TEMATYKA KRESOWA W PROZIE WSPÓŁCZESNEJ
Zaraz po wojnie powstały pierwociny literatury Ziem Odzyskanych, powieści historyczno-aktualne, kronikarstwo, a nawet utwory o stosunkach z Niemcami i autochtonami na tych ziemiach. Jednak bolesna dla narodu utrata ziem wschodnich II Rzeczpospolitej wciąż była sprawą stłumioną, publicznie wymijaną. I dopóki polityczne podłoże całej sprawy i związane z przesunięciem granic (ze Wschodu na Zachód) dramaty ludzkie nie mogły być ujawnione, dopóty literatura ta nie miała przed sobą większych szans. Po utracie ziem wschodnich egzystencja narodowa zależała od zatwierdzenia przyjętych w Poczdamie granic zachodnich i trwałości nowego układu. Opowiadano się za państwem jednolitym narodowo. W Poczdamie postanowiono wyeksmitować ludność niemiecką z ziem przyznanych Polsce. Całe narody przesuwano jak szafy czy przerzucano jak złom. Przeprowadza na zachód rozluźniła spoistość społeczeństwa, czyniąc je bardziej plastycznym i uległym wobec zaprowadzanych przez nową władzę porządków. Z drugiej strony – wpływała na zamykanie się i zacieśnianie wspólnoty narodowej, zwłaszcza wobec obcych. Hamowało to rozwój kresów, ale i odbijało się na literaturze dotyczącej nowych ziem. Wydawało się, że kres tym ograniczeniom położy układ Gomułka – Brandt z grudnia 1969roku, który jako traktatowe uznanie granicy zachodniej stabilizował sytuację. W literaturze jednak trzeba było poczekać na ponowne sprzężenie rozerwanych ogniw historycznych, do pogodzenia się z wyrokami historii.
JÓZEF WITTLIN 1896-1976
MÓJ LWÓW (1946)
ZYGMUNT HAUPT 1907-1975
PIERŚCIEŃ Z PAPIERU (1963) – opowiadania podolskie
SZPICA (1989)
JERZY STEMPOWSKI 1894-1969
W esejach i epistolografii swe rodzinne strony nad Dniestrem prezentował jako zapoznany rodzinny kraj Europy, który pochłonęły odmęty historii.
W DOLINIE DNIESTRU
STANISŁAW VINCENZ 1888-1971
NA WYSOKIEJ POŁONINIE
Rozbudowywany przez całe życie cykl opowiadań i gawęd o huculszczyźnie. Pierwszy tom ukazał się jeszcze przed wojną, dwa następne w Londynie w latach 1970 i 1979.
Od przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zarysowuje się w literaturze problem Galicji wschodnie:
WŁODZIMIERZ ODOJEWSKI 1930
OPOWIEŚCI LESKIE (1954)
ZASYPIE WSZYSTKO, ZAWIEJE (1974)
Klechda o dwóch braciach, jednym z prawego łoża, drugim z nieprawego, bękarcie pańskiego podmiotu, opowieść o duchu nienawiści, zemsty, rzezi, który swym fatalizmem zwisa nad losami polskich panów. Nie pomija też ani ukraińskiej dywizji SS, ani zbrodni w Katyniu. Sam duch czasu i miejsca narzuca pisarzowi reminiscencje romantyczne, styl fantazmatyczno-wizyjny.
ANDRZEJ KUŚNIEWICZ 1904-1993
KRÓL OBOJGA SYCYLII (1970)
Próba zrekonstruowania po latach, z zasobów wiedzy, pamięci i wyobraźni, atmosfery świata już nie istniejącego, w którym pisarz przeżył okres swego dzieciństwa i młodości. Świat ten rozpadł się ostatecznie po dwu wojnach światowych. Jego nieco symboliczną syntezę widzimy dziś w fenomenie staroświeckiej, wielonarodowościowej, typowo XIX-wiecznej monarchii austro-węgierskiej, pod berłem Habsburgów. Jej obraz odnajdujemy na kartach powieści. Autor kreśli wizję owej osobliwej formacji obyczajowo-politycznej w przeddzień jej upadku. Wydarzenia, które pisarz w ten kunsztownie stylizowany powieściowy fresk wkomponowuje, rozgrywają się w różnych zakątkach monarchii jednego dnia, o jednej godzinie, tej samej, w której zabójstwo arcyksięcia Ferdynanda w Sarajewie staje się sygnałem do rozpoczęcia I wojny światowej.
LEKCJA MARTWEGO JĘZYKA (1977)
MIESZANINY OBYCZAJOWE (1985)
LEOPOLD BUCZKOWSKI 1905-1989
WERTEPY (1947)
CZARNY POTOK (1946)
Oparta na autentycznym materiale powieściowa relacja o zagładzie polsko-ukraińsko-żydowskiego miasteczka na Podolu, dokonanego pod koniec okupacji przez hitlerowców i ukraińskich faszystów. W okolicznych lasach krąży tropiona przez wroga i wspomagana przez okoliczną ludność grupa samoobrony, żywiołowo utworzona dla ratowania dzieci żydowskich z likwidowanego getta, a następnie podejmująca aktywną walkę z bronią w ręku. Wydarzeniom towarzyszy konflikt moralny, głęboki niepokój o zarażenie faszyzmem, o zatrucie nienawiścią. Klamrą narracyjną powieści jet monolog jednego ze ściganych, z którego rozchwianej świadomości wyrywa się strzępami niespójna, zakłócona chronologicznie opowieść-wizja o nocnej ucieczce, o śmierci miasta, o strzałach, pożarach, gwałcie i przerażeniu, liryczne wspomnienia pokojowego życia przeplatają się z teraźniejszą apokalipsą. Ciągły ruch obrazów tworzy przejmujący dramatyzm opowieści. Łączy ona okrutną rzeczowość dokumentu z aurą baśni ludowej, poetyką snu i luźnych skojarzeń pamięci. Oryginalny, pełen kontrastów język stop narodowości i kultur tej ziemi.
DORYCKI KRUŻGANEK (1957)
ZOFIA KOSSAK-SZCZUCKA 1889-1968
POŻOGA (1922)
Akcja powieści rozgrywa się w latach 1917-1919 i dotyczy wydarzeń na Ukrainie w czasach rewolucji lutowej i rewolucji październikowej, podczas niemieckiej okupacji Ukrainy, a potem konfliktu zbrojnego Polski i Ukrainy z bolszewikami, zakończonej wyparciem bolszewików aż do linii rzeki Zbrucz, gdzie wojska polskie się zatrzymały. Polscy mieszkańcy Kresów stracili tym samym swoją ojczyznę. Zofia Kossak opisała wydarzenia na Ukrainie z własnej perspektywy, ona i jej rodzina (w tym dwóch maleńkich synów) przeżyli czasy pogromów, rzezi, rozruchów. Najpierw w Nowosielicy, której bronili tak długo, jak długo obrona była możliwa, potem w Starokonstantynowie, gdzie Zofia przebywała wraz z dziećmi i matką po rozstaniu z mężem, który wyjechał ze względów bezpieczeństwa. Pisarka śledziła kolejne zmiany władzy, coraz gorsze przejawy bestialstwa, pogromy Żydów i Polaków, cierpiała prześladowania jako „burżujka”, mimo że ukrywała się jako szwaczka i starała się nie rzucać w oczy bolszewikom. Specjalne miejsce w powieści poświęciła opisowi procesu degradacji ludzi przez bolszewizm. W ostatnim rozdziale dzień po dniu opisała wydarzenia w Starkonstantynowie w dniach od 22 maja do 21 sierpnia, kiedy toczyły się walki między bolszewikami i żołnierzami Petlury, aż do szczęśliwego spotkania z mężem i dramatycznej wiadomości, że wojska polskie zatrzymały się na linii rzeki Zbrucz, co oznacza, że Kresy zostały odłączone od Polski.
CZESŁAW MIŁOSZ 1911 – 2004
DOLINA ISSY (1955)
Utwór o cechach autobiograficznych, przedstawia dzieje dojrzewającego chłopca Tomasza, przebywającego pod opieką dziadków w dworze polskim na Litwie kowieńskiej, nad Issą. Tłem historycznym opowieści, rozgrywającej się po zakończeniu I wojny światowej, są konflikty narodowościowe i społeczne w niepodległej Litwie, reforma rolna, powikłania wynikłe z przeprowadzenia nowej granicy, która oddzieliła chłopca od rodziców. Przestrzeń krajobrazową tworzy urzekająca pierwotnym piętnem dzika kraina lesistych wzgórz i jezior, bagien i moczarów, teren inicjacji Tomasza w życie przyrody, miejsce pierwszych urzeczeń i porażek myśliwskich. Wychowującego samopas chłopca otaczają ludzie dziwni i oryginalni, prymitywnych obyczajów, pradawnych pieśni. Każdy jest tu nosicielem jakiejś tajemnicy i cierpienia. Splątane, tragiczne losy ludzi dotkniętych przez los stają się w powieści materiałem do refleksji filozoficznej nad zagadką bytu i grozą wszechobecnej śmierci. Pasji poznawczej młodocianego bohatera, zdobywającego samotnie wiedzę o świecie, towarzyszy świadomość dorosłego narratora – poety.
GUNTER GRASS 1927 - 1999
BLASZANY BĘBENEK (1959)