Tako rzecze STABRO :

Temat Holocaustu i temat wzajemnych wpływów dwóch kultur, polskiej i żydowskiej, jest we współczesnej literaturze polskiej niezwykle popularny. Wątek "Zagłady" podjął w literaturze powojennej m.in. przedwojenny debiutant Adolf Rudnicki (1912-1990) w Szekspirze (1948), Ucieczce z Jasnej Polany (1949) - tomach opowiadań. Bohaterami tych utworów są ginący w różnych okolicznościach członkowie społeczności żydowskiej.

Szczególne miejsce należy się rozrachunkowemu Wielkiemu Tygodniowi (1945) Jerzego Andrzejewskiego, napisanemu pod wrażeniem ostatecznej zagłady getta warszawskiego, w kwietniu 1943. Główną bohaterką jest Irena Lilien, Żydówka, uciekająca od swoich. Jej błąkanie się po ulicach okupowanej Warszawy, a następnie krótkie schronienie w domu dawnego przyjaciela Polaka jest pretekstem do ukazania zróżnicowanych postaw różnych ludzi wobec eksterminacji narodu żydowskiego : od chęci niesienia pomocy ofiarom i prześladowanym po niechęć i donosicielstwo. W finale bohaterka, wygnana z miejsca chwilowego schronienia, wraca do swoich, aby umrzeć razem z nimi.

Pozbawiony oskarżycielskiego tonu był eksperymentatorski pod względem formalnym Czarny Potok(1946, wyd.1965) Leopolda Buczkowskiego (1905-1989). Jego treścią były dzieje skazanych na wyniszczenie dwóch grup : partyzanckiej oraz żydowskich uciekinieró z miasteczka, którzy schronili się w trudno dostępnym, leśnym terenie. Pisarz w narracji zbliżonej do strumienia świadomości wyeksponował przede wszystkim bezsens i okrucieństwo wojny.

Opowiadania Bogdana Wojdowskiego (1930-1994) Wakacje Hioba (1962) dotyczyły tematyki więzienno-obozowej, natomiast powieść Chleb rzucony umarłym (1971) okazała się jednym z najlepszych w lit.polskiej obrazów getta żydowskiego w Warszawie podczas okupacji.

Do problematyki Holocaustu nawiązywał w swoich powieściach Dorycki krużganek (1957) i Pierwsza świetność (1966) Leopold Buczkowski. Były to utwory nowatorskie pod względem formy oraz wynikajacych zeń sposobów eksperymentalnych narracji, odrealniającydh, do pewnego stopnia, rzeczytwistość Zagłady.

Henryk Grynberg, będący autorem kilkunastu książek, określający sam siebie jako "strażnika grobów", wydał m.in. powieści i zbiory opowiadań Życie ideologiczne(1979), Kadisz(1987), Szkice rodzinne(1990) oraz tom wierszy Wróciłem.Wiersze wybrane z lat 1964-1989(1991), będące przede wszystkim zapisem tragicznych losów polskich Żydów podczas i po II wojnie światowej oraz występujących niekiedy przejawów polskiego antysemityzmu i obojętności wobec Zagłady. W kontekście tego rodzaju problematyki bardzo ważny był-nieunikający mówienia wprost-rozrachunkowy tom Prawda nieartystyczna(1984) złożony z 10 esejów (m.in.Ludzie Żydom zgotowali ten los, Holocaust w literaturze polskiej). Analizował, trafiając w sedno poruszanych przez siebie zagadnień i naruszając liczne tabu, istotę antysemituzmu, zastanawiał się, co to znaczy dzisiaj być Żydem, zajmował się stosunkiem religii chrześcijańskich do judaizmu oraz obecnością tematu żydowskiego w pol. lit. - w szerszej, moralnej i historycznej perspektywie.

Julian Stryjkowski, kiedyś odstępca od świata żydowskiej ortodoksji był twórcą Wielkiego strachu(1980), autobiograficznej powieści, której akcja toczyła się we Lwowie w latach 1939-1941 i dotyczyła realiów sowieckiej okupacji miasta, aresztowań, wywózek, oblicza komunizmu. Temat żydowski powrócił w powieściach Odpowiedź(1982), Król Dawid żyje(1984) i Juda Makabi(1986) odwołujących się do tradycji biblijnej do postaci Mojżesza, Dawida i Judy Machabeusza.

Hanna Krall reporterka, eseistka, powieściopisarka, jest znana jako autorka przede wszystkim Zdążyć Przed Panem Bogiem(1977) czyli wywiadu z Markiem Edelmanem przywódcą powstania w getcie warszawskim w 1943. Dzieło to zaliczane do zazwyczaj do "literatury faktu", ma jednak w ostateczności wymowę historiozoficzno-filozoficznego traktatu o walce jednostki z przemocą o paralelach indywidualnego i historycznego losu. Inne głośne książki to : Sublokatorka (1985)o ukrywanej podczas okupacji żydowskiej dziewczynce, Okno(1987) oraz tomy literackich szkiców- reportaży z pogarnicza fikcji, opowiadań i eseju Hipnoza(1989), Taniec na cudzym weselu(1993), odtwarzających w niezwykle wyrafinowanej pisarsko formie tragiczne losy ocalonych z Holocaustu w Polsce i w Stanach Zjednoczonych. W ten sposób, podobnie jak Grynberg, chociaż w inny literacko sposób, stała się Krall kronikarzem Zagłady.

Wg WRÓBLA :

We współczesnej lit.pol. można wyróżnić kilka kręgów tem. analogicznych do żydowskiego :

• lit. nurtu chłopskiego

• lit.kresów

• lit. tworząca mit Galicji, którego elementem jest żydowskie sztetł

wspólne : - poszukiwanie tożsamości,

- próby odnalezienia się we współczesnym świecie

- poprzez sięganie do kulturowych korzeni,

- obrona przed unifikacją i dezindywidualizacją, które niesie cywilizacja

Interesują Wróbla książki, w których problem żydowski jest centralny a sama żydowskość jest w świadomości bohaterów stygmatem budującym opozycje na zasadzie : Żyd - inny.

Oprócz tego typu powieści pozostają(nie omawiane przez Wróbla) : - wątki biblijne

- izraelskie powieści Hłaski, którego bohaterowie są co prawda konfrontowani z otaczającym światem, ale ta opozycja nie opiera się z żadnej strony na jakimkolwiek pojęciu żydowskości

- teksty (wg Artura Sandauera)kryptożydowskie np. Czarna róża Stryjkowskiego, którą można odczytać tylko poprzez biografię autora.

Zagłada dawnego świata żydowskiego postawiła literaturę polską przed zadaniem opisania tego, co już nie istnieje i dania świadectwa "zamordowanego narodu". Oddalanie się w czasie wydarzeń Holokaustu spowodowało wygasanie tematu martyrologicznego. Powiększanie się dystansu czasowego ma następstwo przemieszczania się obrazu świata żydowskiego z płaszczyzny werystycznego opisu w sferę mitu. Proza tematu żydowskiego czerpie wciąż żywe impulsy z wielowiekowej tradycji tego narodu. Inspiracje biblijne czy wywodzące się z dorobku duchowego chasydów to nie tylko ornament. W najwartościowszych artystycznie realizachach stanowią one fundament, na którym buduje się wartości.

Bogato rozwijającą się w dwudziestoleciu lit. polsko-żydowską, operującą swoistym obrazem świata przedstawionego, odrębnym na tle tradycji polskiej tragicznie przeciął Holokaust. Poczucie powinności moralnej wobec narodu żydowskiego u pisarzy podkreślających związki z nim narzucało przede wszystkim obowiązek świadczenia o nieludzkich wymiarach jego śmierci. Nieliczne literackie próby wskrzeszenia świata umarłych podejmowane są niejako zastępczo przez pisarzy nieobecnych w Polsce w czasie wojny.

Stryjkowski

Żydowskich powieści i opowiadań Stryjkowskiego, niezależnie od czasu ich akcji, nie sposób odczytać bez świadomości, że impulsem twórczym dla autora było przeżycie zagłady tej społeczności, z której wyszedł, i do której powrócił, ale od której był w jej ostatniej drodze odłączony.

• Bohaterówie Głosów w ciemności(1946, wyd.1956) , Austerii i Snu Azrila mają poczucie końca świata żydowskiego tak w sensie etycznym, jak i społecznym. Na oczach reb Tojwiego rozpadają się wartości którym służył, śmierć niewinnych Asi i Buma w Austerii kończy stary świat zbudowany na etycznej równowadze winy i kary, Azril przez grzech, który popełnił, odcięty został od wspólnoty do której chciał powrócić. Przyczyny kreowania takiej wizji świata najprościej odczytać przez pryzmat doświadczenia Holokaustu i wiele jest po temu danych - od planu językowego po warstwę zdarzeń.

• Kryzys narodu oprócz swojego gruntu etycznego ma podstawy we wkraczaniu historii w świat żyjący dotychczas w czasie mitycznym, czasie wieczności. Walą się mury wewnętrznie budowanego getta. Trwałość narodu w diasporze wynika z zespolenia pierwiastka narodowego z religijnym, zamiast udziału w historii było oczekiwanie Mesjasza. Utrapienie to szczególnie widoczne jest w beznadziejności położenia młodzieży żydowskiej, która wyrywa się z getta ku socjalizmowi, syjonizmowi, emancypacji, asymilacji. Pojawia się tęsknota za innym światem, za zlikwidowaniem swojej obcości i odrębności, rodzi się chęć złamania praw, które obiektywnie nie istnieją, ale subiektywnie dereminują los całych pokoleń.

• Rozpad żydowskiej spójności zaczyna się od rodziny : Maria wychodzi poza środowisko miasteczka i wiąże się z odszczepieńcem, Aronek idzie do polskiej szkoły, młodzi nie chcą powtarzać biografii swoich ojców. A właśnie w kulturze żydowskiej trwałość społeczności gwarantowana była trwałością rodziny, a ciągłość narodu obowiązkiem jej założenia i posiadania dzieci.

• Specyfika żydowskiego losu polega na przekonaniu o niemożności ucieczki od niego, splecionym ze szczególnym poczuciem wybrania

Dla pisarzy pozostających w kręgu kultury polskiej świat żydowski jest nieprzenikniony, odbierany tylko w swojej zewnętrznej inności buduje mit wielonarodowej Rzeczypospolitej. U pisarzy młodszego pokolenia, których biografie nie zazębiły się z tamtą epoką sama idea mniej jest polityczna a bardziej mityczna, Żyd mniej realny a bardziej umowny i podporządkowany mitowi.

Adolf Rudnicki

Nieustanny lęk przed rozpoznaniem, ciągłe ukrywanie się, poczucie "naznaczenia wyglądem" stają się jakimś swoistym kompleksem żydowskości. Żydzi czują się osądzeni każdym spojrzeniem. Z perspektywy Aryjczyków patrzy na siebie bohater Mojej czarnej brody A.Rudnickiego, odczytując się wg antysemickich schematów, choć nie ma ku temu przyczyn obiektywnych.

Twórczość Rudnickiego jest propozycją inną i światopoglądowo oryginalną. Rudnicki znał język, którym opisywano cierpienia, była nim Biblia. Jego "piękne człowieczeństwo", jego heroiczni bohaterowie, narrator-moralista stojący obok zdziczałego świata odporny na jego szaleństwa, jego bogactwo językowe to świadomy wybór, który jest zamanifestowaniem kultury.

GETTO

Getto związane jest z historią narodu żydowskiego prawie od początku jego diaspory. Jako element obcy i mniejszczościowy, daleki przy tym od skłonności asymilacyjnych, byli Żydzi izolowani i izolowali się samorzutnie w zamkniętych kwartałach miast, co dawało im pierwotnie względne poczucie bezpieczeństwa i chroniło jednocześnie przed zatraceniem kulturowej i religijnej tożsamości. W wieku XVI Wenecja, a za jej przykładem Rzym na mocy papieskiego dekretu stworzył zamkniętą dzielnicę otoczoną murami, gdzie z powodu zagęszczenia i klimatu bagnistego Zatubrza szerzyły się choroby i rozchodził fetor zwany fetor judaicus. Instytucja getta przypomniana zostaje przez władze hitlerowskie jako jeden z istotnych elementów "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej", choć z odpowiednio spreparowaną argumentacją uzasadniającą to pociągnięcie. Konieczność izolowania Żydów tłumaczono więc względami bezpieczeństwa; mieli oni bowiem uprawiać propagandę i wzmacniać oddziały partyzanckie ;ekonomicznymi - Żydzi bowiem nie chcieli pracować i burzyli tym samym narodowo-socjalistyczną zasadę sprawiedliwego podziału dóbr; higienicznymi- byli bowiem nosicielami wszy i zarazków duru plamistego. Dla samych Żydów wymyślono argument najperfidniejszy : getto miało ich chronić przed agresją otaczającej ludności.

Największym skupiskiem żydowskim nie tylko w Polsce, ale i w Europie było w okresie wojny getto warszawskie zamykające w swoich murach pół miliona ludzi, których ostatnia droga wiodła do Treblinki, Poniatowa Sobiboru i Bełżca. Dlatego też większość świadectw życia tej społeczności widzianego od wewnątrz ma charakter dokumentu historycznego, lub w krótkiej formie lirycznej zamyka przeżycie człowieka porażonego grozą nieludzkich zjawisk. Utwory te częściej bronią się siłą autentyku niż walorami literackimi.

GATUNKI

• Pamiętniki - Pierwsze lata powojenne obfitują w tematyce holocaustowej przede wszystkim w ogromną ilość pamiętników, w których ci, którzy przeżyli i ci, którzy nie przeżyli zamykają rzeczywistosć przerastającą ludzkie siłu psychiczne i fizyczne. Wymienić tu trzeba najgłębsze choć nie bezdyskusyjne studium Ludwika Hirszfelda Historia jednego życia, Noemi Szac-Wajnkranc Przeminęło z ogniem, Arnolda Szyfmana Moja tułaczka wojenna, Izabeli Czajki-Stachowicz Ocalił mnie kowal. Wszystkich pisanych także w jidysz można liczyć na dziesiątki. Teksty te wartościować można historycznie co do zasobu obserwacji i uchwyconych faktów, wartościowanie literackie staje się tu niestosowne. Książki te wyszły często spod piór nie literatów, ale ludzi, dla których zapisanie zdarzeń i przeżyć było uwolnieniem się od psychicznego ciężaru i próbą ocalenia cząstki pamięci.

• Nowela i opowiadanie - Poprzez swoją specyfikę gatunkową najlepiej nadawały się do uchwycenia i trwalenia pojedynczych zdarzeń o szczególnie sile dramatycznej. Rozległa epicka powieść potrzebowała perspektywy czasowej i psychicznego odseparowania się, dystansu autora i uwolnienia od nacisku szczegółu, z których najdrobniejszy nawet musiał być ważny, bo udokumentował szczególny los żydowski : indywidualny i narodu. Pierwsze, tuż powojenne próbu zmierzenia się z tematyką nie przyniosły wybitniejszych osiągnięć artystycznych.

tom opowiadań Skrawek czasu Idy Fink - każda jego cząsteczka robi wrażenie pisanej na wstrzymanym oddechu, jakby w autorce zderzyły się dwie siły : nakaz pisania i chęć uwolnienia się od koszmaru z lękiem przed ponownym jego przeżywaniem

Powojenna proza poświęcona tematowi żydowskiemu bazowała głównie na doświadczeniach okupacyjnych i był to do 1956 temat jedyny, od roku 1949 coraz to bardziej wyciszany z sugestią zacierania specyfiki losu żydowskiego przez wtapianie go w los polski. Przeszłość tego świata zostanie wskrzeszona dopiero w okresie odwilży Głosami w ciemności Stryjkowskiego, napisanymi zresztą 10 lat wcześniej i zablokowanymi przez wydawców podporządkowanych realizacji szerszej polityki społecznej i kulturalnej. Żydzi jako społeczność powojenna, zachowująca swoją kulturową odrębność dla literatury nie istnieli.

Żydów realnie istniejących w Polsce przypomniał dopiero rok 1967 i 68. Wówczas mianowicie powstał pewien pomysł strategiczny, towarzyszący walce o władzę, by połączyć frazeologię patriotyczną z kampanią antysemicką, pomysł, że jest poważna szansa, iż grupa, która tego rodzaju zabiegi zastosuje będzia miała zwiększone szanse zdobycia aplauzu społecznego. Pomysł ten kulminował w zespole zdarzeń które zwykło się nazywać Marcem 1968.