka przeklęta filozofia przeszkadza pani? Niech pani zrozumie, zrozumie...

Helena

(patrzy na niego uważnie)

Panie Iwanie, pan jest pijany.

Wojnicki

Możliwe, możliwe...

Helena

Gdzie jest doktor?

Wojnicki

Tam... nocuje u mnie... możliwe, możliwe... Wszystko może się zdarzyć!

Helena

Dzisiaj znowu pan pił? Po co to?

Wojnicki

Bądź co bądź jakieś złudzenie życia... niech mi pani nie przeszkadza, Helene!

Helena

Dawniej nigdy pan nie pił i nigdy tak dużo nie mówił. Niech pan idzie spać. Nudzi mnie pan.

Wojnicki

(namiętnie całuje ją w rękę)

Najdroższa... cudowna moja!

Helena

(znudzona)

Proszę mi dać spokój! To wreszcie staje się wstrętne!

(Wychodzi)

Wojnicki

(sam)

Poszła...

(Pauza)

Dziesięć lat temu widywałem ją u nieboszczki siostry. Miała siedemnaście lat, a ja trzydzieści siedem... Dlaczego wtedy nie zakochałem się w niej i nie oświadczyłem? Przecież to było zupełnie możliwe. I teraz byłaby moją żoną... tak... teraz zbudziłaby nas burza; ona bałaby się grzmotów, a ja trzymałbym ją w ramionach i szeptałbym jej: „nie bój się, ja jestem przy tobie!” Cudowne myśli, jakie kochane, śmieję się do nich... Ale, mój Boże, wszystko mi się w głowie miesza! Dlaczego jestem taki stary? Dlaczego ona nie może mnie zrozumieć? Ta jej retoryka, ta jej rozleniwiona etyka, jej bzdurne, leniwe myśli o końcu świata - jak ja tego wszystkiego nienawidzę!

(Pauza)

O, jak ja się oszukałem! Ubóstwiałem tego profesora, tego żałosnego podagryka, pracowałem jak wół na niego!. Ja i Sonia wyciskaliśmy z tego majątku ostatnie soki!. Jak kułacy wywoziliśmy na rynek olej, groch, ser, samiśmy nie dojadali po to, aby z groszy i kopiejek uzbierać tysiące i posyłać jemu. Byłem dumny z niego i z jego nauki, żyłem, oddychałem nim! Wszystko, co napisał i co obwieszczał, wydawało mi się genialne... Boże, a teraz? Poszedł na emeryturę i gdy się dziś zrobi bilans jego życia, nie pozostanie z niego nic, ani jednej wartościowej kartki; jest zupełnie nieznany, jest niczym, bańką mydlaną! Ach, jakże się oszukałem! Teraz to widzę - po głupiemu oszukałem...

(Wchodzi Astrow w surducie bez kamizelki i bez krawata, podochocony; za nim Tielegin z gitarą)

Astrow

Graj!

Tielegin

Wszyscy pogrążeni we śnie.

Astrow

Graj!

(Tielegin cicho przygrywa. Astrow do Wojnickiego)

Sam jesteś tutaj? Damy poszły?

(Cicho podśpiewuje wziąwszy się pod boki)

„Ustąp chata, na bok piec, bo gospodarz chce tu lec!” Burza mnie zbudziła. Ładny deszczyk popadał. Która to może być godzina?

Wojnicki

Diabli wiedzą.

Astrow

Zdawało mi się, że słyszę głos Heleny.

Wojnicki

Przed chwilą była tutaj.

Astrow

Wspaniała kobieta.

(Ogląda flaszeczki na stole)

Lekarstwa. Jakich tu recept nie ma! I charkowskie i moskiewskie, i tulskie... Po wszystkich miastach obnosił się z swoją podagrą. Czy on jest naprawdę chory, czy udaje?

Wojnicki

Chory.

(Pauza)

Astrow

Coś taki smutny dzisiaj? Profesora ci żal, czy co?

Wojnicki

Daj mi spokój.

Astrow

A może się w profesorowej zakochałeś?

Wojnicki

Jest dla mnie przyjacielem.

Astrow

Już?

Wojnicki

Co znaczy „już”?

Astrow

Kobieta może się stać przyjacielem mężczyzny tylko w tej kolejności: z początku dobra znajoma, potem kochanka, a potem dopiero przyjaciel.

Wojnicki

Typowa filozofia pospolitości.

Astrow

Co? Tak... Masz rację - pospolicieję. Widzisz, jestem pijany. Zazwyczaj tak się upijam tylko raz na miesiąc. A kiedy jestem w takim stanie, robię się bezsilny i nachalny do najwyższego stopnia. Nic wtedy mnie nie przeraża! Biorę się do najtrudniejszych operacji i wykonuję je doskonale. Robię niezwykle szerokie plany na przyszłość; i już wtedy nie wydaję się sobie dziwadłem, i wierzę, że ludzkość ciągnie ze mnie korzyści... olbrzymie! A zarazem mam wtedy swój własny system filozoficzny i wy wszyscy, bracie, wydajecie mi się takim mrowiem... mikroby!

(Do Tielegina)

Graj, Andrut!

Tielegin

Najmilszy przyjacielu, dla ciebie - wszystko - ale zrozum wszyscy we śnie pogrążeni.

Astrow

Graj!

(Tielegin cichutko przygrywa)

Trzeba znowu wypić. Chodźcie, tam, zdaje się, u nas jeszcze zostało trochę koniaku. A jak się rozwidni, pojedziemy do mnie. Dobra? Mam felczera, który nigdy nie mówi „dobrze”, tylko zawsze „dobra”. Straszny gałgan. A więc dobra?

(Ujrzawszy wchodzącą Sonię)

Przepraszam, jestem bez krawata.

(Astrow szybko wychodzi; Tielegin idzie za nim)

Sonia

Wujaszku, znowu popiłeś z doktorem. Dobrali się w korcu maku. Tamten to już zawsze taki ale ty, z jakiego powodu? W twoim wieku zupełnie to nie do twarzy.

Wojnicki

Wiek tu nie gra żadnej roli. Jak się nie ma prawdziwego życia, żyje się mirażami. To zawsze lepsze niż nic.

Sonia

Siano nasze całe skoszone, co dzień leje wszystko gnije, a tobie w głowie „miraże”. Zupełnie zaniedbałeś gospodarstwo... Ja jedna pracuję, sił mi już nie starczy...

(Przestraszona)

Wujaszku? Masz łzy w oczach!

Wojnicki

Łzy? Też coś... bzdury... Popatrzyłaś przed chwilą na mnie jak twoja nieboszczka matka. Kochana moja...

(Całuje ją chciwie po rękach i po twarzy)

Siostro moja... Moja mila siostro... Gdzie teraz jesteś? Gdyby ona wiedziała! Ach, gdyby ona wiedziała!

Sonia

Co? Gdyby co wiedziała?

Wojnicki

Ciężko... niedobrze... To nic... potem... nic, nic... lepiej pójdę sobie...

(Wychodzi)

Sonia

(puka do drzwi)

Panie Michale! Pan nie śpi? Proszę na chwilę.

Astrow

(za drzwiami)

Zaraz!

(Po chwili wchodzi, już w kamizelce i w krawacie)

Co pani każe?

Sonia

Niech pan sam pije, jeżeli to panu dogadza, ale błagam pana niech pan nie daje pić wujaszkowi. To mu szkodzi.

Astrow

Doskonale. Już nie będziemy pili więcej.

(Pauza)

Zaraz wyjeżdżam do siebie. Słowo się rzekło. Zanim konie zaprzęgną, już będzie jasno.

Sonia

Deszcz pada. Niech pan poczeka do rana.

Astrow

Burza przechodzi, minęła bokiem. Trzeba jechać. I proszę mnie więcej nie wzywać do ojca. Ja mu powiadam - podagra, a on mówi - reumatyzm; ja proszę, żeby leżał, a on siedzi. A dziś to wcale nie chciał ze mną gadać.

Sonia

Rozpieszczony.

(Szuka w bufecie)

Chce pan coś przekąsić?

Astrow

Chętnie.

Sonia

Bardzo lubię coś tak przegryźć w nocy. W kredensie zdaje się, coś znajdziemy. Powiadają, że on miał w życiu wielkie powodzenie u kobiet i damy go tak rozpieściły. O, tu jest ser.

(Stoją oboje przy kredensie i jedzą)

Astrow

Ja dzisiaj nic nie jadłem, tylko piłem. Pani ojciec ma ciężki charakter.

(Wyjmuje z kredensu butelkę)

Można?

(Wypija kieliszek)

Tutaj nikogo nie ma i możemy mówić szczerze. Pani wie, mnie się zdaje, że w waszym domu nie wytrzymałbym jednego miesiąca, udusiłbym się w tej atmosferze... Pani ojciec, cały pogrążony w swojej podagrze i swoich książkach, wujaszek Wania, którym wciąż chandra miota, pani babka, wreszcie pani macocha...

Sonia

Co, macocha?

Astrow

W człowieku wszystko powinno być piękne: i twarz, i ubranie, i dusza, i myśli. Ona jest piękna, niewątpliwie, ale... przecież ona tylko je, śpi, przechadza się, czaruje nas wszystkich swoją pięknością - i nie więcej. Nie ma żadnych obowiązków, pracują za nią inni... Prawda.? A życie próżniacze nie może być czystym życiem.

(Pauza)

Być może jednak jestem za surowy. Życie nie przyniosło mi zadowolenia, jak i wujaszkowi Wani, i obaj stajemy się zrzędami.

Sonia

A pan jest niezadowolony z życia?

Astrow

W ogóle życie kocham, ale nasze życie, życie parafiańskie, rosyjskie, pospolite - to jest coś, czego nie cierpię i czym pogardzam ze wszystkich sił duszy. A co się tyczy mojego własnego, osobistego życia, to dalibóg nic w nim nie ma dobrego. Widzi pani, jeżeli się ciemną nocą idzie przez las i widzi się z daleka światełko, to nie czuje się ani ciemności, ani zmęczenia, ani kłujących gałęzi, które uderzają po twarzy... Pracuję - pani to wie - jak nikt inny w powiecie, los mnie trzepie bez przerwy, cierpię chwilami nie do zniesienia, ale nie widzę przed sobą żadnego światełka. Dla siebie już nic nie chcę, ludzi nie lubię... Od dawna już nikogo nie kocham.

Sonia

Nikogo?

Astrow

Nikogo. Trochę czułości mam dla waszej starej niani - to przypomnienie dawnych lat. A chłopi? Każdy jednakowy: ciemni, żyją w brudzie, a z inteligencją trudno jakoś się zżyć. Męczy mnie ona. Wszyscy ci nasi kochani znajomi płytko myślą, płytko czują i nie sięgają poza koniec nosa - po prostu są głupi! A ci, którzy są mądrzejsi i trochę większego kalibru - histeryzują, zżarci są przez analizę, przez refleksje... Stękają, nienawidzą siebie nawzajem, z pasją się obmawiają, podchodzą do człowieka z boku, patrzą na niego z ukosa i decydują: „To jest psychopata!” albo „to frazesowicz!” A kiedy nie wiedzą, jaką etykietę przylepić mu na czole, to powiadają: „O, to bardzo dziwny człowiek, bardzo dziwny!” Kocham las - to bardzo dziwne, nie jem mięsa - to także bardzo dziwne. Bezpośredniego, prostego, czystego stosunku do przyrody i do innych ludzi już nie ma... Nie ma i nie ma...

(Chce wypić)

Sonia

(wstrzymuje go)

Nie, proszę pana, błagam, niech pan nie pije więcej.

Astrow

Dlaczego?

Sonia

Tak panu z tym nieładnie! Pan jest taki subtelny, pan ma taki łagodny głos... Powiem więcej, pan jest piękniejszy od wszystkich, których znam. Dlaczego pan chce upodobnić się do zwyczajnych ludzi, którzy piją i grają w karty? Niech pan tego nie robi, błagam pana! Pan zawsze powiada, że ludzie nie tworzą, tylko niszczą to, co im jest dane. Dlaczego wiec pan niszczy samego siebie? Nie trzeba, nie trzeba, błagam pana, zaklinam.

Astrow

(wyciąga do niej rękę)

Nie piję więcej.

Sonia

Niech mi pan da słowo.

Astrow

Słowo honoru.

Sonia

(mocno ściska jego rękę)

Dziękuje!

Astrow

Basta! Wytrzeźwiałem. Widzi pani, jestem już zupełnie trzeźwy i takim już pozostanę do końca moich dni.

(Patrzy na zegarek)

A więc ciągniemy dalej. Powiadam: mój czas już minął, na mnie już za późno... Postarzałem się, zaharowałem, spospoliciałem, wszystkie moje uczucia się stępiły i zdaje mi się, że nie mógłbym już przywiązać się do człowieka. Nikogo nie kocham i... już nie pokocham. Co mnie jeszcze pociąga - to piękno. Nie mogę przejść koło niego obojętnie. Zdaje mi się, że gdyby Helena chciała, mógłbym w jednej chwili oszaleć dla niej... Aleć to przecie nie miłość, nie przywiązanie...

(Wstrząsa się i zakrywa oczy ręką)

Sonia

Co panu jest?

Astrow

Nic... Przed świętami chory mi umarł pod chloroformem.

Sonia

Czas już zapomnieć o tym.

(Pauza)

Niech mi pan powie, panie Michale... Gdybym ja miała przyjaciółkę albo młodszą siostrę i gdyby pan się dowiedział, że ona... no, na przykład, kocha pana, to co by pan na to powiedział?

Astrow

(wzruszając ramionami)

Nie wiem. Zapewne nic. Dałbym jej do zrozumienia, że nie mogę jej pokochać... i że jestem zajęty czym innym. No, wszystko to dobrze, ale trzeba już jechać. Do widzenia, droga Soniu, w ten sposób można przegadać do samego rana.

(Ściska jej rękę)

Przejdę przez salon, jeżeli pani pozwoli, bo się boję, że mnie pani wujaszek zatrzyma.

(Wychodzi)

Sonia

(sama)

Nic mi nie odpowiedział... Dusza i serce jego wciąż się ukrywają przede mną, ale dlaczego czuję się taka szczęśliwa?

(Śmieje się radośnie)

Powiedziałam mu: pan jest subtelny, szlachetny, pan ma taki łagodny głos... Czy to wyszło niedobrze? Głos jego taki drżący, pieściwy... czuję go po prostu w powietrzu... a kiedy mu powiedziałam o młodszej siostrze, nie zrozumiał mnie...

(Łamiąc ręce)

Jakie to okropne, że jestem nieładna! Jakie okropne! A ja przecie wiem, że jestem nieładna, wiem, wiem... Zeszłej niedzieli, kiedyśmy wychodzili z cerkwi, słyszałam jak mówili o mnie, i jakaś kobieta powiedziała: „Ona jest dobra, szlachetna, tylko jaka szkoda, że taka nieładna...” Nieładna...

(Wchodzi Helena)

Helena

(otwiera okna)

Burza minęła. Jakie cudowne powietrze!

(Pauza)

Gdzie doktor?

Sonia

Pojechał.

(Pauza)

Helena

Sophie!

Sonia

Co?

Helena

Jak długo będą trwały te dąsy? Przecież nie zrobiłyśmy sobie żadnej krzywdy. Skądże więc ta niechęć? Dosyć już tego...

Sonia

Ja już sama chciałam...

(Obejmuje ją)

Dość tych gniewów.

Helena

Tak najlepiej.

(Obie wzruszone)

Sonia

Ojciec położył się?

Helena

Nie, siedzi w salonie... Nie rozmawiamy z sobą całymi tygodniami i Bóg wie z jakiego powodu...

(Spostrzegając otwarty kredens)

A to co?

Sonia

Pan Michał jadł tu kolację.

Helena

I wino... No wypijmy bruderszaft.

Sonia

Doskonale.

Helena

Z jednego kieliszka.

(Nalewa)

Tak lepiej. A więc - na „ty”?

Sonia

Na „ty”.

(Piją i całują się)

Już dawno chciałam się pogodzić, ale się wstydziłam...

(Płacze)

Helena

Czego płaczesz?

Sonia

To nic, ja tylko tak...

Helena

No, przestań, przestań...

(Płacze)

Jaka jestem niedorzeczna, też rozpłakałam się...

(Pauza)

Ty się na mnie gniewasz za to, że ja wyszłam za mąż za twojego ojca niby to z wyrachowania... Jeżeli wierzysz przysięgom - to przysięgam ci, że wyszłam za niego z miłości. Pociągał mnie jako uczony i sławny człowiek. Miłość to była nieprawdziwa, sztuczna, ale przecież wtedy wydawało mi się, że jest prawdziwa. Cóż ja temu winna? A ty od samego naszego wesela nie przestałaś mnie potępiać twoimi mądrymi, podejrzliwymi oczyma.

Sonia

Zgoda! Zgoda! Zapomnijmy o tym.

Helena

Nie trzeba tak patrzeć - nie do twarzy ci z tym. Trzeba wszystkim wierzyć - inaczej nie można żyć.

(Pauza)

Sonia

Powiedz mi szczerze, jak przyjaciel... Jesteś szczęśliwa?

Helena

Nie.

Sonia

Wiedziałam. Jeszcze jedno pytanie. Powiedz otwarcie - czy chciałabyś mieć młodego męża?

Helena

Jakie z ciebie jeszcze dziecko. Oczywiście, chciałabym.

(Śmieje się)

No, pytaj się jeszcze, pytaj...

Sonia

Podoba ci się doktor?

Helena

Tak, bardzo.

Sonia

(śmieje się)

Mam głupią minę... Prawda? Poszedł sobie, a ja wciąż słyszę jego głos i jego kroki; popatrzę na ciemne okno i widzę jego twarz. Pozwól mi się wygadać... Ale ja nie mogę mówić tego głośno, wstydzę się. Chodź do mojego pokoju, tam pomówimy. Wydaję ci się głupia? Przyznaj się... powiedz mi coś o nim.

Helena

Co ci mam powiedzieć?

Sonia

On taki mądry, on wszystko może, wszystko potrafi... i leczy, i sadzi lasy...

Helena

To nie o las chodzi ani o medycynę... Zrozum, kochanie, on ma talent! Rozumiesz, to jest talent! Śmiałość, otwarta głowa, szeroki rozmach... Posadzi drzewinę, i już mu to wróży, co będzie za tysiąc lat, już mu świta szczęście ludzkości. Takich ludzi rzadko się spotyka, takich trzeba kochać... Pije trochę, bywa gburowaty... Cóż z tego? W Rosji człowiek z talentem nie może być bez plamki. Sama pomyśl, jakie on ma życie, ten doktor? Błoto na drogach nie do przebrnięcia, mrozy, zamiecie, przestrzenie olbrzymie, prostactwo, dzicz, naokoło nędza, choroby - w takich warunkach temu, co pracuje i walczy dzień w dzień, trudno jest, mając około czterdziestki, zachować czystość i trzeźwość.

(Całuje ją)

Życzę ci z całego serca, zasługujesz na szczęście...

(Wstaje)

A ja jestem nudna, epizod... I w muzyce, i w domu męża, we wszystkich romansach - wszędzie, jednym słowem, moja rola - to epizod. Właściwie mówiąc, Soniu, jeżeli dobrze się zastanowić, to jestem bardzo, bardzo nieszczęśliwa!

(Wzruszona chodzi po scenie)

Nie dla mnie szczęście na tym świecie. Nie! Dlaczego się śmiejesz?

Sonia

(śmieje się zasłaniając twarz)

Jestem taka szczęśliwa... taka szczęśliwa!

Helena

Tak mi się chce pograć... Zagrałabym teraz.

Sonia

Zagraj.

(Obejmuje ją)

Mnie się spać nie chce... zagraj!

Helena

Zaraz. Twój ojciec nie śpi. Kiedy jest cierpiący, muzyka go drażni. Idź, zapytaj go. Jeżeli pozwoli, to zagram. Idź.

Sonia

Zaraz.

(Wychodzi; w ogrodzie stróż kołacze)

Helena

Dawno już nie grałam. Będę grać i płakać, płakać jak szalona.

(Przez okno)

Czy to ty stukasz, Jefimie?

Głos stróża

Ja!

Helena

Nie stukaj, pan niezdrów.

Głos stróża

Już odchodzę.

(Gwiżdże)

Na tu, Kruczek. Gałganie! Kruczek!

(Pauza)

Sonia

(wraca)

Nie można!

Kurtyna

AKT TRZECI

Pokój bawialny w domu Sieriebriakowa; troje drzwi na prawo, na lewo i pośrodku; dzień. Wojnicki i Sonia siedzą; Helena chodzi po scenie pogrążona w myślach.

Wojnicki

Herr Professor raczył wyrazić życzenie, abyśmy się zebrali dzisiaj w tym salonie o godzinie pierwszej.

(Patrzy na zegarek)

Za kwadrans pierwsza. Pragnie coś objawić całemu światu.

Helena

Zapewne jakieś ważne sprawy.

Wojnicki

On nie ma żadnych ważnych spraw. Pisze bzdury, ględzi i zazdrości, nic więcej.

Sonia

(z wyrzutem)

Wujaszku!

Wojnicki

No, no, przepraszam.

(Wskazuje na Helenę)

Piękny widok: chodzi i z lenistwa aż się chwieje. Bardzo to ładne! Bardzo!

Helena

Cały dzień pan plecie, plecie - jak to panu nie zbrzydnie.

(z udręką)

Umieram z nudów, nie wiem, co mam robić.

Sonia

(wzruszając ramionami)

Czy to mało roboty? Gdybyś tylko chciała.

Helena

Na przykład?

Sonia

Zajmij się gospodarstwem, ucz, lecz. Czy to brak pracy? Zanim tu jeszcze z ojcem przyjechałaś, my z wujaszkiem Wanią jeździliśmy na targ, sprzedawaliśmy mąkę.

Helena

Nie potrafię. I nieciekawe to. To tylko w powieściach ideowych uczy się i leczy chłopów, a ja ni z tego, ni z owego zacznę leczyć czy uczyć?

Sonia

A ja właśnie nie rozumiem, jak można nie uczyć? Poczekaj, i ty się przyzwyczaisz.

(Obejmuje ją)

Nie dręcz się, kochana.

(Śmieje się)

Nudzisz się, nie możesz sobie miejsca znaleźć, a nuda i próżniactwo są zaraźliwe. Popatrz, wujaszek Wania nic nie robi, tylko chodzi za tobą jak cień, i ja porzuciłam moją pracę i przyleciałam do ciebie na pogawędkę. Lenistwo mnie ogarnia, nie mogę! Doktor bywał dawniej u nas rzadko, raz na miesiąc, nie można go było uprosić, a teraz przyjeżdża codziennie, zaniedbał i swoje lasy, i swoją medycynę. Ty pewnie jesteś czarodziejką.

Wojnicki

Po co pani się męczy?

(Żywo)

No, najdroższa, radości moja, niechże pani pójdzie po rozum do głowy. W żyłach pani płynie rusałczana krew, więc pani będzie rusałką. Niech pani odrzuci skrupuły, choć raz w życia, niech się pani zakocha w jakimś wodniku jak najprędzej, i po same uszy - chlup z głowa w głęboki wir, żebyśmy - Herr Professor i my wszyscy - tylko ręce rozłożyli.

Helena

(z gniewem)

Niech mi pan da wreszcie spokój! To jest po prostu okrutne!

(Chce odejść)

Wojnicki

(nie puszcza jej)

No, no szczęście moje, proszę mi wybaczyć... przepraszam.

(Całuje ją w rękę)

Zgoda!

Helena

Tu anioł może stracić cierpliwość. Niech pan sam przyzna.

Wojnicki

Na znak zgody i pokoju przyniosę pani zaraz bukiet róż; z samego rana dla pani przygotowałem... Jesienne róże - jak piękne, jak smutne róże...

(Wychodzi)

Sonia

Jesienne róże - jak piękne, jak smutne róże...

(Obie patrzą w okno)

Helena

Już wrzesień. Jak my tu przeżyjemy tę zimę?

(Pauza)

Dokąd poszedł doktor?

Sonia

Jest w pokoju wujaszka Wani. Pisze tam coś. To dobrze, że wujaszek Wania wyszedł, chcę pomówić z tobą.

Helena

O czym?

Sonia

O czym?

(Opiera głowę na jej piersi)

Helena

No dobrze, już dobrze...

(Gładzi ją po głowie)

Już dobrze.

Sonia

Nie jestem ładna.

Helena

Masz piękne włosy.

Sonia

Nie.

(Odwraca się, aby spojrzeć w lustro)

Nie. Kiedy kobieta jest nieładna, powiadają jej: „masz piękne oczy, masz piękne włosy...” Kocham go już sześć lat, kocham go więcej niż matkę; w każdym momencie słyszę jego głos, czuję uścisk jego ręki; spoglądam na drzwi, czekam, ciągle mi się wydaje, że on wejdzie lada chwila. I widzisz, wciąż przychodzę do ciebie, aby mówić o nim. Teraz przyjeżdża do nas codziennie, ale nie patrzy na mnie, nie widzi mnie... To jest taka męka! Nie mam żadnej nadziei, nie, nie.

(Z rozpaczą)

O Boże, dodaj mi sił!... Całą noc modliłam się... Często zbliżam się do niego, patrzę mu w oczy, zagaduję... Zapomniałam o godności, nie mogę się opanować... Nie mogłam się wstrzymać i wczoraj przyznałam się wujaszkowi Wani, że jestem zakochana... Cała służba wie, że ja się w nim kocham. Wszyscy to widzą.

Helena

A on?

Sonia

On mnie nie dostrzega.

Helena

(w zamyśleniu)

To dziwny człowiek... Wiesz co? Pozwól mi, ja z nim pomówię... Ostrożnie, nie wprost...

(Pauza)

Doprawdy, jak długo może trwać taka niepewność... Pozwól mi!

(Sonia potakująco kiwa głową)

Doskonale. Kocha czy nie kocha - dowiedzieć się nietrudno. Nie bój się, kochanie, nie trwóż się - ja przeprowadzę śledztwo delikatnie, nawet tego nie zauważy. Musimy się tylko dowiedzieć - tak czy nie?

(Pauza)

Jeżeli nie, to niech tu nie przyjeżdża. Dobrze?

(Sonia potakuje głową)

Tak łatwiej - na niewidzianego. Odkładać tego nie będziemy, zaraz go wypytam. Miał mi pokazać jakieś plany... Idź, powiedz mu, że chcę go widzieć.

Sonia

(bardzo wzruszona)

Powiesz mi całą prawdę?

Helena

Ależ oczywiście. Mnie się zdaje, że najgorsza prawda nie jest taka straszna jak niepewność. Zaufaj mi, kochanie.

Sonia

Tak, tak... Powiem mu, że ty chcesz zobaczyć te plany...

(Idzie i zatrzymuje się przy drzwiach)

Nie, niepewność jest lepsza... bo zawsze jeszcze zostaje nadzieja...

Helena

Co ty mówisz?

Sonia

Nic, nic.

(Wychodzi)

Helena

(sama)

Nie ma nic gorszego, jak znać cudzą tajemnicę i nie móc na nią poradzić.

(Zamyślona)

On się w niej nie kocha - to jasne, ale dlaczego nie miałby się z nią ożenić? Nie jest ładna, ale dla wiejskiego lekarza w jego wieku byłaby znakomitą żona. Mądra, taka dobra, czysta... Nie, to nie to, nie to...

(Pauza)

Rozumiem ją, biedactwo. W tych wściekłych nudach, kiedy zamiast ludzi kręcą się wokoło niej jakieś szare plamy, słyszy się tylko najpospolitsze rzeczy, widzi się tych, co potrafią tylko jeść, pić, spać, a tu przyjeżdża od czasu do czasu on, niepodobny do innych, ładny, zajmujący, pociągający, to jakby księżyc wschodził w ciemności... Poddać się czarowi takiego człowieka, zapomnieć się... Zdaje się, że ja sama także się trochę temu poddałam. Tak, smutno mi bez niego i uśmiecham się kiedy myślę o nim... Wujaszek Wania powiada, że w moich żyłach płynie jakoby rusałczana krew. „Niech pani odrzuci skrupuły choć raz w życiu...” No, cóż? Może właśnie tak trzeba? Poleciałabym jak wolny ptak od was wszystkich, porzuciłabym wasze ospałe twarze, wasze rozmowy, zapomniałabym, że istniejecie wy wszyscy... Tak, tylko że jestem tchórzliwa, nieśmiała... sumienie mnie zamęczy... On bywa tutaj co dzień, zgaduję po co, dlaczego tu przyjeżdża, i już mam poczucie winy, gotowa jestem upaść przed Sonią na kolana, przepraszać i płakać...

Astrow

(wchodzi z mapami)

Dzień dobry!

(Podaje jej rękę)

Chciała pani obejrzeć moje arcydzieło?

Helena

Wczoraj obiecał mi pan pokazać swoje prace... Pan nie zajęty?

Astrow

Oczywiście.

(Rozkłada plan na stoliku do kart i przypina go pluskiewkami)

Gdzie się pani urodziła?

Helena

(pomaga mu)

W Petersburgu.

Astrow

A kształciła się pani?

Helena

W konserwatorium.

Astrow

To chyba panią mało zainteresuje.

Helena

Dlaczego? Rzeczywiście, wsi nie znam, ale wiele czytałam.

Astrow

Tutaj w domu mam własne biurko... w pokoju pana Iwana. Kiedy już się tak zmęczę, że otępieję całkowicie, porzucam wszystko i lecę tu, i bawię się tą historią godzinę albo dwie... Pan Iwan i panna Sonia stukają na liczydłach, a ja siedzę koło nich przy swoim biurku i smaruję, ciepło mi i spokojnie, świerszcz gra za kominem. Ale na tę przyjemność pozwalam sobie nieczęsto, raz na miesiąc...

(Pokazując na planie)

Niech pani tu popatrzy. To jest obraz naszego powiatu, jakim był przed pięćdziesięciu laty. Ciemnozielona i jasnozielona farba oznacza lasy. Połowa całej przestrzeni zajęta przez las. Gdzie na zielonym zaznaczona czerwona siatka, tam były łosie, sarny... Wykazuję tutaj i florę, i faunę... Na tym jeziorze mieszkały łabędzie, gęsi, kaczki i, jak powiadają starzy, wszelkiego ptactwa była siła, nieprzejrzane mnóstwo, latało to jak chmura. Oprócz wsi i wiosek widzi pani tutaj rozrzucone różne osady, futorki (mała chata z ogrodem oddalona od innych, niewielkie gospodarstwo), osiedla starowiewów (sekty prawosławne powstałe na Rusi w XVII w. na tle rozłamu w cerkwi prawosławnej), młyny wodne... Bydła i koni było wiele. To widać po tej niebieskiej farbie. Na przykład, w tej gminie jak gęsto odznacza się niebieska farba; tutaj były całe tabuny i na każdą zagrodę wypadało po trzy konie.

(Pauza)

A teraz popatrzmy niżej. Tak wyglądało dwadzieścia pięć lat temu. Tutaj lasy zajmują już tylko jedną trzecią powierzchni. Saren już nie ma, jeszcze są łosie. I zielona i niebieska farba już bledsze. I tak dalej, i tak dalej. Przechodzimy do trzeciej części: obraz powiatu dziś. Zieloną farbę widzimy to tu, to tam, ale już rozsianą z rzadka; znikły łosie i łabędzie, i głuszce... Nie ma już śladu dawnych osad, futorów, osiedli i młynów. W ogóle widzimy tu proces stopniowego i niewątpliwego wyrodnienia, któremu do całkowitego zakończenia brak już tylko jakich 10 lub 15 lat. Pani mi powie, że to wpływ kultury, że stare życie musiało oczywiście ustąpić nowemu. Tak, rozumiem gdyby na miejsce tych zniszczonych lasów przyszły szosy, koleje żelazne, gdyby tu stanęły zakłady pracy, fabryki, szkoły - gdyby ludzie stali się tu zdrowsi, bogatsi, mądrzejsi - ale tu przecie nic podobnego się nie dzieje! W powiecie zostały te same błota, komary, te same bezdroża, nędza - tyfus, dyfteryt, pożary... Tutaj mamy do czynienia z degeneracją z powodu wyniszczającej walki o byt; to jest degeneracja na skutek inercji, ciemnoty, zupełnego braku świadomości. Zmarznięty, głodny, chory człowiek, ażeby ratować resztki swego życia, ażeby ocalić swoje dzieci - instynktownie, nieświadomie chwyta w ręce wszystko, czym tylko może nasycić głód, ogrzać się - niszczy wszystko nie myśląc o jutrzejszym dniu... Wszystko tu już prawie jest zniszczone; a na to miejsce nie stworzono niczego.

(Z chłodem)

Widzę po pani twarzy, że to panią nie interesuje.

Helena

Ja się tak mało znam na tym.

Astrow

Tu nie ma nic do rozumienia, po - prostu nie ciekawi to pani.

Helena

Mówiąc otwarcie, moje myśli zajęte są czym innym. Przepraszam. Muszę przeprowadzić z panem małe śledztwo i mieszam się, nie wiem, jak zacząć.

Astrow

Śledztwo?

Helena

Tak, śledztwo, ale... dość szkodliwe! Usiądźmy!

(Siadają)

Chodzi tutaj o pewną młodą osobę. Będziemy rozmawiali jak uczciwi ludzie, jak przyjaciele, bez niedomówień. Pomówimy, a potem zapomnimy, o czymśmy gadali. Dobrze?

Astrow

Dobrze.

Helena

Chodzi tutaj o moją pasierbicę, Sonię. Czy ona się panu podoba?

Astrow

Tak, bardzo ją szanuję.

Helena

Czy ona podoba się panu jako kobieta?

Astrow

(nie od razu)

Nie.

Helena

Jeszcze parę słów i będzie koniec. Czy pan nic nie zauważył?

Astrow

Nie.

Helena

(bierze go pod rękę)

Pan jej nie kocha, widzę to po pańskich oczach... A ona cierpi... niech pan to zrozumie... i niech pan przestanie u nas bywać...

Astrow

(wstaje)

Mój czas już minął... no, i kiedyż?

(Wzrusza ramionami)

Gdzie mi tam?

(Jest zmieszany)

Helena

Fe, jaka nieprzyjemna rozmowa! Jestem taka zmęczona, jakbym przeniosła ciężar tysiącpudowy. No, chwała Bogu, skończyliśmy. Trzeba zapomnieć, jakbyśmy wcale nie rozmawiali i... i... niech pan wyjeżdża. Pan jest rozumnym człowiekiem, pan pojmie...

(Pauza)

Aż się zarumieniłam.

Astrow

Gdyby pani mi o tym powiedziała jakie dwa, trzy miesiące temu, to może bym się jeszcze namyślił... ale teraz...

(Wzrusza ramionami)

A jeżeli to jest dla niej cierpieniem... to oczywiście... Tylko jednej rzeczy nie rozumiem: dlaczego mnie pani o to wypytywała?

(Patrzy jej w oczy i grozi palcem)

Chytra z pani sztuka!

Helena

Co to znaczy?

Astrow

(śmiejąc się)

Chytra! Rozumiem, Sonia się męczy, chętnie w to wierzę, ale po co to całe śledztwo?

(Nie dając jej mówić, żywo)

Proszę, niech pani nie robi zdziwionej miny, pani doskonale wie, dlaczego ja tutaj codziennie przyjeżdżam... Dlaczego i dla kogo tu bywam, pani to wie doskonale. Mój najdroższy drapieżniku, nie patrz tak na mnie, bo ze mnie stary wróbel.

Helena

(zdziwiona)

Drapieżniku? Nic z tego nie rozumiem.

Astrow

Piękna, puszysta łasiczko... potrzebuje pani ofiary. Przecież ja już od miesiąca nic nie robię, wszystko porzuciłem uporczywie szukam pani towarzystwa - i pani się to strasznie podoba, strasznie... No więc tak. Jestem zwyciężony, wiedziała to pani już przed śledztwem.

(Skrzyżowawszy ramiona i z pochyloną głową)

Poddaję się. Weź mnie, o pani, pożryj mnie.

Helena

Pan oszalał!

Astrow

(śmieje się przez zęby)

Pani jest nieśmiała...

Helena

Jestem lepsza i szlachetniejsza, niż się panu wydaje! Przysięgam panu!

(Chce odejść)

Astrow

(zagradza jej drogę)

Dziś wyjeżdżam, nie będę tu bywać, ale...

(Bierze ją za rękę, ogląda się)

Gdzie się będziemy spotykać? Niech pan mówi prędzej...

(Namiętnie)

Jaka cudowna, wspaniała... jeden pocałunek... chciałbym pocałować tylko twoje pachnące włosy...

Helena

Przysięgam panu...

Astrow

(przerywając)

Po co. przysięgi? Nie trzeba przysięgać. Nie trzeba zbędnych słów. O, jaka piękna, jakie ręce!

(Całuje jej ręce)

Helena

Dosyć już tego, niech pan nareszcie idzie...

(Wyrywa ręce)

Pan się zapomniał.

Astrow

Niechże pani powie, niech pani powie! Gdzie my się jutro spotkamy?

(Obejmuje ją)

Widzisz przecie, to jest nieuniknione, musimy się spotykać.

(Astrow całuje ją; w tej chwili wchodzi Wojnicki z bukietem róż i zatrzymuje się w drzwiach)

Helena

(nie widząc Wojnickiego)

Niech się pan zlituje... niech mi pan da pokój.

(Opiera głowę o jego piersi)

Nie.

(Chce odejść)

Astrow

(przytrzymuje ją)

Przyjedź jutro do leśniczówki... koło drugiej... Tak? Tak? Przyjedziesz?

Helena

(spostrzega Wojnickiego)

Niech mnie pan puści.

(Bardzo zmieszana odchodzi do okna)

To potworne.

Wojnicki

(kładzie bukiet na krześle, zdenerwowany ociera sobie chustką twarz i szyję)

To nic... tak... to nic...

Astrow

(nadrabia miną)

Dzisiaj mamy, szanowny panie Iwanie, pogodę niebrzydką. Z rana było pochmurno, jak gdyby miało się na deszcz, a teraz słoneczko świeci. Mówiąc po prawdzie, jesień mamy piękną... i oziminy niczegowate.

(Zwija plan w rurkę)

Jedno tylko: dnie coraz krótsze nastają...

(Wychodzi)

Helena

(szybko podchodząc do Wojnickiego)

Pan się postara, pan użyje całego swego wpływu, żebyśmy ja i mój maż wyjechali stąd dziś jeszcze. Słyszy pan? Jeszcze dzisiaj.

Wojnicki

(wycierając twarz)

Jak? No dobrze... bardzo dobrze... Helene, widziałem wszystko, wszystko...

Helena

(nerwowo)

Słyszy pan? Ja muszę wyjechać stąd dziś jeszcze.

(Wchodzą Sieriebriakow, Sonia, Tielegin, Maryna)

Tielegin

Sam ja, ekscelencjo, nie bardzo dobrze się czuję... Już od dwóch dni jestem niezdrów. Głowa jakoś mi tak...

Sieriebriakow

Gdzież jest reszta? Nie lubię tego domu, to labirynt prawdziwy. Dwadzieścia sześć wielkich pokojów, wszyscy się rozłażą i nigdy nikogo nie można znaleźć.

(Dzwoni)

Proszę poprosić tutaj panią Marię Wojnicką i panią Helenę.

Helena

Jestem tutaj.

Sieriebriakow

Proszę państwa o zajęcie miejsc.

Sonia

(podchodząc do Heleny, niecierpliwie)

Co on powiedział?

Helena

Potem, potem.

Sonia

Drżysz? Taka jesteś wzruszona?

(Uważnie patrzy jej w twarz)

Rozumiem, on powiedział, że przestanie tutaj bywać.. Tak?

(Pauza)

Powiedz - tak?

(Helena potakująco kiwa głową)

Sieriebriakow

(do Tielegina)

Niedomaganie - to jeszcze bagatela, ale czego nie mogę znieść, to sposobu życia na wsi. Mam takie uczucie, jak gdybym z ziemi spadł na jakąś inną planetę. Siadajcie, proszę was, moi państwo! Soniu!

(Sonia nie słyszy go, stoi ze zwieszoną smutnie głową)

Soniu!

(Pauza)

Nie słyszy.

(Do Maryny)

I ty, nianiu, siadaj.

(Niania siada i robi pończochę)

Proszę państwa. Powieście, że się tak wyrażę, wasze uszy na gwoździu uwagi.

(Śmieje się)

Wojnicki

(zdenerwowany)

Może ja jestem niepotrzebny? Mogę odejść?

Sieriebriakow

Nie. Ty jesteś tutaj najpotrzebniejszy.

Wojnicki

Czego pan sobie życzy ode mnie?

Sieriebriakow

Pan... Czegóż się obrażasz?

(Pauza)

Jeżeli cię czym dotknąłem, to proszę o przebaczenie.

Wojnicki

Przestań mówić tym tonem... Przystąpmy do sprawy... Czego chcesz od nas?

(Wchodzi Maria Wojnicka)

Sieriebriakow

O, jest maman. Zaczynam, proszę państwa.

(Pauza)

„Zaprosiłem panów w celu zakomunikowania im arcyniemiłej nowiny: jedzie do nas rewizor!” No, ale żart na stronę. Sprawa jest poważna. Zebrałem was, moi państwo, aby was poprosić o pomoc i radę, a znając waszą zwykłą życzliwość, mam wszelką nadzieję, że je otrzymam. Jestem człowiekiem nauki, molem książkowym i zawsze obce mi były sprawy życia praktycznego. Nie mogę się obyć bez wskazówek ludzi znających się na rzeczy i zwracam się do ciebie, Iwanie, i do Pana, panie Iljo, i do ciebie, maman... Rzecz w tym, że manet omnes una nox, to znaczy - życie nasze w ręku Boga; jestem stary i chory i dlatego myślę, że czas już, abym uregulował moją sytuację materialną o tyle, o ile dotyczy ona mojej rodziny. Życie moje już zakończone, o sobie nie myślę, ale mam młodą żonę, dorosłą córkę.

(Pauza)

Niepodobna, abym w dalszym ciągu mieszkał na wsi. Nie jesteśmy stworzeni do wiejskiego życia. A mieszkanie w mieście za dochody, jakie czerpiemy z tego majątku, jest niemożliwe. Jeżelibyśmy, na przykład, sprzedali las, byłby to środek ekstraordynaryjny (nadzwyczajny), którego co rok stosować nie można. Trzeba poszukać takich sposobów, które by mogły nam zagwarantować stałą, mniej więcej określoną cyfrę dochodu. Obmyśliłem taki pewien sposób sposób i mam zaszczyt wnieść go tu na ogólne obrady. Pomijając detale, wyłożę ten sposób w ogólnych zarysach. Nasz majątek daje nam przeciętnie nie więcej niż dwa procent. Ja proponuję sprzedać go. Jeżeli pieniądze osiągnięte w ten sposób umieścimy w papierach procentowych, to będziemy otrzymywali od czterech do pięciu procent i myślę, że nawet zostanie nam reszta, kilka tysięcy, która pozwoli na zakupienie niedużej willi w Finlandii.

Wojnicki

Zaczekaj... zdaje mi się, że mnie słuch myli. Powtórz, co powiedziałeś...

Sieriebriakow

Żeby pieniądze włożyć w papiery procentowe, a za resztę, która nam zostanie, nabyć willę w Finlandii...

Wojnicki

Nie Finlandia... ty powiedziałeś coś tam jeszcze.

Sieriebriakow

Proponuję sprzedać majątek.

Wojnicki

Właśnie to. Sprzedasz majątek, doskonale, znakomity pomysł... A gdzie każesz mi się podziać ze starą matką, no i z Sonią?

Sieriebriakow

W swoim czasie o wszystkim porozmawiamy. Trudno tak od razu.

Wojnicki

Poczekaj. Widać dotychczas nie miałem ani odrobiny zdrowego sądu. Dotychczas byłem tak głupi, że zdawało mi się, iż majątek należy do Soni. Nieboszczyk ojciec kupił ten majątek jako posag dla mojej siostry. Dotychczas byłem tak naiwny, rozumiałem prawa nie po turecku i myślałem, że majątek mojej siostry przeszedł na Sonię.

Sieriebriakow

Tak, majątek należy do Soni. Któż zaprzeczy? Bez zgody Soni nie zdecyduję się na jego sprzedaż! A przy tym powziąłem ten zamiar myśląc właśni o Soni.

Wojnicki

To niebywałe, niebywałe! Albo ja zwariowałem, albo... albo...

Maria Wojnicka

Jean, nie sprzeciwiaj się Aleksandrowi, on wie lepiej od nas, co jest dobre, a co złe.

Wojnicki

Nie, dajcie mi wody.

(Pije wodę)

Mówcie, co chcecie! Co chcecie!

Sieriebriakow

Nie rozumiem, dlaczego się tak denerwujesz. Nie powiadam, że mój plan jest czymś idealnym. Jeżeli będziecie uważali go za niepraktyczny, to ja nie będę się upierał.

(Pauza)

Tielegin

(zażenowany)

Ja, wasza ekscelencjo, żywię dla nauki nie tylko najwyższy szacunek, ale i uczucia, że tak powiem, rodzinne. Brata mojego, Grigorija, żony brat, może raczy pan znać, Konstantin Lakiediemonow, był magistrem.

Wojnicki

Czekaj, Andrut... My tu o ważnych sprawach... Poczekaj, potem...

(Do Sieriebriakowa)

Może spytać jego, przecież ten majątek kupiono od jego stryja.

Sieriebriakow

Ach, po cóż mam pytać? Po co?

Wojnicki

Majątek ten był kupiony na owe czasy za dziewięćdziesiąt pięć tysięcy. Ojciec zapłacił tylko siedemdziesiąt, a dwadzieścia pięć został winien. Teraz posłuchajcie... Majątek ten można było kupić tylko dlatego, że ja się zrzekłem mojej części spadku na rzecz mojej siostry, którą gorąco kochałem... Mało tego, pracowałem jeszcze przez dziesięć lat jak wół i cały dług spłaciłem.

Sieriebriakow

Żałuję, że rozpocząłem tę rozmowę.

Wojnicki

Majątek jest oczyszczony z długów i znajduje się w przyzwoitym stanie tylko dzięki moim osobistym wysiłkom. I teraz, kiedy się postarzałem, chcą mnie stąd wyrzucić na zbity łeb!

Sieriebriakow

Nie rozumiem, o co ci chodzi.

Wojnicki

Dwadzieścia pięć lat zarządzałem tym majątkiem, harowałem, wysyłałem ci pieniądze jak najsumienniejszy rządca i przez cały czas nie otrzymałem od ciebie nawet słówka podziękowania. Przez cały ten czas, za młodu i teraz, otrzymywałem od ciebie wynagrodzenie w wysokości pięciuset rubli rocznie, nędzarską pensję! - i ty ani razu nie pomyślałeś o tym, żeby mi dodać choć jednego rubla.

Sieriebriakow

Ależ, Iwanie, skądże ja mogłem wiedzieć? Jestem człowiekiem niepraktycznym i na niczym się nie znam. Mogłeś sam sobie dodać, ile chciałeś.

Wojnicki

Dlaczego ja nie kradłem? Dlaczego nie gardzicie mną wy wszyscy za to, że nie kradłem? To byłoby sprawiedliwe i nie byłbym teraz nędzarzem.

Maria Wojnicka

(surowo)

Jean!

Tielegin

(bardzo zdenerwowany)

Wania, kochaneczku, przestań, przestań... trzęsę się cały... po cóż psuć dobre stosunki?

(Całuje go)

Nie trzeba.

Wojnicki

Dwadzieścia pięć lat z tą oto moją matką siedziałem jak kret w norze wśród tych czterech ścian... Wszystkie nasze myśli i uczucia należały tylko do ciebie. Przez cały dzień mówiliśmy o tobie, o twoich pracach, byliśmy z ciebie dumni, ze czcią wymawialiśmy twoje imię; a noce marnowaliśmy na czytanie pism i książek, którymi teraz głęboko gardzę!

Tielegin

Nie trzeba, Wania, nie trzeba... nie mogę...

Sieriebriakow

(z gniewem)

Nie rozumiem, o co ci chodzi.

Wojnicki

Byłeś dla nas wyższą istotą, a twoje artykuły umieliśmy na pamięć. Ale teraz otworzyły mi się oczy. Widzę wszystko! Piszesz o sztuce, ale nic nie rozumiesz ze sztuki! Wszystkie twoje prace, tak przeze mnie kochane, grosza nie są warte. Zawracałeś nam głowę!

Sieriebriakow

Proszę państwa, uspokójcież go nareszcie! Bo chyba stąd wyjdę!

Helena

Panie Iwanie! Żądam, aby pan zamilkł. Pan słyszy?

Wojnicki

Nie będę milczał.

(Zagradza drogę Sieriebriakowowi)

Zaczekaj, ja nie skończyłem! Zmarnowałeś mi życie! Nie żyłem, wcale nie żyłem! Z twojej łaski zniszczyłem, zniweczyłem najlepsze lata mojego życia. Jesteś moim najgorszym wrogiem.

Tielegin

Ja nie mogę... nie mogę... uciekam...

(Zdenerwowany wychodzi)

Sieriebriakow

Czego ty chcesz ode mnie? I jakie masz prawo mówić do mnie takim tonem? Taka nicość! Jeżeli majątek jest twój, to bierz go sobie, ja go nie potrzebuję.

Helena

Wyjeżdżam natychmiast z tego piekła!

(Krzyczy)

Ja już dłużej nie wytrzymam!

Wojnicki

Przepadło moje życie! Mój talent, rozum, odwaga... Gdybym żył normalnie, wyszedłbym może na Schopenhauera, Dostojewskiego... Zagalopowałem się! Wariuję!... Mamo, co za rozpacz, mamo moja!

Maria Wojnicka

(surowo)

Słuchaj we wszystkim Aleksandra!

Sonia

(klęka obok niani i tuli się do niej)

Nianiusiu! Nianiusiu!

Wojnicki

Mamo moja, co ja mam robić? Nie trzeba, niech mama nic nie mówi! Sam wiem, jak mam postąpić!

(Do Sieriebriakowa)

Popamiętasz mnie jeszcze!

(Wychodzi przez drzwi środkowe, Maria Wojnicka za nim)

Sieriebriakow

Moi państwo, cóż to wszystko wreszcie znaczy? Weźcie ode mnie tego wariata! Nie mogę z nim mieszkać pod jednym dachem. Mieszka tutaj.

(Pokazuje na drzwi środkowe)

Prawie obok mnie... niech się wynosi na wieś, do oficyny albo ja się stąd wyniosę, ale zostawać z nim w jednym domu nie mogę...

Helena

(do męża)

Dziś jeszcze wyjedziemy stąd! Natychmiast wydaj zarządzenia!

Sieriebriakow

Marna kreatura!

Sonia

(nie wstając z klęczek, odwraca się do ojca, mówi nerwowo, przez łzy)

Trzeba mieć litość, ojcze! I ja, i wujaszek Wania jesteśmy nieszczęśliwi!

(Opanowując rozpacz)

Trzeba mieć litość! Przypomnij sobie, kiedy byłeś młodszy, wujaszek Wania i babunia po całych nocach tłumaczyli książki dla ciebie, przepisywali twoje papiery... po całych nocach! Po całych nocach! Ja i wujaszek Wania pracowaliśmy bez odpoczynku, nie wydając na siebie ani grosza! Wszystko posyłaliśmy tobie... Nie byliśmy darmozjadami! Ja mówię nie to, co trzeba, nie tak, jak trzeba, ale powinieneś nas pojąć, ojcze! Trzeba mieć litość!

Helena

(wzruszona, do męża)

Aleksandrze, na miłość boską, rozmów się z nim... Błagam cię.

Sieriebriakow

Dobrze, rozmówię się z nim... Ja go nie winię, nie gniewam się, ale przyznaj sama, że jego zachowanie jest co najmniej dziwne. Jeżeli chcesz, idę do niego.

(Wychodzi przez drzwi środkowe)

Helena

Bądź z nim łagodny, uspokój go...

(Idzie za nim)

Sonia

(tuląc się do niani)

Nianiusiu! Nianiusiu!

Maryna

Nie bój się, dziecino. Pogęgają gąsiory - i przestaną. Pogęgają gąsiory - i przestaną.

Sonia

Nianiusiu!

Maryna

(głaszcze ją po głowie)

Trzęsiesz się jak na mrozie! No, no, Bóg łaskaw, sieroteńko. Dam ci naparu z lipy albo z malin - wszystko przejdzie... Nie martw się, sieroteńko...

(Patrząc na środkowe drzwi, z gniewem)

Rozbujały się gąsiory, bodajże ich!

(Za sceną strzał; słychać okrzyk Heleny; Sonia wzdryga się)

A bodaj was!

Sieriebriakow

(wbiega chwiejąc się ze strachu)

Trzymajcie go, trzymajcie! On oszalał!

(Helena i Wojnicki walczą z sobą w drzwiach)

Helena

(starając się wyrwać mu rewolwer)

Niech pan odda! Niech pan w tej chwili odda!

Wojnicki

Proszę mnie puścić, Helene! Proszę mnie puścić!

(Wyrywa się jej, wpada do pokoju i szuka oczami Sieriebriakowa)

Gdzie on? A, oto jest!

(Strzela do niego)

Bach!

(Pauza)

Nie trafiłem? Znowu pudło?

(Z gniewem)

A diabli, diabli... diabli niech to porwą...

(Rzuca rewolwer o podłogę i pada bez sił na krzesło; Sieriebriakow oszołomiony; Helena opiera się o ścianę, prawie mdleje)

Helena

Zabierzcie mnie stąd! Zabierzcie, zabijcie, ale... ja nie mogę tu zostać, nie mogę!

Wojnicki

(w rozpaczy)

Och, co ja robię! Co ja robię!

Sonia

(cichutko)

Nianiusiu! Nianiusiu!

Kurtyna

AKT CZWARTY

Pokój Iwana Wojnickiego; jest to zarazem jego sypialnia i kancelaria majątku; przy oknie stoi wielkie biurko z książkami dochodu i rozchodu, i z papierami wszelkiego rodzaju, kantorek, szafy, wagi, mniejsze biurko Astrowa; na tym stole przyrządy rysunkowe, farby; teczka leży obok; klatka ze szpakiem; na ścianie wisi mapa Afryki, najwidoczniej nikomu tutaj niepotrzebna; wielka kanapa obita ceratą; na lewo - drzwi do sieni; przed prawymi drzwiami leży wycieraczka, żeby chłopi nie nanosili błota; jesienny wieczór, cicho; Tielegin i Maryna siedzą naprzeciw siebie i rozplątują włóczkę.

Tielegin

Prędzej, prędzej, Maryno, bo zaraz zawołają nas, żeby się pożegnać. Już kazali zaprzęgać!

Maryna

(stara się zwijać prędzej)

Niewiele zostało.

Tielegin

Do Charkowa wyjeżdżają. Tam mają zamieszkać.

Maryna

Tak lepiej...

Tielegin

Strach ich ogarnął... Pani Helena powiada: „ani godziny nie będę tutaj mieszkała... wyjeżdżać i wyjeżdżać... pomieszkamy w Charkowie, powiada, rozpatrzymy się i wtedy przyślemy po rzeczy...” Bez bagaży wyjeżdżają. To znaczy tak, Maryno, że nie sądzone im tu mieszkać. Nie sądzone... Fatalne zrządzenie losu.

Maryna

Tak lepiej. Takiego hałasu narobili, strzelanina - wstyd tylko.

Tielegin

Temat godny pędzla Ajwazowskiego.

Maryna

Patrzeć się na to nie chce.

(Pauza)

Znowu wszystko będzie u nas jak dawniej, po staremu. Z rana o siódmej herbata, obiad. o dwunastej, a wieczorem siądziemy do wieczerzy; wszystko będzie w porządku, jak u ludzi... po chrześcijańsku.

(z westchnieniem)

Dawno już mnie grzesznej kluseczki pachną...

Tielegin

Tak, w istocie, dawnośmy już kluseczek nie widzieli.

(Pauza)

Dawno już. Dziś rano, Maryno, idę sobie przez wieś, a sklepikarz woła za mną: ach, ty pieczeniarzu! Tak mi było gorzko!

Maryna

A ty nie zwracaj uwagi, panoczku. Wszyscy jesteśmy pieczeniarze pana Boga. Czy ty, czy Sonia, czy pan Iwan. Nie siedzicie tutaj bez zajęcia, wszyscy pracujemy. Wszyscy... A gdzie Sonia?

Tielegin

W ogrodzie. Chodzą wciąż z doktorem, pana Iwana szukają. Boją się, żeby czego sobie nie zrobił.

Maryna

A gdzie jego pistolet?

Tielegin

(szeptem)

Schowałem w piwnicy.

Maryna

(z uśmiechem)

Co się to dzieje!

(Wojnicki i Astrow wchodzą od strony podwórza)

Wojnicki

Daj mi spokój.

(Do Maryny i Tielegina)

Idźcie stąd, zostawcie mnie samego choć na godzinę. Nie znoszę opiekunów.

Tielegin

Zaraz, Wania.

(Wychodzi na palcach)

Maryna

Gąsior: gę-gę-gę!

(Zbiera włóczkę i wychodzi)

Wojnicki

Daj mi spokój.

Astrow

Z największą przyjemnością. Dawno już powinienem wyjechać, ale powtarzam, nie wyjadę, póki nie zwrócisz mi tego, coś mi buchnął.

Wojnicki

Niczegom u ciebie nie brał.

Astrow

Ja nie żartuję - nie zatrzymuj mnie. Już dawno powinienem jechać.

Wojnicki

Nie brałem u ciebie nic.

(Siadają obaj)

Astrow

Tak? Jak chcesz, mogę jeszcze poczekać, a potem, przepraszam cię bardzo, zabiorę się do rzeczy siłą. Zwiążemy cię i obszukamy. Mówię to zupełnie poważnie.

Wojnicki

Jak sobie życzysz.

(Pauza)

Strugać takiego durnia z siebie; strzelać dwa razy i nie trafić ani razu! Nigdy sobie tego nie wybaczę.

Astrow

Chciało ci się strzelać, trzeba było walnąć sobie w łeb.

Wojnicki

(wzrusza ramionami)

Co za dziwaczna historia, usiłowałem zabić człowieka, i nie aresztują mnie, nie oddają pod sąd. Wynika z tego, że uważają mnie za wariata.

(Śmieje się ze złością)

Jestem wariatem, a nie są wariatami ci, którzy pod maską profesora, uczonego maga, kryją swoje beztalencie, swoją tępotę, swój o pomstę wołający brak serca. Nie są wariatami ci, którzy wychodzą za mąż za starców, a potem w oczach wszystkich oszukują ich. Widziałem, widziałem, jakeś ją obejmował.

Astrow

Tak, obejmowałem, a ty o...

(Gra na nosie)

Wojnicki

(patrzy na drzwi)

Nie, szalona jest ziemia, która was jeszcze nosi.

Astrow

Głupstwa gadasz.

Wojnicki

Cóż - jestem wariat niepoczytalny, mam prawo mówić głupstwa.

Astrow

Stary kawał. Nie jesteś wariatem, tylko po prostu dziwadłem. Jesteś słomianą kukłą. Dawniej każdego dziwaka uważałem za chorego, nienormalnego, a teraz jestem tego zdania, że dziwactwo jest normalnym stanem człowieka. Jesteś całkowicie normalny.

Wojnicki

(ukrywa twarz w dłoniach)

Jaki wstyd! Żebyś ty wiedział, jak ja się wstydzę! To dotkliwe uczucie wstydu nie da się porównać z żadnym bólem.

(Z udręką)

Nie do zniesienia.

(Pochyla się nad stołem)

Co ja mam robić? Co robić?

Astrow

Nic nie rób.

Wojnicki

Daj mi jakiś środek! O, mój Boże... mam czterdzieści siedem lat; jeżeli pożyję, powiedzmy, do sześćdziesięciu, to pozostaje mi jeszcze trzynaście lat! To długo! Jak ja przeżyję tych trzynaście lat? Co będę robić, czym je wypełnię? O, zrozum...

(Ściska nerwowo ramię Astrowa)

Zrozum, gdyby można było przeżyć tę resztę życia jakimś nowym sposobem. Zbudzić się pewnego jasnego, spokojnego ranka i poczuć, że zacząłeś żyć na nowo, że cała przeszłość zapomniana, rozpłynęła się jak dym.

(Płacze)

Zacząć nowe życie... podpowiedz mi, jak zacząć... od czego zacząć...

Astrow

(zniecierpliwiony)

A, niech cię tam ! Wymyśliłeś nowe życie! Nasza sytuacja - i moja, i twoja - jest beznadziejna.

Wojnicki

Naprawdę?

Astrow

Jestem tego pewien.

Wojnicki

Daj mi czegoś...

(Pokazuje na serce)

Pali mnie tu!

Astrow

(krzyczy z gniewem)

Przestań!

(Łagodniej)

Ci, którzy będą żyli za sto, za dwieście lat i którzy będą nami gardzić za to, żeśmy tak głupio, tak bez smaku przeżyli nasze życie - ci może znajdą środki, żeby być szczęśliwymi, ale my... Mnie i tobie została już tylko jedna nadzieja. Nadzieja, że kiedy będziemy spać w naszych trumnach, odwiedzą nas widziadła, może nawet przyjemne.

(Wzdycha)

Tak, bracie. Na cały powiat było tylko dwóch porządnych, inteligentnych facetów: ja i ty. Ale w ciągu jakichś dziesięciu lat życie nikczemne wciągnęło nas; swoimi zgniłymi wyziewami zatruło naszą krew i staliśmy się takimi samymi pospolitakami jak wszyscy.

(Żywo)

Ale ty mnie tutaj nie zagaduj. Oddaj mi zaraz, co wziąłeś.

Wojnicki

Nic u ciebie nie wziąłem.

Astrow

Wziąłeś z mojej apteczki podróżnej słoik morfiny.

(Pauza)

Słuchaj, jeżeli chcesz koniecznie odebrać sobie życie, to idź do lasu i zastrzel się tam. Ale morfinę mi oddaj, bo zaczną się gadania, domysły, pomyślą, że ja ci to dałem... A. mnie już wystarczy, że będę musiał robić sekcję twoich zwłok... Ty myślisz, że to takie zabawne?

(Wchodzi Sonia)

Wojnicki

Daj mi pokój

Astrow

(do Soni)

Panno Soniu, pani wujaszek ściągnął z mojej apteczki słoik morfiny i nie chce mi go oddać. Niech mu pani powie, że to... niemądre, koniec końców. I że ja nie mam czasu. i muszę już jechać.

Sonia

Wujaszku Wania, wziąłeś morfinę?

(Pauza)

Astrow

Wziął, jestem tego pewien.

Sonia

Oddaj. Po co nas straszysz?

(Czule)

Oddaj, wujaszku! Ja może jestem nie mniej od ciebie nieszczęśliwa, a przecież nie rozpaczam. Czekam cierpliwie i będę czekała, aż życie samo się skończy... pocierp i ty.

(Pauza)

No, oddaj.

(Całuje go po rękach)

Drogi, kochany, wujaszku, najmilszy, oddaj.

(Płacze)

Ty jesteś dobry, nie zechcesz nas męczyć i oddasz. Pocierp, wujaszku, pocierp!

Wojnicki

(wyjmuje z szuflady słoik i wręcza go Astrowowi)

Masz, bierz!

(Do Soni)

Ale trzeba czym prędzej brać się do pracy, coś robić, bo ja nie mogę... nie mogę...

Sonia

Tak, tak, do pracy. Jak tylko ich odprowadzimy, zaraz weźmiemy się do pracy...

(Nerwowo przekłada papiery na stole)

Takie wszystko u nas zaniedbane...

Astrow

(wkłada słoik do apteczki i zaciąga rzemienie)

Teraz można już w drogę.

Helena

(wchodzi)

Panie Iwanie, pan tu? A my zaraz odjeżdżamy... Niech pan idzie do Aleksandra, on chce panu coś powiedzieć.

Sonia

Chodź, wujaszku.

(Bierze Wojnickiego pod rękę)

Pójdziemy. Musisz się pogodzić z ojcem. To konieczne.

(Sonia i Wojnicki wychodzą)

Helena

Wyjeżdżam.

(Podaje rękę Astrowowi)

Żegnam.

Astrow

Już?

Helena

Konie zajechały.

Astrow

Żegnam panią.

Helena

Pan mi obiecał, że pan dzisiaj stąd wyjedzie.

Astrow

Pamiętam. Zaraz wyjeżdżam.

(Pauza)

Przestraszyła się pani?

(Bierze ją za rękę)

Czy to takie straszne?

Helena

Straszne.

Astrow

A może by pani jeszcze została. Co? Jutro w leśniczówce?

Helena

Nie... już się stało... i dlatego tak mężnie spoglądam na pana, że wyjazd jest już zdecydowany... O jedno tylko pana proszę: niech pan myśli o mnie lepiej. Bardzo bym chciała, żeby pan mnie poważał.

Astrow

Et!

(gest zniecierpliwienia)

Niech pani zostanie, proszę. Niech pani przyzna, nic pani nie ma do roboty na tym świecie, nie ma pani żadnego celu w życiu, nie ma pani czym zająć uwagi i wcześniej czy później podda się pani uczuciu - to nieuniknione. Więc przecież lepiej, niech się to stanie nie w jakimś Charkowie czy Kursku, ale tutaj, na łonie natury... Przynajmniej poetycznie, i jesień taka ładna na dobitkę... Znajdziemy tutaj leśniczówki, zapuszczone dwory w guście Turgieniewa...

Helena

Jaki pan zabawny... Gniewam się na pana, a jednak... będę o panu myślała z przyjemnością... Pan jest ciekawy, oryginalny człowiek. My się już z panem nigdy nie spotkamy, a więc - po co ukrywać? - przyznam się, nawet mi się pan podobał. No, podajmy sobie ręce i rozstańmy się jak przyjaciele. Niech pan mnie źle nie wspomina.

Astrow

(podaje jej rękę)

Tak, niech pani jedzie...

(Zamyślony)

Niby to pani jest subtelna, ma dobre serce, wrażliwa, a jednak jest coś dziwnego w całej pani istocie. Przyjechała pani tutaj ze swoim mężem i wszyscy, co tu pracowali, grzebali się, coś tam tworzyli - wszystko musieli rzucić i przez całe lato zajmować się podagrą pani męża i panią. Oboje - on i pani - zaraziliście nas swoim nieróbstwem. Zakręciło mi się w głowie, przez cały miesiąc nic nie robiłem, a tymczasem ludzie charowali, w moich zagajnikach chłopi wypasali swoje krowy... Tak więc, gdziekolwiek stąpicie, pani i pani mąż, idzie za wami zniszczenie... żartuję, oczywiście, ale bądź co bądź... to dziwne, i jestem pewien, że gdybyście tutaj zostali, sprawilibyście straszliwe spustoszenia. I ja bym zginął... no i z panią nie byłoby dobrze. No, niech pani jedzie. Finita la commedia! (komedia skończona)

Helena

(bierze z jego stołu ołówek i chowa go szybko)

Ten ołówek biorę na pamiątkę.

Astrow

Jakież to dziwne... Znaliśmy się i raptem nie wiadomo dlaczego... nigdy już się nie mamy zobaczyć... I tak wszystko na świecie. Póki nikogo tu nie ma, zanim wujaszek Wania wejdzie z bukietem, niech mi się pani pozwoli pocałować na pożegnanie. Dobrze?

(Całuje ją w policzek)

No, właśnie... i świetnie.

Helena

Życzę panu wszystkiego najlepszego.

(Obejrzawszy się)

No, było nie było, raz w życiu!

(Obejmuje go gwałtownie, po czym szybko odsuwają się od siebie)

Trzeba już jechać.

Astrow

Niech pani wyjeżdża jak najprędzej. Jeżeli konie już są, to ruszajcie zaraz.

Helena

Ktoś idzie, zdaje się.

(Oboje nasłuchują)

Astrow

Finita!

(Wchodzi Sieriebriakow, Wojnicki, Maria Wojnicka z książką w ręce, Tielegin i Sonia)

Sieriebriakow

(do Wojnickiego)

Co było, a nie jest. nie pisze się w rejestr. Po tym, co się stało, w tych kilka godzin przeżyłem tak wiele i tyle przemyślałem, że zdaje mi się, iż mógłbym napisać dla nauki potomnych cały traktat o tym, jak trzeba żyć. Z największą chęcią przyjmuję twoje przeprosiny i sam proszę cię o przebaczenie. Żegnaj!

(Całuje się trzy razy z Wojnickim)

Wojnicki

Będziesz jak najdokładniej otrzymywał to samo, co otrzymywałeś dotąd. Wszystko będzie jak dawniej.

(Helena ściska Sonię)

Sieriebriakow

(całuje w rękę Marię Wojnicką)

Maman...

Maria Wojnicka

(całuje go)

Aleksandrze, daj się znowu sfotografować i przyślij mi swoje zdjęcie. Wiesz dobrze. jak mi jesteś drogi.

Tielegin

Do widzenia, ekscelencjo! I proszę o nas nie zapominać!

Sieriebriakow

(pocałowawszy córkę)

Do widzenia... Żegnajcie wszyscy!

(Podając rękę Astrowowi)

Dziękuję za miłe towarzystwo... Szanuję pana sposób myślenia, pana zapał, porywy, ale proszę pozwolić staremu człowiekowi dodać do swojego pożegnalnego pozdrowienia jedną tylko uwagę: panowie, trzeba pracować dla pożytku ogółu! Przede wszystkim trzeba pracować dla ogółu!

(Ogólny ukłon)

Życzę wam wszystkiego dobrego!

(Sieriebriakow wychodzi; za nim idzie Maria Wojnicka i Sonia)

Wojnicki

(mocno całuje Helenę w rękę)

Żegnaj, pani... Przebacz... nigdy się już nie zobaczymy.

Helena

(rozczulona)

Do widzenia, drogi!

(Całuje go w głowę i wychodzi)

Astrow

(do Tielegina)

Powiedz tam, Andrut, żeby i moje konie zajechały.

Tielegin

Dobrze, kochanie, zaraz każę!

(Wychodzi)

(Zostaje tylko Astrow i Wojnicki)

Astrow

(zbiera ze stołu farby i chowa je do walizki)

Dlaczego nie idziesz ich odprowadzić na ganek?

Wojnicki

Niech sobie jadą... a ja, ja nie mogę. Ciężko mi. Trzeba się czymś jak najprędzej zająć... Pracować, pracować!

(Przegląda papiery na stole. Pauza; słychać dzwoneczki)

Astrow

Pojechali. Chyba profesor się cieszy. Za żadne skarby tu się nie zjawi.

Maryna

(wchodzi)

Pojechali.

(Siada w fotelu i zaczyna robić pończochę)

Sonia

(wchodzi)

Pojechali.

(Wyciera oczy)

Daj Boże, pomyślnie.

(Do wuja)

No, wujaszku, trzeba się teraz czymś zająć.

Wojnicki

Pracować, pracować...

Sonia

Dawno, dawno już nie siedzieliśmy we dwójkę przy tym stole.

(Zapala lampę na biurku)

Atramentu, zdaje się, zabrakło...

(Bierze kałamarz, idzie do szafy i nalewa atramentu)

Smutno mi jednak, że oni pojechali.

Maria Wanicka

(wchodzi pomału)

Pojechali!

(Siada i pogrąża się w czytaniu)

Sonia

(siada przy biurku i zaczyna przeglądać książkę rachunkową)

Przede wszystkim, wujaszku, musimy wypisać rachunki. Są bardzo zaniedbane. Dzisiaj znowu przysłano po rachunek. Pisz. Ty pisz jeden rachunek - a ja drugi...

Wojnicki

(pisze)

„Rachunek... dla pana...”

(Oboje piszą w milczeniu)

Maryna

(ziewa)

Spatki (kołysanki) się zachciało.

Astrow

Jaka cisza. Pióra skrzypią. Świerszcz gra. Ciepło, przytulnie... Nie chce mi się stąd wyjeżdżać.

(Słychać janczary)

O, konie zajechały... Pozostaje mi więc tylko pożegnać was, przyjaciele, pożegnać się z moim biurkiem - i hajda!

(Wkłada plany do teczki)

Maryna

Czemu się tak śpieszysz? Posiedź jeszcze.

Astrow

Nie mogę.

Wojnicki

(pisze)

„I reszta z poprzedniego rachunku dwa siedemdziesiąt pięć”.

(Wchodzi parobek)

Parobek

Panie doktorze, konie zajechały!

Astrow

Słyszałem.

(Podaje mu apteczkę, walizkę i teczkę)

Zabierz to, chłopcze. Ostrożnie z teczką, nie pomnij planów.

Parobek

Słucham pana.

(Wychodzi)

Astrow

Więc tak...

(Podchodzi, aby się pożegnać)

Sonia

Kiedyż się zobaczymy?

Astrow

Chyba dopiero gdzieś latem. W zimie chyba nie... Oczywiście, jeżeliby się coś stało, to proszę dać znać - przyjadę.

(Żegna się)

Dziękuję za wszystko, za wasze serce...

(Idzie do niani i całuje ją w głowę)

Do widzenia, stara.

Maryna

Wyjeżdżasz tak, przed herbatą?

Astrow

Nie chce mi się herbaty, nianiu.

Maryna

A może wódeczki byś się napił?

Astrow

(niezdecydowanie)

Może trochę...

(Maryna wychodzi. Astrow po pauzie)

A moja prawa klacz trochę okulała, zauważyłem wczoraj, kiedy Pietruszka prowadził do wodopoju...

Wojnicki

Trzeba przekuć

Astrow

Muszę po drodze do Rożdiestwiennoje zajechać do kowala. Nie minie mnie to.

(Podchodzi do mapy Afryki i przypatruje się)

A w tej Afryce to musi być teraz upał - straszliwy!

Wojnicki

Tak, przypuszczam.

Maryna

(wraca z tacą, na której stoi kieliszek wódki i leży kawałek chleba)

Masz.

(Astrow wypija wódkę)

Na zdrowie, panoczku.

(Kłania się nisko)

A chlebem nie zakąsisz?

Astrow

Nie, ja i tak... A więc moje uszanowanie!

(do Maryny)

Nie odprowadzaj mnie, nianiu. Nie trzeba.

(Astrow wychodzi; Sonia idzie za nim, odprowadza go ze świecą; Maryna siada na swoim fotelu)

Wojnicki

(pisze)

„Drugiego lutego dwadzieścia funtów oleju... szesnastego lutego znowu oleju dwadzieścia funtów... kaszy hreczanej...”

(Pauza; słychać janczary)

Maryna

Pojechał.

(Pauza)

Sonia

(wraca, stawia świecę na stole)

Pojechał...

Wojnicki

(porachował na liczydłach i zapisuje)

Razem... piętnaście... dwadzieścia pięć...

(Sonia siada i pisze)

Maryna

(ziewa)

Boże, zmiłuj się nad nami...

(Tielegin wchodzi na palcach, siada przy drzwiach i cicho nastraja gitarę)

Wojnicki

(do Soni gładząc ją po włosach)

O, moje dziecko, jak mi jest ciężko! Ach, żebyś wiedziała, jak ciężko!

Sonia

Cóż robić, żyć trzeba.

(Pauza)

I będziemy żyli, wujaszku kochany. Przeżyjemy długi, długi szereg dni, wlokących się wieczorów; cierpliwie zniesiemy doświadczenia, jakie nam los ześle; będziemy pracować dla innych i teraz, i na starość, nie zaznamy spokoju, a kiedy nadejdzie nasza godzina, umrzemy pokornie i tam za grobem powiemy, żeśmy cierpieli, żeśmy płakali, że było nam gorzko, i Bóg zlituje się nad nami, i zobaczymy, wujaszku, kochany wujaszku, ujrzymy jasne, dobre, piękne życie, ucieszymy się i na dzisiejsze nasze biedy spojrzymy z rozczuleniem, z uśmiechem - i odpoczniemy. Ja wierzę, wujaszku, wierzę gorąco, namiętnie...

(Klęka przed nim i opiera głowę o jego ręce; zmęczonym głosem)

Odpoczniemy!

(Tielegin cichutko gra na gitarze)

Odpoczniemy! Posłyszymy, jak śpiewają aniołowie, ujrzymy niebo całe w diamentach, ujrzymy, jak wszystko ziemskie zło, wszystkie nasze cierpienia utoną w miłosierdziu, które napełni cały świat, i życie nasze stanie się ciche, łagodne, słodkie jak pieszczota. Wierzę, wierzę...

(Ociera mu łzy chusteczką)

Biedny, biedny wujaszku, ty płaczesz...

(Przez łzy)

Nie zaznałeś w życiu radości, ale poczekaj, wujaszku, poczekaj... Odpoczniemy...

(Obejmuje go)

Odpoczniemy!

(Nocny stróż kołacze; Tielegin przygrywa cichutko Maria Wojnicka pisze uwagi na marginesie broszury; Maryna robi na drutach)

Odpoczniemy!

Kurtyna spada powoli.

TRZY SIOSTRY

dramat w czterech aktach

OSOBY:

Andrzej Prozorow

Natasza - jego narzeczona, później żona

Olga

Masza - jego siostry

Irina

Fiodor Kułygin - nauczyciel gimnazjalny, mąż Maszy

Aleksander Wierszynin - podpułkownik, dowódca baterii

Mikołaj Tuzenbach - baron, porucznik

Wasilij Solony - sztabskapitan

Iwan Czebutykin - lekarz wojskowy

Aleksy Fiedotik - podporucznik

Włodzimierz Rode - podporucznik

Fierapont - stary stróż z zarządu ziemstwa

Anfisa - niańka, osiemdziesięcioletnia staruszka

Rzecz dzieje się w mieście gubernialnym

AKT PIERWSZY

W domu Prozorowów; salon z kolumnami, za którymi widać dużą salę jadalną; południe; na dworze słonecznie, wesoło; w sali nakrywają stół do śniadania; Olga w granatowym uniformie nauczycielki żeńskiego gimnazjum cały czas poprawia zeszyty uczennic - chodząc po pokoju i na stojąco; Masza w czarnej sukni, z kapeluszem na kolanach siedzi i czyta książkę; Irina w białej sukni stoi zamyślona.

Olga

Ojciec zmarł dokładnie rok temu, właśnie piątego maja, w dniu twoich imienin, Irino. Było bardzo zimno, śnieg padał wtedy. Zdawało mi się, że nie przeżyję tego, tyś leżała bez przytomności, jak umarła. Ale minął rok i wspominamy o tym spokojnie, ty już jesteś w białej sukni, twarz ci promienieje.

(zegar bije dwunastą)

I wtedy też bił zegar.

(pauza)

Pamiętam, kiedy ojca nieśli, grała orkiestra, potem te salwy na cmentarzu. Ojciec był generałem, dowódcą brygady, a jednak ludzi przyszło niewiele. Co prawda, deszcz wtedy padał. Deszcz i śnieg.

Irina

Po co wspominać!

(w sali za kolumnami, koło stołu, ukazują się: baron Tuzenbach, Czebutykin i Solony)

Olga

Ciepło dziś, można siedzieć przy otwartych oknach, a brzozy jeszcze się nie zazieleniły. Ojciec został dowódcą brygady i wyjechaliśmy wszyscy z Moskwy jedenaście lat temu, ale doskonale pamiętam, że o tej porze, na początku maja, w Moskwie już ciepło, wszystko kwitnie, tonie w słońcu. Jedenaście lat minęło, a pamiętam wszystko, jakbym wyjechała dopiero wczoraj. Mój Boże! Dziś obudziłam się rano, zobaczyłam tyle światła, zobaczyłam wiosnę i serce aż drgnęło z radości i nie wiem, co bym dała, żeby wrócić do rodzinnego miasta.

Czebutykin

Figa z makiem!

Tuzenbach

Co za brednie!

(Masza zamyślona nad książką cicho gwiżdże piosenkę)

Olga

Maszo, nie gwiżdż. Jak można!

(pauza)

Przez to, że co dzień jestem w szkole, a potem aż do wieczora daję lekcje, mam ciągłe bóle głowy i nachodzą mnie takie myśli, jakbym już była stara. Bo rzeczywiście, od czterech lat, od chwili, gdy zostałam nauczycielką, po prostu czuję, jak młodość i siły gasną we mnie stopniowo, dzień po dniu. A rośnie i krzepnie tylko marzenie...

Irina

Żeby już wrócić do Moskwy! Sprzedać dom, wszystko zlikwidować i do Moskwy...

Olga

Tak! Czym prędzej do Moskwy.

(Czebutykin i Tuzenbach śmieją się)

Irina

Brat pewnie zostanie profesorem uniwersytetu, więc i tak nie będzie tu mieszkał. Najgorzej z tą biedną Maszą.

Olga

Masza co rok będzie przyjeżdżała do Moskwy na całe lato.

(Masza cicho gwiżdże piosenkę)

Irina

Bóg da, że wszystko się ułoży.

(patrząc przez okno)

Śliczna dziś pogoda. Nie wiem, dlaczego tak mi lekko na sercu! Rano pomyślałam, że to moje imieniny i nagle poczułam się szczęśliwa, przypomniało mi się dzieciństwo, kiedy jeszcze żyła mama. I jakie cudne myśli mnie kołysały, jakie myśli!

Olga

Dzisiaj jesteś taka promienna, wyglądasz cudownie. I Masza też jest piękna. Andrzej byłby przystojny, ale bardzo się roztył, nie do twarzy mu z tym. A ja zestarzałam się, schudłam, chyba dlatego, że gniewam się w szkole na uczennice. Dziś na przykład jestem wolna - siedzę w domu - i już mnie głowa nie boli i czuję się młodsza niż wczoraj. Mam dwadzieścia osiem lat dopiero... Wszystko pięknie, wola boska, ale mnie się wydaje, że gdybym wyszła za mąż i mogła cały dzień siedzieć w domu, byłoby mi lepiej.

(pauza)

Kochałabym męża,

Tuzenbach

(do Solonego)

Mówi pan takie brednie, że przykro słuchać.

(wchodząc do salonu)

Aha, byłbym zapomniał. Dziś złoży państwu wizytę nasz nowy dowódca baterii, Wierszynin

(siada przy pianinie)

Olga

A! Bardzo się cieszę.

Irina

Czy stary?

Tuzenbach

Raczej nie. Czterdzieści, czterdzieści pięć najwyżej,

(cicho gra)

Wygląda na porządnego chłopa. Niegłupi - to pewne. Tylko za dużo mówi.

Irina

To ciekawy człowiek?

Tuzenbach

Tak, dosyć, ale ma żonę, teściową i dwie córeczki. W dodatku drugi raz żonaty. Składa wizyty i wszędzie opowiada, że ma żonę i dwie córeczki. Paniom też opowie. Żona jakby niespełna rozumu, z długim dziewczęcym warkoczem, mówi bardzo górnolotnie, jakaś filozofka, często próbuje popełnić samobójstwo, chyba po to, żeby dogryźć mężowi. Ja bym dawno uciekł od takiej, a on to znosi, chociaż narzeka.

Solony

(wchodząc z Czebutykinem)

Jedną ręką udźwignę tylko półtora puda, a dwiema pięć, nawet sześć. Z tego wynika, że dwaj ludzie są silniejsi od jednego nie dwukrotnie, ale trzykrotnie, a może i więcej...

Czebutykin

(idąc czyta gazetę)

Przy wypadaniu włosów... dwa gramy naftaliny na pół butelki spirytusu... rozpuścić i używać co dzień...

(zapisuje w notesie)

Zanotujmy.

(do Solonego)

Więc mówię panu, buteleczkę zatykamy koreczkiem, a przez koreczek przechodzi szklana rurka... Potem bierze pan szczyptę zwykłego, najzwyklejszego ałunu...

Irina

Panie doktorze, kochany panie doktorze!

Czebutykin

Co, moja malutka, moja pociecho?

Irina

Niech pan powie, dlaczego jestem dziś taka szczęśliwa? Jakbym płynęła pod żaglami, nade mną ogromne błękitne niebo, fruwają wielkie białe ptaki. Dlaczego to tak? Dlaczego?

Czebutykin

(całując obie jej ręce, z czułością)

Ptaku mój biały...

Irina

Kiedy się dziś obudziłam, wstałam i umyłam się, zaczęło mi się zdawać, że rozumiem wszystko, co się dzieje na świecie, i że wiem, jak trzeba żyć. Kochany panie doktorze, ja wiem wszystko. Człowiek, kimkolwiek by był, powinien pracować, pracować w pocie czoła, bo w tym, tylko w tym zawiera się cały sens i cel jego życia, wszystkie jego radości. Jak to dobrze być robotnikiem, który wstaje o świcie i tłucze kamienie na szosie, albo pastuchem, albo nauczycielem, który uczy dzieci, albo maszynistą na kolei... Boże, być nawet me człowiekiem, ale choćby wołem roboczym, zwyczajnym koniem, czymkolwiek, aby tylko pracować - wszystko to lepsze niż życie młodej kobiety, która budzi się o dwunastej w południe, potem pije kawę w łóżku, potem ubiera się przez dwie godziny... Ach, jakie to okropne! Czasami w upalny dzień tak się chce pić, jak mnie teraz chce się pracować. I jeżeli nie będę wstawała wcześnie i nie wezmę się do pracy, to niech pan przestanie się ze mną przyjaźnić, panie doktorze.

Czebutykin

(tkliwie)

Przestanę, przestanę...

Olga

Ojciec przyzwyczaił nas do wstawania o siódmej rano. Więc Irina budzi się o siódmej i przynajmniej do dziewiątej leży i rozmyśla. A twarz ma taką poważną!

(śmieje się)

Irina

Ciągle mnie uważasz za małą dziewczynkę, więc dziwi cię, że mam twarz poważną. Skończyłam dwadzieścia lat.

Tuzenbach

Tęsknota za pracą, o Boże, doskonale to rozumiem! Jeszcze nigdy w życiu nie pracowałem. Urodziłem się w Petersburgu, zimnym i próżnującym, w rodzinie, która nie miała pojęcia o pracy, o żadnych troskach. Pamiętam, kiedy przyjeżdżałem do domu ze szkoły kadetów, lokaj ściągał mi buty, ja kaprysiłem, a moja matka patrzyła na mnie z uwielbieniem i dziwiła się, jeżeli ktokolwiek patrzył inaczej. Chroniono mnie przed pracą. Ale wątpię, żeby udało się uchronić, bardzo wątpię. Zbliża się czas, nadciąga coś wielkiego, zanosi się na ogromną, wspaniałą burzę, która już idzie, jest blisko i wkrótce wymiecie z naszego społeczeństwa lenistwo, obojętność, niechęć do pracy, zgniłą nudę. Zacznę więc pracować, a za jakieś dwadzieścia pięć lat będzie pracował każdy człowiek. Każdy!

Czebutykin

A ja nie będę.

Tuzenbach

Pan się nie liczy.

Solony

Za dwadzieścia pięć lat pana, dzięki Bogu, już nie będzie na świecie. Za parę lat szlag pana trafi albo może ja tak się wścieknę, że wpakuję panu kulę w łeb, mój aniele,

(wyciąga z kieszeni flakon perfum i opryskuje sobie pierś i ręce)

Czebutykin

(śmieje się)

A ja rzeczywiście całe życie nic nie robiłem. Jakem skończył uniwersytet, to już nie kiwnąłem palcem w bucie, nawet nie przeczytałem żadnej książki, czytam tylko gazety...

(wyciąga z kieszeni drugą gazetę)

Proszę... Z gazet wiem, że był, dajmy na to, jakiś tam Dobrolubow, a co pisał - nie mam pojęcia... diabli go wiedzą...

(słychać stukanie w podłogę)

A właśnie... Wołają mnie, ktoś do mnie przyszedł. Zaraz wrócę... poczekajcie...

(szybko wychodzi, rozczesując brodę)

Irina

On chyba coś knuje.

Tuzenbach

Tak. Wyszedł z uroczystą miną, pewnie zaraz przyniesie pani jakiś prezent.

Irina

Jak mi przykro!

Olga

Tak, to okropne. On zawsze robi głupstwa.

Masza

„Jest nad zatoką dąb zielony, na dębie złoty łańcuch lśni...

Na dębie złoty łańcuch lśni...”

(wstaje i cicho nuci!)

Olga

Coś ty taka niewesoła dzisiaj, Maszo?

(Masza nucąc wkłada kapelusz)

Olga

Dokąd?

Masza

Do domu.

Irina

To dziwne...

Tuzenbach

Przecież to imieniny!

Masza

Co za różnica?... Przyjdę wieczorem. Do widzenia, moja najmilsza...

(całuje Irinę)

Życzę ci jeszcze raz, żebyś była zdrowa, szczęśliwa. Dawniej, kiedy żył ojciec, do nas na imieniny zawsze przychodziło ze czterdziestu oficerów, gwarno było w domu, a dziś tylko półtorej osoby i cicho jak na pustyni... Już pójdę... Chandra mnie gryzie od rana, tak mi smutno, ale nie zwracaj na to uwagi...

(śmiejąc się przez łzy)

Później pogadamy, a tymczasem do widzenia, moja droga, pójdę sobie.

Irina

(niezadowolona)

Jakaś ty, doprawdy...

Olga

(ze łzami)

Ja cię rozumiem, Maszo.

Solony

Jeżeli filozofuje mężczyzna, to z tego, owszem, wychodzi filozofistyka czy tam sofistyka, ale jeżeli kobieta albo dwie kobiety, to wyjdzie tylko wiercenie dziury w brzuchu.

Masza

Co pan chce przez to powiedzieć, okropnie groźny człowieku?

Solony

Nic! „Zipnąć nie zdążył nawet, a już z misiem na karku miał sprawę”,

(pauza)

Masza

(do Olgi ze złością)

Nie becz!

(wchodzą: Anfisa i Fierapont z tortem)

Anfisa

Tutaj, tutaj, ojcze. Wejdź, nogi masz czyste,

(do Iriny)

Z ziemstwa od Protopopowa... kołacz.

Irina

Dziękuję. I jemu też podziękuj.

(bierze tort)

Fierapont

Czego?

Irina

(głośniej)

Podziękuj!

Olga

Nianiu, daj mu pieroga. Idź, Fieraponcie, zaraz ci dadzą imieninowego pieroga.

Fierapont

Czego?

Anfisa

Chodźmy, Fieraponcie Spiridonowiczu. Chodźmy,

(wychodzi z Fierapontem)

Masza

Nie lubię tego Protopopowa. Nie należy go zapraszać.

Irina

Wcale go nie zapraszałam.

Masza

I dobrze.

(wchodzi Czebutykin, za nim żołnierz ze srebrnym samowarem; szmer zdziwienia i niezadowolenia)

Olga

(zasłaniając twarz rękami)

Samowar! To straszne!

(idzie do stołu w sali jadalnej)

Irina

Kochany panie doktorze, co pan wyrabia!

Tuzenbach

(śmieje się)

Mówiłem pani.

Masza

Doktorze, jak panu nie wstyd?

Czebutykin

Moje najmilsze, moje kochane, wyście moje jedyne pociechy, wyście dla mnie najdroższe istoty w całym świecie. Niedługo już mi sześćdziesiątka stuknie, jestem staruch, samotny, marny staruch. Nie ma we mnie nic dobrego prócz tej miłości do was i gdyby nie wy, dawno bym już nie żył...

(do Iriny)

Moja kochana, moja dziecinko, znam cię od urodzenia... nosiłem na ręku... kochałem nieboszczkę mamę...

Irina

Ale po co takie kosztowne prezenty?

Czebutykin

(przez łzy, ze złością)

Kosztowne prezenty... A niech cię!

(do ordynansa)

Zabierz samowar tam...

(przedrzeźnia)

Kosztowne prezenty...

(ordynans wynosi samowar do sali jadalnej)

Anfisa

(przechodząc przez salon)

Kochani, jakiś pułkownik! Już zdjął płaszcz, dziateczki, idzie tutaj, Irinko, tylko bądź uprzejma, grzeczniutka...

(wychodząc)

Dawno już czas na śniadanie... Boże, Boże...

Tuzenbach

To chyba Wierszynin.

(wchodzi Wierszynin)

Tuzenbach

Pułkownik Wierszynin.

Wierszynin

(do Maszy i Iriny)

Mam zaszczyt się przedstawić: Wierszynin. Ogromnie się cieszę, że nareszcie jestem u pań. Jak się panie zmieniły! Ho-ho!

Irina

Proszę, niech pan siada. Bardzo nam miło.

Wierszynin

(wesoło)

Jak się cieszę, jak się cieszę! Ale przecież byty trzy siostry. Pamiętam - trzy dziewczynki. Twarzy już sobie nie przypominam, ale że ojciec pań, pułkownik Prozorow, miał trzy małe córeczki - doskonale pamiętam, widziałem na własne oczy. Jak ten czas leci! Ach, jak ten czas leci!

Tuzenbach

Pułkownik jest też z Moskwy.

Irina

Z Moskwy? Pan jest z Moskwy?

Wierszynin

Tak. Ojciec pań był tam dowódcą baterii, a ja oficerem w tej samej brygadzie.

(do Maszy)

Zdaje mi się, że panią trochę pamiętam.

Masza

A ja pana nie.

Irina

Olu! Olu!

(wola w kierunku sali jadalnej)

Olu, chodź!

(Olga wchodzi z sali do salonu)

Irina

Pułkownik Wierszynin, jak się okazało, też z Moskwy.

Wierszynin

Więc pani jest Olga, najstarsza z sióstr... A pani - Maria...

A pani - Irina... najmłodsza.

Olga

Pan z Moskwy?

Wierszynin

Tak. Uczyłem się w Moskwie i służbę wojskową też zacząłem w Moskwie, długo tam byłem w pułku, wreszcie otrzymałem tutaj dowództwo baterii - przeniesiono mnie, jak pani widzi. Właściwie nie pamiętam żadnej z pań, wiem tylko, że były trzy siostry. Ojca pań bardzo żywo zachowałem w pamięci, niech tylko zamknę oczy, a widzę go jak na jawie. W Moskwie nieraz bywałem u państwa.

Olga

Zdawało mi się, że pamiętam wszystkich, ale pana...

Irina

A więc pan jest z Moskwy, panie pułkowniku... Cóż za niespodzianka!

Olga

Przecież my się tam przeprowadzamy.

Irina

Chyba już przed jesienią będziemy w Moskwie. To nasze rodzinne miasto, urodziłyśmy się tam... Na Starej Basmannej...

(obie śmieją się z radości)

Masza

Tak niespodziewanie spotkałyśmy ziomka,

(z ożywieniem)

Teraz sobie przypominam! Pamiętasz, Olu, jak mówiono u nas: „zakochany major”? Pan się wtedy w kimś kochał i był pan porucznikiem, ale wszyscy, nie wiadomo czemu, nazywali pana majorem...

Wierszynin

(śmieje się)

O to to... Zakochany major, właśnie...

Masza

Wtedy pan miał tylko wąsy... O, jak się pan postarzał!

(przez łzy)

Jak się pan postarzał!

Wierszynin

Tak, kiedy mnie przezywano zakochanym majorem, byłem młody, byłem zakochany. Gdzie te czasy?

Olga

Ale pan nie ma ani jednego siwego włosa. Owszem, postarzał się pan, ale nie jest pan stary.

Wierszynin

A jednak mam już czterdziesty trzeci rok. Czy dawno panie wyjechały z Moskwy?

Irina

Jedenaście lat temu. Maszo, głuptasie, czemu płaczesz?...

(przez łzy)

Bo i ja się rozpłaczę...

Masza

Ja? Skąd? A na jakiej ulicy pan mieszkał?

Wierszynin

Na Starej Bosmannej.

Olga

I my też.

Wierszynin

Jakiś czas mieszkałem na Niemieckiej. Z Niemieckiej chodziłem spacerem do Czerwonych Koszar. Tam się idzie przez taki ponury most, pod mostem szumi woda. Samotnemu człowiekowi jakoś smutno robi się na sercu.

(pauza)

A tu jaka szeroka, jak malownicza rzeka! Cudowna rzeka!

Olga

Owszem, ale wciąż jest zimno. Zimno i komary...

Wierszynin

Skądże znowu? Tu klimat jest pyszny, zdrowy, prawdziwie słowiański. Las, rzeka... i brzozy. Śliczne, skromne brzozy, lubię je najwięcej ze wszystkich drzew. Dobrze się tu mieszka. Dziwne tylko, że dworzec kolejowy leży o dwadzieścia wiorst od miasta... I nikt nie wie, dlaczego.

Solony

A ja wiem.

(wszyscy na niego patrzą)

Bo gdyby dworzec był blisko, toby nie był daleko, a skoro jest daleko, to znaczy, że nieblisko.

(wszyscy milczą zażenowani)

Tuzenbach

Dowcipny z pana człowiek, panie kapitanie.

Olga

Teraz przypominam sobie pana. Tak, pamiętam.

Wierszynin

I matkę pań też znałem.

Czebutykin

To była zacności kobieta, wieczne jej odpoczywanie.

Irina

Mama jest pochowana w Moskwie.

Olga

Na cmentarzu Nowo-Dziewiczym...

Masza

Czy pan da wiarę, że jej twarz już mi uciekła z pamięci. Tak samo ludzie nie będą pamiętali i o nas. Zapomną.

Wierszynin

Tak. Zapomną. Taki nasz los, nic tu nie poradzimy. To, co my uważamy za doniosłe, potrzebne, najważniejsze, z czasem zostanie zapomniane albo wyda się czymś zupełnie błahym.

(pauza)

Ciekawa rzecz: my teraz zupełnie nie możemy przewidzieć, co w przyszłości będzie uważane za wielkie i doniosłe, a co za śmieszny drobiazg. Czyż odkrycie Kopernika albo, powiedzmy, Kolumba nie wydawało się w pierwszej chwili czymś nieważnym, niepotrzebnym i równocześnie czyż głupie brednie napisane przez jakiegoś dziwaka nie uchodziły za niezbitą prawdę? I może się tak stać, że nasze teraźniejsze życie, na które się jakoś godzimy, z czasem będzie się wydawało dziwne, niedorzeczne, niemądre, nie dość czyste, może nawet grzeszne...

Tuzenbach

Kto wie? A może na odwrót, może nasze życie będzie uchodzić za wzniosłe i górne i ludzie będą je wspominali z szacunkiem. Teraz nie ma tortur, straceń, najazdów, a równocześnie - ileż cierpienia!

Solony

(cienkim głosikiem)

Cip, cip, cip... Baronowi choćby obiadu nie daj, tylko mu pozwól filozofować.

Tuzenbach

Kapitanie, proszę mi dać spokój...

(przesiada się gdzie indziej)

To już doprawdy nudne.

Solony

(cienkim głosikiem)

Cip, cip, cip...

Tuzenbach

(do Wierszynina)

Cierpienia, które wciąż obserwujemy - a tak ich dużo! - mimo wszystko świadczą o pewnym moralnym przełomie, jaki zaczyna przeżywać społeczeństwo.

Wierszynin

Tak, tak, oczywiście.

Czebutykin

Baronie, powiedział pan przed chwilą, że nasze życie będą uważali za wzniosłe i górne; cóż, kiedy ludzie są mali...

(wstaje)

Niech pan spojrzy, jaki jestem mały. Więc na pociechę oczywiście trzeba mi wmawiać, że moje życie jest górne.

(za sceną odzywają się skrzypce)

Masza

To gra nasz brat, Andrzej.

Irina

Nasz uczony... Pewnie zostanie profesorem uniwersytetu. Papa był oficerem, a jego syn wybrał sobie karierę naukową.

Masza

Na życzenie papy.

Olga

Myśmy się od rana uwzięły na niego. Zdaje się, że jest trochę zakochany.

Irina

W młodej panience z tego miasta. Ona dziś chyba będzie u nas.

Masza

Ach, jak ona się ubiera! Nie dość że brzydko i niemodnie, ale po prostu żal patrzeć. Jakaś cudaczna jaskrawożółta spódnica z taką, wie pan, wulgarną frędzlą i czerwony żakiecik. A policzki takie wyszorowane, takie wyszorowane! Andrzej się nie zakochał, w to nie wierzę, ma przecież gust, po prostu droczy się z nami, żartuje. Wczoraj słyszałam, że ona wychodzi za Protopopowa, prezesa zarządu ziemstwa. I bardzo dobrze...

(w kierunku bocznych drzwi)

Andrzeju, chodź tutaj! Na chwileczkę, kochanie!

(wchodzi Andrzej)

Olga

To mój brat, Andrzej.

Wierszynin

Wierszynin.

Andrzej

Prozorow.

(wyciera spoconą twarz)

Pan objął u nas dowództwo baterii?

Olga

Czy wiesz, że pułkownik jest też z Moskwy?

Andrzej

Tak? No to gratuluję: teraz moje siostrzyczki nie dadzą panu spokoju.

Wierszynin

Nie, to chyba ja zdążyłem się naprzykrzyć pańskim siostrom.

Irina

Niech pan spojrzy, jaką ramkę do portretu podarował mi dziś Andrzej!

(pokazuje ramkę)

Sam ją zrobił.

Wierszynin

(patrząc na ramkę i nie wiedząc, co powiedzieć)

Tak... rzeczywiście...

Irina

I tamtą ramkę, co wisi nad pianinem, też zrobił sam.

(Andrzej macha ręką i odchodzi)

Olga

Andrzej jest uczony i na skrzypcach gra, i w drzewie wycina rozmaite rzeczy, słowem, zdolny chłopak. Andrzeju, nie uciekaj! To jego zwyczaj - zaraz ucieka. Chodź tutaj!

(Masza i Irina chwytają go pod ręce i śmiejąc się ciągną z powrotem)

Masza

Chodź, chodź!

Andrzej

Dajcie mi spokój.

Masza

Co za dziwak! Pułkownika kiedyś przezywano zakochanym majorem, a przecież nigdy się nie gniewał.

Wierszynin

Nigdy!

Masza

A ciebie chciałabym nazwać: zakochany skrzypek!

Irina

Albo zakochany profesor.

Olga

Zakochany! Andrzej jest zakochany!

Irina

(klaszcząc w dłonie)

Brawo, brawo! Bis! Andrzej jest zakochany!

Czebutykin

(podchodzi z tylu do Andrzeja i obejmuje go wpół)

„Tylko miłość rządzi światem, tylko miłość kusi nas!”

(wybucha śmiechem; cały czas trzyma gazetę)

Andrzej

No już dobrze, dobrze...

(wyciera twarz)

Nie spałem całą noc i teraz jestem trochę, jak to mówią, nie w formie. Czytałem do czwartej rano, potem położyłem się, ale i tak nie mogłem spać. Myślałem o tym i owym, a świta teraz wcześnie, słońce włazi do sypialni. Chciałbym w ciągu lata, póki tu jestem, przetłumaczyć jedną angielską książkę.

Wierszynin

Czy pan zna angielski?

Andrzej

Tak. Ojciec, niech mu ziemia lekką będzie, gnębił nas edukacją. To głupie i śmieszne, ale muszę się do tego przyznać: po jego śmierci zacząłem tyć i przez ten rok tak się roztyłem, jakby moje ciało uwolniło się z ucisku. Dzięki ojcu ja i siostry znamy francuski, niemiecki, angielski, a Irina jeszcze i włoski. Ale co to kosztowało!

Masza

W tym mieście znajomość trzech obcych języków jest niepotrzebnym luksusem. Nawet nie luksusem, raczej zbędnym dodatkiem, coś jak szósty palec u ręki. Umiemy tyle niepotrzebnych rzeczy.

Wierszynin

A to dopiero!

(śmieje się)

Tyle niepotrzebnych, rzeczy! Mnie się wydaje, że nie ma i być nie może tak nudnego i ponurego miasta, w którym nie przydałby się mądry, wykształcony człowiek. Przypuśćmy nawet, że wśród stu tysięcy miejscowej ludności, oczywiście zacofanej i prostackiej, są tylko trzy osoby takie jak panie. Wiadomo, że panie nie przezwyciężycie otaczającej was ciemnoty. Z biegiem lat będziecie musiały stopniowo ulegać i rozpłyniecie się w stutysięcznym tłumie, życie was przygłuszy, a jednak nie znikniecie bez śladu, bez wpływu. Po paniach może pojawi się już sześć osób o podobnych zaletach, potem dwanaście i tak dalej, aż w końcu tacy ludzie jak panie staną się większością. Za dwieście, może za trzysta lat życie na ziemi będzie zdumiewająco piękne, cudowne. Takie życie jest potrzebne ludziom, więc nawet jeżeli go jeszcze nie ma, powinniśmy je przeczuwać, czekać na nie, marzyć, przygotowywać się, czyli musimy wiedzieć i umieć więcej niż nasi ojcowie i dziadowie.

(śmieje się)

A pani narzeka, że umie tyle niepotrzebnych rzeczy!

Masza

(zdejmuje kapelusz)

Zostanę na śniadaniu.

Irina

(z westchnieniem)

Doprawdy, należałoby to wszystko zapisać...

(Andrzeja nie ma, niepostrzeżenie wyszedł)

Tuzenbach

Mówi pan, że po wielu latach życie na ziemi będzie cudowne, zdumiewające. To prawda. Ale po to, żeby wziąć w nim udział teraz, choćby z daleka, trzeba się już przygotowywać, trzeba pracować.

Wierszynin

(wstaje)

Tak. Boże, ile tu kwiatów!

(rozgląda się)

Śliczne mieszkanie? Tego paniom zazdroszczę. Bo ja całe życie obijałem się po mieszkankach z dwoma krzesłami i jedną kanapą, z piecami, które stale dymiły. W moim życiu brakowało właśnie -takich kwiatów...

(zaciera ręce)

Zresztą, co tam!

Tuzenbach

Tak, trzeba pracować. Pan myśli pewno: rozmarzył się ten Niemiec. Ale daję słowo, że jestem Rosjanin, nawet nie mówię po niemiecku. Mój ojciec jest prawosławny...

(pauza)

Wierszynin

(chodzi po scenie)

Nieraz myślę: a gdyby tak zacząć życie na nowo? I to z całą świadomością? Gdyby jedno życie można było przeżyć, jak to mówią, na brudno, a drugie na czysto? Sądzę, że wtedy każdy z nas starałby się nie powtarzać, przynajmniej stworzyłby sobie inne warunki, urządziłby taki dom z kwiatami, z mnóstwem światła... Mam żonę i dwie córeczki, żona jest osobą chorowitą i tak dalej, i tak dalej, ale gdybym mógł zacząć życie od początku, nigdy bym się nie ożenił... Nigdy, nigdy!

(wchodzi Kułygin w mundurowym fraku)

Kułygin

(zbliża się do Iriny)

Droga siostro, pozwól, że w dniu twoich imienin złożę ci najszczersze, najserdeczniejsze życzenia zdrowia i w ogóle wszystkiego, czego można życzyć pannie w twoim wieku. I że zaofiaruję ci w prezencie tę książkę.

(podaje książkę)

Historia naszego gimnazjum w ciągu lat pięćdziesięciu, napisana przeze mnie. Książka właściwie błaha, napisana w braku innego zajęcia, ale mimo to przeczytaj. Dzień dobry państwu!

(do Wierszynina)

Kułygin, nauczyciel miejscowego gimnazjum. Radca dworu.

(do Iriny)

W książce tej znajdziesz spis wszystkich absolwentów, którzy skończyli nasze gimnazjum w ciągu tych pięćdziesięciu lat. Feci, quod potui, faciant meliora potentes¹.

(całuje Maszę)

Irina

Ale przecież już mi podarowałeś tę książkę na Wielkanoc.

Kułygin

(śmieje się)

Niemożliwe! W takim razie zwróć mi ją albo, jeszcze lepiej, daj pułkownikowi. Niech pan weźmie, panie pułkowniku. Może kiedyś z nudów przeczyta ją pan.

Wierszynin

Dziękuję,

(chce się pożegnać)

Bardzo mi było miło odnowić znajomość...

Olga

Pan już idzie? Nie, nie!

Irina

Zostanie pan na śniadaniu. Dobrze?

Olga

Bardzo pana proszę.

Wierszynin

(kłania się)

Zdaje się, że trafiłem na imieniny. Przepraszam, nie wiedziałem i nie złożyłem pani życzeń...

(przechodzi razem z Olgą do sali jadalnej)

Kułygin

Dziś niedziela, proszę państwa, dzień odpoczynku, a więc odpoczywajmy i bawmy się, każdy stosownie do swojego wieku i urzędu. Dywany trzeba sprzątnąć na lato i do zimy przechować... Proszkiem perskim albo naftaliną... Rzymianie byli zdrowi, ponieważ umieli pracować i umieli odpoczywać, w ogóle mens sana in corpore sano. Życie ich miało ustalone formy. Nasz dyrektor twierdzi: najważniejsza rzecz w życiu to formy... Wszystko, co traci właściwe formy, musi się skończyć - i w naszym powszednim życiu tak samo.

(śmiejąc się obejmuje Maszę wpół)

Masza mnie kocha. Moja żona mnie kocha. I firanki z okien też razem z dywanami... Dzisiaj jestem wesół, w cudownym humorze. Maszo, o czwartej musimy być u dyrektora. Grono nauczycielskie z rodzinami projektuje wspólny spacer.

Masza

Nie pójdę.

Kułygin

(zmartwiony)

Kochana Maszo, dlaczego?

Masza

Pomówimy o tym później...

(ze złością)

Dobrze, pójdę, ale teraz daj mi spokój...

(odchodzi)

Kułygin

A wieczór spędzimy u dyrektora. Ten człowiek mimo złego stanu zdrowia zawsze stara się być towarzyski. Piękna, świetlana postać. Wspaniały człowiek. Wczoraj po zebraniu rady pedagogicznej powiada do mnie: „Zmęczony jestem, mój panie! Zmęczony!”

(patrzy na zegar ścienny, potem na swój zegarek)

Wasz zegar śpieszy się siedem minut. Zmęczony, powiada.

(za sceną odzywają się skrzypce)

Olga

Proszę państwa, czym chata bogata, prosimy na śniadanie! Pieróg imieninowy!

Kułygin

Ach, moja kochana Olgo, moja kochana! Wczoraj harowałem -do jedenastej wieczór, taki byłem zmęczony, a dziś czuję się szczęśliwy.

(idzie do stołu w sali jadalnej)

Moja kochana...

Czebutykin

(wkłada gazetę do kieszeni, rozczesuje brodę)

Pieróg? Świetnie!

Masza

(do Czebutykina, surowo)

Ale proszę pamiętać: dziś pan nie będzie nic pił. Słyszy pan? Panu szkodzi.

Czebutykin

Też! Mnie już przeszło. Od dwóch lat nie upijam się.

(niecierpliwie)

E, dobrodziejko, czy to nie wszystko jedno?

Masza

A jednak nie wolno panu pić. Nie wolno.

(ze złością, ale tak, żeby mąż nie słyszał)

Znowu, do wszystkich diabłów, mam się nudzić cały wieczór u dyrektora!

Tuzenbach

Ja bym na pani miejscu wcale nie poszedł. Nic prostszego.

Czebutykin

Nie iść, nie iść, moja duszko.

Masza

Tak, nie iść... Wstrętne, nieznośne życie...

(idzie do sali)

Czebutykin

(idzie za nią)

No-no!

Solony

(przechodząc do sali)

Cip, cip, cip...

Tuzenbach

Dość tego, kapitanie. Wystarczy!

Solony

Cip, cip, cip...

Kułygin

(wesoło)

Pańskie zdrowie, panie pułkowniku! Jestem pedagog, a w tym domu swój człowiek, mąż Maszy... Ona jest dobra, bardzo dobra...

Wierszynin

Napiję się tej ciemnej wódki...

(pije)

Pańskie zdrowie!

(do Olgi)

Jak mi u państwa dobrze!

(w salonie zostają tylko Irina i Tuzenbach)

Irina

Masza dziś nie w humorze. Wyszła za mąż mając osiemnaście lat, kiedy on jej się wydawał kimś najmądrzejszym na świecie. Teraz już nie. To dobry człowiek, ale nie najmądrzejszy.

Olga

(niecierpliwie)

Andrzeju, chodźże nareszcie!

Andrzej

(za sceną)

Zaraz.

(wchodzi i idzie do stołu)

Tuzenbach

O czym pani myśli?

Irina

Tak jakoś... Nie lubię i boję się tego Solonego. Mówi same głupstwa.

Tuzenbach

To dziwny człowiek. I żal mi go, i złość mnie bierze, ale częściej żal... On chyba jest bardzo nieśmiały. Kiedy zostajemy sami, potrafi być miły, rozsądny, ale w towarzystwie to gbur i rwie się do pojedynków. Nie chodźmy jeszcze, niech tam siądą do stołu. Zostańmy chwilę razem. O czym pani myśli?

(pauza)

Pani ma dwadzieścia lat, ja jeszcze nie mam trzydziestu. Ile jeszcze lat nas czeka, jaki. długi szereg dni, pełnych mojej miłości do pani...

Irina

Nie, nie trzeba mówić o miłości.

Tuzenbach

(nie słucha)

Mam w sobie namiętne pragnienie życia, walki, pracy i to pragnienie ściśle łączy mi się w duszy z miłością do pani. Irino, pani jest bardzo piękna i życie też wydaje mi się bardzo piękne. O czym pani myśli?

Irina

Pan mówi: życie jest bardzo piękne. A może tak się nam tylko wydaje? My, trzy siostry, jeszcześmy się nie zetknęły z pięknem, życie nas zawsze zagłuszało jak bujne zielsko... Łzy mi płyną. Po co to?

(szybko wyciera oczy, uśmiecha się)

Trzeba pracować, tylko pracować.

Nam jest dlatego źle i dlatego widzimy wszystko w czarnych kolorach, że nie znamy pracy. Przecież nas wydali na świat ludzie, którzy pracą gardzili...

(wchodzi Natasza w różowej sukni z zielonym paskiem)

Natasza

Już siadają do śniadania... Spóźniłam się...

(ogląda się w lustrze, poprawia włosy)

Fryzura, zdaje się, niezła...

(zobaczywszy Irinę)

Ach, moja najmilsza, wszystkiego najlepszego!

(całuje Irinę mocno i długo)

U państwa tyle gości, ja się doprawdy wstydzę... Dzień dobry, panie baronie!

Olga

(wchodząc do salonu)

O, Natasza... Dzień dobry, droga pani!

(całują się)

Natasza

Ach, dzień dobry. U państwa tak liczne towarzystwo, jestem okropnie zażenowana...

Olga

Dlaczego? Przecież to swoi.

(półgłosem, w przerażeniu)

Pani ma zielony pasek! Kochanie, to niedobrze!

Natasza

Czy to może zły omen?

Olga

Nie, po prostu nieładnie... i jakoś dziwacznie...

Natasza

(płaczliwym głosem)

Tak? Ale on właściwie nie jest zielony, raczej matowy.

(idzie za Olgą do sali jadalnej)

(w sali siadają do śniadania; w salonie pusto)

Kułygin

Życzę ci, Irino, dobrego konkurenta. Już czas, żebyś wyszła za mąż.

Czebutykin

Panno Natalio, i pani też życzę dobrego mężusia.

Kułygin

Panna Natalia już ma kandydata na mężusia.

Masza

(stuka widelcem w talerz)

Wypiję kieliszek winka! Hej, hej, życie brylantowe, hulaj dusza, piekła nie ma!

Kułygin

Trójka z minusem ze sprawowania.

Wierszynin

Pyszna nalewka! A na czym?

Solony

A na karaluchach.

Irina

(płaczliwym głosem)

Fe, fe! Co za obrzydliwość!...

Olga

Na kolację będzie pieczony indyk i szarlotka. Dzisiaj, dzięki Bogu, cały dzień jestem w domu, cały wieczór też w domu... Proszę państwa, przyjdźcie wieczorem wszyscy...

Wierszynin

Panie pozwolą, że ja też przyjdę.

Irina

Bardzo prosimy.

Natasza

U nich bez ceremonii.

Czebutykin

„Tylko miłość rządzi światem, tylko miłość kusi nas”.

(śmieje się)

Andrzej

(gniewnie)

Przestańcie, moi państwo! Czy nie dość tego dobrego?

(Fiedotik i Rade wchodzą z wielkim koszem kwiatów)

Fiedotik

O, już siedzą przy śniadaniu.

Rode

(głośno, grasejując)

Przy śniadaniu? Proszę, proszę!

Fiedotik

Poczekaj chwilkę!

(robi zdjęcie)

Raz! Poczekaj jeszcze trochę...

(robi drugie zdjęcie)

Dwa! Gotowe!

(biorą kosz i idą do sali jadalnej; hałaśliwe powitanie)

Rode

(głośno)

Najserdeczniejsze życzenia! Wszystkiego najlepszego! Pogoda dziś po prostu nadzwyczajna, sama rozkosz. Całe rano byłem z uczniami na spacerze. Prowadzę w szkole gimnastykę...

Fiedotik

Może się pani ruszać, panno Irino, proszę bardzo,

(robi zdjęcie)

Pani dziś uroczo wygląda.

(wyciąga z kieszeni bąka)

Proszę, to bąk... Jak gra!

Irina

Co za cudo!

Masza

„Jest nad zatoką dąb zielony, na dębie złoty łańcuch lśni... Na dębie złoty łańcuch lśni...”

(płaczliwie)

I po co ja to mówię? Chodzi za mną ten wiersz od samego rana.

Kułygin

Trzynaście osób przy stole!

Rode

(głośno)

Proszę państwa, czyżbyście wierzyli w podobne przesądy?

(śmiech)

Kułygin

Jeżeli przy stole jest trzynaście osób, to znaczy, że są tu zakochani! Czy przypadkiem nie pan doktor?

(śmiech)

Czebutykin

Ja jestem stary grzesznik, wiadomo, ale dlaczego panna Natalia się zaczerwieniła, tego zupełnie nie rozumiem.

(głośny wybuch śmiechu; Natasza wybiega z sali do salonu, za nią Andrzej)

Andrzej

Zaraz, zaraz, nie trzeba na to zważać! Niech pani zaczeka, proszę, niech pani zaczeka!

Natasza

Tak mi wstyd... Sama nie wiem, co się ze mną dzieje, a oni sobie żartują. To nieładnie, że wstałam od stołu, ale nie mogę... nie mogę...

(zasłania twarz rękami)

Andrzej

Droga pani, proszę, błagam, niech się pani uspokoi. Zapewniam panią, że oni żartują z dobrego serca. Moja droga, moja śliczna, to są zacni, poczciwi ludzie, którzy kochają i panią, i mnie. Chodźmy do okna, tam nas nie będzie widać.

(rozgląda się)

Natasza

Nie jestem przyzwyczajona do bywania w towarzystwie...

Andrzej

O młodości, cudna, urocza młodości! Moja najmilsza, moja śliczna, proszę się uspokoić! Niech pani mi wierzy... Tak mi dobrze, tyle miłości, zachwytu w sercu... Nie, nikt nas nie widzi! Nikt nie widzi! Za co, za co tak pokochałem, kiedy pokochałem - o, nie rozumiem nic! Droga moja, śliczna, czysta, bądź moją żoną! Kocham, tak kocham, jak nigdy nikogo...

(pocałunek; wchodzi dwóch oficerów; na widok całującej się pary stają zdumieni)

kurtyna

AKT DRUGI

Dekoracje jak w akcie pierwszym.

Godzina ósma wieczór; za sceną, na ulicy, bardzo cicho grają na harmonii; nie ma światła; wchodzi Natasza w szlafroku, ze świecą w ręku idzie przez scenę i zatrzymuje się przed drzwiami, które prowadzą do pokoju Andrzeja.

Natasza

Co ty tam robisz, Andrzejku? Czytasz? Nic, nic, ja tylko tak...

(idzie, otwiera inne drzwi i zajrzawszy zamyka)

Czy się gdzie nie pali?...

Andrzej

(wchodzi z książką w ręku)

Czego chcesz, Nataszo?

Natasza

Sprawdzam, czy się gdzie nie pali... Teraz zapusty, służba zupełnie nieprzytomna, ciągle trzeba uważać, żeby się coś nie stało. Wczoraj o dwunastej w nocy idę przez jadalnię, a tam pali się świeca. A kto zapalił - nikt się nie przyznaje.

(stawia świece)

Która godzina?

Andrzej

(spogląda na zegarek)

Kwadrans po ósmej.

Natasza

A Olgi i Iriny nie ma do tej pory. Jeszcze nie wróciły. Tak się mordują, biedaczki. Olga na radzie pedagogicznej, Irina w telegrafie...

(wzdycha)

Dziś rano mówię do twojej siostry:

„Irinko, moja najdroższa, mówię, powinnaś się trochę oszczędzać”. Nawet nie słucha. Powiadasz, że kwadrans po ósmej? Boję się, czy nasz Bobuś nie jest chory. Dlaczego on taki zimny? Wczoraj miał gorączkę, a dziś cały zimny... Tak się boję!

Andrzej

Coś ty, Nataszo! Chłopak jest zdrów.

Natasza

A jednak lepiej, żeby był na diecie. Ja się boję. I podobno dziś koło dziewiątej mają przyjść maszkarnicy. Wolałabym, Andrzejku, żeby nie przychodzili.

Andrzej

Nie wiem, doprawdy. Przecież proszono ich.

Natasza

Dzisiaj chłopaczek obudził się rano, patrzy na mnie i nagle w śmiech. Znaczy, że poznał. „Bobusiu, mówię, dzień dobry Dzień dobry, najmilszy!” A on się śmieje. Dzieci rozumieją, doskonale rozumieją wszystko. Więc, Andrzejku, powiem, żeby maszkarników nie wpuszczali.

Andrzej

(niezdecydowanie)

To już niech siostry... One tu są gospodynie.

Natasza

Tak, one też, ja im powiem. One takie poczciwe...

(idzie przez scenę)

Na kolację kazałam podać zsiadłe mleko. Doktor mówi, żeś powinien jeść tylko zsiadłe mleko, bo inaczej nie schudniesz.

(zatrzymuje się)

Bobuś jest zimny... Boję się, czy mu nie za zimno w jego pokoju. Właściwie należałoby go choć do wiosny umieścić gdzie indziej. Na przykład, pokój Iriny akurat nadaje się dla dziecka: i sucho, i słońce cały dzień. Trzeba jej powiedzieć, na razie mogłaby w jednym pokoju z Olgą... w dzień i tak jej nigdy nie ma, tylko w nocy...

(pauza)

Andrusinku, dlaczego nic nie mówisz?

Andrzej

Zamyśliłem się jakoś... Zresztą, co mam mówić...

Natasza

Tak... coś ci chciałam powiedzieć... Aha. Z zarządu przyszedł Fierapont, pytał o ciebie.

Andrzej

(ziewa)

Zawołaj go.

(Natasza wychodzi; Andrzej, pochyliwszy się nad zostawioną przez Nataszę świecą, czyta książkę; wchodzi Fierapont w starym, zniszczonym palcie, uszy ma obwiązane chustką)

Andrzej

Dobry wieczór, kochasiu. Co mi powiesz?

Fierapont

Prezes przysyła książkę i jakieś papiery. Proszę

(podaje książkę i paczkę)

Andrzej

Dziękuję. W porządku. Dlaczegoś przyszedł tak późno? Przecież już po ósmej.

Fierapont

Czego?

Andrzej

(głośniej)

Mówię, żeś tak późno przyszedł, już po ósmej.

Fierapont

Tak jest. Przyszedłem dawno, jeszcze za dnia, ale nie chcieli mnie wpuścić. Pan zajęty, powiadają. No cóż! Skoro zajęty, to zajęty, śpieszyć się nie mam dokąd.

(myśląc, że Andrzej pyta go o cos)

Czego?

Andrzej

Niczego.

(zagląda do książki)

Jutro piątek, nie ma urzędowania, ale ja i tak przyjdę... zajmę się czym bądź. W domu nudno...

(pauza)

Dziadku kochany, jak dziwnie się zmienia, jak zawodzi życie! Dzisiaj w braku lepszych zajęć, z nudów otworzyłem tę książkę – stare skrypta uniwersyteckie - i śmiech mnie ogarnął... Boże, jestem sekretarzem w zarządzie ziemstwa, w tym zarządzie, gdzie przewodniczy Protopopow, jestem sekretarzem i najwyżej mogę mieć nadzieję, że zostanę aż członkiem zarządu ziemstwa! Ja mam być członkiem miejscowego zarządu ziemstwa, ja, któremu śni się po nocach, że jestem profesorem Uniwersytetu Moskiewskiego, sławą naukową, dumą całego kraju!

Fierapont

Ja tam nie wiem... Przecież źle słyszę...

Andrzej

Gdybyś słyszał dobrze, nie rozmawiałbym chyba z tobą. Jednak muszę z kimś rozmawiać, a żona mnie nie rozumie, sióstr się jakoś boję, boję się, że wyśmieją, wykpią... Nie piję, nie lubię knajp, ale jak chętnie posiedziałbym teraz w Moskwie u Tiestowa czy w Wielkiej Moskiewskiej, kochasiu.

Fierapont

W ziemstwie opowiadał onegdaj dostawca, że w Moskwie kupcy jacyś jedli bliny i jeden, co zjadł blinów czterdzieści, jakoby umarł. Czterdzieści albo pięćdziesiąt. Nie pamiętam.

Andrzej

W Moskwie siedzisz sobie, człowieku, w ogromnej sali restauracyjnej, nie znasz nikogo, ciebie nikt nie zna i mimo to nie czujesz się obco. A tutaj wszystkich znasz i ciebie też znają wszyscy, aleś obcy, obcy... Obcy i samotny.

Fierapont

Czego?

(pauza)

I jeszcze ten dostawca opowiadał - a może łże - jakoby w poprzek całej Moskwy przeciągnęli linę.

Andrzej

Po co?

Fierapont

Tego już nie wiem. Mówił dostawca.

Andrzej

Brednie.

(czyta książkę)

Czyś był kiedy w Moskwie?

Fierapont

(po pauzie)

Nie byłem. Bóg nie dał. Czy mam iść?

Andrzej

Możesz iść. Bądź zdrów.

(Fierapont wychodzi)

Bądź zdrów.

(czyta)

Rano przyjdziesz po te papiery... Idź...

(pauza)

Już poszedł.

(dzwonek)

Takie to sprawy...

(przeciąga się i odchodzi

bez pośpiechu do swojego pokoju)

(za ścianą śpiewa niańka, kołysząc dziecko; wchodzą Masza i Wierszynin; potem, w czasie ich rozmowy, pokojówka zapala lampę i świece)

Masza

Nie wiem.

(pauza)

Nie wiem. Oczywiście, dużo znaczy przyzwyczajenie. Na przykład po śmierci ojca długo nie mogliśmy się przyzwyczaić, że już nie mamy ordynansów. Może nie jestem bezstronna, a jednak mam chyba rację. Nie wiem, może gdzie indziej jest inaczej, ale w naszym mieście najprzyzwoitsi, najszlachetniejsi i najlepiej wychowani ludzie to wojskowi.

Wierszynin

Pić mi się chce. Napiłbym się herbaty.

Masza

(spogląda na zegarek)

Zaraz będzie. Wydali mnie za mąż, kiedy miałam osiemnaście lat. Bałam się męża: był nauczycielem, a ja dopiero skończyłam szkołę. Wtedy miałam go za strasznie wykształconego i mądrego. Teraz, niestety, jest inaczej.

Wierszynin

Hm... tak...

Masza

Nie mówię o mężu, do niego się już przyzwyczaiłam, ale na ogół wśród cywilów jest tylu ludzi ordynarnych, nieuprzejmych, źle wychowanych. Mnie wszelkie prostactwo razi i oburza, cierpię męki, jeżeli widzę, że człowiek jest nie dość subtelny, nie dość uprzejmy i łagodny. Kiedy muszę obcować z kolegami męża, po prostu cierpię.

Wierszynin

Ta-ak... A mnie się wydaje, że cywil czy wojskowy - to bez różnicy, przynajmniej w tym mieście. Bez różnicy. Wystarczy porozmawiać z miejscowym inteligentem, cywilem czy wojskowym, a zaraz okaże się, że on i z żoną się męczy, i z domem się męczy, i z majątkiem się męczy, i nawet z końmi się męczy... Rosjanin na ogół skłonny jest do myśli nader wzniosłych, ale niech mi pani powie, dlaczego w życiu sięga tak niewysoko? Dlaczego?

Masza

Dlaczego?

Wierszynin

Dlaczego z dziećmi się męczy, z żoną się męczy? A dlaczego żona i dzieci z nim się męczą?

Masza

Pan dziś trochę nie w humorze.

Wierszynin

Możliwe. Jestem bez obiadu, w ogóle nic nie jadłem od rana. Córka mi niedomaga troszeczkę, a kiedy chorują moje dzieci, ogarnia mnie strach, sumienie mnie dręczy, że mają taką matkę. O, gdyby pani widziała ją dzisiaj! Cóż to za ptasi móżdżek. Zaczęliśmy się kłócić o siódmej rano, a o dziewiątej trzasnąłem drzwiami i wyszedłem.

(pauza)

Nigdy nie mówię o tym, dziwna rzecz, że uskarżam się właśnie przed panią

(całuje ją w rękę)

Proszę się nie gniewać. Oprócz pani nikogo nie mam, nikogo...

(pauza)

Masza

Jak huczy w piecu. U nas przed śmiercią ojca ciągle huczało w kominie. Tak samo, jak teraz.

Wierszynin

Czy pani jest przesądna?

Masza

Tak.

Wierszynin

To dziwne.

(całuje ją w rękę)

Pani jest wspaniała, cudowna kobieta. Wspaniała, cudowna! Tutaj ciemno, ale mimo to widzę blask pani oczu.

Masza

(siada na innym krześle)

Tu jest widniej...

Wierszynin

Kocham, kocham, kocham-Kocham pani oczy, pani ruchy, które mi się śnią... Wspaniała, cudowna kobieta!

Masza

(cicho śmiejąc się)

Kiedy pan mówi do mnie w ten sposób, nie wiem dlaczego, ale muszę się śmiać, chociaż ogarnia mnie lęk. Niech pan przestanie, bardzo proszę...

(półgłosem)

A zresztą, niech pan mówi, wszystko mi jedno...

(zastania twarz rękami)

Wszystko mi jedno. Ktoś idzie, proszę mówić o czymś innym...

(Irina i Tuzenbach wchodzą przez salę jadalną)

Tuzenbach

Mam potrójne nazwisko. Nazywam się: baron Tuzenbach-Krone-Altschauer, a mimo to jestem Rosjanin, prawosławny, tak jak pani. Niewiele zostało we mnie z Niemca, chyba tylko cierpliwość, chyba upór, z jakim narzucam się pani. Odprowadzam panią co wieczór.

Irina

Jaka jestem zmęczona!

Tuzenbach

I będę co dzień przychodził do telegrafu i odprowadzał panią do domu, będę to robił dziesięć, nawet dwadzieścia lat, aż pani mnie przepędzi...

(zobaczywszy Maszę i Wierszynina, z radością)

Państwo tutaj? Dobry wieczór.

Irina

Nareszcie jestem w domu.

(do Maszy)

Przed chwilą przychodzi jakaś pani, depeszuje do brata w Saratowie, że jej syn umarł dzisiaj, i ani rusz nie może sobie przypomnieć adresu. W końcu wysyła bez adresu, po prostu do Saratowa. I płacze. A ja ni z tego, ni z owego ofuknęłam ją ordynarnie. „Proszę mi nie zabierać czasu”, powiadam. Sama nie wiem, dlaczego. Dziś mają być u nas maszkarnicy?

Masza

Tak.

Irina

(siada na fotelu)

Ach, odpocząć! Jestem zmęczona.

Tuzenbach

(z uśmiechem)

Kiedy pani przychodzi z pracy, wygląda pani na taką młodziutką, taką skrzywdzoną.

(pauza)

Irina

Jestem zmęczona. Nie. Nie lubię tego telegrafu, nie lubię.

Masza

Schudłaś...

(gwiżdże)

I odmłodniałaś, a z twarzy przypominasz chłopaka.

Tuzenbach

To dzięki uczesaniu.

Irina

Trzeba szukać innej posady, bo ta nie dla mnie. Nie ma w niej nic z tego, czego tak pragnęłam, o czym marzyłam. Praca bez poezji, bez myśli...

(stukanie w podłogę)

To doktor,

(do Tuzenbacha)

Mój drogi, niech pan zastuka. Ja nie mogę... jestem zmęczona...

(Tuzenbach stuka w podłogę)

Irina

Zaraz przyjdzie. Słuchajcie, trzeba coś zrobić. Wczoraj doktor i nasz Andrzej byli w klubie i znów się zgrali. Podobna Andrzej przegrał dwieście rubli.

Masza

(obojętnie)

Nic na to nie poradzisz.

Irina

Przed dwoma tygodniami przegrał, w grudniu też przegrał. Niech prędzej przegra wszystko, może nareszcie wydostaniemy się z tego miasta. Boże, Boże, co noc mi się śni Moskwa, chodzę jak błędna.

(śmieje się)

Jedziemy w czerwcu, a do czerwca jeszcze... luty, marzec, kwiecień, maj... prawie pół roku!

Masza

Żeby się tylko Natasza nie dowiedziała, że przegrał.

Irina

Dużo ją to obchodzi.

(Czebutykin, który dopiero co wstał z łóżka - odpoczywał po obiedzie - wchodzi do sali jadalnej, rozczesuje brodę, siada przy stole i wyciąga z kieszeni gazetę)

Masza

Przyszedł... Czy zapłacił komorne?

Irina

(śmieje się)

Nie. Od ośmiu miesięcy ani grosza. Zapomniał chyba.

Masza

(śmieje się)

Patrz, jaki godny!

(wszyscy śmieją się; pauza)

Irina

Cóż pan taki milczący, pułkowniku?

Wierszynin

Bo ja wiem? Napiłbym się herbaty. Pół życia za szklankę herbaty! Od rana nic nie jadłem...

Czebutykin

Irinko!

Irina

Co, panie doktorze?

Czebutykin

Proszę tutaj. Venez ici.

(Irina idzie do sali i siada przy stole)

Nie mogę bez ciebie...

(Irina stawia pasjansa)

Wierszynin

Więc co? Skoro nie dają herbaty, pofilozofujmy sobie trochę.

Tuzenbach

Właśnie. Ale na jaki temat?

Wierszynin

Na jaki temat? Może pomarzymy... na przykład o życiu, jakie nadejdzie kiedyś, za dwieście albo za trzysta lat.

Tuzenbach

Cóż! Wtedy ludzie będą latali balonami, zmieni się krój marynarek, może odnajdą szósty zmysł i nawet go rozwiną, ale życie będzie wciąż takie samo: trudne, pełne tajemnic, szczęśliwe. I za tysiąc lat człowiek też będzie wzdychał: „Ach, jak ciężko żyć!” - a jednak tak samo jak dziś będzie się bał, będzie nienawidził śmierci.

Wierszynin

(po chwili namysłu)

Jak by to wyrazić? Wydaje mi się, że wszystko na świecie musi stopniowo się zmienić, już się zmienia na naszych oczach. Za dwieście, trzysta, tysiąc lat - przecież nie chodzi o termin - nadejdzie inne życie, nowe, piękne. My siłą rzeczy nie będziemy w nim brali udziału, a jednak to dla niego dziś żyjemy, pracujemy, no i męczymy się, my już je tworzymy i to jedyny cel naszego istnienia, a nawet, proszę pana, nasze jedyne szczęście.

Masza

(cicho śmieje się)

Tuzenbach

Co się stało?

Masza

Nic. Dzisiaj od rana ciągle się śmieję.

Wierszynin

Skończyłem te same szkoły, co pan, nie byłem w akademii. Czytam dużo, ale nie umiem wybierać sobie lektury, może nawet czytam całkiem nie to, co trzeba, a tymczasem im dłużej żyję, tym więcej chciałbym wiedzieć. Włosy mi siwieją, jestem już niemal stary, mimo to jakże niewiele wiem, ach, jak niewiele! Ale wydaje mi się, że to, co najważniejsze, najprawdziwsze, jednak wiem, wiem dobrze. I tak bym chciał przekonać pana, że szczęścia dla nas nie ma, nie będzie i nie powinno być... Bo my musimy pracować, tylko pracować, a szczęście przypadnie w udziale dopiero naszym dalekim potomkom.

(pauza)

Jeśli nie ja, to choć potomkowie potomków moich.

(Fiedotik i Rode ukazują się w sali jadalnej; siadają i cicho nucą brzdąkając na gitarze)

Tuzenbach

Pan twierdzi, że nie wolno nawet marzyć o szczęściu. A jeżeli jestem szczęśliwy?

Wierszynin

Nie.

Tuzenbach

(klasnąwszy w dłonie śmieje się)

Nie rozumiemy się widocznie. Jak mam pana przekonać?

(Masza cicho śmieje się)

Tuzenbach

(pokazuje jej palec)

Proszę, może pani się śmiać.

(do Wierszynina)

Nie tylko za dwieście czy trzysta, ale nawet za milion lat życie będzie takie jak było. Życie jest wciąż takie samo, pozostaje niezmienne, a rządzi się własnymi prawami, które nas niewiele obchodzą, bo chyba nigdy nie poznamy ich do głębi. Wędrowne ptaki, na przykład żurawie, lecą sobie i lecą i gdyby nawet były zdolne do jakichkolwiek myśli, obojętnie, wielkich czy małych, to i tak muszą lecieć, nie wiedząc, dokąd i po co. Ptaki lecą i będą lecieć, choćby nawet wśród nich roiło się od Bóg wie jakich filozofów. Niech filozofują, ile chcą, byle tylko leciały...

Masza

A sens?

Tuzenbach

Sens... Proszę, śnieg pada. Jaki w tym sens?

(pauza)

Masza

Mnie się zdaje, że człowiek powinien być wierzący, przynajmniej powinien szukać wiary, bo inaczej pustka, pustka... Żyć i nie wiedzieć, po co lecą żurawie, po co rodzą się dzieci, po co są gwiazdy na niebie... Albo trzeba wiedzieć, po co się żyje, albo wszystko to fraszka, funta kłaków niewarte.

(pauza)

Wierszynin

A jednak szkoda, że młodość minęła...

Masza

Gogol mówi: jak nudno żyć na tym świecie, proszę państwa!

Tuzenbach

A ja powiem: jak trudno z wami dyskutować, proszę państwa! Niech was nie znam...

Czebutykin

(czytając gazetę)

Balzac brał ślub w Berdyczowie.

(Irina nuci)

Czebutykin

Muszę to nawet zapisać sobie w notesie.

(zapisuje)

Balzac brał ślub w Berdyczowie.

(czyta gazetę)

Irina

(zamyślona nad pasjansem)

Balzac brał ślub w Berdyczowie.

Tuzenbach

Kości rzucone: Pani Maszo, podałem się do dymisji.

Masza

Wiem. I nie widzę w tym nic dobrego. Nie lubię cywilów.

Tuzenbach

Wszystko jedno...

(wstaje)

Jestem brzydki, czyż nadaję się do wojska? Wszystko jedno zresztą... Będę pracował. Ach, choć jeden dzień w życiu przepracować, ale tak, żeby wieczorem przyjść do domu, zwalić się na łóżko i natychmiast zasnąć!

(idąc do sali jadalnej)

Robotnicy chyba śpią mocno.

Fiedotik

(do Iriny)

Dzisiaj na Moskiewskiej i Pyżykowa kupiłem dla pani kolorowe kredki. I ten scyzoryczek...

Irina

Ciągle traktuje mnie pan jak dziecko, a ja przecież już wyrosłam...

(bierze kredki i scyzoryk; z zachwytem)

Jakie śliczne!

Fiedotik

Sobie też kupiłem scyzoryk... proszę zobaczyć... ostrze, tu drugie ostrze, tu trzecie, żeby dłubać w uchu, to nożyczki, to do czyszczenia paznokci...

Rode

(głośno)

Doktorku, ile pan ma lat?

Czebutykin

Ja? Trzydzieści dwa.

(śmiech)

Fiedotik

Zaraz nauczę panią innego pasjansa...

(rozkłada karty)

(przynoszą samowar; przy samowarze krząta się Anfisa; po chwili wchodzi Natasza i też krząta się koło stołu; wchodzi Solony, wita się i siada przy stole)

Wierszynin

Jaki wiatr!

Masza

Tak. Obrzydła mi ta zima. Prawie zapomniałam, jak wygląda lato.

Irina

Pasjans wyjdzie, już widać. Jedziemy do Moskwy.

Fiedotik

Właśnie, że nie wyjdzie. Niech pani zobaczy, ósemka padła na dwójkę pik

(śmieje się)

To znaczy, że nie pojedzie pani do Moskwy.

Czebutykin

(czyta gazetę)

Cycykar... Tam szaleje ospa.

Anfisa

(podchodzi do Maszy)

Maszo, córuchno, herbata podana.

(do Wierszynina)

Panie pułkowniku, dobrodzieju, prosimy, jeśli łaska.

Masza

Przynieś tu herbatę, nianiu. Ja tam nie pójdę.

Irina

Nianiu!

Anfisa

I-idę!

Natasza

(do Solonego)

Niemowlęta rozumieją wszystko. „Dzień dobry, Bobusiu, powiadam. Dzień dobry, najmilszy!” A on spojrzał na mnie tak mądrze. Pan myśli, że przeze mnie przemawia tylko matka, ale tak nie jest, zapewniam pana. To niezwykłe dziecko.

Solony

Gdyby to było moje dziecko, usmażyłbym je na patelni i zjadł.

(idzie ze szklanką herbaty do salonu i siada w kącie)

Natasza

(zasłaniając twarz rękami)

Ordynarny, źle wychowany człowiek!

Masza

Szczęśliwi są ci, którym wszystko jedno: lato czy zima. Mnie się zdaje, że gdybym mieszkała w Moskwie, nie obchodziłaby mnie pogoda...

Wierszynin

Niedawno czytałem dziennik pewnego francuskiego ministra, prowadzony w więzieniu. Minister był skazany za Panamę. Z jakim upojeniem, z jakim zachwytem pisze o ptakach, które ogląda przez okno celi, a których nie dostrzegał, będąc ministrem. Teraz, kiedy już jest na wolności, oczywiście znów nie dostrzega ptaków. Pani też nie będzie dostrzegała Moskwy, gdy pani już tam zamieszka. Szczęścia dla nas nie ma i nie może być, my tylko ciągle czekamy na szczęście.

Tuzenbach

(bierze ze stołu bombonierkę)

A gdzie cukierki?

Irina

Solony zjadł.

Tuzenbach

Wszystkie?

Anfisa

(podając herbatę)

Do pana list, dobrodzieju.

Wierszynin

Do mnie?

(bierze list)

Od córki.

(czyta)

No, oczywiście... Pani Maszo, niech mi pani daruje, ale muszę iść. Nie będę pił herbaty.

(wstaje wzburzony)

Ciągle te historie...

Masza

Co się stało? A może to sekret?

Wierszynin

(cicho)

Żona znowu się otruła. Muszę iść. Wyjdę tak, żeby nikt nie widział. To wszystko jest okropne.

(całuje Maszę w rękę)

Moja najmilsza, dobra, zacna... Wyjdę po cichu tamtędy

(wychodzi)

Anfisa

Gdzie on poszedł? A herbata? Widział to kto...

Masza

(rozgniewana)

Odczep się. Ciągle tylko nudzisz, głowę zawracasz...

(idzie z filiżanką do stołu)

Mam cię już dość, starucho!

Anfisa

Czemu się gniewasz? Córuchno!

Głos Andrzeja

Anfiso!

Anfisa

(przedrzeźnia)

Anfiso! Siedzi jak ten mruk...

(wychodzi)

Masza

(przy stole w sali, ze złością)

Może mi pozwolicie usiąść?

(miesza karty na stole)

Porozkładali się tu z kartami. Teraz herbata!

Irina

Jakaś ty zła, Maszko!

Masza

Jak jestem zła, to nie mówcie do mnie. Zostawcie mnie!

Czebutykin

(śmieje się)

Zostawcie ją, zostawcie...

Masza

Pan ma sześćdziesiątkę na karku, a plecie pan jak sztubak diabli wiedzą co.

Natasza

(wzdycha)

Kochana Maszo, po co używać w rozmowie tak gminnych wyrażeń? Powiem ci szczerze, że z twoją urodą mogłabyś czarować wszystkich w najlepszym towarzystwie, gdyby nie te wyrazy. Je vous prie, pardonnez moi, Marie, mais vous avez des manieres un peu grossieres².

Tuzenbach

(tłumiąc śmiech)

Poproszę... poproszę... Tam, zdaje się, koniak...

Natasza

Il parait, que mon Bobuś deja ne dort pas³, obudził się. On dzisiaj trochę niezdrów. Muszę do niego zajrzeć, przepraszam państwa...

(wychodzi)

Irina

A dokąd poszedł pułkownik?

Masza

Do domu. Znów ma jakieś historie z żoną.

Tuzenbach

(podchodzi do Solonego z karafką koniaku)

Pan ciągle siedzi sam i o czymś myśli, nie wiadomo nawet o czym. No, pogódźmy się już. Napijmy się koniaku.

(piją)

Dziś chyba będę musiał całą noc wygrywać na pianinie różne bzdury... Niech już będzie!

Solony

Niby dlaczego mamy się pogodzić? Ja się z panem nie kłóciłem.

Tuzenbach

Przy panu ciągle mi się zda je, że między nami coś zaszło. Dziwak z pana, to pewne.

Solony

(deklamuje)

„Ja - dziwak? Proszę... ale któż nim nie jest!”⁴ Nie gniewaj się, Aleko!

Tuzenbach

Skąd tu się wziął Aleko!...

(pauza)

Solony

Kiedy rozmawiam z kimś sam na sam, to w porządku, jestem taki jak wszyscy, ale w większym towarzystwie robię się ponury, nieśmiały i... wygaduję brednie. A jednak jestem uczciwszy i szlachetniejszy od wielu, wielu innych. Mogę tego dowieść.

Tuzenbach

Ja się często na pana gniewam, pan znowu, kiedy jesteśmy w towarzystwie, wciąż się mnie czepia, ale mimo to czuję do pana jakąś sympatię. Zresztą co tam, muszę się dziś upić. Wypijmy!

Solony

Wypijmy.

(piją)

Właściwie, baronie, nie mam do pana żadnej pretensji. Ale z charakteru przypominam Lermontowa.

(po cichu)

Nawet jestem do Lermontowa trochę podobny... przynajmniej tak mówią.

(wyjmuje z kieszeni flakon i zlewa ręce perfumami)

Tuzenbach

Podaję się do dymisji. Basta! Namyślałem się pięć lat, aż zdobyłem się wreszcie na decyzję. Będę pracował.

Solony

(deklamuje)

Nie gniewaj się, Aleko... Porzuć, porzuć te marzenia...

(w czasie ich rozmowy wchodzi po cichu Andrzej z książką i siada przy świecy)

Tuzenbach

Będę pracował.

Czebutykin

(wchodząc z Iriną do salonu)

I poczęstunek też był czysto kaukaski: cebulowa zupa, a na pieczyste czechartma.

Solony

Czeremsza to wcale nie mięso, tylko roślina podobna do naszej cebuli.

Czebutykin

O nie, mój aniele. Czechartma to nie cebula, tylko pieczeń z baraniny.

Solony

A ja panu mówię, że czeremsza to cebula.

Czebutykin

A ja panu mówię, że czechartma to baranina.

Solony

A ja panu mówię, że czeremsza to cebula.

Czebutykin

Co się będę z panem spierał! Pan nigdy nie był na Kaukazie i nie jadł czechartmy.

Solony

Nie jadłem, bo nie cierpię. Po czeremszy zalatuje jak po czosnku.

Andrzej

(błagalnym tonem)

Panowie, dosyć! Błagam!

Tuzenbach

Kiedy przyjdą maszkarnicy?

Irina

Mieli być koło dziewiątej, czyli że zaraz.

Tuzenbach

(ściska Andrzeja)

Oj, chato moja, chato moja nowa...

Andrzej

(tańczy i śpiewa)

Chato nowa, klonowa...

Czebutykin

(tańczy)

Bielusieńka-a!

(Śmiech)

Tuzenbach

(całuje Andrzeja)

Do diabła ciężkiego, wypijmy, Andrzejku, wypijmy bruderszaft. Pojadę z tobą do Moskwy,

Andrzejku, na uniwersytet.

Solony

Na jaki? W Moskwie są dwa uniwersytety.

Andrzej

W Moskwie jest jeden uniwersytet.

Solony

A ja panu mówię, że dwa.

Andrzej

Niech sobie będą nawet i trzy. Tym lepiej.

Solony

W Moskwie są dwa uniwersytety!

(szmer i sykanie)

W Moskwie są dwa uniwersytety: stary i nowy. A jeżeli państwo nie życzycie sobie mnie słuchać, jeżeli drażnią was moje słowa, to mogę w ogóle nie mówić. Mogę nawet wyjść do innego pokoju...

(wychodzi przez jedne z drzwi)

Tuzenbach

Brawa, brawo!

(śmieje się)

Proszę państwa, tańczcie, zaczynam grać! Śmieszny ten Solony...

(siada do pianina, gra walca)

Masza

(tańczy walca sama)

Baron pijany, baron pijany, baron pijany!

(wchodzi Natasza)

Natasza

(do Czebutykina)

Panie doktorze, na chwileczkę.

(mówi coś do Czebutykina, potem po cichu wychodzi; Czebutykin dotyka ramienia Tuzenbacha i coś mu szepcze)

Irina

Co tam znowu?

Czebutykin

Już czas na nas. Do widzenia państwu.

Tuzenbach

Dobranoc. Czas do domu.

Irina

Jak to? A maszkarnicy?

Andrzej

(zmieszany)

Maszkarników nie będzie. Wiesz, moja kochana, Natasza mówi, że Bobuś niezdrów i dlatego... Zresztą nie wiem, mnie jest zupełnie wszystko jedno.

Irina

(wzrusza ramionami)

Bobuś niezdrów!

Masza

Hulaj dusza... Wyrzucają nas, więc wynośmy się.

(do Iriny)

To nie Bobuś jest chory, tylko ona sama. O tu!

(stuka się palcem w czoło)

Mieszczanka!

(Andrzej wychodzi przez drzwi do swojego pokoju, Czebutykin idzie za nim, w sali jadalnej żegnają się)

Fiedotik

Szkoda! Myślałem, że spędzimy razem miły wieczór, ale jeżeli dzieciaczek chory, to oczywiście... Przyniosę mu jutro zabawki...

Rode

(głośno)

Co prawda, wyspałem się po obiedzie, bo myślałem, że do rana będę tańczył. Przecież dopiero dziewiąta!

Masza

Wyjdźmy na dwór, tam pogadamy. Namyślimy się, jak i co.

(słychać: „Do widzenia! Dobranoc!” Słychać wesoły śmiech Tuzenbacha; wszyscy wychodzą, Anfisa i pokojówka sprzątają ze stołu, gaszą światła; słychać, jak śpiewa niańka. Andrzej w płaszczu i kapeluszu oraz Czebutykin wchodzą po cichu)

Czebutykin

W ogóle nie zdążyłem się ożenić dlatego, że życie mignęło jak ta błyskawica, i dlatego, że kochałem się do szaleństwa w twojej mamie, która była zamężna...

Andrzej

Nie trzeba się żenić. Nie trzeba, nuda...

Czebutykin

Niby to i racja - ale samotność! Jakkolwiek byś filozofował, samotność to straszna rzecz, kochasiu... Chociaż właściwie... czy nie wszystko jedno?

Andrzej

Chodźmy prędzej.

Czebutykin

Po co się śpieszyć? Zdążymy.

Andrzej

Boję się, żeby mnie żona nie zatrzymała.

Czebutykin

A!

Andrzej

Dziś nie będę grał, tak tylko posiedzę trochę. Jakoś niedobrze się czuję... Doktorze, co mam robić na zadyszkę?

Czebutykin

Po co pytasz? Nie pamiętam, kochany. Nie wiem.

Andrzej

Wyjdziemy przez kuchnię.

(wychodzą; dzwonek, potem znów dzwonek; słychać głosy i śmiech)

Irina

(wchodzi)

Kto to?

Anfisa

(szeptem)

Maszkarnicy!

(dzwonek)

Irina

Powiedz, nianiu, że nikogo nie ma w domu. I przeproś.

(Anfisa wychodzi; Irina snuje się po pokoju zamyślona i zdenerwowana; wchodzi Solony)

Solony

(ze zdziwieniem)

Nie ma nikogo... Gdzie są wszyscy?

Irina

Poszli do domu.

Solony

To dziwne. Pani jest sama?

Irina

Sama.

(pauza)

Dobranoc.

Solony

Zachowywałem się dziś niezbyt pięknie, nietaktownie. Ale pani jest inna niż wszyscy, pani jest czysta i wzniosła, pani wie, gdzie prawda... Tylko pani jedna może mnie zrozumieć. Kocham, kocham okrutnie, do szaleństwa...

Irina

Żegnam pana. Proszę już iść.

Solony

Nie mogę żyć bez pani.

(idzie za nią)

O, zachwycie!

(przez łzy)

O, szczęście! O cudne, przepyszne, czarodziejskie oczy, jakich nie widziałem u żadnej kobiety!

Irina

(zimno)

Proszę przestać.

Solony

Pierwszy raz mówię o mojej miłości do pani, jestem jakby nie na ziemi, ale na innej planecie.

(pociera czoło}

Zresztą, to obojętne. Miłości nikomu gwałtem się nie narzuci, jasna rzecz... Ale nie będę miał szczęśliwych rywali... Nie będę miał... Przysięgam na wszystkie świętości, że rywala zabiję... O cudna!

(przechodzi Natasza ze świecą)

Natasza

(otwiera jedne drzwi, potem drugie, przechodzi koło pokoju Andrzeja)

Andrzej tutaj... Niech sobie czyta. Przepraszam, panie kapitanie, nie wiedziałam, że pan tu jest, ja tak po domowemu...

Solony

Dla mnie to bez różnicy. Żegnam!

(wychodzi)

Natasza

Kochanie, jakaś ty zmęczona! Moja biedna dziecinko!

(całuje Irinę)

Powinnaś się zaraz położyć.

Irina

Czy Bobuś śpi?

Natasza

Owszem, śpi, ale niespokojnie. Ach, Irinko, dawno miałam ci to powiedzieć, tylko ciągle albo ciebie nie ma, albo ja jestem zajęta... Boję się, że Bobusiowi w dziecinnym pokoju za zimno, tam wilgoć. A twój pokój akurat nadaje się dla dziecka. Kochana, jedyna, przenieś się na razie do Oli!

Irina

(nie zrozumiawszy)

Dokąd?

(słychać, jak przed dom zajeżdża trójka koni z janczarami)

Natasza

Na razie pomieszkasz w jednym pokoju z Olą, a twój pokój damy Bobusiowi. To takie rozkoszne dziecko, mówię dziś do niego: „Bobusiu, tyś mój! Mój!” A on na mnie patrzy tymi oczętami.

(dzwonek)

To pewnie Olga. Jak późno!

(pokojówka podchodzi do Nataszy i coś mówi szeptem)

Natasza

Protopopow? Ach, dziwak. To Protopopow, chce, żebym się z nim przejechała saniami.

(śmieje się)

Dziwni ci mężczyźni...

(dzwonek)

Ktoś przyszedł. Chyba mogę się wyrwać na piętnaście minut, przejadę się trochę...

(do pokojówki)

Powiedz, że zaraz.

(dzwonek)

Ktoś dzwoni... to chyba Olga

(wychodzi)

(pokojówka wybiega; Irina siedzi zamyślona; wchodzą: Kułygin, Olga, za nimi Wierszynin)

Kułygin

Masz ci los! A mówiliście, że będą tańce.

Wierszynin

Dziwne doprawdy, wyszedłem niedawno, najwyżej pół godziny temu, spodziewano się maszkarników...

Irina

Wszyscy poszli.

Kułygin

I Masza poszła? Dokąd poszła? A dlaczego Protopopow czeka na dole w saniach? Na kogo czeka?

Irina

Nie zadawajcie mi pytań... Jestem zmęczona.

Kułygin

Jakie to rozkapryszone...

Olga

Rada pedagogiczna dopiero teraz się skończyła. Nie mam już sił. Przełożona jest chora, muszę ją zastępować. Jak mnie głowa boli, jak boli...

(siada)

Andrzej przegrał wczoraj dwieście rubli... Całe miasto już o tym mówi...

Kułygin

Ja też porządnie się zmęczyłem na sesji.

(siada)

Wierszynin

Moja żona chciała mnie nastraszyć i omal się nie otruła. Wszystko skończyło się dobrze, teraz odpoczywam, co za rozkosz... Ale trzeba iść, co? No trudno, życzę państwu dobrej nocy.

(do Kułygina)

Proszę pana, jedźmy gdzieś razem! Nie mogę wrócić do domu, absolutnie nie mogę... Jedźmy!

Kułygin

Jestem zmęczony. Nie pojadę.

(wstaje)

Jestem zmęczony. Czy Masza poszła do domu?

Irina

Chyba tak.

Kułygin

(całuje Irinę w rękę)

Dobranoc. Jutro i pojutrze cały dzień odpoczywamy. Wszystkiego najlepszego!

(idzie)

Marzę o herbacie. Byłem pewny, że spędzę wieczór w miłym towarzystwie i - o, fallacem hominum spem!...⁵ Przy okrzyku - accusativus...

Wierszynin

Więc pojadę sam.

(pogwizdując wychodzi z Kułyginem)

Olga

Głowa, moja głowa... Andrzej przegrał... całe miasto mówi... Pójdę się położyć.

(wychodząc)

Jutro jestem wolna... O Boże, co za rozkosz! Jutro jestem wolna, pojutrze też... Głowa, głowa...

(wychodzi)

Irina

(sama)

Wszyscy poszli. Nie ma nikogo.

(z ulicy słychać harmonię, niańka śpiewa piosenkę)

Natasza

(w futrze i czapce idzie przez salę, za nią pokojówka)

Wrócę za pół godziny. Tylko przejadę się trochę.

(Wychodzi)

Irina

(sama, tęsknie)

Do Moskwy! Do Moskwy! Do Moskwy!

kurtyna

AKT TRZECI

Pokój Olgi i Iriny; na prawo i na lewo dwa łóżka zasłonięte parawanami; dochodzi trzecia w nocy; za sceną bije dzwon alarmowy - na pożar, który zaczął się już dawno; widać, że w domu jeszcze nikt się nie kładł; na kanapie leży Masza ubrana jak zwykle w czarną suknię; wchodzi Olga z Anfisą.

Anfisa

Teraz siedzą na dole pod schodami... Mówię do nich - „proszę na górę, tak przecież nie można”, nic, tylko płaczą. „Nie wiemy, powiadają, gdzie tatuś. Może się, nie daj Bóg, spalił”. Takie głupstwa! I na podwórzu pełno... też ledwo odziani.

Olga

(wyjmując suknie z szafy)

Weź tę popielatą... I jeszcze tę... Bluzeczkę też... I tę spódnicę weź, nianiu... Co się dzieje, Boże, Boże... Zaułek Kirsanowski spalił się chyba do szczętu... Weź to... i to...

(rzuca jej suknie)

Jak się nastraszyli biedni Wierszyninowie! Ich dom o mały włos nie spłonął. Niech przenocują u nas... nie możemy ich puścić do domu... Biednemu Fiedotikowi spaliło się wszystko, nic nie zostało...

Anfisa

Zawołaj na Fieraponta, Oleńko, bo sama nie udźwignę.

Olga

(dzwoni)

Nie sposób się nikogo dowołać...

(otwierając drzwi)

Niechże tu ktoś przyjdzie!

(przez otwarte drzwi, widać okno czerwone od łuny; słychać, jak koło domu przejeżdża straż ogniowa)

Jakie to straszne. I jak obrzydło!

(wchodzi Fierapont)

Olga

Weź to, zanieś na dół... Tam pod schodami stoją panny Kołotilin... daj im to. I to.

Fierapont

Tak jest... W dwunastym roku Moskwa też się paliła. Boże ty mój, Boże! Francuzi tylko się dziwili.

Olga

Idź już...

Fierapont

Tak jest.

(wychodzi)

Olga

Nianiu kochana, wszystko oddaj. Nam nic nie trzeba, oddaj wszystko, nianiu... Taka jestem zmęczona, że ledwo trzymam się na nogach... Wierszyninów nie możemy puścić do domu... Dziewczynki położą się w salonie, a pułkownik na dole u barona... Fiedotik też u barona albo u nas w sali jadalnej... Doktor jak na złość pijany, okropnie pijany... u niego nie można. A żonę Wierszynina też w salonie...

Anfisa

(zniżonym głosem)

Oleńko, moja najdroższa, nie wypędzaj mnie! Nie wypędzaj!

Olga

Głupstwa gadasz, nianiu. Nikt cię nie wypędza.

Anfisa

(tuli głowę do piersi Olgi)

Kochana moja, złota moja, ja przecież pracuję, jak mogę.. A niech tylko stracę siły, zaraz powiedzą: wynoś się. Ale dokąd pójdę? Dokąd? Osiemdziesiąt lat. Osiemdziesiąty drugi rok...

Olga

Usiądź, nianiu... Zmęczyłaś się, biedaczko...

(pomaga Anfisie usiąść)

Odpocznij, moja staruszko. Jak zbladłaś!

(wchodzi Natasza)

Natasza Tam właśnie mówili, że trzeba jak najprędzej założyć towarzystwo pomocy dla pogorzelców. No cóż! Piękna myśl. W ogóle trzeba natychmiast pomagać biednym ludziom, to obowiązek bogatych. A Bobuś i Sofijka śpią sobie, śpią jakby nigdy nic. U nas tyle ludzi wszędzie, gdziekolwiek zajrzeć, pełen dom. W mieście panuje influenca, boję się, żeby się dzieci nie zaraziły.

Olga

(nie słucha jej)

Z tego pokoju nie widać ognia, tu najzaciszniej...

Natasza

Tak... Jestem pewnie potargana.

(przed lustrem)

Mówią, że przytyłam... nieprawda! Nic podobnego! A Masza śpi, zmęczyła się biedaczka...

(do Anfisy, zimno)

Jak śmiesz przy mnie siedzieć? Wstań! Wynoś się!

(Anfisa wychodzi; pauza)

Doprawdy nie rozumiem, po co trzymasz w domu tę staruchę!

Olga

(osłupiała)

Wybacz, ale ja cię też nie rozumiem...

Natasza

Na nic tu niepotrzebna. To chłopka, niech mieszka na wsi ... W głowach im się przewraca. Ja lubię porządek w domu! Żadnych darmozjadów w domu nie powinno być.

(głaszcze ją po policzku)

Zmęczyłaś się, biedaczko! Zmęczyła się nasza pani przełożona! Wiesz, kiedy moja Sofija wyrośnie i zacznie chodzić do gimnazjum, będę się ciebie bała.

Olga

Nie chcę być przełożoną.

Natasza

Ale wybiorą cię, Oleńko. To już postanowione.

Olga

Zrzeknę się. Nie mogę... To nie na moje siły...

(pije wodę)

Przed chwilą tak brutalnie potraktowałaś nianię... Daruj, nie mogę tego znieść... ciemno mi w oczach...

Natasza

(z przejęciem)

Wybacz, Olu, wybacz... Nie chciałam cię dotknąć.

(Masza wstaje, bierze poduszkę i wychodzi zła)

Olga

Zrozum, moja droga... może jesteśmy inaczej wychowane, ale ja tego nie znoszę. Taki stosunek do ludzi po prostu mnie przytłacza, czuję się zupełnie chora... żyć mi się nie chce!

Natasza

Wybacz, wybacz...

(całuje ją)

Olga

Boli mnie każda szorstkość, choćby najmniejsza, każde niedelikatne słowo.

Natasza

Często mówię niepotrzebne rzeczy, to prawda, ale chyba zgodzisz się ze mną, moja droga, że ta starucha powinna mieszkać na wsi.

Olga

Jest u nas od trzydziestu lat.

Natasza

Ale przecież teraz nie może już pracować. Albo ja nic nią rozumiem, albo ty mnie nie chcesz zrozumieć. Nie jest zdolna do pracy, wciąż tylko śpi albo siedzi.

Olga

I niech siedzi.

Natasza

(ze zdziwieniem)

Jak to niech siedzi? Przecież to służąca,

(przez łzy)

Nie rozumiem cię, Olu. W domu jest niańka, mamka, pokojówka, kucharka... na co nam jeszcze ta stara? Na co?

(za sceną bije dzwon alarmowy)

Olga

Tej nocy przybyło mi dziesięć lat.

Natasza

Musimy się dogadać, Olu. Ty rządzisz w gimnazjum, ja - w domu, ty masz swoje lekcje, ja - gospodarstwo. I jeżeli mówię coś na temat służby, to wiem, co mówię; wiem, co-mó-wię... A więc żeby mi od jutra nie było tej starej złodziejki, niedołęgi...

(tupie nogami)

tej wiedźmy!...

Jak śmiesz mnie irytować! Jak śmiesz!

(opamiętawszy się)

Doprawdy, Olu, jeżeli nie przeniesiesz się na dół, będziemy się wciąż kłóciły. To okropne.

(wchodzi Kułygin)

Kułygin

Gdzie Masza? Czas do domu. Mówią, że pożar ustaje.

(przeciąga się)

Spaliła się tylko jedna dzielnica, a przecież był wiatr, zdawało się z początku, że całe miasto w płomieniach.

(siada)

Jestem zmęczony, Oleńko, moja kochana... Nieraz myślę, że gdyby nie Masza, ożeniłbym się z tobą, Oleńko. Tyś taka dobra... Zmęczony jestem

(nasłuchuje)

Olga

Co?

Kułygin

Doktor jak na złość znów pije, strasznie teraz pijany. Jak na złość!

(wstaje)

O, zdaje się, że idzie tutaj... Słyszycie? Tak, idzie tu...

(śmieje się)

Jaki on, doprawdy... Schowam się,

(podchodzi do szafy i chowa się w kącie)

A to szałaput.

Olga

Dwa lata nie pił - i proszę, znowu...

(cofa się razem z Nataszą w głąb pokoju)

(wchodzi Czebutykin; idzie przez pokój nie chwiejąc się, jakby był trzeźwy, przystaje, patrzy, zbliża się do umywalni i zaczyna myć ręce)

Czebutykin

(ponuro)

Niech ich wszystkich diabli wezmą... diabli... Im się zdaje, że jestem lekarzem i umiem leczyć rozmaite choroby, a ja absolutnie nic nie umiem, wszystko, co umiałem, wyleciało mi z głowy, teraz nic nie pamiętam, absolutnie nic.

(Olga i Natasza, nie zauważone przez nikogo, wychodzą)

Niech to diabli! Zeszłej środy próbowałem leczyć na Zasypiu chorą kobietę - umarła, i to moja wina, że umarła. Tak... Wiedziałem coś niecoś ze dwadzieścia pięć lat temu, a teraz nic nie pamiętam. Nic. Może nawet nie jestem człowiekiem, tylko udaję, że mam ręce, nogi i głowę. Może w ogóle nie istnieję, tylko wydaje mi się, że chodzę, jem, śpię.

(płacze)

Och, gdyby wcale nie istnieć

(przestaje płakać, ponuro)

Diabli wiedzą co... Przedwczoraj była rozmowa w klubie. Mówią, że Szekspir, że Wolter... Nie czytałem tego, nigdy nie czytałem, ale zrobiłem taką minę, jakbym czytał... I wszyscy też jak ja. Trywialność! Podłość! I zaraz przypomniała mi się ta kobieta, którą umorzyłem w środę... i w ogóle wszystko się przypomniało i na sercu zrobiło się tak ciężko, tak ohydnie... ech, tylko pić...

(wchodzą: Irina, Wierszynin i Tuzenbach po cywilnemu, w nowym, modnym ubraniu)

Irina

Posiedźmy tu trochę. Tu nikt nie przyjdzie.

Wierszynin

Gdyby nie żołnierze, spaliłoby się całe miasto. Zuchy!

(zaciera ręce z zadowolenia)

Świetne chłopaki! Ach, cóż to za zuchy!

Kułygin

(podchodząc do nich)

Która godzina, proszę państwa?

Tuzenbach

Już po trzeciej. Świta.

Irina

Wszyscy siedzą w sali jadalnej, nikt nie wychodzi. I ten pański Solony też...

(do Czebutykina)

Panie doktorze, niech pan pójdzie się położyć.

Czebutykin

A po co? Dziękuję uprzejmie.

(przyczesuje brodę)

Kułygin

(śmieje się)

Ale golnął sobie doktorek!

(klepie go po ramieniu)

Zuch! In vino veritas⁶, mawiali starożytni.

Tuzenbach

Wszyscy mnie proszą, żebym urządził koncert na pogorzelców.

Irina

Ale któż by?...

Tuzenbach

To można zrobić, jeżeli się chce. Uważam, że pani Masza cudownie gra na fortepianie.

Kułygin

Cudownie gra!

Irina

Już zapomniała. Trzy lata, jak nie gra... nawet cztery...

Tuzenbach

W tym mieście nikt nie rozumie muzyki, absolutnie nikt, ale ja rozumiem i daję państwu słowo, że pani Masza gra świetnie, to prawie talent.

Kułygin

Racja, baronie. Bardzo ją kocham, moją Maszę. Przemiła kobieta.

Tuzenbach

Grać tak wspaniale i równocześnie wiedzieć, że tego nikt, nikt nie rozumie!

Kułygin

(wzdycha)

Rzeczywiście... Ale czy wypada, żeby Masza brała udział w koncercie?

(pauza)

Ja, proszę państwa, nie wiem. Może to właśnie będzie dobrze. Muszę nadmienić, że nasz dyrektor, choć to dobry człowiek, nawet bardzo dobry, bardzo rozumny, ma jednak takie jakieś poglądy... Naturalnie, że to nie jego rzecz, ale mimo wszystko pomówię z nim, jeżeli chcecie.

(Czebutykin bierze do rąk porcelanowy zegar i ogląda go)

Wierszynin

Cały się ubrudziłem przy tym pożarze, wyglądam jak strach na wróble,

(pauza)

Wczoraj obiło mi się o uszy, że podobno naszą brygadę mają przenieść gdzieś daleko. Jedni mówią, że do Królestwa Polskiego, inni, że do Czyty.

Tuzenbach

Ja także o tym słyszałem. No cóż! Pusto się zrobi w mieście.

Irina

I my też wyjedziemy.

Czebutykin

(upuszcza zegar, który się tłucze)

W drobny mak!

(pauza, wszyscy są zmartwieni i zażenowani)

Kułygin

(zbierając szczątki)

Rozbić taką kosztowną rzecz - ach, doktorze, doktorze! Pałka z minusem ze sprawowania!

Irina

To zegar po mamie.

Czebutykin

Możliwe... Po mamie, to po mamie. A może wcale nie rozbiłem, tylko tak się zdaje, że rozbiłem. Może nam w ogóle się zdaje, że żyjemy, a w rzeczywistości nie ma nas. Nic nie wiem, nikt nic nie wie.

(przy drzwiach)

Co tak patrzycie? Natasza ucina sobie romansik z Protopopowem, a wy nic nie wiecie... Siedzicie tu sobie i nic nie wiecie, a Natasza ucina romansik z Protopopowem...

(śpiewa)

„To ci orzech, to ci orzech, twardy orzech do zgryzienia”...

(wychodzi)

Wierszynin

Ta-ak...

(śmieje się)

Jakie to wszystko dziwne, w gruncie rzeczy!

(pauza)

Kiedy zaczął się pożar, pobiegłem czym prędzej do domu. Idę, patrzę - nasz dom cały i nietknięty, nawet nie zagrożony, ale obie moje dziewczynki stoją na progu w nocnych koszulach, matki nie ma, ludzie kręcą się w kółko, biegają konie i psy, na twarzach dzieci maluje się lęk, groza, jakieś błaganie albo już nie wiem co. Serce mi zamarło, kiedy zobaczyłem ich twarze. Boże, myślę, ile jeszcze będą musiały znieść moje dzieci przez długie lata życia! Chwytam je, biegnę i wciąż myślę o tym samym: ile one będą musiały jeszcze znieść na tym świecie!

(dzwon alarmowy; pauza)

Przychodzę do państwa, a matka już tu jest, złości się, krzyczy.

(wchodzi Masza z poduszką, siada na kanapie)

Wierszynin

I kiedy moje dzieci stały na progu w nocnych koszulach, a ulica była czerwona od płomieni i był straszny hałas, pomyślałem, że coś podobnego działo się już przed laty, gdy znienacka napadał wróg, gdy rabował, palił... A jednak, w gruncie rzeczy, cóż za olbrzymia różnica między tym, co było i co jest teraz. Niech upłynie jeszcze trochę czasu, może dwieście, może trzysta lat, a potomni też będą patrzeć na nasze dzisiejsze życie z przerażeniem, z szyderstwem, cała ta epoka wyda im się ciężka, kanciasta, nieznośna, dziwaczna. O, jakie to będzie życie wtedy, jakie życie!

(śmieje się)

Przepraszam, znowu wdałem się w filozofię. Ale pozwólcie państwo, że będę mówił dalej. Strasznie mi się chce filozofować, w takim już jestem nastroju.

(pauza)

Wszyscy śpią, zdaje się. Powtarzam więc: jakie to będzie życie! Możemy to sobie tylko wyobrazić... Teraz wy, panie, stanowicie jedyny wyjątek w mieście, ale w następnych pokoleniach będzie ich więcej, coraz więcej, aż przyjdzie czas, że wszystko się zmieni i wszyscy zaczną żyć jak wy... A kiedyś i wy też staniecie się przeżytkiem, bo urodzą się ludzie, którzy będą lepsi od was...

(śmieje się)

Jestem dzisiaj w jakimś niezwykłym nastroju. Diabelnie chcę żyć...

(śpiewa)

„Miłość nad każdym wiekiem włada...”

(śmieje się)

Masza

Tram-tam-tam...

Wierszynin

Tam-tam...

Masza

Tra-ra-ra...

Wierszynin

Tra-ta-ta...

(śmieje się)

(wchodzi Fiedotik)

Fiedotik

(tańczy)

Pogorzelec, pogorzelec! Spaliłem się do szczętu!

(śmiech)

Irina Czy to takie śmieszne? Wszystko się panu spaliło?

Fiedotik

(śmieje się)

Wszystko do szczętu. Nie zostało nic. I gitara się spaliła, i aparat fotograficzny się spalił, i wszystkie moje listy... Chciałem pani podarować notesik - też się spalił.

(wchodzi Solony)

Irina

Przepraszam, panie kapitanie. Tu nie wolno.

Solony

A dlaczego baronowi wolno, a mnie nie?

Wierszynin

Rzeczywiście, czas się rozejść. Jak tam pożar?

Solony

Podobno ustaje. Ale mnie to naprawdę dziwi, dlaczego baronowi wolno, a mnie nie wolno?

(wyciąga flakon i perfumuje się)

Wierszynin

Tram-tam-tam.

Masza

Tram-tam.

Wierszynin

(śmieje się; do Solonego)

Chodźmy do sali jadalnej.

Solony

A więc dobrze, zapamiętamy to sobie. „Myśl ową można wyrazić prościej, lecz może lepiej gęsi nie złościć...”

(patrząc na Tuzenbacha)

Cip, cip, cip...

(wychodzi z Wierszyninem i Fiedotikiem)

Irina

Jak tu nadymił ten Solony...

(ze zdziwieniem)

Baron śpi! Baronie! Baronie!

Tuzenbach

(ocknąwszy się)

Zmęczyłem się, jednak... Cegielnia.. Nie, nie majaczę, naprawdę wyjadę wkrótce do cegielni, będę pracował... Tu już ustalone.

(do Iriny, czule)

Pani jest taka blada, śliczna, urzekająca...

Wydaje mi się, że pani bladość jak światło rozprasza mrok... Pani jest smutna, niezadowolona z życia... O, niechże pani jedzie ze mną, będziemy pracowali razem!

Masza

Baronie, niech pan już odejdzie.

Tuzenbach

(śmieje się)

Pani tu! Nie widzę.

(całuje Irinę w rękę)

Do widzenia, idę, już... Patrzę teraz na panią i przypomina mi się, jak pani kiedyś, w dniu swoich imienin, wesoła, promienna, mówiła o radościach pracy... Jak piękne życie marzyło mi się wtedy! Gdzie to życie?

(całuje ją w rękę)

Pani ma łzy w oczach. Proszę się położyć, już świta... zaczyna się dzień... Gdyby mi wolno było życie oddać za panią!

Masza

Niech pan odejdzie! Doprawdy...

Tuzenbach

Idę...

(wychodzi)

Masza

(kładzie się)

Fiodor, czy spisz?

Kułygin

Co?

Masza

Idź do domu.

Kułygin

Kochana moja Masza, droga moja Masza...

Irina

Masza jest zmęczona. Daj jej odpocząć.

Kułygin

Zaraz pójdę... Moja żoneczko najlepsza, najmilsza... Kocham cię, moja jedyna...

Masza

(ze złością)

Amo, amas, amat, amamus, amatis, amant.

Kułygin

(śmieje się)

Nie, doprawdy, ona jest nadzwyczajna. Pobraliśmy się siedem lat temu, a mnie się wydaje, że dopiero wczoraj. Słowo honoru. Doprawdy, to nadzwyczajna kobieta. Jestem zadowolony, zadowolony, zadowolony!

Masza

Jestem znudzona, znudzona, znudzona...

(podnosi się i mówi siedząc)

Nie może mi to wyjść z głowy... Oburzająca historia. Utkwiło w myśli jak ćwiek, muszę o tym powiedzieć. Chodzi o Andrzeja... Zastawił ten dom w banku i wszystkie pieniądze zabrała żona, a przecież dom należy nie tylko do niego, ale do nas czworga! Andrzej powinien o tym pamiętać, jeżeli jest porządnym człowiekiem.

Kułygin

Daj spokój, Maszo! Po co to? Andrzej ma tyle długów, Bóg z nim.

Masza

A jednak to oburzające.

(kładzie się)

Kułygin

Bieda nam nie grozi. Zarabiam, pracuję w gimnazjum, mam prywatne lekcje... Jestem uczciwy człowiek. I prosty... Omnia mea mecum porto, jak to mówią.

Masza

Ależ ja niczego nie żądam, tylko oburza mnie niesprawiedliwość.

(pauza)

Idź już, Fiodor.

Kułygin

(całuje ją)

Jesteś zmęczona, odpocznij z pół godzinki, a ja tam posiedzę, zaczekam... Śpij...

(idzie)

Jestem zadowolony, zadowolony, zadowolony.

(wychodzi)

Irina

Rzeczywiście, jak skarłowaciał nasz Andrzej, jak zmarniał i zestarzał się przy tej kobiecie! Miał być profesorem uniwersytetu, a teraz chwali się, że nareszcie wszedł do zarządu ziemstwa. Andrzej jest. członkiem zarządu, a Protopopow... Całe miasto plotkuje i wyśmiewa się, on jeden nic nie rozumie, nic nie widzi... Wszyscy pobiegli do pożaru, a on dalej siedzi u siebie w pokoju, żadnego wrażenia... Potrafi tylko ,grać na skrzypcach.

(nerwowo)

Och, straszne, straszne, straszne! Nie mogę, nie mogę już tego znieść! Nie mogę, nie mogę!

(wchodzi Olga; sprząta u siebie na stoliku)

Irina

(głośno szlocha)

Wyrzućcie mnie, wyrzućcie, ja już nie mogę!

Olga

(przestraszona)

Co się stało? Co? Kochana!

Irina

(szlochając)

Dlaczego? Dlaczego wszystko minęło? Gdzie jest? O Boże, Boże! Wszystko pozapominałam, w głowie mi się plącze... Nie pamiętam, jak jest po włosku okno albo, na przykład, sufit... Zapominam, zapominam dzień po dniu, życie ucieka i nigdy nie wróci, nigdy, nigdy nie wyjedziemy do Moskwy... Wiem, że nie wyjedziemy...

Olga

Kochana, kochana...

Irina

(hamując się)

Jaka jestem nieszczęśliwa... Nie mogę pracować, nie będę pracować. Dosyć, dosyć! Byłam telegrafistką, teraz jestem urzędniczką w magistracie i nienawidzę tego, gardzę wszystkim, co mi każą robić... Mam już dwudziesty czwarty rok, pracuję dawno, mózg mi usycha, schudłam, zbrzydłam, zestarzałam się i nic, nic, żadnego zadowolenia, a czas płynie i wciąż się wydaje, że odchodzę od prawdziwego, pięknego życia, odchodzę coraz dalej, coraz dalej, w jakąś otchłań. Rozpacz mnie ogarnia, nie rozumiem, jakim cudem jeszcze żyję i do tej pory nie popełniłam samobójstwa...

Olga

Nie płacz, moja malutka, nie płacz... Boli mnie to.

Irina

Nie płaczę, nie płaczę... Dosyć... Widzisz, już nie płaczę. Dosyć... Dosyć!

Olga

Kochanie, powiem ci jak siostra, jak przyjaciel: jeżeli chcesz posłuchać mojej rady, to wyjdź za barona.

(Irina cicho płacze)

Olga

Przecież szanujesz go, bardzo cenisz... On, co prawda, jest brzydki, ale za to uczciwy, czysty... Przecież za mąż wychodzi się nie z miłości, tylko po to, żeby spełnić obowiązek. Ja przynajmniej tak uważam, ja bym wyszła za mąż bez miłości. Wyszłabym za każdego, kto by mnie chciał, byle tylko był porządnym człowiekiem. Nawet za starszego bym wyszła...

Irina

Ciągle czekałam, że przeniesiemy się do Moskwy i tam spotkam tego prawdziwego, marzyłam o nim, kochałam... I okazało się, że to bujda, wszystko bujda...

Olga

(ściska Irinę)

Moja najmilsza, piękna siostro, ja wszystko rozumiem. Kiedy baron wystąpił z wojska i przyszedł do nas po cywilnemu, wydał mi się tak brzydki, że aż się popłakałam... Pyta mnie: „Czemu pani płacze?” Jak miałam mu powiedzieć? Ale gdyby Bóg chciał, żebyś wyszła za niego, byłabym szczęśliwa. To inna rzecz, to zupełnie inna rzecz.

(Natasza ze świecą w ręku bez słowa przechodzi przez scenę z prawych drzwi do lewych)

Masza

(siada)

Łazi tu tak, jakby to ona podpaliła.

Olga

Głupia jesteś, Maszo. Najgłupsza w naszej rodzinie. Przepraszam cię bardzo.

(pauza)

Masza

Chcę wam coś wyznać, kochane siostry. Tak mi ciężko na duszy. Powiem to tylko wam i już nikomu, nigdy... Powiem zaraz.

(po cichu)

To moja tajemnica, ale wy musicie wiedzieć wszystko... Nie mogę milczeć...

(pauza)

Ja kocham, kocham... Kocham tego człowieka...

Przed chwilą był tutaj... Zresztą, co tam! Kocham Wierszynina...

Olga

(idzie za swój parawan)

Przestań. Ja i tak tego nie słyszę.

Masza

Więc co mam zrobić?

(chwyta się za głowę)

Z początku wydawał mi się jakiś dziwny, potem zaczęłam go żałować... potem pokochałam... pokochałam go z tym jego głosem, wylewnością, nieszczęściem, dwiema córeczkami...

Olga

(zza parawanu)

Ja i tak nie słyszę. Pleć, co chcesz, ja nic nie słyszę.

Masza

E, głupia jesteś, Olu. Kocham - a więc taki już mój los. A więc dola moja taka... I on też mnie kocha... To wszystko jest straszne. Prawda? To niedobrze?

(ciągnie Irinę za rękę, tuli ją do siebie)

O, moja najmilsza... Co nas jeszcze spotka w życiu, co z nami będzie... Kiedy czytasz jakąś powieść, wtedy wydaje się, że wszystko jest znane i całkiem zrozumiałe, a jak pokochasz sama, to okazuje się, że nikt nic nie wie i że każdy musi sam za siebie decydować... Najmilsze moje, siostry moje... Zwierzyłam się przed wami, teraz będę milczała... Teraz będę jak ten Gogolowski wariat: milcz serce...

(Andrzej, za nim Fierapont)

Andrzej

(gniewnie)

Czego chcesz? Nie rozumiem.

Fierapont

(w drzwiach, zniecierpliwiony)

Ja, Andrzeju Siergiejewiczu, powtarzam już dziesiąty raz.

Andrzej

Po pierwsze, nie Andrzeju Siergiejewiczu, tylko proszę jaśnie pana!

Fierapont

Strażacy, proszę jaśnie pana, zapytują, czy im będzie wolno przejechać nad rzekę przez ogród. Bo jeżdżą naokoło i jeżdżą - czysta mordęga.

Andrzej

Dobrze. Powiedz, że dobrze.

(Fierapont wychodzi)

Nudzą tylko. Gdzie Olga?

(Olga wychodzi zza parawanu)

Przychodzę po klucz od szafy, zgubiłem swój. Masz u siebie taki mały kluczyk.

(Olga w milczeniu podaje mu klucz, Irina idzie za swój parawan; pauza)

Andrzej

A taki ogromny pożar! Teraz ustaje. Do licha, tak mnie rozzłościł ten Fierapont, że powiedziałem głupstwo... Proszę jaśnie pana...

(pauza)

Dlaczego nic nie mówisz, Olu?

(pauza)

Czas już zaprzestać tych fochów i nie dąsać się nie wiadomo o co... Jesteś tutaj, Maszo, Irina też jest tu, świetnie, powiemy sobie wszystko bez ogródek i raz na zawsze. Jaką macie do mnie pretensję? Co?

Olga

Daj spokój, Andrzeju. Jutro pomówimy.

(wzburzona)

Jaka męcząca noc!

Andrzej

(bardzo zmieszany)

Nie denerwuj się. Pytam was całkiem spokojnie: jaką macie do mnie pretensję? Powiedzcie szczerze.

Głos Wierszynina

Tram-tam-tam!

Masza

(wstaje, głośno)

Tra-ta-ta!

(do Olgi)

Do widzenia, Olu, zostań z Bogiem.

(Idzie za parawan, całuje Irinę)

Śpij dobrze... Do widzenia, Andrzeju. Idź już, one są zmęczone... jutro się rozmówisz...

(wychodzi)

Olga

Rzeczywiście, Andrzeju, zostawmy to do jutra.

(idzie za swój parawan)

Czas spać.

Andrzej

Tylko powiem i pójdę. Zaraz... Po pierwsze, macie jakieś żale do Nataszy, mojej żony, co zauważyłem od dnia naszego ślubu. Natasza to wspaniały, uczciwy człowiek, szczery i szlachetny - takie jest moje zdanie. Ja moją żonę kocham i szanuję, rozumiecie, szanuję i żądam, żeby ją szanowali wszyscy. Powtarzam, to uczciwy, szlachetny człowiek, a wszelkie wasze żale to, za pozwoleniem, zwyczajne fochy.

(pauza)

Po drugie, macie mi, zdaje się, za złe, że nie jestem profesorem uniwersytetu i nie pracuję naukowo. Ale pracuję w ziemstwie, jestem członkiem zarządu i tę służbę uważam za równie świętą i wzniosłą, jak służbę dla nauki. Jestem członkiem zarządu ziemstwa i traktuję to jako zaszczyt, jeśli łaska...

(pauza)

Po trzecie... Chcę jeszcze powiedzieć... Zastawiłem dom, nie pytając was o zgodę... Owszem, tu jestem nie w porządku i proszę o wybaczenie. Do tego kroku zmusiły mnie długi... trzydzieści pięć tysięcy. Nie gram już w karty, przestałem od dawna, ale najważniejsze, co mogę powiedzieć na swoją obronę, jest to, że wy jako kobiety dostajecie emeryturę po ojcu, a ja nie miałem żadnych... dochodów, że tak powiem...

(pauza)

Kułygin

(w drzwiach)

Nie ma tu Maszy?

(z niepokojem)

Gdzie ona? To dziwne...

(wychodzi)

Andrzej

Nawet nie słuchają. Natasza to najlepszy, uczciwy człowiek.

(milcząc chodzi po scenie, zatrzymuje się)

Kiedy się żeniłem, zdawało mi się, że będziemy szczęśliwi... szczęśliwi wszyscy... Ale mój Boże...

(płacze)

Kochane moje siostry, drogie siostry, nie wierzcie mi, nie wierzcie...

(wychodzi)

Kułygin

(w drzwiach, z niepokojem)

Gdzie Masza? Nie ma tu Maszy? Dziwna rzecz.

(wychodzi)

(dzwon alarmowy, scena jest pusta)

Irina

(za parawanem)

Olu, kto to stuka w podłogę?

Olga

To doktor. Wciąż pijany.

Irina

Jaka niespokojna noc.

(pauza)

Olu!

(wygląda zza parawanu)

Słyszałaś? Brygadę zabierają od nas, przenoszą gdzieś daleko.

Olga

To tylko pogłoski.

Irina

Zostaniemy wtedy same... Olu!

Olga

Co?

Irina

Droga, najmilsza, ja szanuję i cenię barona, to zacny człowiek, wyjdę za niego, dobrze, tylko jedźmy do Moskwy! Błagam cię, jedźmy! Nic lepszego od Moskwy nie ma na świecie! Jedźmy, Olu! Jedźmy!

kurtyna

AKT CZWARTY

Stary ogród przy domu Prozorowów; długa aleja świerkowa, za nią widać rzekę; za rzeką - las; z prawej strony - taras domu; na stole butelki i kielichy; widać, że przed chwilą wypito szampana; godzina dwunasta w południe; przez ogród od czasu do czasu ktoś przechodzi – z ulicy w kierunku rzeki; szybko przechodzi pięciu żołnierzy. Czebutykin w pogodnym humorze, którego nie traci do końca aktu, siedzi na fotelu w ogrodzie, jakby czekał, że go zaraz zawołają; na głowie ma czapkę, w ręku laskę; Irina, Kułygin bez wąsów, z orderem na szyi oraz Tuzenbach stojąc na tarasie żegnają Fiedotika i Rodego, którzy schodzą na dół, obaj oficerowie w mundurach polowych.

Tuzenbach

(całuje się z Fiedotikiem)

Dobry z pana człowiek, żyliśmy zawsze w zgodzie.

(całuje się z Rodem)

Jeszcze raz...

Żegnajcie, moi drodzy!

Irina

Do widzenia.

Fiedotik

Nie do widzenia, tylko właśnie żegnajcie, bo się już nigdy nie zobaczymy.

Kułygin

Kto wie!

(wyciera oczy, uśmiecha się)

Aż się popłakałem.

Irina

Może spotkamy się jeszcze kiedyś.

Fiedotik

Za dziesięć czy piętnaście lat? O, wtedy ledwo będziemy mogli się poznać, przywitamy się ozięble...

(robi zdjęcie)

Chwileczkę... Jeszcze ostatni raz.

Rode

(ściska Tuzenbacha)

Baronie, już się nie zobaczymy...

(całuje Irinę w rękę)

Serdeczne dzięki za wszystko, za wszystko!

Fiedotik

(z żalem)

Czekajże!

Tuzenbach

Bóg da, że się zobaczymy. Napiszcie do nas. Koniecznie napiszcie.

Rode

(ogarnia spojrzeniem ogród)

Żegnajcie, świerki!

(woła)

Hop-hop!

(pauza)

Żegnaj, echo!

Kułygin

Kto wie, czy się tam nie pożenicie, w tej Polsce... Żona Polka pocałuje i powie: „Moje kochanie!”

(śmieje się)

Fiedotik

(spogląda na zegarek)

Do wyjazdu mniej niż godzina. Z naszej baterii tylko Solony jedzie barką, a my - z oddziałem marszowym. Dziś wyruszą trzy baterie, jutro znów trzy - i w mieście zapanuje spokój i cisza.

Tuzenbach

I nuda okropna.

Rode

A gdzie pani Masza?

Kułygin

Masza jest w ogrodzie.

Fiedotik

Jeszcześmy się z nią nie pożegnali.

Rode

No już, zabierajmy się, bo się popłaczę...

(ściska w pośpiechu Tuzenbacha i Kułygina, całuje Irinę w rękę)

Dobre tu były czasy dla nas...

Fiedotik

(do Kułygina)

Dla pana na pamiątkę... notes z ołóweczkiem... Pójdziemy tędy, nad rzekę...

(odchodzą, oglądają się obaj)

Rode

(woła)

Hop-hop!

Kułygin

(woła)

Żegnajcie!

(w głębi sceny Fiedotik i Rode spotykają Maszę i żegnają się; Masza odchodzi razem z nimi)

Irina

Poszli...

(siada na dolnym stopniu tarasu)

Czebutykin

A ze mną zapomnieli się pożegnać.

Irina

A pan?

Czebutykin

Ja też jakoś zapomniałem. Zresztą zobaczę się z nimi niedługo, przecież jutro wyruszam. Tak... Został tylko jeden dzionek. Za rok podam się do dymisji, wtedy znów wrócę tu i przy was dożyję swojego wieku... Do emerytury został mi zaledwie roczek...

(chowa do kieszeni gazetę, wyciąga inną)

Za rok przyjadę do was i radykalnie zmienię swoje życie... Zrobię się taki grzeczny, przy... przyzwoity, cichutki...

Irina

A należałoby jakoś zmienić swoje życie, kochany doktorze. Oj, należałoby...

Czebutykin

Tak. Wiem.

(nuci)

Tarara... bomba... mam nos jak trąba...

Kułygin

Niepoprawny ten doktor! Niepoprawny!

Czebutykin

A gdybym się tak udał do pana na naukę? Dopiero bym się poprawił.

Irina

Fiodor zgolił wąsy. Przykro patrzeć!

Czebutykin

Powiedziałbym, co teraz przypomina pańska fizys, ale nie mogę.

Kułygin

Cóż! To się przyjęło, to już modus vivendi. Nasz dyrektor zgolił wąsy i ja, odkąd zostałem inspektorem, też zgoliłem. Nikomu się nie podoba, ale mnie to nie wzrusza. Jestem zadowolony. Z wąsami czy bez wąsów jestem jednakowo zadowolony...

(siada)

(w głębi sceny Andrzej wiezie w wózku uśpione dziecko)

Irina

Panie doktorze, kochany mój, złoty, jestem strasznie niespokojna. Pan był wczoraj na bulwarze, niech pan powie, co tam zaszło?

Czebutykin

Co zaszło? Nic. Drobiazg.

(czyta gazetę)

Wszystko jedno!

Kułygin

Mówią, że Solony i baron spotkali się wczoraj na bulwarze przed teatrem...

Tuzenbach Daj pan spokój... Po co to, doprawdy...

(macha ręką i wchodzi do domu)

Kułygin

Przed teatrem... Solony zaczął dokuczać baronowi, a ten nie wytrzymał i powiedział coś obraźliwego...

Czebutykin

Głupstwo. Banialuki jakieś.

Kułygin

Podobno gdzieś w seminarium nauczyciel napisał pod wypracowaniem „banialuki” i kazał uczniowi powtórzyć to, a uczeń zgłupiał i powiada: „lukibania”...

(śmieje się)

Zabawne, co?

Mówią, że Solony zakochał się w Irinie i znienawidził barona... To niemożliwe. Irinka jest bardzo dobra dziewczyna. Podobna nawet do Maszy, też taka zamyślona. Co prawda, charakter ma łagodniejszy. Ale i Masza też ma bardzo dobry charakter. Kocham ją, moją Maszę.

(w głębi ogrodu za sceną słychać: „Hej! Hop-hop!”)

Irina

(wzdryga się)

Dzisiaj mnie jakoś byle głupstwo przeraża.

(pauza)

Wszystko już mam spakowane, po obiedzie wysyłam rzeczy. Jutro mój ślub z baronem i tego samego dnia wyjeżdżamy do cegielni, a pojutrze już będę w szkole, zacznie się nowe życie. Jak to się wszystko ułoży? Kiedy zdawałam egzamin nauczycielski, to aż płakałam z rozrzewnienia, z radości,

(pauza)

Zaraz przyjedzie fura po rzeczy...

Kułygin

Niby to tak, ale jakieś to wszystko niepoważne. Wciąż tylko idee, a powagi żadnej. Zresztą, z całego serca życzę ci powodzenia.

Czebutykin

(rozczulony)

Kochana moja, najlepsza... Złota moja... Odeszłyście daleko ode mnie, nie dopędzić. Zostałem sam, jak ten wędrowny ptak, co się zestarzał i nie może lecieć. A wy lećcie dalej, moje najmilsze, lećcie z Bogiem!

(pauza; do Kułygina)

Po jakiego licha zgolił sobie pan te wąsy?

Kułygin

Dobrze, dobrze!

(wzdycha)

A więc wojsko dziś odejdzie i wszystko będzie po staremu. Niech mówią, co chcą, ale Masza to zacna, uczciwa kobieta, ja bardzo ją kocham i jestem wdzięczny losom... A losy ludzi bywają różne... Tutaj w akcyzie pracuje niejaki Kozyriew. Był moim kolegą w szkole, ale go wydalili z piątej klasy, ponieważ w żaden sposób nie mógł zrozumieć ut consecutivum. Teraz klepie biedę, choruje, i ja, jak tylko się z nim spotkam, zawsze mówię do niego: ,,Witaj, ut consecutivum!” Tak, powiada, właśnie consecutivum, i kaszle... A mnie na przykład przez całe życie powodzi się jak-najlepiej, jestem szczęśliwy, proszę, mam nawet order Stanisława drugiej klasy i teraz sam wykładam to ut consecutivum. Naturalnie, jestem mądry człowiek, mądrzejszy od wielu innych, ale nie na tym polega szczęście...

(w domu ktoś gra na fortepianie „Modlitwę dziewicy”)

Irina

A jutro wieczór nie będę już słyszała tej „Modlitwy dziewicy”, nie będę oglądała Protopopowa...

(pauza)

A Protopopow znów siedzi w salonie. Dzisiaj też przyszedł...

Kułygin

Czy przełożona jeszcze nie przyjechała?

Irina

Nie. Posłaliśmy po nią. Gdybyście tylko wiedzieli, jak mi tu ciężko samej, bez Oli... Jako przełożona mieszka przy gimnazjum. Pracuje cały dzień, a ja siedzę sama, nie mam co robić, nudzę się, znienawidziłam nawet pokój, w którym mieszkam... I myślę tak: skoro nie jest mi sądzony wyjazd do Moskwy, to trudno. Widocznie taki los. Nie ma rady... Woli boskiej się nie sprzeciwisz, to pewne. Baron prosił mnie o rękę... Cóż! Namyśliłam się i zgodziłam. To dobry człowiek, wprost nie do wiary, jaki dobry... I nagle jakby mi skrzydła wyrosły, od razu poweselałam, lekko mi na duszy i znów się chce pracować, pracować. Tylko że wczoraj stało się coś złego, jakaś tajemnica wisi nade mną...

Czebutykin

Lukibania. Banialuki.

Natasza

(w oknie)

Przełożona!

Kułygin

Przełożona przyjechała. Chodźmy.

(wchodzi z Iriną do domu)

Czebutykin

(czytając gazetą nuci)

Tara-ra... bomba... mam nos jak trąba...

(podchodzi Masza; w głębi Andrzej pcha wózek)

Masza

Siedzi sobie tu i siedzi...

Czebutykin

A bo co?

Masza

(siada)

Nic...

(pauza)

Czy pan się kochał w mojej matce?

Czebutykin

Jeszcze jak!

Masza

A ona w panu?

Czebutykin

(po pauzie)

Tego już nie pamiętam.

Masza

Czy ten mój już jest? Tak mówiła kiedyś nasza kucharka Marfa o swoim strażaku: ten mój. Czy ten mój już jest?

Czebutykin

Jeszcze nie ma.

Masza

Kiedy człowiek chwyta swoje szczęście po trochu, po kawałku, a potem je traci, tak jak ja, to w końcu ordynarnieje, robi się zły...

(dotyka ręką piersi)

Tu we mnie aż kipi...

(patrząc na Andrzeja, który popycha wózek)

Proszę, oto nasz braciszek Andrzej... Stracone nadzieje. Tysiące ludzi dźwigały w górę dzwon, pochłonęło to mnóstwo czasu i pieniędzy, a dzwon nagle spadł i rozbił się. Nagle, ni z tego, ni z owego. Tak samo Andrzej...

Andrzej

Kiedy nareszcie będzie spokój w tym domu? Taki rwetes.

Czebutykin

Już niedługo.

(spogląda na zegarek)

To staroświecki zegarek, repetier...

(nakręca sprężynę, zegarek bije)

Druga, trzecia i piąta bateria wyruszą punktualnie o pierwszej.

(pauza)

A ja jutro.

Andrzej

Na zawsze?

Czebutykin

Nie wiem. Może wrócę za rok. Chociaż, diabli wiedzą... to wszystko jedno...

(z daleka odzywa się harfa i skrzypce)

Andrzej

Pusto się zrobi w mieście. Będzie tak, jakby je ktoś kloszem przykrył.

(pauza)

Wczoraj coś się tam zdarzyło przed teatrem. Wszyscy gadają, a ja nic nie wiem.

Czebutykin

Nic takiego. Głupstwo. Solony zaczął dokuczać baronowi, ten uniósł się i obraził go, w końcu doszło do tego, że Solony, musiał wyzwać barona na pojedynek.

(spogląda na zegarek)

Właściwie już czas... O wpół do pierwszej, w lesie rządowym, o, w tym, co go widać za rzeką... Pif-paf.

(śmieje się)

Solony Uroił sobie, że jest Lermontowem, nawet pisze wiersze. Zresztą żarty żartami, a już trzeci raz się pojedynkuje...

Masza

Kto?

Czebutykin

Solony.

Masza

A baron?

Czebutykin

Co baron?

(pauza)

Masza

Wszystko mi się poplątało w głowie... A jednak twierdzę, że nie wolno na to pozwolić. Solony może zranić barona albo nawet zabić.

Czebutykin

Baron to zacny chłop, ale o jednego barona mniej czy więcej - nie wszystko jedno? Niech tam! Wszystko jedno!

(zza ogrodu dobiega wołanie: „Hej! Hop-hop!”)

Zaczekasz, bracie. To Skworcow krzyczy, sekundant. Siedzi w łódce.

(pauza)

Andrzej

Ja uważam, że brać udział w pojedynku i nawet być przy nim, choćby tylko w charakterze lekarza, to po prostu nieetyczne.

Czebutykin

Tak ci się tylko zdaje... Nas nie ma, nic na świecie nie ma, w ogóle nie istniejemy, nam się tylko zdaje, że istniejemy... I czy nie wszystko jedno!...

Masza

Przez cały dzień gadają i gadają...

(idzie przed siebie)

Żyjemy w okropnym klimacie, tylko patrzeć, jak spadnie śnieg, a tu jeszcze te rozmowy...

(zatrzymuje się)

Nie wejdę do domu, nie mogę tam wchodzić... Kiedy przyjdzie Wierszynin, zawołajcie mnie...

(idzie aleją)

O, już lecą wędrowne ptaki

(patrzy w górę)

Łabędzie albo gęsi... Najmilsze moje, najszczęśliwsze...

(wychodzi)

Andrzej

Pusto się zrobi u nas. Wyjadą oficerowie, pan wyjedzie, siostra wyjdzie za mąż, zostanę w domu sam.

Czebutykin

A żona?

(wchodzi Fierapont z papierami)

Andrzej

Żona to żona. Owszem, to uczciwa, porządna, hm... dobra kobieta, ale przy tym wszystkim ma w sobie coś, co ją obniża do poziomu drobnego, ślepego, najeżonego zwierzaka. W każdym razie to nie człowiek. Mówię z panem jak z przyjacielem, z tym jedynym, przed którym mogę otworzyć serce. Kocham Nataszę, to pewne, ale ona czasami wydaje mi się tak przeraźliwie wulgarna, że tracę głowę, nie rozumiem, dlaczego i za co ją kocham albo przynajmniej kochałem...

Czebutykin

(wstaje)

Ja, bracie, wyjeżdżam jutro, może się już nigdy nie zobaczymy, więc oto moja rada. Włóż czapkę, weź kij do ręki i wyjdź... wyjdź i idź, gdzie oczy poniosą. A im dalej-odejdziesz, tym lepiej.

(w głębi sceny przechodzi Solony z dwoma oficerami; zobaczywszy Czebutykina zbliża się; oficerowie idą dalej)

Solony

Doktorze, czas iść. Już pół do pierwszej.

(wita się z Andrzejem)

Czebutykin

Zaraz. Mam was wszystkich dość.

(Do Andrzeja)

Jeżeli ktoś będzie o mnie pytał, powiedz,

Andrzejku, że ja zaraz...

(wzdycha)

Oho-ho-ho!

Solony

„Zipnąć nie zdążył nawet, a już z misiem na karku miał sprawę”.

(idzie z Czebutykinem)

Co starszy pan tak wzdycha?

Czebutykin

No-o!

Solony

Jak tam zdrowie?

Czebutykin

(ze złością)

Jak masło krowie.

Solony

Starszy pan denerwuje się całkiem niepotrzebnie. Ja nic takiego nie zrobię, ja go tylko postrzelę jak bekasa,

(wyciąga perfumy i pryska sobie na ręce)

Proszę, wylałem dziś cały flakon, a ręce ciągle czuć. Czuć trupem.

(pauza)

Ta-ak... Pamięta pan ten wiersz? „On burzy wzywa z mglistej dali, jak gdyby w burzy spokój był...” ⁷

Czebutykin

Tak. „Zipnąć nie zdążył nawet, a już z misiem na karku miał sprawę”.

(wychodzi z Solonym)

(słychać wołania: „Hop! Hej!”; wchodzą Andrzej i Fierapont)

Fierapont

Papiery podpisać...

Andrzej

(nerwowo)

Odczep się ode mnie! Odczep się! Błagam!

(wychodzi z wózkiem)

Fierapont

Przecież na to są papiery, żeby podpisywać...

(odchodzi w głąb sceny)

(wchodzą Irina i Tuzenbach w słomkowym kapeluszu; przez scenę sunie Kułygin, wołając: „Maszo, hop-hop! Maszo!”)

Tuzenbach

To chyba jedyny człowiek w mieście, który się cieszy z wymarszu wojska.

Irina

To zrozumiałe.

(pauza)

Teraz pusto się zrobi w mieście.

Tuzenbach

Kochana, ja zaraz wrócę.

Irina

Dokąd idziesz?

Tuzenbach

Muszę skoczyć do miasta i... odprowadzić kolegów.

Irina

To nieprawda... Mikołaju, czemuś ty dziś taki roztargniony?

(pauza)

Co było wczoraj przed teatrem?

Tuzenbach

(gest zniecierpliwienia)

Wrócę za godzinę i znów będę z tobą.

(całuje jej ręce)

Nienapatrzenie ty moje...

(wpatruje się w jej twarz)

Kocham cię już od pięciu lat i wciąż nie mogę się do tego przyzwyczaić, wydajesz mi się coraz piękniejsza... Jakie śliczne, jakie cudowne włosy! Jakie oczy! Zabiorę cię jutro, będziemy pracowali, będziemy bogaci, urzeczywistnią się moje marzenia. Będziesz szczęśliwa. Tylko to jedno: ty mnie nie kochasz!

Irina

To nie zależy ode mnie. Będę twoją żoną i posłuszną i wierną, ale miłości nie ma, trudno!

(płacze)

Ani raz w życiu nie byłam zakochana. A tak marzyłam o miłości, marzę już dawno, dniami i nocami, ale moja dusza jest jak drogocenny fortepian - zamknęli go, a klucz zgubili.

(pauza)

Masz niepokój w oczach.

Tuzenbach

Nie spałem całą noc. W moim życiu nie było nic takiego, co by mnie mogło niepokoić, tylko ten zgubiony klucz dręczy mi duszę, nie daje spać... Powiedz coś do mnie.

(pauza)

Powiedz coś do mnie...

Irina

Co? Co mam powiedzieć? Co?

Tuzenbach

Cokolwiek.

Irina

Cicho! Cicho!

(pauza)

Tuzenbach

Jakie głupstwa, jakie śmieszne drobiazgi nabierają czasami wagi w życiu, i to całkiem nieoczekiwanie, ni z tego, ni z owego. Człowiek kpi z nich, dalej uważa za głupstwa, a jednak idzie i nie może się zatrzymać. Ach, nie mówmy o tym! Jestem wesół. Jakbym po raz pierwszy w życiu oglądał te świerki, klony, brzozy, a wszystko patrzy na mnie z ciekawością i czeka. Jak piękne są drzewa i właściwie jak piękne powinno być życie wśród nich!

(wołanie: „Hej! Hop-hop!”)

Muszę iść, czas na mnie... To drzewo już uschło, a mimo to razem z innymi chwieje się na wietrze. I wydaje mi się, że ja też, nawet jeśli umrę, będę jednak dalej z żywymi - tak czy inaczej. Żegnaj, moja jedyna...

(całuje ją po rękach)

Twoje papiery, które mi dałaś, leżą u mnie na biurku pod kalendarzem.

Irina

Pójdę z tobą.

Tuzenbach

(z niepokojem)

Nie, nie!

(idzie szybkim krokiem, zatrzymuje się w alei)

Irino!

Irina

Słucham?

Tuzenbach

(nie wie, co powiedzieć)

Nie piłem jeszcze kawy. Powiedz, żeby mi zrobili...

(szybko wychodzi)

(Irina stoi zamyślona, potem odchodzi w głąb sceny i siada na huśtawce; wchodzi Andrzej z wózkiem; ukazuje się Fierapont)

Fierapont

Proszę pana, to przecież nie moje papiery, tylko urzędowe. Ja ich nie wymyśliłem.

Andrzej

O, gdzie to wszystko, gdzie się podziały te lata, gdy byłem młody, wesoły, mądry, gdy marzyłem i myślałem tak subtelnie gdy teraźniejszość i przyszłość moja opromienione były nadzieją? Dlaczego my, ledwo zacząwszy żyć, od razu stajemy się nudni, bezbarwni, nieciekawi, opieszali, obojętni, bezużyteczni, nieszczęśliwi? Nasze miasto istnieje już od dwustu lat, mieszka w nim sto tysięcy ludzi i nie ma ani jednego człowieka, który byłby niepodobny do innych, ani jednej ofiarnej duszy - czy to w przeszłości, czy teraz – ani uczonego, ani malarza, ani jakiejkolwiek wybitnej jednostki, która budziłaby zazdrość albo namiętne pragnienie naśladowania... Tutaj tylko jedzą, piją, śpią, potem umierają... rodzą się inni i też jedzą, piją, śpią, i żeby z nudów nie zgłupieć do reszty, szukają rozrywek w nikczemnych plotkach, wódce, kartach, pieniactwie, i żony oszukują mężów, i mężowie kłamią, udają, że nic nie widzą, nic nie słyszą, i ohydny wpływ demoralizuje dzieci, i w nich też gaśnie iskra boża, i stają się równie żałosnymi, podobnymi do siebie trupami, jak ich ojcowie i matki...

(do Fieraponta, ze złością)

Czego chcesz?

Fierapont

Czego? Papiery podpisać.

Andrzej

Jak ty mnie nudzisz!

Fierapont

(podaje papiery)

Teraz woźny z izby skarbowej prawił, że jakoby w Petersburgu w zimie było, powiada, dwieście stopni mrozu.

Andrzej

Teraźniejszość jest wstrętna, ale kiedy myślę o przyszłości, jak mi dobrze. Wtedy na sercu tak lekko, tak przestronnie. W dali świta, widzę siebie i swoje dzieci wyswobodzonych z ohydy nieróbstwa, chlebowego kwasu, gęsi z kapustą, snu po obiedzie, nikczemnego pasożytnictwa...

Fierapont

Dwa tysiące ludzi wymarzło jakoby. Naród, powiadają, za głowy się brał. Ni to w Petersburgu, ni to w Moskwie - zapomniałem.

Andrzej

(ogarnięty tkliwością)

Kochane moje siostry, cudowne moje siostry!

(przez łzy)

Maszo, siostro moja...

Natasza

(w oknie)

Kto tu tak głośno rozmawia? Ty, Andrzejku? Obudzisz Sofijkę... Il ne faut pas faire du bruit, la Sophie est dormee deja. Vous etes un ours⁸

(rozgniewana)

Jeżeli chcesz rozmawiać, to, daj wózek z dzieckiem komuś innemu. Fieraponcie, zabierz panu wózek!

Fierapont

Wedle rozkazu.

(bierze wózek)

(w niepoprawnej francuszczyźnie)

- Nie trzeba hałasować! Zofia już usnęła. Jesteś niedźwiedź.

Andrzej

(zawstydzony)

Mówię przecież cicho.

Natasza

(zza okna, pieszcząc swojego synka)

Bobuś! Bobuś urwis! Bobuś niegrzeczny!

Andrzej

(ogląda papiery)

Dobrze, przejrzę to i podpiszę, co trzeba, a ty zaniesiesz z powrotem do zarządu...

(wchodzi

do domu, czytając papiery; Fierapont idzie z wózkiem w głąb ogrodu)

Natasza

(zza okna)

Bobusiu, jak twojej mamie na imię? Kochany, kochany! A to kto? To ciocia Ola, powiedz cioci: dzień dobry, Olu!

(wędrowni muzykanci, mężczyzna i młoda dziewczyna, grają na skrzypcach i harfie; z domu wychodzą Wierszynin, Olga i Anfisa i przez chwilę słuchają w milczeniu; Irina podchodzi do nich)

Olga

Nasz ogród jak przechodnie podwórko, i chodzą tu, i jeżdżą. Nianiu, daj coś tym muzykantom.

Anfisa

(wsuwa muzykantom datek)

Idźcie z Bogiem, kochani.

(muzykanci kłaniają się i wychodzą)

Biedne ludziska. Syty nie będzie grał.

(do Iriny)

Irinko, dzień dobry!

(całuje ją)

Ach, córuchno, teraz to mi dobrze. Ależ dobrze! Jestem razem z Oleńką, w mieszkaniu rządowym przy gimnazjum - dał mi to Bóg na stare lata. Nigdym jeszcze, grzeszna dusza, nie miała takiej wygody... Mieszkanie wielkie, rządowe, i dla mnie osobny pokoiczek i łóżeczko. Wszystko rządowe. Obudzę się nieraz w nocy i myślę - o Boże, o Matko Święta, nie ma chyba szczęśliwszego człowieka ode mnie!

Wierszynin

(spogląda na zegarek)

Zaraz wyruszamy, pani Olgo. Muszę iść.

(pauza)

Wszystkiego najlepszego... Gdzie pani Masza?

Irina

Masza jest gdzieś w ogrodzie... Pójdę, poszukam.

Wierszynin

Niech pani będzie tak dobra. Spieszy mi się.

Anfisa

Ja też poszukam.

(woła)

Maszo, hop-hop!

(idzie razem z Iriną w głąb ogrodu)

Hop-hop!

Wierszynin

Wszystko ma swój koniec. Więc rozstajemy się.

(patrzy na zegarek)

Miasto wydało na naszą cześć coś w rodzaju pożegnalnego śniadania, piliśmy szampana, burmistrz wygłosił mowę, jadłem i słuchałem, ale sercem byłem tu, z wami...

(spogląda na ogród)

Tak się przyzwyczaiłem do was wszystkich.

Olga

Czy zobaczymy się jeszcze kiedykolwiek?

Wierszynin

Chyba nie.

(pauza)

Moja żona i obie córeczki zostaną tu jeszcze ze dwa miesiące. Proszę, gdyby się coś stało albo coś było trzeba...

Olga

Tak, tak, oczywiście. Niech pan będzie spokojny.

(pauza)

Jutro w mieście nie będzie już ani jednego oficera, wszystko stanie się wspomnieniem i dla nas, naturalnie, zacznie się inne życie...

(pauza)

Zawsze dzieje się inaczej, niż chcemy. Nie chciałam być przełożoną, a jednak musiałam nią zostać. Więc do Moskwy już nie wrócimy...

Wierszynin

Cóż... Dzięki za wszystko... Niech mi pani wybaczy, jeżeli było coś nie tak... Mówiłem za dużo, o wiele za dużo - to proszę też wybaczyć i nie wspominać mnie źle.

Olga

(wyciera oczy)

Czemu ta Masza nie idzie?...

Wierszynin

Co by tu jeszcze powiedzieć na pożegnanie? Jeszcze trochę pofilozofować?...

(śmieje się)

Życie jest ciężkie. Wielu z nas widzi je w ciemnych, beznadziejnych barwach, ale trzeba przyznać, że jednak staje się coraz znośniejsze, coraz bardziej się rozjaśnia i chyba bliski jest czas, kiedy rozjaśni się zupełnie.

(spogląda na zegarek)

Muszę już iść. Dawniej ludzie toczyli ciągłe wojny, pochłaniały ich bez reszty wyprawy, napady, zwycięstwa, teraz to wszystko się przeżyło, zostawiając po sobie olbrzymią pustkę, której nie ma czym wypełnić. Ale ludzkość żarliwie szuka i oczywiście znajdzie. Ach, żeby tylko prędzej!

(pauza)

Gdyby tak, wie pani, pracowitość zawsze łączyła się z wykształceniem, a wykształcenie z pracowitością.

(spogląda na zegarek)

Ale doprawdy czas na mnie...

Olga

O, idzie już.

(wchodzi Masza)

Wierszynin

Przyszedłem się pożegnać...

(Olga odchodzi nieco na bok, żeby nie przeszkadzać w pożegnaniu)

Masza

(patrzy mu w twarz)

Żegnaj...

(długi pocałunek)

Olga

Dosyć, dosyć...

Masza

(głośno szlocha)

Wierszynin

Pisz... Nie zapominaj! Puść mnie... już czas... Pani Olgo, proszę ją zabrać, muszę... iść... spóźniłem się...

(wzruszony całuje ręce Olgi, potem jeszcze raz ściska Maszę i szybko odchodzi)

Olga

Maszo, dosyć! Przestań, kochana...

(wchodzi Kułygin)

Kułygin

(zmieszany)

Nie szkodzi, niech popłacze, to nic... Moja kochana Masza, moja najlepsza Masza... Tyś moja żona, jestem szczęśliwy, cokolwiek by było... Nie skarżę się, nie robię ci żadnych wyrzutów... Niech Olga będzie świadkiem. Zaczniemy znów żyć po staremu, słowa ci nie powiem, ani napomknę nawet...

Masza

(powstrzymując szloch)

Jest nad zatoką dąb zielony, na dębie złoty łańcuch lśni... na dębie złoty łańcuch lśni... Tracę rozum... Jest nad zatoką... dąb zielony...

Olga

Uspokój się, Maszo... Uspokój się... Daj jej wody.

Masza

Już nie płaczę.

Kułygin Ona już nie płacze... poczciwa Masza...

(słychać daleki przytłumiony strzał)

Masza

Jest nad zatoką dąb zielony, na dębie złoty łańcuch lśni... Kot zielony... dąb zielony... Poplątałem...

(pije wodę)

Zmarnowane życie... nic mi już nie trzeba... Zaraz się uspokoję... Wszystko jedno... Dlaczego właśnie łańcuch? Dlaczego ten łańcuch utkwił mi w głowie? Myśli się plączą.

(wchodzi Irina)

Olga

Uspokój się, Maszo. No, już dobrze... Chodźmy do mieszkania.

Masza

(ze złością)

Nie pójdę tam.

(szlocha, ale natychmiast przestaje)

Już nie wchodzę do tego domu i teraz nie wejdę...

Irina

Posiedźmy tu, choć pomilczmy razem. Przecież wyjeżdżam jutro...

(pauza)

Kułygin

Wczoraj w trzeciej klasie zabrałem jednemu z chłopaków te wąsy i brodę...

(wkłada wąsy i brodę)

Czy nie wyglądam jak nasz nauczyciel niemieckiego?...

(śmieje się)

Prawda? Zabawni ci chłopcy.

Masza

Rzeczywiście jesteś podobny do naszego Niemca.

Olga

(śmieje się)

Owszem.

(Masza płacze)

Irina

Maszo, przestań!

Kułygin

Bardzo podobny...

(wchodzi Natasza)

Natasza

(do pokojówki)

Co takiego? Przy Sofijce posiedzi pan Protopopow, a Bobusia powozi pan. Ile kłopotów z dziećmi...

(do Iriny)

Irino, jutro wyjeżdżasz, jaka szkoda. Zostań jeszcze choć tydzień,

(zobaczywszy Kułygina, krzyczy; ten śmieje się i Ściąga wąsy i brodę)

Też pomysł, tylko mnie pan nastraszył!

(do Iriny)

Przyzwyczaiłam się do ciebie, czy myślisz, że mi będzie łatwo się z tobą rozstać? Teraz do twojego pokoju każę przenieść Andrzeja z tymi skrzypcami - niech sobie tam rzępoli - a jego pokój będzie dla Sofijki. Cudowne, nadzwyczajne dziecko! Ach, cóż to za dziewuszka! Dziś popatrzyła na mnie tymi oczkami i - „mama!”

Kułygin

Śliczne dziecko, to prawda.

Natasza

A więc jutro już tu będę sama.

(wzdycha)

Przede wszystkim każę wyciąć tę aleję świerkową, potem tamten klon... Wieczorem jest taki nieładny...

(do Iriny)

Moja droga, zupełnie ci nie do twarzy w tym pasku... To niegustowne. Powinnaś mieć coś jasnego. Tutaj każę wszędzie zasadzić kwiatuszki, kwiatuszki, i będzie zapach...

(surowo)

Dlaczego widelec leży na ławce?

(wchodząc do domu mówi do pokojówki)

Dlaczego widelec leży na ławce, pytam?

(krzyczy)

Milcz!

Kułygin

Ale sobie używa!

(za sceną orkiestra gra marsza; wszyscy słuchają)

Olga

Odchodzą.

(wchodzi Czebutykin)

Masza Odchodzą nasi. No cóż... Szczęśliwej drogi!

(do męża)

Czas do domu... Gdzie mój kapelusz i mantylka?

Kułygin

Zabrałem do przedpokoju... Zaraz przyniosę.

Olga

Tak, teraz możemy iść do domu. Już czas.

Czebutykin

Pani Olgo!

Olga

Co?

(pauza)

Co?

Czebutykin

Nic... Nie wiem, jak pani powiedzieć...

(szepce jej do ucha)

Olga

(z przerażeniem)

Niemożliwe!

Czebutykin

Tak... głupia historia... Jestem zmęczony, skonany, nie chcę już mówić...

(z irytacją)

Zresztą, wszystko jedno!

Masza

Co się stało?

Olga

(ściska Irinę)

Straszny dzień... Nie - wiem, jak ci powiedzieć, moja najdroższa...

Irina

Co? Powiedzcie prędzej: co? Na miłość boską?

(płacze)

Czebutykin

Przed chwilą baron został zabity w pojedynku.

Irina

(cicho płacze)

Wiedziałam, wiedziałam...

Czebutykin

(w głębi sceny siada na ławce)

Jestem zmęczony...

(wyciąga z kieszeni gazetę)

Niech sobie popłaczą...

(nuci)

Ta-ra-ra bomba... mam nos jak trąba... Czy nie wszystko jedno?

(trzy siostry stoją przytulone do siebie)

Masza

O, jak brzmi muzyka! Oni teraz odchodzą, jeden już odszedł, odszedł na zawsze, zostaniemy same, żeby zacząć życie od nowa. Bo trzeba żyć... Trzeba żyć...

Irina

(chyli głowę na pierś Olgi)

Przyjdzie czas i ludzie dowiedzą się, po co to wszystko, po co te cierpienia, nie będzie żadnych tajemnic, a na razie trzeba żyć... trzeba pracować, tylko pracować! Jutro wyjadę sama, będę uczyła w szkole i całe życie oddam tym, którym może to będzie potrzebne. Teraz jest jesień, niedługo przyjdzie zima, zasypie wszystko śniegiem, a ja będę pracować, pracować...

Olga

(obejmuje ramionami obie siostry)

Muzyka brzmi tak wesoło, radośnie i chce się żyć! O, mój Boże! Minie jakiś czas i my też odejdziemy na zawsze, wszyscy nas zapomną, zapomną nasze twarze i głosy, zapomną, ile nas było, ale ci, co przyjdą po nas, zamienią nasz ból w radości zapanuje spokojne szczęście na świecie, i ludzie będą wspominali wdzięcznym słowem, będą błogosławili tych, którzy żyją teraz... O, drogie siostry, życie nasze jeszcze się nie kończy. Będziemy żyć! Muzyka brzmi tak wesoło, tak radośnie, zdaje się, że jeszcze chwila, a dowiemy się wszystkiego: po co żyjemy, po co cierpimy... Gdyby tylko wiedzieć, gdyby wiedzieć!

(muzyka brzmi coraz ciszej: Kułygin wesoły, uśmiechnięty niesie kapelusz i mantylkę; Andrzej pcha wózek, w którym siedzi Bobuś)

Czebutykin

(nuci)

Tara... ra... bomba... mam nos jak trąba...

(czyta gazetę)

Wszystko jedno! Wszystko jedno!

Olga

Gdyby tylko wiedzieć, gdyby wiedzieć!

Kurtyna

WIŚNIOWY SAD

Komedia w czterech aktach

1903

Przełożył Czesław Jastrzębiec-Kozłowski

OSOBY:

Lubow Raniewska - ziemianka

Ania - jej córka, lat 17

Waria - jej córka przybrana, lat 24

Leonid Gajew - brat Raniewskiej

Jermołaj Łopachin - kupiec

Piotr Trofimow - student

Borys Simeonow-Piszczyk - ziemianin

Szarlota - guwernantka

Siemion Jepichodow - kancelista

Duniasza - pokojówka

Firs - stary lokaj, lat 87

Jasza - młody lokaj

Przechodzień

Zawiadowca stacji

Urzędnik pocztowy

Goście, służba

Rzecz dzieje się w majątku Raniewskich

AKT PIERWSZY

Pokój, wciąż jeszcze zwany dziecinnym. Jedne drzwi prowadzą do pokoju Ani. Brzask, wkrótce wzejdzie słońce. Jest już maj, kwitną drzewa wiśniowe, ale w ogrodzie zimno, przymrozek. Okna w pokoju zamknięte. Wchodzi Duniasza ze świecą i Łopachin z książką w ręku.

Łopachin:

Pociąg, Bogu dzięki, przyszedł. Która to godzina?

Duniasza:

Dochodzi druga.

(Gasi świecę)

Już widno.

Łopachin:

Ile to się pociąg spóźnił? Co najmniej dwie godziny.

(ziewa i przeciąga się)

A ze mnie też gapa - na dudka się wystawiłem. Umyślniem tu przyjechał, żeby ich spotkać na stacji i masz ci los, zaspałem... Zasnąłem siedząc. Psiakość... Mogłaś mnie zbudzić.

Duniasza:

Myślałam, że pan już odjechał.

(Nasłuchuje)

Zdaje się, że już jadą.

Łopachin:

(nasłuchuje)

Nie... Muszą odebrać bagaże, to, owo...

(Pauza)

Pani Raniewska spędziła za granicą pięć lat, nie wiem, jaka jest teraz... Dobry z niej człowiek. Łatwy, prosty. Pamiętam, kiedym miał z piętnaście lat, mój nieboszczyk ojciec - handlował tu wtedy w wiejskim sklepiku - uderzył mnie pięścią w twarz, krew mi buchnęła nosem... Przyszliśmy wtedy z jakimś interesem do dworu, on był pod dobrą datą. Pani Raniewska - pamiętam jak dzisiaj - młodziutka jeszcze, taka szczuplutka, zaprowadziła mnie do umywalni, ot, tutaj, w tym samym pokoju, dziecinnym. Powiada: „Nie płacz, chłopku, do wesela się zagoi”?...

(Pauza)

Chłopku... Mój ojciec był rzeczywiście chłopem, a ja teraz - w białej kamizelce, w żółtych trzewikach. Och, och, wlazła świnia w cudzy groch... Tyle tylko, żem bogaty, pieniędzy mam huk, ale jeśli się zastanowić i poskrobać, to cham i już...

(Kartkuje książkę)

Na przykład czytałem książkę i nic nie zrozumiałem. Czytając zasnąłem.

(Pauza)

Duniasza:

A psy całą noc nie spały, czują, że ich państwo jadą.

Łopachin:

Duniaszo, czemuś ty jakaś taka...

Duniasza:

Ręce mi drżą. Zemdleję.

Łopachin:

Zanadtoś delikatna, Duniaszo! Ubierasz się jak panna, i uczesanie także takie. To niedobrze. Trzeba pamiętać, kim się jest.

(Wchodzi Jepichodow z bukietem, jest w tużurku (rodzaj czarnego surduta męskiego) i doskonale wyglansowanych butach, które mocno skrzypią; wszedłszy, upuszcza bukiet)

Jepichodow:

(podnosi bukiet)

Ogrodnik przysłał, mówi, żeby postawić w jadalni.

(Wręcza bukiet Duniaszy)

Łopachin:

I kwasu mi przyniesiesz.

Duniasza:

Słucham.

(Wychodzi)

Jepichodow:

Dzisiaj przymrozek, trzy stopnie niżej zera, a drzewa wiśniowe całe w kwieciu. Nie mogę zaaprobować naszego klimatu.

(Wzdycha)

Nie mogę. Nasz klimat, że się tak wyrażę, nie przyczynia się. Na przykład, panie Jermołaju, pozwoli pan sobie nadmienić: onegdaj nabyłem buty, tymczasem one - śmiem pana zapewnić - skrzypią w takim stopniu że nie ma żadnej możliwości. Czym by pan radził posmarować?

Łopachin:

Odczep się. Nudzisz mnie.

Jepichodow:

Dzień w dzień przytrafia mi się jakieś nieszczęście. Ale ja nie szemrzę; przywykłem i nawet się uśmiecham.

(Duniasza wchodzi, podaje kwas Łopachinowi)

Odchodzę.

(Zawadza o krzesło, które się wywraca)

Ano właśnie!...

(Jak gdyby z tryumfem)

Oto widzicie, przepraszam za wyrażenie, jaka okoliczność, między innymi... Po prostu nadzwyczajne!

(Wychodzi)

Duniasza:

Wyznam panu, panie Jermołaju, że Jepichodow oświadczył mi się.

Łopachin:

A!

Duniasza:

Sama nie wiem... Człowiek niby stateczny, tylko że jak czasem zacznie mówić, to nic nie można zrozumieć. Nawet ładnie i wzruszająco, tylko nie do pojęcia. Mnie się nawet dosyć podoba. Kocha mnie do szaleństwa. To bardzo nieszczęśliwy człowiek, co dzień coś mu się przytrafia. Już go tak u nas przezywają: „dwadzieścia dwa nieszczęścia”...

Łopachin:

(nasłuchuje)

Teraz, zdaje się, jadą..

Duniasza:

Jadą! Co się ze mną dzieje... Całkiem struchlałam.

Łopachin:

Tak, rzeczywiście jadą. Wyjdźmy na powitanie. Czy ona mnie pozna? Pięć lat nie widzieliśmy się.

Duniasza:

(zalterowana - zmieszana)

Zaraz upadnę... Ach, upadnę!

Słychać jak zajeżdżają dwa powozy; Łopachin i Duniasza szybko wychodzą; scena jest pusta; w sąsiednich pokojach słychać hałas; przez scenę, podpierając się laseczką, pośpiesznie przechodzi Firs, który jeździł na spotkanie pani Raniewskiej - ma na sobie staroświecką liberię i wysoki kapelusz, mruczy coś do siebie, lecz nic nie można zrozumieć; hałas za sceną wzrasta; głosy: „Przejdźmy tędy...” Raniewska, Ania i Szarlota z pieskiem na łańcuszku; są w strojach podróżnych; Waria w palcie i w chustce, Gajew, Simenow-Piszczyk, Łopachin, Duniasza z tobołkiem i parasolką, służba z rzeczami - wszyscy idą przez pokój.

Ania:

Przejdźmy tędy. Mamo, pamiętasz, co to za pokój?

Raniewska:

(radośnie, przez łzy)

Dziecinny!

Waria:

Jak zimno; ręce mi zgrabiały.

(Do Raniewskiej)

Twoje pokoje, biały i fiołkowy, zostały takie same jak były, mamusiu.

Raniewska:

Dziecinny! Mój miły, cudny pokoju... Sypiałam tu, kiedy byłam malutka...

(Płacze)

Teraz także jestem jak dziecko...

(Całuje brata, Warię, potem znowu brata)

A Waria jest taka samiusieńka - podobna do mniszki. Duniaszę też poznałam...

(Całuje Duniaszę)

Gajew:

Pociąg spóźnił się o dwie godziny. Nieźle, co? Ładne porządki?

Szarlota:

(do Piszczyka)

Mój pies jada i orzechy.

Piszczyk:

(zdziwiony)

No, proszę!

(Wychodzą wszyscy z wyjątkiem Ani i Duniaszy)

Duniasza:

Aleśmy czekali!...

(Zdejmuje Ani płaszcz i kapelusz)

Ania:

W drodze nie spałam cztery noce... Teraz bardzo mi zimno.

Duniasza:

Państwo wyjechali w wielkim poście, był wtedy śnieg, mróz, a teraz? Panienko kochana!

(Śmieje się, całuje ją)

Nie mogłam się doczekać, królewno moja, moje słoneczko... Zaraz panience powiem, nie wytrzymam już ani minutki dłużej...

Ania:

(sennie)

Znowu coś takiego...

Duniasza:

Kancelista Jepichodow po Wielkanocy, oświadczył mi się.

Ania:

Tobie zawsze tylko jedno w głowie...

(Poprawia sobie włosy)

Pogubiłam wszystkie szpilki...

(Bardzo jest zmęczona, aż się z lekka słania)

Duniasza:

Już sama nie wiem, co o tym myśleć. Kocha mnie, i to jak!

Ania:

(patrzy na drzwi swego pokoju z czułością)

Mój pokój, moje okna - jakbym nigdy nie wyjeżdżała. Jestem w domu. Jutro rano wstanę, pobiegnę do ogrodu... Och, gdybym mogła zasnąć! Nie spałam całą drogę, dręczył mnie jakiś niepokój.

Duniasza:

Przedwczoraj przyjechał pan Piotr.

Ania:

(z radością)

Pietia!

Duniasza:

Sypia w łaźni, tam też zamieszkał. Powiada, że nie chce robić kłopotu.

(Spojrzawszy na swój zegarek kieszonkowy)

Warto by go zbudzić, ale panna Waria nie kazała. Powiada: nie budź go.

(Wchodzi Waria z pękiem kluczy u paska)

Waria:

Duniaszo, prędzej kawę.. Mamusia prosi o kawę.

Duniasza:

W tej chwileczce.

(Wychodzi)

Waria:

No, Bogu dzięki, przyjechaliście. Znowu jesteś w domu.

(Pieszczotliwie)

Przyjechało moje serdeńko! Moja ślicznotka przyjechała!

Ania:

Nacierpiałam się dużo.

Waria:

Wyobrażam sobie.

Ania:

Wyjechałam w Wielkim Tygodniu, było wtedy zimno. Szarlota całą drogę gada, pokazuje różne sztuki. Po coś ty wpakowała mi Szarlotę...

Waria:

Przecież nie możesz sama jeździć, kochaneczko. Siedemnaście lat!...

Ania:

Przyjeżdżamy do Paryża, tam zimno, śnieg. Po francusku mówię okropnie. Mama mieszka na czwartym piętrze, wchodzę do niej, a tam jacyś Francuzi, jakieś panie, stary ksiądz z książką, pełno dymu, nieprzytulnie. Zrobiło mi się raptem żal mamy, tak strasznie żal! Objęłam ją za głowę, ścisnęłam i nie mogę puścić. Mama potem wciąż mnie pieściła, płakała...

Waria:

(przez łzy)

Nie mów, nie mów...

Ania:

Swoją willę pod Mentoną (francuskie miasto na Lazurowym Wybrzeżu) już sprzedała, nie zostało jej nic, nic. A ja też nie miałam ani grosika - ledwieśmy dojechali. A mama tego nie rozumie! Siadamy na dworcu do obiadu - mama każe podawać najdroższe dania, lokajom daje na piwo po rublu. Szarlota to samo. A Jasza żąda porcji dla siebie - to wprost okropne. Bo trzeba ci wiedzieć, że mama ma lokaja, Jaszę, przywieźliśmy go tutaj...

Waria:

Widziałam łobuza.

Ania:

No i jakże? Zapłaciliście procenty?

Waria:

Gdzież tam.

Ania:

Mój Boże, mój Boże...

Waria:

W sierpniu wystawią majątek na sprzedaż...

Ania:

Mój Boże...

Łopachin:

(zagląda przez drzwi i porykuje)

Me-e-e...

(Odchodzi)

Waria:

(przez łzy)

Och, tak bym mu pokazała...

(Grozi pięścią)

Ania:

(obejmuje Warię, cicho)

Waria, on ci się oświadczył?

(Waria przeczy ruchem głowy)

Przecież kocha ciebie... Czemu się nie dogadacie? Na co czekacie?

Waria:

Mnie się zdaje, że nic z tego nie będzie. Tyle ma interesów, ja mu nie w głowie... nie zwraca na mnie uwagi. Pan Bóg z nim; ciężko mi na niego patrzeć... Wszyscy mówią o naszym ślubie, wszyscy winszują, a w rzeczywistości nie ma nic - ot, wszystko jak we śnie...

(Zmienia ton)

Masz broszkę w kształcie pszczółki.

Ania:

(smutno)

To mama mi kupiła.

(Idzie do swego pokoju, mówi wesoło, dziecinnie)

A ja w Paryżu latałam balonem!

Waria:

Przyjechało moje serdeńko! Moja ślicznotka przyjechała!

(Duniasza już wróciła z imbrykiem i parzy kawę. Waria stoi przy drzwiach)

Cały dzień krzątałam się przy gospodarstwie, złotko, i marzę. Ot, gdyby ciebie wydać za bogatego człowieka, ja także byłabym wtedy spokojniejsza, poszłabym sobie do klasztoru, potem do Kijowa... do Moskwy, i tak ciągle bym chodziła - po świętych miejscach... Chodziłabym a chodziła. Zbożne życie!

Ania:

Ptaki śpiewają w ogrodzie. Która to teraz?

Waria:

Pewno już trzecia. Pora ci spać, złotko.

(Wchodząc do pokoju Ani)

Zbożne życie!

(Wchodzi Jasza z pledem i sakwojażem)

Jasza:

(idzie przez scenę; delikatnie)

Można tędy przejść?

Duniasza:

Ani poznać pana, Jaszo. Zrobił się pan za granicą taki inny.

Jasza:

Hm... A panienka kto jest?

Duniasza:

Kiedyście stąd wyjeżdżali, byłam ot taka...

(Pokazuje od podłogi)

Duniaszka, córka Fiodora Kozojedowa. Pan Jasza nie pamięta!

Jasza:

Hm... Jabłuszko!

(Ogląda się i obejmuje ją; ona wydaje okrzyk i upuszcza spodek; Jasza pośpiesznie wychodzi)

Waria:

(we drzwiach z niezadowoleniem)

Co tam znowu?

Duniasza:

(przez łzy)

Stłukłam spodeczek...

Waria:

To dobry znak.

Ania:

(wychodząc ze swego pokoju)

Należałoby uprzedzić mamę; Pietia jest tutaj...

Waria:

Kazałam go obudzić.

Ania:

(w zamyśleniu)

Sześć lat temu umarł ojciec, w miesiąc później utonął w rzece brat mój, Grisza, ładny siedmioletni chłopczyk. Mama nie zniosła tego, uciekła na oślep...

(Wzdryga się)

O, jak ja ją rozumiem, gdybyż wiedziała!

(Pauza)

A Pietia Trofimow był korepetytorem Griszy, jego widok może jej przypomnieć...

(Wchodzi Firs; jest w tużurku i białej kamizelce)

Firs:

(podchodzi do imbryka; zatroskany)

Pani tutaj będzie jadła...

(Wkłada białe rękawiczki)

Kawa gotowa?

(Surowo do Duniaszy)

Ach ty! A śmietanka?

Duniasza:

Ach, mój Boże...

(Szybko wychodzi)

Firs:

(krząta się przy imbryku)

Ej, ty, niedorajdo...

(Mamrocze)

Przyjechali z Paryża... Pan także jeździł kiedyś do Paryża... końmi...

(Śmieje się)

Waria:

Firs, o czym ty mówisz?

Firs:

Co panienka każe?

(Z radością)

Moja pani przyjechała! Doczekałem się! Teraz to już mogę umierać...

(Płacze z radości)

(Wchodzą: Raniewska, Gajew i Simeonow-Piszczyk; ten ostatni w kaftanie z cienkiego sukna i w szarawarach; Gajew wchodząc porusza tak rękami i tułowiem, jakby grał w bilard)

Raniewska:

Jak to się mówi? Czekaj, zaraz sobie przypomnę... Żółtą w róg! Dublet do środka!

Gajew:

Rżnę w róg! Siostrzyczko, kiedyś oboje sypialiśmy tu, w tym pokoju, a teraz, rzecz dziwna, mam już pięćdziesiąt jeden lat.

Łopachin:

Tak, czas płynie.

Gajew:

Że co?

Łopachin:

Mówię, że czas płynie.

Gajew:

A tutaj czuć paczulą.

Ania:

Pójdę spać. Dobranoc, mamo.

(Całuje matkę)

Raniewska:

Dziecinka moja złocista!

(Całuje jej ręce)

Cieszysz się, żeś w domu? Ja nie mogę ochłonąć.

Ania:

Do widzenia, wuju.

Gajew:

(całuje jej twarz, ręce)

Niech cię Bóg ma w opiece. Jakaś ty podobna do matki.

(Do siostry)

Lubo, w jej wieku byłaś zupełnie taka sama.

(Ania podaje rękę Łopachinowi i Piszczykowi, wychodzi i zamyka za sobą drzwi)

Raniewska:

Bardzo się zmęczyła.

Piszczyk:

Pewnie! Długa podróż.

Waria:

(do Łopachina i Piszczyka)

No, moi panowie? Już po drugiej, warto by się rozejść.

Raniewska:

(śmieje się)

A tyś zawsze taka sama, Waria.

(Przyciąga ją do siebie i całuje)

Zaczekaj, wypiję kawę, wtedy wszyscy się rozejdziemy.

(Firs podkłada jej poduszeczkę pod nogi)

Dziękuję, kochany. Przyzwyczaiłam się do kawy. Piję i w dzień, i w nocy. Dziękuję, mój stareńki.

(Całuje Firsa)

Waria:

Trzeba zajrzeć, czy wszystkie rzeczy przywieziono...

(Wychodzi)

Raniewska:

Czy to naprawdę ja tu siedzę?

(Śmieje się)

Chce mi się skakać, wymachiwać rękoma.

(Zakrywa twarz rękami)

A może ja śpię? Bóg mi świadkiem, kocham ojczyznę, kocham serdecznie - nie mogłam patrzeć z okien wagonu, ciągle płakałam.

(Przez łzy)

Ale trzeba dopić kawę. Dziękuję ci, Firs, dziękuję, mój stareńki. Takam rada, że jeszcze żyjesz.

Firs:

Przedwczoraj.

Gajew:

On źle słyszy.

Łopachin:

Ja już niedługo, po czwartej, muszę jechać do Charkowa. Jak przykro! Chciało mi się popatrzeć na panią, porozmawiać... Pani jest tak samo wspaniała, jak dawniej.

Piszczyk:

(ciężko dysząc)

Nawet wypiękniała... Ubrana po parysku... Przepadłem z kretesem...

Łopachin:

Pani brat, pan Leonid, mówi o mnie, że jestem cham, kułak, ale to jest mi najzupełniej obojętne. Niech sobie mówi. Chciałbym tylko, żeby mi pani ufała jak dawniej, żeby pani cudowne, wzruszające oczy jak dawniej patrzyły na mnie. Boże litościwy! Mój ojciec był chłopem pańszczyźnianym u pani dziadka i ojca, lecz pani, właśnie pani, zrobiła kiedyś dla mnie tak wiele, że zapomniałem o wszystkim i kocham panią jak kogoś z rodziny... więcej niż kogoś z rodziny.

Raniewska:

Nie mogę usiedzieć w miejscu, w żaden sposób nie mogę...

(Zrywa się i chodzi bardzo podniecona)

Nie przeżyję tej radości... Śmiejcie się ze mnie, żem taka głupia... Szafeczko moja najukochańsza...

(Całuje szafę)

Stoliczku mój...

Gajew:

A tu w czasie twojej nieobecności umarła niania.

Raniewska:

(siada i pije kawę)

Tak, wiem, świeć Panie nad jej duszą. Pisano mi o tym.

Gajew:

I Anastazy umarł. Pietruszka Kosoj odszedł ode mnie i teraz mieszka w mieście u naczelnika policji.

(Dobywa z kieszeni pudełeczko karmelków, jeden wkłada do ust)

Piszczyk:

Moja córka, Daszeńka... kłania się pani...

Łopachin:

Chciałbym pani powiedzieć coś bardzo przyjemnego, wesołego,

(Spojrzawszy na zegarek)

zaraz muszę jechać, nie mam czasu na rozmowę... ale powiem w paru słowach. Już państwu wiadomo, że wiśniowy sad będzie sprzedany za długi, licytację wyznaczono na 22 sierpnia, ale niech się kochana pani nie niepokoi, proszę sobie spać spokojnie, bo jest wyjście... Oto mój projekt. Proszę o chwilę uwagi! Ten majątek leży zaledwie dwadzieścia wiorst od miasta, niedaleko stąd przeprowadzono kolej żelazną, i gdyby sad wiśniowy i tę ziemię nad rzeczką podzielić na działki, a potem wydzierżawiać na letniska, to będą mieli państwo co najmniej dwadzieścia pięć tysięcy dochodu rocznego.

Gajew:

Przepraszam, ale cóż to za bzdury!

Raniewska:

Niezupełnie pana rozumiem, panie Jermołaju.

Łopachin:

Będą państwo pobierali od letników co najmniej dwadzieścia pięć rubli rocznie od dziesięciny, i jeśli natychmiast to się ogłosi, ręczę, że do jesieni nie pozostanie ani kawałeczka ziemi - wszystko rozchwytają. Krótko mówiąc: winszuję, są państwo uratowani. Okolica prześliczna, rzeka głęboka. Tylko, rzecz jasna, trzeba uporządkować, wysprzątać... na przykład, powiedzmy, zburzyć wszystkie stare budynki, no i ten oto dom, który już jest do niczego, wyrąbać stary wiśniowy sad...

Raniewska:

Wyrąbać? Mój drogi, proszę wybaczyć, ale pan nic nie rozumie. Jeżeli w całej guberni jest coś ciekawego, ba, nadzwyczajnego, to właśnie tylko nasz wiśniowy sad.

Łopachin:

Nadzwyczajne w tym sadzie jest jedynie to, że jest bardzo duży. Wiśnie rodzą raz na dwa lata, a i wtedy nie wiadomo, co z tym robić - nikt nie kupuje.

Gajew:

Nawet w Słowniku Encyklopedycznym, jest wzmianka o tym sadzie.

Łopachin:

(spojrzawszy na zegarek)

Jeśli nic nie obmyślimy i nie dojdziemy do żadnego wniosku, to 22 sierpnia zlicytują i wiśniowy sad, i cały majątek. Proszę się decydować! Innego wyjścia nie ma, przysięgam. Nie ma i basta.

Firs:

Za dawnych czasów, jakie czterdzieści, pięćdziesiąt lat temu, wiśnie suszono, kwaszono, marynowano, smażono z wiśni konfitury, więc bywało, że...

Gajew:

Cicho, Firs.

Firs:

Bywało, że suszone wiśnie całymi wozami wysyłano do Moskwy i Charkowa. Co było pieniędzy!... A suszone wiśnie były wtedy miękkie, soczyste, słodkie, pachnące... Znano wtedy sekret...

Raniewska:

A teraz gdzie ten sekret się podział?

Firs:

Zapomnieli, nikt nie pamięta.

Piszczyk:

(do Raniewskiej)

No i jakże tam w Paryżu? Jadła pani żaby?

Raniewska:

Jadłam krokodyle.

Piszczyk:

No proszę...

Łopachin:

Dotychczas byli po wsiach tylko panowie i chłopi, a teraz zjawili się na dodatek letnicy. Wszystkie miasta, nawet najmniejsze, otoczone są teraz letniskami. Można ręczyć, że za jakieś dwadzieścia lat letnicy rozmnożą się niesłychanie. Teraz tylko piją herbatę na werandzie, ale przecie może się zdarzyć, że się na swojej jednej dziesięcinie zajmą gospodarstwem, i wówczas państwa wiśniowy sad zamieni się w królestwo szczęśliwe, bogate, przepyszne.

Gajew:

(oburzony)

Co za bzdury!

(Wchodzi Waria i Jasza)

Waria:

Mamuśko, tu do ciebie dwie depesze.

(Wybiera jeden z kluczy i głośno otwiera staroświecką szafę)

Oto one.

Raniewska:

To z Paryża.

(Rwie je nie przeczytawszy)

Z Paryżem skończyłam...

Gajew:

A czy wiesz, Luba, ile ta szafa ma lat? Tydzień temu wysunąłem dolną szufladę, patrzę, a tam są wypalone cyfry. Szafa zrobiona jest równo sto lat temu. Niezgorzej, hę? Można by urządzić jubileusz. Martwy przedmiot, a jednak, bądź co bądź, szafa to biblioteczna.

Piszczyk:

(zdziwiony)

Sto lat... No proszę!..

Gajew:

Tak... To jest coś...

(Pomacawszy szafę)

Droga i wielce szanowna szafo! Witam w twojej osobie istotę, która oto od stu lat przeszło miała na celu ideały dobra i sprawiedliwości; twe milczące wezwanie ku owocnej pracy nie osłabło w ciągu stu lat, podtrzymując...

(Przez łzy)

w pokoleniach naszego rodu otuchę wiarę w lepsze jutro i pielęgnując w nas ideały dobra oraz świadomości obywatelskiej.

(Pauza)

Łopachin:

Hm, tak...

Raniewska:

A ty się nie zmieniłeś, Lonia.

Gajew:

(trochę zmieszany)

Od kuli na prawo w róg. Rżnę do środka!

Łopachin:

(spojrzawszy na zegarek)

No, na mnie czas.

Jasza:

(podaje Raniewskiej lekarstwa)

Może pani zażyje teraz pigułki...

Piszczyk:

Nie trzeba zażywać lekarstw, kochana pani... Ani stąd pożytku, ani szkody... Proszę mi je dać... wielce szanowna pani.

(Bierze pigułki, wysypuje je sobie na dłoń, dmucha na nie, wkłada do ust i zapija kwasem)

I już!

Raniewska:

(ze strachem)

Ależ pan zwariował!

Piszczyk:

Połknąłem wszystkie.

Łopachin:

Niezły ma spust.

(Wszyscy się śmieje)

Firs:

Był u nas w czasie świąt, zjadł pół wiadra ogórków...

(Mamrocze)

Raniewska:

O czym on mówi?

Waria:

Tuż trzy lata tak mamrocze. Myśmy się przyzwyczaili.

Jasza:

Lata nader sędziwe.

(Szarlota w białej sukni, bardzo chuda, ściśnięta gorsetem z face-d-main (binokle z rączką) przy pasku, przechodzi przez scenę)

Łopachin:

Proszę wybaczyć, panno Szarloto, nie zdążyłem się jeszcze z panią przywitać.

(Chce pocałować ją w rękę)

Szarlota:

(cofając rękę)

Gdybym pozwoliła panu pocałować mnie w rękę, to pan potem zechciałby w łokieć, potem w ramię...

Łopachin:

Nie wiedzie mi się dzisiaj.

(Wszyscy się śmieją)

Panno Szarloto, proszę pokazać jakąś sztuczkę!

Raniewska:

Szarloto. proszę pokazać sztuczkę!

Szarlota:

Nie potrzeba. Życzę sobie spać.

(Wychodzi)

Łopachin:

Zobaczymy się za trzy tygodnie.

(Całuje Raniewską w rękę)

Na razie żegnam. Już czas.

(Do Gajewa)

Do zobaczenia.

(Całuje się z Piszczykiem)

Do widzyska.

(Podaje rękę Warii, potem Firsowi i Jaszy)

Nie chce mi się jechać.

(Do Raniewskiej)

Jeżeli się pani zdecyduje co do tych letnisk, proszę mi dać znać, wytrzasnąłbym z pięćdziesiąt tysięcy pożyczki. Serio, proszę się zastanowić.

Waria:

(z gniewem)

Ależ proszę już wreszcie iść.

Łopachin:

Idę, idę sobie...

(Wychodzi)

Gajew:

Cham. Zresztą, pardon... Waria wychodzi za niego za mąż, to Warii narzeczony.

Waria:

Niepotrzebnie o tym wujaszek mówi, proszę nie mówić...

Raniewska:

Czemu, Waria? Będę bardzo rada. To dobry człowiek...

Piszczyk:

Owszem, trzeba wyznać, człowiek... prawdziwie szanowny... I moja Daszeńka... także mówi, że... no, różne słowa mówi.

(Chrapie, ale wnet się budzi)

Tak czy owak, niech mi szanowna pani pożyczy... 240 rubli... jutro mam płacić procenty hipoteczne...

Waria:

(z przestrachem)

Nie mamy, nie mamy!

Raniewska:

Ja rzeczywiście nic nie mam.

Piszczyk:

Znajdą się.

(Śmieje się)

Nigdy nie tracę nadziei. Czasem myślę: wszystko przepadło, zginąłem, aż tu raptem - wybudowano kolej żelazną przez moją ziemię i... zapłacili mi. Albo znowuż co innego się napatoczy, nie dziś, to jutro... Może moja Paszeńka wygra dwieście tysięcy... ma los na loterii.

Raniewska:

Kawa wypita, możemy już iść spać.

Firs:

(szczotką czyści Gajewa, pouczająco)

Znowu nie te spodenki pan włożył. Mam ja się z panem!

Waria:

(cicho)

Ania śpi.

(Cicho otwiera okno)

Słońce już wzeszło, już nie zimno. Mamusiu, proszę spojrzeć: jakie cudne drzewa! Boże, jakie powietrze! Szpaki śpiewają!

Gajew:

(otwiera drugie okno)

Sad bielusieńki. Nie zapomniałaś, Lubo? Tamta długa aleja biegnie prosto, prosto, niby sznurek, błyszczy w księżycowe noce. Pamiętasz? Nie zapomniałaś?

Raniewska:

(patrzy przez okno na sad)

O, moje dzieciństwo, czyste moje dzieciństwo! Spałam w tym pokoju, stąd patrzałam na ogród. Szczęście budziło się wraz ze mną każdego poranka, i wtedy sad był taki samiuteńki, nic się nie zmieniło.

(Śmieje się z radości)

Cały bielutki! O, mój ogrodzie! Po ciemnej, słotnej jesieni i po mroźnej zimie znów jesteś młody, pełen szczęścia, niebiescy, aniołowie nie opuścili ciebie... Gdybyż można było z piersi i ramion zdjąć mi ciężki głaz, gdybym mogła zapomnieć o swojej przeszłości!

Gajew:

Tak... a tymczasem, choć to bardzo dziwne, sad sprzedadzą za długi...

Raniewska:

Patrzajcie: mama nieboszczka idzie ogrodem... w białej sukni!

(Śmieje się z radości)

To ona.

Gajew:

Gdzie?

Waria:

Co też mamusia!

Raniewska:

Nie ma nikogo, przywidziało mi się. Na prawo, na zakręcie do altany, pochyliło się białe drzewko, przypomina postać kobiety.

(Wchodzi Trofimow, w wyszarzanym mundurze studenckim, w okularach)

Jaki zdumiewający ogród! Białe pęki kwiatów, błękitne niebo...

Trofimow:

Proszę pani!

(Raniewska ogląda się na niego)

Tylko się z panią przywitam i w tej chwili się wynoszę.

(Gorąco całuje ją w rękę)

Kazali mi czekać do rana, ale zabrakło mi cierpliwości...

(Raniewska patrzy zdumiona)

Waria:

(przez łzy)

To Pietia Trofimow...

Trofimow:

Pietia Trofimow, były korepetytor Griszy... Czyżbym tak się zmienił?

(Raniewska ściska go i cicho płacze)

Gajew:

(zmieszany)

Luba, Luba, dajże pokój.

Waria:

(płacze)

Przecież mówiłam panu, Pietia, żeby zaczekać do jutra.

Raniewska:

Mój Grisza... mój chłopczyk... Grisza... synek...

Waria:

Cóż począć, mamusiu. Bóg tak chciał.

Trofimow:

(miękko, przez łzy)

No dosyć, dosyć...

Raniewska:

(cicho płacze)

Zginął chłopczyk, utonął... Dlaczego? Dlaczego, mój drogi?

(Ciszej)

Ania tam śpi, a ja mówię głośno... hałasuję... Jakże tam, Pietia? Czemu pan tak zbrzydł? Czemu postarzał?

Trofimow:

W pociągu jakaś baba powiedziała o mnie: „oblazłe panisko”.

Raniewska:

Wtedy był pan jeszcze zupełnym chłopaczkiem, miłym studencikiem, a teraz włosy rzadkie, okulary. Czyżby pan dotąd był studentem?

(Idzie ku drzwiom)

Trofimow:

Pewnie będę wiecznym studentem.

Raniewska:

(całuje brata, potem Warię)

No, idźcie spać... Tyś także postarzał, Leonidzie.

Piszczyk:

(idzie za nią)

A więc, teraz spać... Och, ta moja podagra. Przenocuję u państwa... Pani Lubo, duszko moja, gdyby mi pani tak jutro raniutko... 240 rubli...

Gajew:

A ten wciąż dokoła swoje.

Piszczyk:

240 rubli... procenty hipoteczne.

Raniewska:

Nie mam pieniędzy, kochany.

Piszczyk:

Ja zwrócę, moja droga... kwota bagatelna...

Raniewska:

No dobrze, Leonid da... Daj mu, Leonidzie...

Gajew:

A jakże! Nadstaw kieszeń!

Raniewska:

No trudno, daj... Potrzebne mu... On zwróci.

(Raniewska, Trofimow, Piszczyk i Firs wychodzą. Zostają Gajew, Waria i Jasza)

Gajew:

Siostra jeszcze się nie odzwyczaiła od szastania pieniędzmi.

(Do Jaszy)

Oddal się, przyjacielu, cuchniesz kurą.

Jasza:

(z uśmieszkiem)

A pan Leonid jest taki sam, jak był.

Gajew:

(do Warii)

Co on powiedział?

Waria:

(do Jaszy)

Twoja matka przyszła ze wsi, od wczoraj siedzi w czeladnej, chce się z tobą zobaczyć...

Jasza:

A niech ją tam...

Waria:

Wstydu nie masz!

Jasza:

Bardzo tu potrzebna. Mogłaby i jutro przyjść.

(Wychodzi)

Waria:

Mama ani troszeńkę się nie zmieniła. Gdyby jej pozwolić, wszystko by rozdała.

Gajew:

Tak...

(Pauza)

Kiedy ci na jaką chorobę ordynują bardzo dużo środków, to znaczy, że choroba nieuleczalna. Zastanawiam się, natężam umysł, znajduję dużo sposobów, bardzo dużo, czyli w gruncie rzeczy żadnego. Dobrze by było dostać po kim spadek, dobrze byłoby wydać naszą Anię za bardzo zamożnego człowieka, dobrze byłoby pojechać do Jarosławia i spróbować szczęścia u cioci - hrabiny. Przecież ciotka jest strasznie, strasznie bogata.

Waria:

(płacze)

Gdybyż Bóg dopomógł.

Gajew:

Nie becz. Ciotka bardzo bogata, ale nas nie lubi. Po pierwsze, siostra wyszła za adwokata przysięgłego, nieszlachcica.

(Ania staje w progu)

Wyszła za nieszlachcica i prowadziła się - nie powiem, żeby zanadto cnotliwie. Dobra jest, zacna, miła, bardzo ją kocham, ale mówcie sobie, co chcecie, wynajdujcie okoliczności łagodzące, i tak trzeba przyznać, że jest zepsuta. Wyczuwa się to w każdziutkim jej ruchu.

Waria:

(szeptem)

Ania stoi we drzwiach.

Gajew:

Że Co?

(Pauza)

Dziwna rzecz, coś mi wpadło do prawego oka... zacząłem źle widzieć. I w czwartek, kiedy byłem w sądzie okręgowym...

(Wchodzi Ania)

Waria:

Czemu ty nie śpisz, Aniu?

Ania:

Jakoś nie mogę.

Gajew:

Malutka moja!

(Całuje jej twarz, ręce)

Dziecino moja...

(Przez łzy)

Tyś nie siostrzenica, tyś mój aniołek, moje wszystko. Wierz mi, wierz...

Ania:

Wierzę ci, wuju. Wszyscy cię kochają, szanują... tylko, drogi wuju, powinieneś milczeć, wciąż milczeć. Cóżeś ty przed chwilą mówił o mojej mamie, o twojej siostrze? Po co to mówiłeś?

Gajew:

Tak, tak...

(Ania ręką zasłania sobie twarz)

Rzeczywiście, to okropne! Boże mój! Boże, ratuj mnie! Dzisiaj palnąłem mówkę przed szafą... Tak głupio! I dopiero skończywszy zrozumiałem, że głupio.

Waria:

Doprawdy, wujaszku, powinieneś tylko milczeć. Milcz sobie i tyle.

Ania:

Jeśli będziesz milczał, to nawet dla ciebie lepiej.

Gajew:

Już milczę.

(Całuje ręce Ani i Warii)

Milczę. Tylko powiem o interesie. W czwartek byłem w sądzie okręgowym, no, zeszła się kompania, wszczęła się rozmowa o tym, o owym, piątym, dziesiątym i zdaje się, że jednak będzie można dostać pożyczkę na weksle, żeby zapłacić bankowi procenty.

Waria:

Dałby to Bóg!

Gajew:

Pojadę tam we wtorek, jeszcze raz pogadam.

(Do Warii)

Nie becz.

(Do Ani)

Mama pomówi z Łopachinem; on jej na pewno nie odmówi... Ty zaś, jak odpoczniesz, pojedziesz do Jarosławia, do hrabiny, twojej babci. Tak oto będziemy działali w trzech kierunkach - i wszystko będzie dobrze. Procenty zapłacimy, to jak amen w pacierzu...

(Wkłada do ust karmelek)

Przysięgam ci na honor, na co chcesz, że majątek nie będzie sprzedany!

(W podnieceniu)

Przysięgam na swe szczęście! Masz tu moją rękę, nazwij mnie łotrem, hultajem, jeśli dopuszczę do licytacji! Przysięgam na życie!

Ania:

(wraca jej spokój, jest szczęśliwa)

Jakiś ty poczciwy, wujku, jaki mądry!

(Obejmuje go)

Teraz jestem spokojna! Spokojna! Szczęśliwa!

(Wchodzi Firs)

Firs:

(z wyrzutem)

Panie Leonidzie, bój się pan Boga! Kiedyż pan pójdzie spać?

Gajew:

Zaraz, zaraz. Idź sobie, Firs, sam się rozbiorę, mniejsza o to. No, dziateczki, lulać... Szczegóły jutro, a teraz idźcie spać.

(Całuje Anię i Warię)

Jestem człowiekiem lat osiemdziesiątych zeszłego wieku... Ludzie ganią owe czasy, a jednak mogę powiedzieć, żem za swe przekonania niemało w życiu wycierpiał. Nie bez kozery chłopi mnie lubią. Chłopów trzeba znać! Trzeba wiedzieć, z której...

Ania:

Wuju! Znowu!

Waria:

Wujaszku, powinieneś milczeć.

Firs:

(gniewnie)

Panie Leonidzie!

Gajew:

Idę, idę... Kładźcie się. Z dwóch boków do środka! Kładę czystą!

(Wychodzi, za nim drepcze Firs)

Ania:

Teraz jestem spokojna. Do Jarosławia nie chce mi się jechać, nie lubię babci, jednak uspokoiłam się. Jestem wdzięczna wujowi.

(Pauza)

Waria:

Trzeba spać. Idę. A tu w czasie twojej nieobecności zdarzyła się taka przykrość. Jak ci wiadomo, w dawnej czeladnej mieszkają tylko stare sługi: Jefimuszka, Pola, Jewstigniej, no i Karp. Zaczęli do siebie wpuszczać na nocleg jakichś przybłędów - ja nic, milczę. Ale raptem słyszę, że puścili plotkę, jakobym kazała żywić ich samym grochem. Że to, uważasz, taka jestem skąpa... To wszystko ten Jewstigniej... A, myślę sobie, dobrze. Jeżeli tak, to zaczekaj. Sprowadzam Jewstignieja...

(Ziewa)

Przychodzi... Jakże mogłeś, Jewstignieju, głupi człowieku, powiadam...

(Spojrzawszy na Anię)

Anusiu!...

(Pauza)

Zasnęła...

(Bierze Anię pod rękę)

Chodźmy do łóżeczka... Chodźmy!

(Prowadzi ją)

Złotko moje zasnęło! Chodźmy...

(Idą. Daleko za ogrodem pastuch gra na fujarce, Trofimow idzie przez scenę; zobaczywszy Warię i Anię, przystaje)

Tsss... Śpi... śpi... Chodźmy, moja złota.

Ania:

(cicho, w półśnie)

Tak się zmęczyłam... Wciąż dzwoneczki... Wuju... dobry... i mama, i wuj...

Waria:

Chodźmy, złotko, chodźmy...

(Idą do pokoju Ani)

Trofimow:

(z rozczuleniem)

Słoneczko moje! Moja wiosenka!

Kurtyna

AKT DRUGI

Pole. Stara, przekrzywiona, od dawna opuszczona kapliczka, przy niej studnia, duże kamienie, które kiedyś snadź były płytami grobowymi, i stara ławka. Widać drogę do folwarku Gajewa. W głębi wysokie topole: tam się zaczyna wiśniowy sad. Opodal szereg słupów telegraficznych, a daleko, daleko na widnokręgu mgliście się zarysowuje duże miasto, widoczne tylko w bardzo piękne, jasne dni. Wkrótce słońce zajdzie. Szarlota, Jasza i Duniasza siedzą na ławce; Jepichodow stoi obok i gra na gitarze; wszyscy siedzą zamyśleni. Szarlota jest w starej męskiej czapce; zdjęła z ramienia dubeltówkę i poprawia sprzączkę na rzemieniu.

Szarlota:

(w zadumie)

Nie mam prawdziwego paszportu, nie wiem, ile mam lat i wciąż mi się wydaje, że jestem młodziutka. Kiedy byłam małą dziewczynką, mój ojciec i mamusia jeździli po jarmarkach i dawali przedstawienia, bardzo ładne. A ja robiłam salto mortale i różne sztuczki. I kiedy tatuś i mamusia umarli, wzięła mnie do siebie jedna niemiecka pani i zaczęła mnie uczyć Dobrze. Wyrosłam, potem poszłam na guwernantkę. Ale skąd jestem, com za jedna - nie wiem... Kto byli moi rodzice - może nie brali ślubu - nie wiem.

(Wyjmuje z kieszeni ogórek i je)

Nic nie wiem.

(Pauza)

Tak się chce pogawędzić, a nie ma z kim... Nikogo nie mam.

Jepichodow:

(gra na gitarze i śpiewa)

„Nie ma świat władzy nade mną. Co mi przyjaciel i wróg”... Jak to przyjemnie grać na mandolinie!

Duniasza:

To gitara, a nie mandolina.

(Przegląda się w lusterku i pudruje)

Jepichodow:

Dla szaleńca, który jest zakochany, jest to mandolina...

(Nuci)

„Byleby miłość wzajemna serce rozgrzała mi znów...”

(Jasza podśpiewuje)

Szarlota:

Okropnie śpiewają ci ludzie... pfuj! Jak szakale.

Duniasza:

(do Jaszy)

A jednak to szczęście: zwiedzić zagranicę.

Jasza:

Tak, naturalnie. Nie mogę się z panną nie zgodzić.

(Ziewa, potem zapala cygaro)

Jepichodow:

Rzecz jasna. Za granicą wszystko już dawno jest w zupełnym komplecie.

Jasza:

Ma się rozumieć.

Jepichodow:

Jestem człowiekiem oświeconym, czytam różne wybitne książki, ale w żaden sposób nie mogę ująć kierunku, czego mi się właściwie chce, czy mam żyć, czy zastrzelić się, właściwie mówiąc, ale nie mniej przeto zawsze noszę przy sobie rewolwer. Oto on...

(Pokazuje rewolwer)

Szarlota:

Skończyłam. Teraz pójdę sobie.

(Wkłada dubeltówkę na plecy)

Słuchaj, Jepichodow, człowiek z ciebie bardzo rozumny i bardzo straszny. Kobiety zapewne szalenie się w tobie kochają. Brrr!

(Idzie)

Wszyscy ci mądrale są tacy głupi, że nie ma z kim porozmawiać... Wciąż sama, sama, nikogo nie mam i... com ja za jedna, po co żyję - nie wiadomo...

(Wychodzi bez pośpiechu)

Jepichodow:

Właściwie mówiąc, że już nie poruszę innych tematów, zmuszony jestem między innymi wyrazić się o sobie, iż los traktuje mnie bez litości, podobnie jak burza traktuje niewielki statek. Jeżeli, dajmy na to, jestem w błędzie, w takim razie po cóż ja się dziś rano budzę, mówiąc przykładowo, patrzę, a na mojej piersi znajduje się straszliwej wielkości pająk... Taki oto.

(Pokazuje obiema rękami)

Albo znowuż biorę kwasu, żeby się napić, spoglądam - a tam tkwi coś w najwyższym stopniu nieprzyzwoitego, w rodzaju karalucha.

(Pauza)

Czytaliście Buckle'a?

(Pauza)

Życzyłbym sobie pofatygować panią na parę słów, panno Awodotio.

Duniasza:

Słucham.

Jepichodow:

Rad bym z panią w cztery oczy...

(Wzdycha)

Duniasza:

(zmieszana)

Dobrze... tylko najpierw proszę mi przynieść moją pelerynkę... Jest koło szafy... tu troszeczkę wilgotno.

Jepichodow:

Owszem, przyniosę... Teraz wiem, co mam uczynić ze swym rewolwerem...

(Bierze gitarę i odchodzi, pobrzękując)

Jasza:

„Dwadzieścia dwa nieszczęścia”! Głupi człowiek, mówiąc między nami.

(Ziewa)

Duniasza:

Gotów się, nie daj Boże, zastrzelić.

(Pauza)

Zrobiłam się trwożliwa, ciągle się niepokoję. Jeszcze jako dziewczynkę wzięto mnie do państwa, odzwyczaiłam się od prostego życia, ręce mam białe, bielutkie, niby panienka. Stałam się taka subtelna, taka delikatna, szlachetna, wszystkiego się boję... Aż mi strach. Jeżeli pan Jasza mnie oszuka, nie wiem, co będzie z moimi nerwami.

Jasza:

(całuje ją)

Jabłuszko! Naturalnie, każda dziewczyna powinna dbać o siebie, i ja nade wszystko nie lubię, jeżeli dziewczyna jest złego prowadzenia.

Duniasza:

Namiętnie pana pokochałam, pan jest wykształcony, o wszystkim potrafi pan rozumować.

(Pauza)

Jasza:

(ziewa)

Ta- tak... Jestem takiego zdania: jeżeli dziewczyna kogo kocha, oznacza to, że jest niemoralna.

(Pauza)

Miło jest wypalić cygaro na czystym powietrzu...

(Nasłuchuje)

Tu ktoś idzie... To państwo.

(Duniasza porywczo go obejmuje)

Idź panna do domu, jak gdybyś chodziła kąpać się w rzece, idź tą dróżką, bo mogą nas spotkać i pomyśleć, że jestem z panną na schadzce. Nie znoszę tego.

Duniasza:

(cicho chrząka)

Od cygara rozbolała mnie głowa...

(Wychodzi. Jasza zostaje, siedzi koło kaplicy. Wchodzą: Raniewska, Gajew i Łopachin)

Łopachin:

Trzeba ostatecznie zdecydować się - czas nagli. Przecież sprawa jest bagatelna. Czy zgadzają się państwo dać ziemię pod letniska, czy nie? Proszę mi odpowiedzieć jedno słowo: tak czy nie? Tylko jedno słowo!

Raniewska:

Kto tutaj pali takie wstrętne cygara?...

(Siada)

Gajew:

Przeprowadzono kolej żelazną i zrobiło się wygodnie.

(Siada)

Pojechaliśmy do miasta, zjedli śniadanie... Żółtą do środka! Powinienem był najpierw pójść do domu, zagrać jedną partyjkę...

Raniewska:

To nie ucieknie.

Łopachin:

Tylko jedno słowo!

(Błagalnie)

Proszę mi odpowiedzieć!

Gajew:

(ziewając)

Że co?

Raniewska:

(zagląda do swej sakiewki)

Wczoraj było dużo pieniędzy, a dziś zupełnie mało. Moja biedna Waria dla oszczędności karmi wszystkich mleczną zupą, w czeladnej daje starym tylko groch, a ja szastam bez sensu.

(Opuszcza sakiewkę, rozsypują się złote monety)

Masz tobie, rozsypały się...

(jest niezadowolona)

Jasza:

Pani pozwoli, zaraz pozbieram.

(Zbiera monety)

Raniewska:

Bardzo proszę, Jaszo. I po co ja jeździłam na to śniadanie... Marniutka ta wasza restauracja z muzyką, obrusy czuć mydłem. Po co tak dużo pić, Lonia? Po co tak dużo jeść? Po co tak dużo mówić? Dzisiaj w restauracji znowu mówiłeś dużo i wszystko od rzeczy. O siedemdziesiątych latach, o dekadentach. I komuż to? Kelnerom mówić o dekadentach!

Łopachin:

Tak.

Gajew:

(macha ręką)

Jestem niepoprawny, to jasne...

(Z rozdrażnieniem, do Jaszy)

Czemu wciąż mi się kręcisz pod oczami...

Jasza:

(śmieje się)

Nie mogę bez śmiechu słyszeć pańskiego głosu.

Gajew:

(do siostry)

Albo ja, albo on...

Raniewska:

Proszę sobie iść, Jaszo! proszę iść...

Jasza:

(wręcza Raniewskiej sakiewkę)

Zaraz idę.

(Z trudem powstrzymuje się od śmiechu)

W tej chwileczce...

(Wychodzi)

Łopachin:

Majątek państwa ma zamiar kupić bogacz Dieriganow. Podobno przyjedzie sam na przetarg.

Raniewska:

Skąd pan wie?

Łopachin:

W mieście tak mówią.

Gajew:

Jarosławska ciocia obiecała przysłać, lecz kiedy i ile przyśle - nie wiadomo...

Łopachin:

Ile przyśle? Jakie sto tysięcy? Dwieście?

Raniewska:

Skądże... Z dziesięć, piętnaście, a i to daj Boże.

Łopachin:

Przepraszam, ale takich lekkomyślnych ludzi jak wy, moi państwo, takich nierzeczowych, dziwnych, jeszczem nie spotkał. Mówię wam wyraźnie, że majątek idzie na sprzedaż, a wy jakbyście nie rozumieli.

Raniewska:

Cóż mamy począć? Niech pan poradzi.

Łopachin:

Ależ ja radzę codziennie. Dzień w dzień powtarzam jedno i to samo. I sad wiśniowy, i ziemię trzeba koniecznie wydzierżawić pod letniska, zrobić to niezwłocznie, czym prędzej - licytacja tuż, tuż! Zrozumcież nareszcie! Zdecydujcie się, państwo, wreszcie na te letniska, a wtedy dostaniecie, ile chcecie, pieniędzy i będziecie uratowani.

Raniewska:

Letniska, letnicy - to wszystko takie pospolite, wybaczy pan.

Gajew:

Najzupełniej się z tobą zgadzam.

Łopachin:

Albo wybuchnę płaczem, albo będę wrzeszczał, albo zemdleję. Już nie mogę! Zmęczyli mnie państwo!

(Do Gajewa)

Baba z pana!

Gajew:

Że co?

Łopachin:

Baba!

(Chce odejść)

Raniewska:

(z przestrachem)

Nie, proszę nie odchodzić, proszę zostać, złotko. Zaklinam pana. Może wspólnie co obmyślimy.

Łopachin:

Ale cóż tu obmyślać?

Raniewska:

Niech pan nie idzie, błagam. Przy panu jednak jakoś raźniej...

(pauza)

Wciąż czekam na coś, jakby dach miał nam runąć na głowę.

Gajew:

(w głębokiej zadumie)

Dublet do rogu... Croise do środka...

Raniewska:

Za dużośmy nagrzeszyli.

Łopachin:

Jakie tam pani ma grzechy...

Gajew:

(wkłada karmelek do ust)

Powiadają, że ja cały majątek puściłem na karmelki...

(Śmieje się)

Raniewska:

O, mam grzechy... Zawsze trwoniłam pieniądze bez pamięci, jak wariatka i wyszłam za człowieka, który tylko robił długi. Mąż mój umarł przez szampana - straszliwie pił - i na nieszczęście pokochałam innego, zeszliśmy się, i akurat wtedy - była to pierwsza kara, uderzenie prosto w głowę - oto tutaj w rzece... utonął mój chłopczyk, więc wyjechałam za granicę, wyjechałam na zawsze, żeby nigdy nie wrócić, nie widzieć tej rzeki. Zamknęłam oczy, uciekłam, nieprzytomna, a on za mną... bezlitośnie, grubiańsko. Nabyłam willę pod Mentoną, ponieważ on tam zachorował, i przez trzy lata nie zaznałam odpoczynku ani dniem, ani nocą; chory zmęczył mnie, dusza mi zwiędła. A w zeszłym roku, kiedy willę sprzedano za długi, wyjechałam do Paryża, a on mnie tam obrabował, porzucił, wziął sobie inną, próbowałam się otruć... Takie to głupie, tak mi wstyd... I raptem pociągnęło mnie do Rosji, do ojczyzny, do mojej córeczki...

(Ociera łzy)

Boże, Boże, bądź miłościw, odpuść mi grzechy moje! Już mnie więcej nie karz!

(Wyjmuje z kieszeni depeszę)

Otrzymałam to dziś - z Paryża... Błaga o przebaczenie, zaklina, żebym wróciła...

(Drze depeszę)

Czy to gdzieś grają?

(Nasłuchuje)

Gajew:

To nasza przesławna kapela żydowska. Pamiętasz? Czworo skrzypiec, flet i basetla.

Raniewska:

Dotąd istnieje? Trzeba by ich kiedyś sprowadzić do nas , urządzić wieczorek.

Łopachin:

(nasłuchując)

Nie słyszę...

(Cicho nuci)

„Za pieniądze, Rosjanina Szwaby sfrancuziły”.

(Śmieje się)

Jaką ja wczoraj sztukę widziałem w teatrze, bardzo zabawną.

Raniewska:

Jestem pewna, że nic tam zabawnego nie było. Nie sztuki teatralne, tylko samych siebie powinni byście częściej oglądać. Jak wy wszyscy żyjecie szaro, jak dużo mówicie rzeczy niepotrzebnych.

Łopachin:

To prawda. Trzeba powiedzieć otwarcie: żyjemy jak idioci.

(Pauza)

Mój tata był chłopem, idiotą, nic nie rozumiał, mnie nie uczył, tylko po pijanemu bijał, i to zawsze kijem. Na dobrą sprawę, i ja jestem taki sam bałwan i idiota. Niczego się nie nauczyłem, charakter pisma mam podły, piszę tak, że wstyd ludziom pokazać, zupełnie jak świnia.

Raniewska:

Powinieneś się pan ożenić, mój drogi.

Łopachin:

Tak... To prawda.

Raniewska:

Z naszą Warią. To dobra dziewczyna.

Łopachin:

Tak.

Raniewska:

Jest prostego pochodzenia, pracuje od świtu do nocy, a grunt, że pana kocha. A i panu podoba się od dawna.

Łopachin:

Ha, nie jestem od tego... To bardzo dobra dziewczyna.

(Pauza)

Gajew:

Proponują mi posadę w banku. Sześć tysięcy rocznie... Słyszałaś?

Raniewska?

Gdzież to dla ciebie! Siedź spokojnie i tyle!...

(Wchodzi Firs, niesie palto)

Firs:

(do Gajewa)

Niech pan włoży, proszę pana, bo wilgoć.

Gajew:

(wkłada palto)

Nudzisz mnie bracie.

Firs:

To nic... Wyjechał pan z rana nie opowiedziawszy się.

(Ogląda Gajewa)

Raniewska:

Jakeś ty się postarzał, Firs!

Firs:

Co pani każe?

Łopachin:

Pani mówi, że bardzo się postarzałeś!

Firs:

Długo żyję. Kiedy chcieli mnie żenić, paninego tatusia nie było jeszcze na świecie...

(Śmieje się)

A jak znieśli pańszczyznę, byłem już starszym kamerdynerem. Nie zgodziłem się wtedy iść na wolność, zostałem przy państwu...

(Pauza)

Pamiętam: wszyscy się cieszą - ale czego się cieszą, sami nie wiedzą.

Łopachin:

Przedtem było bardzo dobrze. Przynajmniej chłostano.

Firs:

(nie dosłyszawszy)

A pewnie, chłopi przy panach, panowie przy chłopach, a teraz wszystko do góry nogami, nic zrozumieć nie można.

Gajew:

Nie gadaj już, Firs. Muszę jutro jechać do miasta.

Obiecano zaznajomić mnie z pewnym generałem, który mógłby pożyczyć na weksel.

Łopachin:

Nic z tego nie będzie. I nie zapłaci pan procentów - więcej niż pewne.

Raniewska:

Lonia bredzi. Nie ma żadnych generałów.

(Wchodzą: Trofimow, Ania i Waria)

Gajew:

Oto i nasi.

Ania:

A mama siedzi.

Raniewska:

(tkliwie)

Chodź, chodź... Moje złociste...

(Ściska Anię i Warię)

Nawet nie wiecie, jak was kocham. Usiądźcie tutaj, bliziutko przy mnie.

(Wszyscy siadają)

Łopachin:

Nasz wieczny student wciąż spaceruje z panienkami.

Trofimow:

Nie pana rzecz.

Łopachin:

Wkrótce skończy pięćdziesiąt lat, a dotychczas jest studentem.

Trofimow:

Dosyć już tych idiotycznych żartów.

Łopachin:

Czemu obrażasz się, cudaku?

Trofimow:

Bo nie czepiaj się pan.

Łopachin:

(śmieje się)

Pozwoli szanowny pan zapytać, jak się pan na mnie zapatruje?

Trofimow:

Zapatruję się na pana, panie Jermołaju, tak: jest pan bogaty, wkrótce będzie pan milionerem. Otóż - podobnie jak do przemiany materii potrzebny jest drapieżny zwierz pożerający wszystko, co mu się nawinie, tak i pan jest potrzebny.

(Wszyscy się śmieją)

Waria:

Lepiej niech Piotr opowie o planetach.

Raniewska:

Nie, skończmy lepiej wczorajszą rozmowę.

Trofimow:

O czym to?

Gajew:

O człowieku dumnym.

Trofimow:

Wczoraj długośmy mówili, lecz do niczego nie doszliśmy. W człowieku dumnym, w waszym ujęciu, jest coś mistycznego. Może na swój sposób macie słuszność, ale gdy się rozumuje po prostu, bez mędrkowania, cóż to za duma! Czy jest w niej choć sensu, skoro fizjologicznie rzecz biorąc, człowiek jest zbudowany dość licho, skoro w olbrzymiej większości wypadków jest ordynarny, niemądry, głęboko nieszczęśliwy. Trzeba przestać zachwycać się sobą. Należałoby tylko pracować.

Gajew:

I tak pomrzemy.

Trofimow:

Kto wie? I co to znaczy: umrzeć? Może człowiek posiada sto zmysłów, ze śmiercią traci tylko pięć znanych nam, reszta zaś - czyli dziewięćdziesiąt pięć - pozostaje żywa.

Raniewska:

Jaki pan mądry, Pietia!...

Łopachin:

(ironicznie)

Okropnie!

Trofimow:

Ludzkość kroczy naprzód doskonaląc swe siły. Wszystko, co teraz jest dla niej nieosiągalne, stanie się kiedyś bliskie, zrozumiałe, tylko trzeba pracować, z całych sił pomagać tym, którzy szukają prawdy. U nas, w Rosji, pracuje na razie bardzo niewielu. Ogromna większość tej inteligencji, którą znam, niczego nie szuka, nic nie robi i do pracy jest tymczasem niezdolna. Nazywają siebie inteligencją, a do służby mówią „ty”, chłopów traktują jak bydło, marnie się uczą, nic poważnego nie czytają, zgoła nic nie robią, o naukach gawędzą tylko, na sztuce się nie znają. Wszyscy są bardzo serio, wszyscy robią surowe miny, wszyscy prawią tylko o sprawach doniosłych, filozofują, a tymczasem wszyscy patrzą spokojnie na to, że robotnicy jedzą obrzydliwie, śpią bez poduszek, po trzydziestu, czterdziestu w jednej izbie, wszędzie pluskwy, smród, wilgoć, plugastwo moralne... I oczywiście wszystkie piękne słowa są tylko po to, żeby mydlić oczy sobie i innym. Pokażcie mi, gdzie tu u nas ochronki, o których tak dużo i często się gada, gdzie czytelnie? Tylko w powieściach pisze się o nich, w rzeczywistości nie ma ich wcale. Jest tylko brud, szarzyzna, Azja. Boję się i nie lubię zbyt poważnych min, boję się poważnych rozmów. Już lepiej milczmy.

Łopachin:

Ja, na przykład, wstaję przed piątą rano, pracuję do wieczora, wciąż mam u siebie pieniądze własne i cudze, i widzę, jacy są ludzie dokoła. Dopiero kiedy człowiek zacznie coś robić, zorientuje się, jak mało jest uczciwych, porządnych ludzi. Czasem, nie mogąc zasnąć, myślę sobie: „Boże dałeś nam olbrzymie lasy, rozlegle pola, szerokie horyzonty, więc żyjąc tutaj, my sami powinniśmy właściwie być wielkoludami...”

Raniewska:

Zachciało się panu wielkoludów... Wielkoludy tylko w bajkach są dobrzy, w życiu przerażają.

(W głębi sceny przechodzi Jepichodow grając na gitarze. Raniewska mówi zadumana)

Idzie Jepichodow...

Ania:

(powtarza zamyślona)

Idzie Jepichodow.

Gajew:

Słońce zaszło moi państwo.

Trofimow:

Tak.

Gajew:

(niegłośno, jakby deklamując)

O przyrodo, o cudo, połyskujesz wieczystym promieniowaniem, piękna i obojętna, ty, którą zwiemy matką, kojarzysz w sobie byt i śmierć, żywisz i niszczysz...

Waria:

(błagalnie)

Wujaszku!

Ania:

Wujaszku, znowu!

Trofimow:

Niech pan lepiej - żółtą do środka dubletem.

Gajew:

Milczę, milczę.

(Wszyscy siedzą zamyśleni. Cisza. Słychać tylko, jak cicho mruczy Firs. Nagle daje się słyszeć odległy łoskot, jakby z nieba, niby dźwięk pękającej struny, zamierający, smutny)

Raniewska:

Co to?

Łopachin:

Nie wiem. Pewnie gdzieś daleko w kopalni oberwało się wiadro. Ale to gdzieś bardzo daleko.

Gajew:

A może jaki ptak... W rodzaju czapli.

Trofimow:

Albo puchacz.

Raniewska:

(drgnąwszy)

Jakoś zrobiło się nieprzyjemnie.

(Pauza)

Firs:

Przed nieszczęściem było tak samo: sowy wrzeszczały, i samowar dudnił bez przerwy.

Gajew:

Przed jakim nieszczęściem?

Firs:

Przed zniesieniem pańszczyzny.

(Pauza)

Raniewska:

Wiecie co, moi drodzy, chodźmy, już się ma pod wieczór.

(Do Ani)

W oczach masz łzy... Co ci jest, dziecinko?

(Obejmuje ją)

Ania:

Tak sobie, mamo. Nic.

Trofimow:

Ktoś idzie.

(Ukazuje się Przechodzień w białej zniszczonej czapce, w płaszczu; jest z lekka podpity)

Przechodzień:

Pozwolą państwo zapytać, czy mogę przejść tędy wprost na dworzec?

Gajew:

Owszem, idź pan tą oto drogą.

Przechodzień:

Najuprzejmiej panu dziękuję.

(Odkaszlnąwszy)

Pogoda przepiękna...

(Deklamatorsko)

„Bracie mój, cierpiący bracie...” „Wyjdź na Wołgę, której jęki”...

(Do Warii)

Mademuazel, raczy pani głodnemu Rosjaninowi jakie trzydzieści kopiejek...

(Waria przestraszona wydaje okrzyk)

Łopachin:

(z gniewem)

Każde chamstwo musi też mieć jakieś granice.

Raniewska:

(zaskoczona)

Proszę... Ma pan...

(Szuka w sakiewce)

Srebra nie ma... Wszystko jedno, ma pan złotą monetę...

Przechodzień:

Najuprzejmiej dziękuję.

(Wychodzi; śmiech)

Waria:

(przestraszona)

Pójdę sobie... pójdę... Ach, mamusiu, w domu ludzie nie mają co jeść, a ty mu oddajesz ostatni złoty pieniądz.

Raniewska:

Trudna rada z taką głupią! W domu oddam ci wszystko, co mam. Panie Jermołaju, pan mi jeszcze pożyczy!

Łopachin:

Do usług.

Raniewska:

Chodźmy, moi państwo, już czas. Wiesz, Wariu? Myśmy ciebie tu wyswatali; winszuję.

Waria:

(przez łzy)

Mamo, z tego nie trzeba żartować.

Łopachin:

„Ochmelio, idź do klasztoru”...

Gajew:

Drżą mi ręce: dawno nie grałem w bilard.

Łopachin:

„Ochmelio, nimfo, w modłach swoich pamiętaj o moich grzechach!”

Raniewska:

Chodźmy, wkrótce kolacja.

Waria:

Przestraszył mnie. Serce aż się tłucze.

Łopachin:

Przypominam państwu: dwudziestego drugiego sierpnia wiśniowy sad będzie wystawiony na sprzedaż. Proszę o tym pomyśleć... Proszę pomyśleć...

(Wychodzą wszyscy prócz Trofimowa i Ani)

Ania:

(ze śmiechem)

Dobrze, że przechodzień przestraszył Warię: teraz jesteśmy sami.

Trofimow:

Waria się boi; a nuż się zakochamy, i całymi dniami nie odstępuje nas na krok. W jej ciasnej głowie nie może się pomieścić, żeśmy wyżsi nad miłość. Ominąć te płycizny ułudy, które nie pozwalają człowiekowi być wolnym i szczęśliwym - oto cel i sens naszego życia. Naprzód! Kroczymy niepowstrzymanie ku jasnej gwieździe, która płonie tam daleko! Naprzód! Naprzód! Razem, przyjaciele!

Ania:

(z podziwu składa ręce)

Jak pan pięknie mówi!

(Pauza)

Dzisiaj jest tutaj przecudnie!

Trofimow:

Tak, pogoda nadzwyczajna.

Ania:

Co pan ze mną zrobił, Pietia, czemu ja już nie lubię wiśniowego sadu tak jak dawniej. Kochałam go tak czule, myślałam, że na całej ziemi nie ma miejsca piękniejszego niż nasz sad.

Trofimow:

Cała Rosja jest naszym sadem. Ziemia to wielka i piękna, jest na niej wiele cudnych zakątków.

(Pauza)

Niech się pani zastanowi, Aniu: pani dziad, pradziad, wszyscy przodkowie byli pańszczyźnianymi panami, władcami żywych dusz, więc czy z każdej wiśni w ogrodzie, z każdego listka, z każdego pnia nie spoglądają na panią istoty ludzkie, czyż naprawdę nie słyszy pani głosów... Władanie żywymi duszami - przecież to z gruntu zmieniło was wszystkich żyjących dawniej i teraz, tak że ani pani matka, ani pani, ani pani wuj nie zdają już sobie sprawy, że żyją na kredyt, na cudzy rachunek, na rachunek tych ludzi, których wpuszczacie najwyżej do przedpokoju. Co tu gadać! Jesteśmy spóźnieni co najmniej o dwieście lat., nie mamy jeszcze nic zgoła, nie posiadamy właściwego stosunku do przeszłości, filozofujemy tylko, narzekamy na nudę albo pijemy wódkę. Przecie to takie proste: ażeby zacząć żyć prawdziwym życiem, trzeba najpierw odkupić naszą przeszłość, skończyć z nią, odkupić zaś ją można tylko cierpieniem, tylko nadzwyczajną, nieprzerwaną pracą. Musi pani to zrozumieć, Aniu!

Ania:

Dom, w którym mieszkamy, dawno już nie jest naszym domem, i ja go opuszczę, daję panu słowo.

Trofimow:

Jeżeli ma pani klucze od gospodarstwa, proszę je wrzucić do studni i uchodzić stąd. Trzeba być wolną jak wiatr.

Ania:

(zachwycona)

Jak pięknie to pan wyraził!

Trofimow:

Proszę mi wierzyć, Aniu, proszę mi wierzyć! Nie mam jeszcze trzydziestki, jestem młody, jestem jeszcze studentem, ale już tyle przecierpiałem! Kiedy nastaje zima, bywam głodny, chory, niespokojny, biedny jak nędzarz i... Gdzie mnie los nie zapędzał, gdzie się tylko nie kołatałem! A jednak dusza moja zawsze, w każdej chwili, w dzień i w nocy, była pełna niewymownych przeczuć. Przeczuwam szczęście, Aniu, już je widzę...

Ania:

(w zadumie)

Wschodzi księżyc.

(Słychać, jak Jepichodow gra na gitarze wciąż tę samą smętną piosenkę; wschodzi księżyc; gdzieś pod topolami Waria szuka Ani i woła: „Aniu! Gdzie jesteś?”)

Trofimow:

Tak, wschodzi księżyc.

(Pauza)

Oto szczęście, oto ono, zbliża się coraz bardziej, słyszę już jego kroki, a choćbyśmy go nie zobaczyli, nie doznali, no to cóż? Ujrzą je inni!

Głos Warii:

Aniu! Gdzie jesteś?

Trofimow:

Znowu ta Waria!

(Gniewnie)

Oburzające!

Ania:

No to cóż, chodźmy nad rzekę. Pięknie tam.

Trofimow:

Chodźmy.

(Idą)

Głos Warii:

Aniu! Aniu!

Kurtyna

AKT TRZECI

Bawialnia łukiem oddzielona od salonu; palą się kandelabry. Słychać, jak w sieni przygrywa kapela żydowska, o której była mowa w akcie II. Wieczór. W salonie tańczą grand rond (wielkie koło; figura taneczna). Głos Simeonowa-Piszczyka: „Promenada a une paire! (para za parą; figura taneczna)”. Wchodzą do bawialni: w pierwszej parze Piszczyk i Szarlota, w drugiej Trofimow i Raniewska, w trzeciej - Ania z urzędnikiem pocztowym, w czwartej - Waria z zawiadowcą stacji itd. Waria cicho płacze i tańcząc ociera łzy. W ostatniej parze Duniasza. Idąc przez bawialnię, Piszczyk woła: „Grand rond, balancez! (wielkie koło, balansujemy)” oraz „Les cavaliers a genoux et remerciez vos dames! (kawalerowie na kolana i dziękują paniom). Firs we fraku przynosi na tacy wodę salcerską; wchodzą do bawialni: Piszczyk i Trofimow.

Piszczyk:

Jestem apoplektykiem, miałem już dwa ataki, trudno mi tańczyć, ale jak to się mówi - kiedy przyjdziesz między wrony, musisz krakać jako one. Zdrowie mam końskie. Mój nieboszczyk rodzic, facecjonista, Panie świeć nad jego duszą, na temat naszego pochodzenia mawiał, że niby nasz starożytny ród Simeonowów-Piszczyków wywodzi się od tego właśnie konia, którego Kaligula posadził w senacie...

(Siada)

Ale w tym sęk, że nie mam pieniędzy! Co kogo boli, ten o tym gwoli...

(Chrapie, ale zaraz się budzi)

Więc i ja też... mogę tylko o pieniądzach...

Trofimow:

W pańskiej figurze jest rzeczywiście coś końskiego.

Piszczyk:

Ha... Koń to dobre bydlę... Konia można sprzedać...

(Słychać, jak w sąsiednim pokoju grają w bilard; w salonie pod łukiem ukazuje się Waria)

Trofimow:

(przekomarza się)

Madame Łopachin! Madame Łopachin!

Waria:

(z gniewem)

„Oblazłe panisko!”

Trofimow:

Tak, jestem oblazłe panisko i szczycę się tym!

Waria:

(z pełną goryczy zadumą)

Wynajęliśmy muzykantów, ale z czego im zapłacimy?

(Wychodzi)

Trofimow:

(do Piszczyka)

Gdyby tę energię, którą pan w ciągu całego życia zaprzepaścił na poszukiwanie pieniędzy, na spłatę procentów, zużytkował pan na co innego, to prawdopodobnie w końcu mógłby pan ziemię poruszyć z posad.

Piszczyk:

Nietzsche... filozof... największy... najznakomitszy... człowiek olbrzymiego rozumu, powiada w swoich dziełach, że można robić fałszywe papierki.

Trofimow:

Pan czytał Nietzschego?

Piszczyk:

N-no... Daszeńka mi mówiła. A ja jestem teraz w takiej sytuacji, że gotów jestem fałszować pieniądze... Pojutrze mam zapłacić 310 rubli... 130 już zdobyłem...

(Maca się po kieszeniach z niepokojem)

Pieniądze mi zginęły, zgubiłem pieniądze!

(Ze łzami w głosie)

Gdzie pieniądze?

(Z radością)

Są, za podszewką... Aż się zgrzałem...

(Wchodzą: Raniewska i Szarlota)

Raniewska:

(nucąc)

Czemu tak długo nie ma Leonida? Co on robi w mieście?

(Do Duniaszy)

Duniaszo, trzeba poczęstować muzykantów herbatą...

Trofimow:

Najprawdopodobniej nie doszło dziś do przetargu.

Raniewska:

I muzykanci przyszli nie w porę, i ten bal urządziliśmy nie w porę... Ale mniejsza o to...

(Siada i nici cicho)

Szarlota:

(podaje Piszczykowi talię kart)

Ma pan talię kart, proszę którąś zamyślić.

Piszczyk:

Zamyśliłem.

Szarlota:

Teraz niech pan tasuje. Doskonale. Daj pan tu, o mój drogi panie Piszczyk. Ein, zwei, drei! Teraz niech pan szuka, leży ona w pańskiej bocznej kieszeni...

Piszczyk:

(wyjmuje kartę z bocznej kieszeni)

Ósemka pik, właśnie ta zamyślona!

(Ze zdziwieniem)

No proszę!

Szarlota:

(trzyma talię kart na dłoni; do Trofimowa)

Mów pan prędzej, która karta ma być z wierzchu?

Trofimow:

No, niech będzie dama pik.

Szarlota:

Jest!

(Do Piszczyka)

No, jaka karta z wierzchu?

Piszczyk:

As kier.

Szarlota:

Jest...

(Uderza się po dłoni, talia kart znika)

A jaka dziś śliczny pogoda!

(Odpowiada jej tajemniczy głos kobiecy, jak gdyby spod podłogi)

„O tak, łaskawa pani, pogoda przecudny”. Jesteś moim ideałem.

Głos:

„I łaskawa pani też bardzo mi się spodobał”.

Zawiadowca stacji:

(bije brawo)

Brawo, pani brzuchomówczyni!

Piszczyk:

(ze zdziwieniem)

No proszę! Czarowna panno Szarloto... Jestem wprost zakochany...

Szarlota:

Zakochany?

(Wzrusza ramionami)

Czyż pan może kochać? Guter Mensch, aber schlechter Musikant (dobry człowiek, ale zły muzykant).

Trofimow:

(klepie Piszczyka po ramieniu)

Ej, koniu jeden...

Szarlota:

Proszę o uwagę, jeszcze jedna sztuka.

(Bierze z krzesła pled)

Oto bardzo dobry pled, życzę go sprzedać...

(potrząsa nim)

Czy nikt nie życzy sobie kupić?

Piszczyk:

(dziwiąc się)

No proszę!

Szarlota:

Ein, zwei, drei!

(Szybko unosi spuszczony pled; za pledem stoi Ania; składa dyg, biegnie do matki, obejmuje ją i ucieka do salonu przy ogólnym zachwycie)

Raniewska:

(bijąc brawo)

Brawo, brawo!...

Szarlota:

Teraz jeszcze! Ein, zwei, drei!

(Unosi pled, za pledem stoi Waria i kłania się)

Piszczyk:

(dziwiąc się)

No proszę!

Szarlota:

Koniec!

(Rzuca pled na Piszczyka, składa dyg i ucieka do salonu)

Piszczyk:

(spieszy za nią)

Filutka... Co? A to dopiero! To dopiero!

Raniewska:

A Leonida wciąż nie ma. Co on tak długo robi w mieście, nie rozumiem! Przecież tam wszystko już skończone, majątek sprzedany, albo przetarg się nie odbył - po cóż tak długo trzymać nas w niepewności!

Waria:

(stara się ją pocieszyć)

Jestem pewna, że kupił wujaszek.

Trofimow:

(drwiące)

Tak.

Waria:

Babunia przysłała mu pełnomocnictwo, żeby kupił na jej imię z przejęciem długu. Zrobiła to dla Ani. jestem pewna - da Bóg - że wujcio kupi.

Raniewska:

Jarosławska babcia przysłała piętnaście tysięcy, żeby nabyć majątek na jej imię - nam nie ufa, ale te pieniądze nie wystarczyłyby nawet na spłatę procentów.

(Zakrywa sobie twarz rękoma)

Dziś się rozstrzygają moje losy...

Trofimow:

(przekomarza się z Warią)

Madame Łopachin!

Waria:

(z gniewem)

Wieczny student! Już dwa razy wylewano go z uniwersytetu.

Raniewska:

Czemu się gniewasz, Waria? Dokucza ci Łopachinem to i cóż? Chcesz, to wyjdź za Łopachina, to dobry, ciekawy człowiek. Nie chcesz - nie wychodź: przecież, złotko, nikt cię nie przymusza...

Waria:

Ja na tę sprawę patrzę poważnie, mamusiu, nie ma co ukrywać. Owszem, to dobry człowiek i podoba mi się.

Raniewska:

Więc idź za niego. Po co czekać, nie rozumiem.

Waria:

Mamusiu, toż ja nie mogę mu się oświadczyć. Już od dwóch lat wszyscy mi o nim mówią, wszyscy mówią, a on milczy, albo żartuje. Rozumiem. On bogaci się, jest zajęty, ja mu nie w głowie. Gdybym miała pieniądze, choć troszeczkę, choć sto rubli, rzuciłabym wszystko, uciekła gdzieś daleko. Wstąpiłabym do klasztoru.

Trofimow:

Zbożne życie!

Waria:

(do Trofimowa)

Studentowi wypada być rozumnym!

(Miękko, ze łzami)

Jaki się pan, Pietia, zrobił nieładny, jak postarzał!

(Do Raniewskiej, już nie płacząc)

Tylko że oto bez pracy nie wytrzymam, mamo. W każdej chwili muszę być czymś zajęta.

(Wchodzi Jasza)

Jasza:

(z trudem powstrzymując śmiech)

Jepichodow złamał kij bilardowy...

(Wychodzi)

Waria:

Czemóż to Jepichodow jest tutaj? Kto mu pozwolił grać w bilard? Nie pojmuję tych ludzi...

(Wychodzi)

Raniewska:

Pietia, proszę jej nie drażnić, pan widzi, że i bez tego ma zmartwienie.

Trofimow:

Za wiele okazuje gorliwości, wtrąca się nie do swoich rzeczy. Przez całe lato nie dawała spokoju ani mnie, ani Anusi, bała się, żeby nie było między nami romansu. Co jej do tego? Przy tym nie dawałem żadnego powodu, jestem taki daleki od tych banalności.

Raniewska:

No, a ja jestem widać poniżej miłości.

(Bardzo niespokojna)

Czemuż nie ma Leonida? Pragnę tylko wiedzieć, czy majątek sprzedany, czy nie. Nieszczęście wydaje mi się tak bardzo nieprawdopodobne, że wprost nie wiem, co myśleć, gubię się w domysłach... Lada chwila mogę krzyknąć... mogę zrobić jakieś głupstwo. Niech mnie pan ratuje, Pietia. Proszę mówić cokolwiek, cokolwiek.

Trofimow:

Czy dziś majątek sprzedany, czy nie sprzedany - to przecież wszystko jedno. To już sprawa przesądzona, powrotu nie ma, ścieżka zarosła. proszę się uspokoić, kochana pani. Nie trzeba się łudzić, choć raz w życiu trzeba spojrzeć prawdzie w oczy.

Raniewska:

Jakiej prawdzie? Pan widzi, gdzie prawda, a gdzie nieprawda, a ja jakbym straciła wzrok, nic nie widzę. Pan śmiało rozstrzyga wszelkie ważne zagadnienia, ale proszę powiedzieć, kochanie, czy to nie dlatego, żeś młody, żeś jeszcze nie zdążył przecierpieć ani jednego ze swoich zagadnień? Odważnie patrzy pan w przyszłość - czy nie dlatego, że nie widzi pan i nie oczekuje niczego strasznego, bo życie jeszcze się ukrywa przed pańskim młodym wzrokiem? Jest pan śmielszy, uczciwszy, głębszy od nas, ale proszę się zastanowić, być wielkodusznym, choć tycio,

(Pokazuje na palcu)

okazać współczucie. Przecież ja się tutaj urodziłam, tutaj mieszkali moi rodzice, mój dziad, ja ten dom kocham, bez sadu wiśniowego nie rozumiem życia, jeżeli już koniecznie trzeba sprzedać, sprzedajcież i mnie razem z sadem...

(Obejmuje Trofimowa, całuje go w czoło)

Wszak mój syn utonął tutaj...

(Płacze)

Proszę mi okazać współczucie, dobry, zacny człowieku.

Trofimow:

Pani wie, że współczuję z całej duszy.

Raniewska:

Ale to trzeba powiedzieć inaczej, inaczej...

(Dobywa chustkę, na podłogę spada depesza)

Jak mi dziś ciężko na duszy, nie ma pan pojęcia. Tu dla mnie za hałaśliwie, dusza drży na każdy szmer, cała dygocę, pójść zaś do siebie nie mogę, w ciszy i samotności jest mi straszno. Proszę mnie nie potępiać, Pietia... Kocham pana jak krewnego. Chętnie bym wydała za pana Anię, przysięgam, ale, złotko, trzeba się przecież uczyć, trzeba skończyć uniwersytet. Pan nic nie robi, tyle tylko, że los przerzuca pana z miejsca na miejsce - to takie dziwne... prawda? Prawda? I przecież trzeba coś zrobić z brodą, żeby jakoś rosła...

(Śmieje się)

Zabawny pan!

Trofimow:

(podnosi depeszę)

Nie życzę sobie być gładyszem (człowiek nadto dbający o swoją powierzchowność).

Raniewska:

To depesza z Paryża. Otrzymuję co dzień. I wczoraj, i dzisiaj. Ten dziki człowiek znów zachorował, znów jest mu gorzej... Prosi o przebaczenie, błaga, żebym przyjechała, i właściwie mówiąc powinna bym pojechać do Paryża, posiedzieć przy nim. Pietia, robi pan surową minę, ale cóż mam począć, złotko, co mam począć, on chory, osamotniony, nieszczęśliwy, a któż mu da w porę lekarstwo? I po co mam ukrywać, albo milczeć: kocham go, to jasne. Kocham, kocham... Jest to kula u nogi, razem z nim idę na dno, lecz ja tę kulę kocham i żyć bez niej nie mogę.

(Ściska rękę Trofimowa)

Proszę nie myśleć o mnie źle, Pietia, i proszę nic nie mówić, nic...

Trofimow:

(przez łzy)

Na miłość Boga, proszę mi wybaczyć szczerość: przecie ograbił panią!

Raniewska:

Nie, nie, nie, tak nie trzeba mówić...

(Zatyka sobie uszy)

Trofimow:

Przecie to łotr i tylko pani o tym wie! Lichota, nędzna lichota...

Raniewska:

(z hamowanym gniewem)

Ma pan dwadzieścia sześć czy dwadzieścia siedem lat, a właściwie jest jeszcze uczniakiem drugiej klasy!

Trofimow:

Niech i tak będzie!

Raniewska:

Trzeba być mężczyzną, w pana wieku trzeba rozumieć tych, którzy kochają. I samemu trzeba kochać. Trzeba się zakochać.

(z gniewem)

Tak, tak! I nie ma w panu prawdziwej czystości, jest pan taki sobie czyścioszek-świętoszek, śmieszny cudak, potworek...

Trofimow:

(przerażony)

Co ona mówi?

Raniewska:

„Jestem wyższy nad miłość”! Nie wyższy pan jest na d miłość, tylko, po prostu, jak mówi nasz Firs, niedorajda. W pana wieku nie mieć kochanki!...

Trofimow:

(ze zgrozą)

Ależ to okropne! Co ona mówi!

(Szybkim krokiem idzie do salonu, chwytając się za głowę)

To okropne... Nie wytrzymam, idę sobie...

(Wychodzi, ale natychmiast wraca)

Między nami wszystko skończone.

(Wychodzi do przedpokoju)

Raniewska:

(woła za nim)

Pietia, zaczekaj pan! Dziwaku, żartowałam! Pietia!

(Słychać, jak w przedpokoju ktoś pospiesznie idzie po schodach i nagle wali się z łoskotem; Ania i Waria krzyczą, lecz po chwili rozlega się śmiech)

Co się dzieje?

(Wbiega Ania)

Ania:

(ze śmiechem)

Pietia zleciał ze schodów!

(Ucieka)

Raniewska:

Co za dziwadło z tego Pieti...

(Zawiadowca stacji staje pośrodku salonu i deklamuje „Grzesznicę” Aleksego Tołstoja; słuchają go, lecz zaledwie zdążył wygłosić parę wierszy, gdy z sieni dochodzą dźwięki walca - i deklamacja się urywa; wszyscy tańczą; przechodzą z przedpokoju: Trofimow, Ania, Waria i Raniewska)

Chwileczkę, Pietia... czysta duszo... przepraszam... Chodźmy potańczyć...

(Tańczy z Pietią. Ania i Waria tańczą; Firs wchodzi, stawia swą laskę przy bocznych drzwiach. Jasza także wchodzi z salonu, przygląda się tańcom)

Jasza:

Jakże tam, dziadku?

Firs:

Niezdrów jestem. Dawniej na balach tańczyli u nas generałowie, baronowie, admirałowie, teraz posyłamy po urzędnika pocztowego i zawiadowcę stacji, a i ci nie bardzo się spieszą. Jakoś osłabłem. Nieboszczyk starszy pan, dziadunio, wszystkich kurował lakiem (leczył lekiem), od wszystkich chorób. Ja codziennie zażywam lak już od dwudziestu lat, albo i dłużej; może dlatego jeszcze nie umarłem.

Jasza:

Nudzisz mnie, stary.

(Ziewa)

Mógłbyś nareszcie odwalić kitę.

Firs:

Ej, ty... niedorajdo...

(Mamrocze. Trofimow i Raniewska tańczą w salonie, potem w bawialni)

Raniewska:

Merci. Teraz posiedzę sobie.

(Siada)

Zmęczyłam się.

(Wchodzi Ania)

Ania:

(wzburzona)

Przed chwilą jakiś człowiek mówił w kuchni, że wiśniowy sad już dzisiaj sprzedano.

Raniewska:

Sprzedano? Komu?

Ania:

Nie mówił komu. Już odszedł.

(Tańczy z Trofimowem, oboje przechodzą do salonu)

Jasza:

To jakiś stary tam plótł. Obcy.

Firs:

A pana Leonida wciąż nie ma, nie przyjechał. Palto wziął lekkie, demisezonowe (na porę przejściową), gotów się jeszcze przeziębić. Ech, młodość, zielono w głowie.

Raniewska:

Ja zaraz umrę. Jaszo, proszę pójść dowiedzieć się, komu sprzedano.

Jasza:

Ależ on dawno odszedł, niby ten stary.

(Śmieje się)

Raniewska:

(lekko zniecierpliwiona)

Czego Jasza się śmieje? Co tu wesołego?

Jasza:

Bardzo mnie śmieszy ten Jepichodow. Pustak. „Dwadzieścia dwa nieszczęścia”.

Raniewska:

Firs, jeśli majątek sprzedadzą, gdzie ty się podziejesz?

Firs:

Ano, gdzie państwo każą.

Raniewska:

Czemu masz taką twarz? Źle się czujesz? Może byś poszedł spać?

Firs:

Tak...

(Sarkastycznie)

Gdybym poszedł spać, któż to beze mnie poda, kto wyda zarządzenia? Cały dom na mojej głowie.

Jasza:

(do Raniewskiej)

Proszę pani! Niech mi będzie wolno zwrócić się do pani z prośbą! Dopraszam się łaski. Jeżeli pani znowu pojedzie do Paryża, to na miły Bóg, proszę mnie wziąć ze sobą. Ja tu absolutnie nie mogę pozostać.

(Oglądając się mówi półgłosem)

Co tu gadać - pani sama widzi: kraj nieokrzesany, lud niemoralny, przy tym nudy na pudy, w kuchni karmią nas okropnie, a tu jeszcze ten Firs łazi, mamrocze różne bezsensowne słowa. Proszę mnie wziąć ze sobą, zaklinam! (Wchodzi Piszczyk)

Piszczyk:

Czy wolno prosić, o najcudowniejsza!... o jednego walczyka?...

(Raniewska idzie z nim)

Czarodziejko, ale te 180 rubelków ja od pani muszę dostać... Muszę...

(Tańczy)

180 rubelków...

(Przechodzą do salonu)

Jasza:

(cicho nuci)

„O, czy zrozumiesz duszy mej niepokój”.

(W salonie postać w popielatym cylindrze i kraciastych spodniach macha rękami i podskakuje, okrzyki: „Brawo, panno Szarloto!”)

Duniasza:

(zatrzymuje się, żeby przypudrować sobie twarz)

Panienka każe mi tańczyć - kawalerów dużo, dam mało, a mnie od tańca w głowie się kręci, serce się tłucze, panie Firs, a przed chwilą urzędnik pocztowy taką mi rzecz powiedział, że mi tchu zabrakło.

(Muzyka cichnie)

Firs:

Cóż on ci powiedział?

Duniasza:

Pani, powiada, jest jak kwiatuszek.

Jasza:

(Ziewa)

Nieuctwo...

(Wychodzi)

Duniasza:

Jak kwiatuszek... Jestem taka delikatna, strasznie lubię czułe słowa.

Firs:

Oj, uważaj dziewczyno!

(Wchodzi Jepichodow)

Jepichodow:

Panno Awdotio, nie chce mnie pani widzieć... jakbym był jakim owadem.

(Wzdycha)

Oj, dolo, dolo!

Duniasza:

Czego pan sobie życzy?

Jepichodow:

Niewątpliwie, może pani ma rację.

(Wzdycha)

Ale naturalnie jeśli spojrzeć z punktu widzenia, to pani, że się tak wyrażę, przepraszając za szczerość, całkowicie wpędziła mnie w stan ducha. Znam swoją fortunę. Dzień w dzień przytrafia mi się jakieś nieszczęście, i do tego przyzwyczaiłem się już dawno, tak że z uśmiechem spoglądam na swój los. Dała mi pani słowo, i aczkolwiek ja...

Duniasza:

Bardzo pana proszę, pomówimy o tym później, a teraz proszę mi dać spokój. Teraz marzę.

(Bawi się wachlarzem)

Jepichodow:

Codziennie zdarza mi się nieszczęście, ja zaś, jeżeli wolno się tak wysłowić, tylko się uśmiecham, nawet śmieję.

(Z salonu wychodzi Waria)

Waria:

Ty wciąż jeszcze tutaj, Siemionie? Jaki z ciebie człowiek bez uszanowania, dalibóg!

(Do Duniaszy)

Ruszaj stąd, Duniaszo.

(Do Jepichodowa)

To grasz w bilard i kij złamiesz, to spacerujesz po bawialni niby gość.

Jepichodow:

Jeśli mi wolno się tak wyrazić, pani nie może zgłaszać do mnie pretensji.

Waria:

Nie zgłaszam pretensji, po prostu mówię. Łazisz z miejsca na miejsce, pracę zaniedbujesz. Trzymamy kancelistę nie wiedzieć po co.

Jepichodow:

(obrażony)

Czy pracuję, czy spaceruję, czy jem, czy gram w bilard - o tym mogą sądzić tylko ludzie rozumiejący i starsi.

Waria:

Jak śmiesz do mnie tak mówić!

(Unosząc się)

Jak śmiesz? Więc ja nic nie rozumiem? W takim razie precz stąd! W tej chwili!

Jepichodow:

(stchórzywszy)

Proszę panią, żeby się wyrażała delikatnym sposobem.

Waria:

(całkiem nie panując nad sobą)

W tej chwili precz stąd! Precz!

(Jepichodow idzie ku drzwiom, ona za nim)

„Dwadzieścia dwa nieszczęścia”! Żebyś mi się tu nie pokazywał! Żeby cię moje oczy nie oglądały!

(Jepichodow wychodzi, za drzwiami słychać jego głos: „Złożę na panią skargę”)

Co? Idziesz z powrotem?

(Chwyta laskę, którą przy drzwiach zostawił Firs)

Idź, idź, bo ja ci tu... co... znowu idziesz? Znowu? No to masz!

(Zamierza się i w tej chwili wchodzi Łopachin)

Łopachin:

Ślicznie dziękuję.

Waria:

(gniewnie i drwiąco)

Przepraszam.

Łopachin:

To nic. Ślicznie dziękuję za miły poczęstunek.

Waria:

Nie ma za co.

(Odchodzi, potem się ogląda i pyta miękko)

Bardzo pana uderzyłam?

Łopachin:

Nie, głupstwo. Swoją drogą będę miał olbrzymiego guza.

Głosy w salonie:

Łopachin przyjechał! Pan Jermołaj!

Piszczyk:

Kopę lat, kopę lat...

(Całuje się z Łopachinem)

Jedzie od ciebie koniaczek, mój luby, kochaneczku drogi. A my tutaj także się bawimy.

(Wchodzi Raniewska)

Raniewska:

To pan, panie Jermołaju? Czemu tak późno? Gdzie Leonid?

Łopachin:

Pan Leonid przyjechał ze mną, zaraz tu przyjdzie.

Raniewska:

(zdenerwowana)

No i co? Przetarg się odbył? Niechże pan mówi!

Łopachin:

(zmieszany, boi się okazać swą radość)

Przetarg się skończył około czwartej... Spóźniliśmy się na pociąg, wypadło czekać do wpół do dziesiątej...

(Ciężko westchnąwszy)

Uf! Trochę mi się w głowie kręci...

(Wchodzi Gajew; w prawej ręce ma sprawunki, lewą ociera łzy)

Raniewska:

Lonia, no? No, Lonia?

(Niecierpliwie, ze łzami)

Na litość boską, mów prędzej...

Gajew:

(nic nie odpowiada, tylko macha ręką. Do Firsa płacząc)

Masz, weź... Tutaj anczousy (konserwa z małych rybek), śledzie kierczeńskie... - nic dzisiaj nie jadłem... Ileż przecierpiałem!

(Drzwi do sali bilardowej są otwarte; słychać stukot kul i głos Jaszy: „Siedem i osiemnaście”; wyraz twarzy Gajewa zmienia się; już nie płacze)

Okropnie jestem zmęczony. Firs, pomożesz mi się przebrać.

(Odchodzi do siebie przez salę, za nim Firs)

Piszczyk:

Więc jakże tam było? Opowiadaj nareszcie!

Raniewska:

Wiśniowy sad sprzedany?

Łopachin:

Sprzedany.

Raniewska:

Kto kupił?

Łopachin:

Ja kupiłem.

(Pauza; Raniewska jest przybita; upadłaby, gdyby nie stała przy fotelu i stole; Waria zdejmuje klucze z paska, rzuca je na podłogę pośrodku bawialni i wychodzi)

Ja kupiłem! Zlitujcie się, moi państwo, zaczekajcie, w głowie mi się mąci, nie mogę mówić...

(Śmieje się)

Przychodzimy na licytację, a tam już jest Dieriganow. Pan Leonid miał tylko piętnaście tysięcy, a Dieriganow od razu daje ponad dług - trzydzieści. Widzę, co się święci i ruszam z nim w zawody. Daję czterdzieści. On dorzuca po piątce, ja po dziesiątce... No, skończyło się. Ponad dług dałem dziewięćdziesiąt, i został przy mnie. Wiśniowy sad jest teraz mój, mój!

(Wybucha śmiechem)

Boże łaskawy, wiśniowy sad - mój! Powiedzcie mi, żem pijany, żem zmysły postradał, że to wszystko mi się śni...

(Tupie nogami)

Nie śmiejcie się ze mnie! Gdyby mój ojciec i dziad wstali i zobaczyli, co się dzieje, że ich Jermołaj, bity, niepiśmienny Jermołaj, który w zimie latał na bosaka - że ten sam Jermołaj kupił najpiękniejszy na świecie majątek!... Nabyłem majątek, gdzie dziad i ojciec byli niewolnikami, gdzie ich nie wpuszczano nawet do kuchni. Ja śpię, to mi się tylko roi... To owoc wyobraźni, osłonięty mrokiem niewiadomości...

(Podnosi klucze, łagodnie się uśmiecha)

Rzuciła klucze, chce pokazać, że już tu nie jest gospodynią...

(Pobrzękuje kluczami)

No... wszystko jedno.

(Słychać strojenie kapeli)

Hej, muzykanci, grajcie, życzę sobie was słuchać! Wszyscy przychodźcie patrzeć, jak Jermołaj Łopachin łupnie siekierą wiśniowy sad, jak drzewa runą na ziemię! Nabudujemy tu letnisk, a nasi wnukowie i prawnukowie zobaczą tu nowe życie... Muzyka, rżnąć od ucha!

(Gra muzyka, Raniewska opada na krzesło i gorzko płacze. Łopachin z wyrzutem)

Dlaczegóż, dlaczego nie usłuchaliście mnie? Moja biedna, moja droga, teraz już po niewczasie.

(Ze łzami)

Och, żeby już to wszystko prędzej minęło, żeby się jakoś zmieniło nasze nieskładne, nieszczęsne życie.

Piszczyk:

(bierze go pod rękę, półgłosem)

Ona płacze. Chodźmy do salonu, niech ona tu sama... Chodźmy...

(bierze go pod rękę i wyprowadza do salonu)

Łopachin:

Cóż to jest? Hej, muzyka, głośniej! Niech wszystko będzie tak, jak ja chcę!

(Z szyderstwem)

Idzie nowy obywatel, właściciel sadu wiśniowego!

(Niechcący trąca stolik, omal nie zrzuca świeczników)

Za wszystko mogę zapłacić!

(Wychodzi z Piszczykiem. W salonie i bawialni nie ma nikogo prócz Raniewskiej, która siedzi skulona i gorzko płacze; cichutka muzyka; szybko wchodzi Ania i Trofimow; Ania zbliża się do matki, klęka przed nią; Trofimow stoi u wejścia do sali)

Ania:

Mamo! Mamo, płaczesz? Kochana, dobra, najmilsza moja mamo, moja prześliczna, kocham ciebie, błogosławię. Wiśniowy sad sprzedany, już go nie ma, to prawda, prawda, ale nie płacz, mamo, zostało ci życie i przyszłość, została ci twoja dobra, czysta dusza. Chodźmy, chodźmy stąd, kochana moja, chodźmy!... Posadzimy nowy sad, wspanialszy od tego, ty go zobaczysz, zrozumiesz i radość cicha, głęboka radość spłynie ci na duszę, niby słońce o wieczornej godzinie, i ty się uśmiechniesz, mamo! Chodźmy, kochana! Chodźmy!

Kurtyna

AKT CZWARTY

Dekoracja jak w pierwszym akcie. Nie ma firanek na oknach ani obrazów na ścianach, zostało trochę sprzętów, zsuniętych w jeden kąt, jakby na sprzedaż. Czuje się pustkę. Koło drzwi wejściowych i w głębi sceny złożone są walizy itp. Na lewo drzwi otwarte, słychać stamtąd głosy Warii i Ani. Łopachin oczekuje stojąc. Jasza trzyma tackę z kielichami pełnymi szampana. W przedpokoju Jepichodow związuje skrzynię. Za sceną w głębi dudnienie: to przyszli żegnać się chłopi. Głos Gajewa: „Dzięki, bracia, dzięki”.

Jasza:

Prości ludzie przyszli żegnać. Ja, panie Jermołaju, jestem takiego zdania: lud jest poczciwy, ale mało rozgarnięty.

(Zgiełk cichnie; przez sień wchodzą: Raniewska i Gajew; ona nie płacze, ale jest blada, twarz jej drga; nie może mówić)

Gajew:

Oddałaś im swoją sakiewkę, Lubo. Tak nie można. Tak nie można!

Raniewska:

Nie mogłam inaczej! Nie mogłam!

(Oboje wychodzą)

Łopachin:

(w progu, woła za nimi)

Państwo będą łaskawi, proszę najpokorniej! Po szklaneczce na pożegnanie. Nie pomyślałem o tym, żeby przywieźć z miasta, a na dworcu zdobyłem tylko jedną butelkę. Państwo będą łaskawi.

(Pauza)

Hm... Nie chcą państwo?

(Odchodzi od drzwi)

Gdybym wiedział, nie kupowałbym. No, to i ja nie będę pił.

(Jasza ostrożnie stawia tackę na krześle)

Wypij choć ty, Jaszo.

Jasza:

Strzemiennego! Życzę szczęścia pozostającym!

(Pije)

To nie jest prawdziwy szampan, mogę pana upewnić.

Łopachin:

Osiem rubli butelka.

(Pauza)

Diabelnie tu zimno.

Jasza:

Nie paliliśmy dzisiaj, przecież i tak wyjeżdżamy.

(Śmieje się)

Łopachin:

Czego się śmiejesz?

Jasza:

Z radości.

Łopachin:

Już październik, a słonecznie jest i pogodnie niby w lecie. Dobry czas na budowę.

(Patrzy na zegarek, mówi przez drzwi)

Niech państwo nie zapominają, że do pociągu zostało tylko czterdzieści siedem minut! Czyli, że za dwadzieścia minut należy jechać. Trzeba by się pośpieszyć.

Trofimow:

(wchodzi z dworu w palcie)

Zdaje się, że już pora jechać. Konie zajechały. Diabli wiedzą, gdzie moje kalosze. Zginęły.

(Przez drzwi)

Aniu, nie mogę znaleźć moich kaloszy! Nie znalazłem!

Łopachin:

A ja mam jechać do Charkowa. Wybiorę się tym samym pociągiem, co państwo. W Charkowie spędzę całą zimę. Wciąż obijałem się tu przy państwu, już nie mogę wytrzymać bez pracy. Nie mogę nic nie robić, sam nie wiem, gdzie ręce podziać: pałętają mi się jakoś dziwnie, niby cudze.

Trofimow:

Zaraz wyjedziemy i pan się znów zabierze do swojej pożytecznej pracy.

Łopachin:

Wypij no szklaneczkę.

Trofimow:

Nie chcę.

Łopachin:

Więc teraz do Moskwy?

Trofimow:

Tak, odprowadzę ich do miasta, a jutro pojadę do Moskwy.

Łopachin:

Ano, wiadomo... Profesorowie prawdopodobnie zawiesili wykłady, czekają, aż przyjedziesz!

Trofimow:

Nie twoja rzecz.

Łopachin:

Ile to już lat studiujesz na uniwersytecie?

Trofimow:

Wymyśl coś nowszego. To się postarzało i jest płaskie.

(Szuka kaloszy)

Wiesz? Bardzo możliwe, że się już nie zobaczymy, więc pozwól, że na pożegnanie dam ci radę: nie machaj rękami! Odzwyczaj się od tego nałogu machania. Bo i budować letniska licząc na to, że z letników będą czasem samodzielni gospodarze - przecie to także machanie... A jednak, pomimo wszystko, lubię ciebie. Masz cienkie, delikatne palce, jak artysta, masz czułą, delikatną duszę...

Łopachin:

(ściska go)

Żegnaj, kochany chłopie. Dziękuję za wszystko. Jeżeli ci potrzeba, weź ode mnie pieniędzy na drogę.

Trofimow:

Po co mi? Nie potrzeba.

Łopachin:

Przecie pan nie ma.

Trofimow:

Mam. Dziękuję. Dostałem za tłumaczenie. Są tutaj, w kieszeni.

(Z niepokojem)

Ale gdzie moje kalosze?

Waria:

(z drugiego pokoju)

Bierz pan to swoje paskudztwo!

(Wyrzuca na scenę parę gumowych kaloszy)

Trofimow:

Czemuż ta Waria się gniewa? Hm... Ależ to nie moje kalosze!

Łopachin:

Na wiosnę zasiałem tysiąc dziesięcin maku i teraz zarobiłem czterdzieści tysięcy na czysto. Kiedy kwitł mój mak - cóż to był za widok! Otóż mówię, że zarobiłem czterdzieści tysięcy, wobec czego proponuję ci pożyczkę, bo stać mnie na to. Po cóż zadzierać nosa?

Chłop jestem, więc po prostu...

Trofimow:

Twój ojciec był chłopem, mój aptekarzem, i nic absolutnie z tego nie wynika.

(Łopachin dobywa pugilares)

Daj pokój, daj pokój... Choćbyś mi proponował dwieście tysięcy, nie wezmę. Jestem człowiekiem wolnym. I wszystko, co wy, bogaci i nędzarze, cenicie tak wysoko, nie ma nade mną absolutnie żadnej władzy, niby ten puszek, co tu lata w powietrzu. Mogę się bez was obchodzić, mogę obojętnie was mijać, jestem silny i dumny. Ludzkość zdąża ku wyższej prawdzie, ku najwyższemu szczęściu, jakie tylko jest na ziemi możliwe, a ja kroczę w pierwszych szeregach!

Łopachin:

Czy dojdziesz?

Trofimow:

Dojadę.

(Pauza)

Albo dojadę, albo innym wskażę, jak dojść.

(Z dala dochodzi odgłos rąbania drzew)

Łopachin:

No, żegnaj, miły bracie. Pora jechać. Jeden przed drugim zadzieramy nosa, a życie i tak upływa. Kiedy pracuję długo, bez ustanku, wtedy myśli są pogodniejsze, i wydaje mi się, jakbym także wiedział, po co istnieję. A ileż, bracie, jest w Rosji ludzi, którzy istnieją nie wiadomo po co. No, wszystko jedno, nie o to chodzi. Podobno pan Leonid wziął tę posadę, będzie pracował w banku, sześć tysięcy rocznie... Ale przecież nie wytrzyma, zanadto leniwy...

Ania:

(w progu)

Mama bardzo pana prosi, żeby póki nie wyjedzie, nie rąbano sadu.

Trofimow:

Bo i rzeczywiście, trzeba mieć trochę taktu...

(Wychodzi przez przedpokój)

Łopachin:

Zaraz, zaraz... Co to za ludzie!

(Wychodzi z nim)

Ania:

Czy odesłano Firsa do szpitala?

Jasza:

Mówiłem z rana. Myślę, że odesłano.

Ania:

(do Jepichodowa, który przechodzi przez salon)

Panie Siemionie, proszę się dowiedzieć, czy Firsa odwieźli do szpitala.

Jasza:

(obrażony)

Z rana mówiłem Jegorowi. Po cóż pytać dziesięć razy!

Jepichodow:

Długoletni Firs, wedle mego definitywnego zdania, do naprawy się nie nadaje, powinien odejść na łono Abrahama. Ja zaś mogę mu tylko zazdrościć.

(Stawia walizę na pudełku z kapeluszem, które rozgniata)

No proszę, oczywiście! Z góry wiedziałem.

(Wychodzi)

Jasza:

(drwiąco)

„Dwadzieścia dwa nieszczęścia...”

Waria:

(za drzwiami)

Czy Firsa odwieźli do szpitala?

Ania:

Odwieźli.

Waria:

A czemu nie wzięli listu do doktora?

Ania:

Trzeba go posłać za nimi...

(Wychodzi)

Waria:

(z sąsiedniego pokoju)

Gdzie Jasza? Powiedzcie mu, że przyszła jego matka, chce się z nim pożegnać.

Jasza:

(macha ręką)

Wyprowadzają mnie tylko z cierpliwości.

(Duniasza cały czas krząta się koło rzeczy, teraz gdy Jasza został sam, zbliża się do niego)

Duniasza:

Żeby pan Jasza choć raz spojrzał! Wyjeżdża pan. Porzuca mnie...

(Płacze i rzuca mu się na szyję)

Jasza:

Czegóż tu płakać?

(Pije szampana)

Za sześć dni będę znów w Paryżu. Jutro wsiadamy do pociągu pośpiesznego i - fiut, tyleście nas widzieli. Aż trudno uwierzyć. Wiw la Frans! (Niech żyje Francja!)... Tutaj nie dla mnie życie, nie mogę tu wytrzymać... to już trudno. Dosyć mam tego nieuctwa - wystarczy.

(Pije szampana)

Czegóż płakać? Prowadź się panna przyzwoicie, to i nie będziesz płakała.

Duniasza:

(pudruje się zaglądając do lusterka)

Proszę pisać do mnie z Paryża. Przecie kochałam pana, Jaszo. Tak kochałam! Jestem istota delikatna, panie Jaszo.

Jasza:

Ktoś idzie.

(Krząta się koło waliz, z cicha nuci. Wchodzą: Raniewska, Gajew, Ania i Szarlota)

Gajew:

Właściwie trzeba jechać. Niewiele już czasu.

(Patrząc na Jaszę)

Kto tutaj cuchnie śledziem?

Raniewska:

Za jakie dziesięć minut wsiadamy już do powozów...

(Ogarnia wzrokiem pokój)

Żegnaj, kochany domu, żegnaj, staruszku. Minie zima, przyjdzie wiosna, i już ciebie nie będzie, zburzą cię. Ileż te mury widziały!

(Gorąco całuje córkę)

Skarbie mój, promieniejesz, oczki twoje lśnią jak dwa brylanty. Jesteś rada? Bardzo?

Ania:

Bardzo! Zaczyna się nowe życie, mamo!

Gajew:

(wesoło)

Rzeczywiście, teraz wszystko dobrze. Do chwili sprzedania wiśniowego sadu myśmy się wszyscy denerwowali, męczyli, potem zaś, kiedy klamka zapadła bezpowrotnie, wszyscyśmy się uspokoili, nawet poweseleli. Jestem urzędnikiem bankowym, finansistą... żółtą do środka! A ty, Lubo, mówcie sobie co chcecie, wyglądasz lepiej, to fakt.

Raniewska:

Tak, nerwy moje są w lepszym stanie, to prawda.

(Podają jej kapelusz i płaszcz)

Śpię dobrze. Jaszo, proszę wynosić moje rzeczy. Już czas.

(Do Ani)

Dziecinko moja, wkrótce się zobaczymy... Jadę do Paryża, będę tam żyła z tych pieniędzy, które twoja jarosławska babcia przysłała na kupno majątku - niech żyje babcia! - a pieniędzy tych wystarczy nie na długo.

Ania:

Wrócisz prędko, prędko, mamo... prawda? Ja się przygotuję, zdam egzamin nauczycielski, potem będę pracowała, pomagała tobie. Razem będziemy czytały różne książki... prawda, mamo?

(Całuje ręce matki)

Będziemy czytały w jesienne wieczory, przeczytamy dużo książek, i przed nami odsłoni się nowy, wspaniały świat...

(Marząco)

Przyjedź, mamo...

Raniewska:

Przyjadę, złotko.

(Ściska córkę. Wchodzi Łopachin; Szarlota cicho nuci piosenkę)

Gajew:

Szczęśliwa Szarlota: śpiewa!

Szarlota:

(bierze tobołek przypominający dziecko w pieluszkach)

Luli, luli moje dzieciąteczko...

(Słychać płacz dziecka: „Ua!... ua!...”)

Cicho, mój miły, dobry chłopaczku.

(„Ua!... ua!...”)

Tak mi cię żal!

(Rzuca tobołek na miejsce)

Więc proszę was, znajdźcie mi posadę. Nie mogę zostać na lodzie.

Łopachin:

Znajdziemy, panno Szarloto, proszę się nie frasować.

Gajew:

Wszyscy nas opuszczają. Waria odchodzi... Zrobiliśmy się naraz niepotrzebni.

Szarlota:

W mieście nie mam się gdzie podziać. Muszę odejść.

(Nuci)

Wszystko jedno.

(Wchodzi Piszczyk)

Łopachin:

Cud natury!

Piszczyk:

(bez tchu)

Oj, niech odsapnę... Tchu mi brak... Moi drodzy... Dajcie wody...

Gajew:

Pewnie po pieniądze? Kłaniam uniżenie, wolę umknąć.

(Wychodzi)

Piszczyk:

Dawno nie byłem u pani, o najcudowniejsza...

(Do Łopachina)

Tyś tu... cieszę się, że cię widzę... człowieku niezmiernego rozumu... masz tu... bierz...

(Podaje Łopachinowi pieniądze)

Czterysta rubli... Zostaję ci dłużny osiemset czterdzieści...

Łopachin:

(ze zdziwieniem wzrusza ramionami)

Śni mi się, czy co?... Skąd wziąłeś?

Piszczyk:

Zaczekaj... Gorąco... Zdarzenie najosobliwsze. Przyjechali do mnie Anglicy i znaleźli w ziemi jakąś białą glinę...

(Do Raniewskiej)

A tu dla pani czterysta... najcudowniejsza... prześliczna...

(Podaje pieniądze)

Resztę później.

(Pije wodę)

Przed chwilą jeden młody człowiek opowiadał w pociągu, że podobno któryś wielki filozof... radzi skakać z dachów... „Skaczcie, powiada, w tym cały sens życia”.

(Ze zdziwieniem)

No proszę! Oj, wody...

Łopachin:

Cóż to za Anglicy?

Piszczyk:

Wydzierżawiłem im tę działkę na dwadzieścia cztery lata... Ale teraz, wybaczcie, nie mam czasu... Muszę pędzić dalej... Pojadę do Znojkowa... do Kardamonowa. Wszystkim jestem winien...

(Pije)

Życzę wszystkiego najlepszego... W czwartek wpadnę...

Raniewska:

Zaraz przeprowadzamy się do miasta, a ja jutro wyjeżdżam za granicę...

Piszczyk:

Jak to?

(Z niepokojem)

Dlaczego do miasta? A ja właśnie patrzę: walizy... meble... No, trudno...

(Przez łzy)

Trudno... Ludzie niesłychanego rozumu... ci Anglicy... Trudno... Daj Boże szczęścia... Bóg wam pomoże... Trudno... Wszystko na tym świecie ma swój koniec.

(Całuje Raniewską w rękę)

A kiedy dojdzie do was wieść, że przyszedł koniec i na mnie, wspomnijcie i tego... konia, i powiedzcie: „był sobie na świeci jakiś taki... Simeonow-Piszczyk... Panie świeć nad jego duszą...” Nadzwyczajna pogoda. Tak...

(Wychodzi bardzo wytrącony z równowagi, lecz natychmiast wraca i mówi w progu)

Daszeńka kazała się kłaniać!

(Wychodzi)

Raniewska:

Teraz możemy jechać. Wyjeżdżam z dwiema troskami. Pierwsza - to chory Firs.

(Patrzy na zegarek)

Mamy jeszcze jakie pięć minut...

Ania:

Mamo, Firsa już odesłano do szpitala. Jasza wyprawił go z rana.

Raniewska:

Drugi mój smutek - to Waria. Przyzwyczaiła się wstawać wcześnie i pracować, więc teraz, bez zajęcia, jest jak ryba bez wody. Schudła, zmizerniała i płacze, biedaczka...

(Pauza)

Pan wie doskonale, panie Jermołaju... Marzyłam... żeby ją wydać za pana, zresztą wszystko wskazywało na to, że się pobierzecie.

(Szepcze do Ani, ta mruga do Szarloty i obie wychodzą)

Kocha pana, panu się ona podoba, więc nie wiem, nie wiem, czemu jak gdyby boczycie się na siebie. Nie rozumiem!

Łopachin:

Wyznam, że i sam nie rozumiem. Jakieś to wszystko dziwne... Jeżeli jeszcze nie jest za późno, gotów jestem chociażby w tej chwili... Skończmy z tym raz i basta, bo czuję, że bez pani ja się nie oświadczę.

Raniewska:

Doskonale. Przecież wystarczy jedna minuta. Zaraz ją zawołam...

Łopachin:

A właśnie jest i szampan.

(Spojrzawszy na kielichy)

Próżne, ktoś już wypił.

(Jasza kaszle)

Co się nazywa czysta robota...

Raniewska:

(z ożywieniem)

Świetnie. My wyjdziemy... Jasza, allez (idź!). Zawołam ją...

(Przez drzwi)

Wariu, rzuć wszystko, chodź tutaj. No, chodź!

(Wychodzi z Jaszą)

Łopachin:

(spojrzawszy na zegarek)

Tak...

(Pauza; za drzwiami hamowany śmiech, szepty; wreszcie wchodzi Waria)

Waria:

(długo ogląda rzeczy)

Dziwne! nie mogę znaleźć...

Łopachin:

Czego pani szuka?

Waria:

Sama pakowałam, a nie pamiętam...

(Pauza)

Łopachin:

Więc pani teraz dokąd, panno Wariu?

Waria:

Ja? Do Ragulinów... Zgodziłam się do nich, będę czymś w rodzaju gospodyni, czy coś.

Łopachin:

W majątku Jaszniewo? Jakieś siedemdziesiąt wiorst stąd.

(Pauza)

Oto życie w tym domu skończone...

Waria:

(ogląda rzeczy)

Gdzież to się zawieruszyło... A może położyłam do kufra... Tak, życie w tym domu skończyło się... Więcej go nie będzie...

Łopachin:

A ja zaraz jadę do Charkowa... tymże pociągiem. Pracy huk. Tu we dworze zostawię Jepichodowa... Zgodziłem go.

Waria:

No cóż!

Łopachin:

Zeszłego roku o tej porze śnieg już padał, jeśli pani sobie przypomina, a teraz pogodnie, słonecznie. Tylko, że już zimno... Ze trzy stopnie mrozu.

Waria:

Nie patrzyłam na termometr.

(Pauza)

Zresztą nasz termometr stłuczony...

(Pauza)

Głos z dworu przez drzwi:

Panie Jermołaju!

Łopachin:

(jak gdyby dawno tego oczekiwał)

W tej chwilce!

(Szybko wychodzi. Waria, siedząc na podłodze, przytula głowę do tobołka z odzieżą i cichutko szlocha; drzwi się otwierają, ostrożnie wchodzi Raniewska)

Raniewska:

I cóż?

(Pauza)

Trzeba jechać.

Waria:

(już nie płacze, wyciera sobie oczy)

Tak, mamusiu, już czas. Do Ragulinów zdążę dzisiaj, byleby nie spóźnić się na pociąg.

Raniewska:

(przez drzwi)

Aniu, ubieraj się!

(Wchodzą: Ania, potem Gajew, Szarlota; Gajew jest w ciepłym palcie z kapuzą; schodzi się służba, dorożkarze; koło rzeczy krząta się Jepichodow)

Raniewska:

No, a teraz w drogę.

Ania:

(radośnie)

W drogę!

Gajew:

Przyjaciele moi, drodzy, kochani! Opuszczając ten dom na zawsze, czyż mogę przemilczeć, czyż mogę się powściągnąć, żeby w chwili pożegnania nie wypowiedzieć uczuć, które teraz wypełniają całą moją istotę...

Ania:

(błagalnie)

Wuju!

Waria:

Wujaszku, po co to!

Gajew:

(markotnie)

Dubletem żółtą do środka... Milczę...

(Wchodzi Trofimow, potem Łopachin)

Trofimow:

No, proszę państwa, pora jechać!

Łopachin:

Jepichodow, mój płaszcz!

Raniewska:

Usiądę jeszcze na chwilę. Jak gdybym nigdy dotąd nie widziała, jakie są w tym domu ściany, jakie sufity, a teraz patrzę na nie chciwie, z taką czułą miłością...

Gajew:

Pamiętam, kiedy miałem sześć lat, na Zielone Święta, siedziałem na tym oknie i patrzałem, jak ojciec szedł do cerkwi...

Raniewska:

Wszystkie rzeczy zabrano?

Łopachin:

Zdaje się, że wszystkie.

(Do Jepichodowa wkładając płaszcz)

A ty, Jepichodow, doglądaj, żeby wszystko było w porządku.

Jepichodow:

(zachrypniętym głosem)

Niech pan będzie spokojny!

Łopachin:

Czemu masz taki głos?

Jepichodow:

Piłem właśnie wodę, musiałem coś przełknąć.

Jasza:

(z pogardą)

Nieuctwo...

Raniewska:

Odjedziemy - i nie zostanie tu żywego ducha...

Łopachin:

Aż do wiosny.

Waria:

(wyszarpuje z tobołka parasolkę, wygląda to, jakby się zamierzyła; Łopachin udaje przestrach)

Co znowu, co znowu, ani mi to było w głowie.

Trofimow:

Moi państwo, wsiadajmy do powozów... Już czas! Zaraz nadejdzie pociąg.

Waria:

Pietia, tu są te pana kalosze, koło walizy.

(Ze łzami)

A jakież brudne, stare...

Trofimow:

(wkładając kalosze)

Chodźmy, moi państwo...

Gajew:

(bardzo nieswój, boi się rozpłakać)

Pociąg... Stacja... Croise do środka, białą dubletem w róg...

Raniewska:

Chodźmy!

Łopachin:

Wszyscy są tu? Nikt nie został tam?

(Zamyka boczne drzwi z lewa)

Tu są złożone rzeczy, trzeba zamknąć. Idziemy!...

Ania:

Żegnaj domu! Żegnaj, minione życie!

Trofimow:

Witaj, nowe życie!

(Wychodzi z Anią, Waria obrzuca pokój wzrokiem i nie spiesząc się wychodzi; wychodzi też Jasza i Szarlota z pieskiem)

Łopachin:

A więc do wiosny. Niech państwo wychodzą... Do zobaczyska!

(Wychodzi. Raniewska i Gajew zostają we dwoje; jak gdyby czekali na to, rzucają się sobie w objęcia i płaczą powściągliwie, cicho, w obawie, żeby ktoś nie usłyszał)

Gajew:

(z rozpaczą)

Siostrzyczko moja, siostrzyczko...

Raniewska:

O mój drogi, mój śliczny, mój cudny sadzie!... Życie moje, moja młodości, szczęście moje, żegnaj, żegnaj!...

Głos Ani:

(wesoło, przywołująco)

Mamo!...

Głos Trofimowa:

(wesoło, z podnieceniem)

Hop-hop!

Raniewska:

Po raz ostatni spojrzeć na ściany, na okna... Po tym pokoju lubiła chodzić nieboszczka mama...

Gajew:

Siostro moja, siostro!...

Głos Ani

Mamo!...

Głos Trofimowa:

Hop-hop!...

Raniewska:

Idziemy!...

Wychodzą; scena pusta. Słychać, jak na klucz zamykają wszystkie drzwi, jak potem odjeżdżają powozy; zapada cisza; wśród tej ciszy rozlega się głuchy stukot siekiery o drzewa, stuk samotny, smutny. Rozlegają się kroki; z drzwi na prawo ukazuje się Firs; jak zawsze, jest w tużurku i białej kamizelce, na nogach ma pantofle; jest chory.

Firs:

(podchodzi do drzwi, porusza za klamkę)

Zamknięte. Wyjechali...

(Siada na kanapie)

O mnie zapomnieli... No nic, tu sobie posiedzę... Ręczę, że pan Leonid nie włożył futra, pojechał w palcie...

(Wzdycha frasobliwie)

Nie dopilnowałem... Młodość, zielono w głowie!

(Mamrocze coś niezrozumiałego)

Hm, życie minęło, jakbym nigdy nie żył...

(Kładzie się)

Poleżę sobie... Sił już nie masz, nic ci nie pozostało, nic... Ej, ty niedorajdo!...

(Leży nieruchomo. Słychać odległy dźwięk, rzekłbyś z nieba, niby dźwięk pękającej struny, zamierający, smutny; zalega cisza i tylko słychać, jak daleko w sadzie siekiery rąbią drzewa).

Kurtyna

1 Feci, quod... (łac.) - Zrobiłem, co mogłem, kto potrafi, niech zrobi lepiej.

2 Je vous prie... (fr.) - Daruj, proszę, Mario, ale masz nieco gminne maniery.

3 Il parait... (fr.) - w niepoprawnej francuszczyźnie: zdaje mi się, że mój Bobuś już nie śpi.

4 Gribojedow, „Mądremu biada”, przekład J. Tuwima.

5 O, fallacem hominum spem!... (łac.) - O, zwodna ludzka nadziejo.

6 In vino veritas (łac.) - W winie prawda.

7 Lermontow: „Żagiel”, przekład T. Stępniewskiego.

8 Il ne faut pas...