DZIENNIK – PAMIĘTNIK – AUTOBIOGRAFIA WE WSPÓLCZESNEJ PROZIE POLSKIEJ
DZIENNIK (diariusz) - gatunek literatury użytkowej, zapiski bieżące, rodzaj pamiętnika, sporządzonego w charakterze twórczości literackiej, publikowanego na bieżąco lub później. Jest dokumentem osobistym - pisany w 1 os. l. p. Ma dużą wartość historyczną jako tekst źródłowy.
Autorzy dzienników:
1. WITOLD GOMBROWICZ
„Dziennik 53-56, 57-61, 61-69” 1957, 62, 66
2. LEOPOLD TYRMAND
„Dziennik 1954” 1980
3. GUSTAW HERLING-GRUDZIŃSKI
„Dziennik pisany nocą 1971-72, 73-79, 84-88, 89-92” 1973, 80, 89, 93
4. JERZY ANDRZEJEWSKI
„Z dnia na dzień” 1988
5. ZOFIA NAŁKOWSKA
„Dzienniki czasu wojny”
6. JAN LECHOŃ
„Dziennik”
„Dzienniki” pisane były z myślą o druku, zostały opublikowane na łamach paryskiej „Kultury”. Zapewne wzięły się z autoanalizy. Również codzienność prowokowała ich tematy. Wyjaśniają wprost przesłanie utworów literackich Gombrowicza, prezentują jego widzenie świata. Gombrowicz mówi w nich o ludziach, wyraża swe sądy i oceny, czasem spokojne, częściej jednak złośliwe. Jak w życiu przyjmuje postawę obronną, później napastliwą. Zanotował swoje spostrzeżenia, przemyślenia, żale, frustracje, opinie i kompleksy z dobrej perspektywy obserwacyjnej – przebywał za granicą, przez co stał się bystrym i prowokującym krytykiem twórczości literackiej rodaków. Polemizuje też, na temat twórczości i postawy Polaków za granicą, ze środowiskiem londyńskiej emigracji, czy Stefanem Kisielewskim.
„Dzienniki” rozprawiają się z mitami polskości i pompatycznym patriotyzmem. Autor skrytykował instytucje podtrzymujące takie postawy, m.in. Kościół. Zadaniem Polaków powinno być wyzwolenie się z narodowej formy i zrozumienie, że jest się, przede wszystkim, człowiekiem.
„Dzienniki” są spowiedzią przed czytelnikiem, stanowią swoiste studium życia autora. Największym ich tematem jest sam Gombrowicz – pierwszy ich wpis brzmi „Ja”, co podkreśla egotyzm autora, który wykreował w nich swój wizerunek. Tworząc „Dzienniki”, Gombrowicz stworzył siebie, czy też swojego sobowtóra. Wszystko jest mu obce, uwiera i dokucza, dlatego ucieka w niepewność, odrzucenie. Przesadnie dba o dystans do idei i doktryn, stwarza go też w stosunku do własnych przyjaciół i upodobań. Obnaża fałsz, dwuznaczność, ułomności i braki.
Gombrowicz nie lękał się podejmować dyskusji z uznanymi autorytetami, jak Czesław Miłosz. O tym pisarzu, jak i jego dziele, „Zniewolonym umyśle”, przeważnie wypowiadał się dobrze, choć był jego konkurentem. Ich wzajemne relacje ustawiają go w roli zazdrośnika o dobre stosunki z rodziną, charakter, życiowe podejście Miłosza. Nie mniej, Gombrowicz dorobek Stanisława Wyspiańskiego określił jako nudny, a pisarza nazwał wstydem ówczesnych czasów. Zarzucał mu zaspokajanie potrzeb narodu. Według Gombrowicza Wyspiański był posągiem narodu. Skrytykował również jego utwór „Wesele”. Tu zauważyć można kompleksy narodowe Gombrowicza. Od dumy narodowej i dziejowego bohaterstwa przechodzi do poczucia narodowej niższości, zagubienia w ogromie kosmosu, rozpaczy i wstydu emigranta. Wydaje się, że zmierza do zburzenia takich pojęć, jak prawda, piękno, czy miłość. Często powtarza, że prawa sztuki nie są prawami życia, a artysta powinien stać na uboczu. Może wglądać w ludzkie sprawy, ale nie ma prawa pouczać. Własną twórczość obrazuje zaś jako walkę z ludźmi o wybitność artysty.
Krytycznie ocenił również artykuł Lechonia „Literatura polska i literatura w Polsce”. Gombrowicz nie widział lepszości narodu polskiego, niezwykłości jego dokonań,
czy historycznego posłannictwa. Nakazywał, że nie można sądzić Polaków według wielkich, jak Mickiewicz czy Szopen. Szanował ojczyznę, ale nie za zastane wartości, czy wielkość zmarłych wieszczów. Pragnął, by wartość ojczyzny oceniano na podstawie wartości ludzi, których ta ojczyzna wydała.
„Dziennik 1954” to zapiski z pierwszych trzech miesięcy (1 stycznia-2 kwietnia) roku 1954. Ostatni akapit utworu autor urwał w połowie zdania. Jak sam wyznał, miał do niego powrócić i kontynuować zapiski, ale praca nad kolejnym dziełem nie pozwoliła mu na to.
„Dziennik 1954” został opublikowany we fragmentach w Tygodniku Powszechnym, później w londyńskich Wiadomościach.
Utwór stanowią zapiski codziennych zdarzeń. Autor zanalizował swoje życie i decyzje
oraz stalinizm w Polsce. Występuje w roli antykomunisty, jednakże nie podjął
z komunizmem polemiki politycznej czy ideologicznej. W niektórych fragmentach wyraził się nawet pozytywnie o Leninie. Skrytykował ustrój w aspekcie cywilizacyjnym i estetycznym. Niejednokrotnie opisał panujący wówczas w Warszawie brud.
Tyrmand skrytykował również swoich znajomych oraz osoby publiczne, ale ich nazwiska ukrył pod inicjałami. Szczególnie napiętnował artystów, którzy, jego zdaniem, wysługiwali się państwu. Podjął polemikę z Zygmuntem Kałużyńskim o twórczość Hemingwaya.
W całym utworze pojawiło się 570 nazwisk, wśród nich Stanisław Lem, Zbigniew Herbert.
Tyrmand, gdy pisał „Dziennik 1954”, związany był z osiemnastoletnią dziewczyną (Bogną lub, w innym wydaniu, Krystyną), dlatego opisał swoje liczne perypetie miłosne i seksualne.
„Dz. 1954” ogrywają rolę w autokreacji legendy Tyrmanda jako niezależnego i niezłomnego twórcy.
PAMIĘTNIK – gatunek literatury użytkowej, relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. W przeciwieństwie do dziennika opowiada o zdarzeniach z pewnego dystansu czasowego. Autor może opowiadać jak owe zdarzenia przebiegały, i czy ujawnić swoje stanowisko wobec nich w momencie pisania. Posiadają datę, czasami miejsce, wstęp w pierwszej osobie, rozwinięcie, gdzie każde nowe zdarzenie zapisywane jest od nowego akapitu, zakończenie ceną. Są źródłem wiedzy historycznej, obyczajowej, społecznej. Stanowią utwory
z pogranicza literatury pięknej i literatury faktu.
„Pamiętnik...” jest zapisem doświadczeń cywila, mieszkańca Warszawy, Mirona Białoszewskiego, przedstawiciela pokolenia Kolumbów. W dniu wybuchu powstania miał 22 lata.
Nie należał do żadnej organizacji podziemnej i nie uczestniczył bezpośrednio w walkach. Po kapitulacji został zesłany do niemieckiego obozu pracy.
Autor, jako naoczny świadek zrywu, zobrazował powstańczą Warszawę, która stopniowo ulegała zniszczeniu, chyliła się ku totalnej zagładzie. Opisał, jak umierali niewinni ludzie, z jaką ofiarnością walczyli żołnierze Szarych Szeregów i cywilni ochotnicy. Dlatego „Pamiętnik...” jest swoistym źródłem historycznym tamtych czasów. Narrator umiejscowił wydarzenia
w różnych, autentycznych miejscach stolicy, podał prawdziwe nazwy ulic, placów, numery budynków.
Bohaterem „Pamiętnika...” jest Miron Białoszewski. Dni codzienne w powstańczej rzeczywistości upływały mu na zaspokajaniu poczucia bezpieczeństwa i podstawowych potrzeb życiowych. Jego głównym celem było przetrwanie. Pozbawiony domu, musiał się tułać. Próbował utrzymać więzi rodzinne, bo nie miał domu w sensie fizycznym.
Drugi bohater to zbiorowość, która próbuje przystosować się do ekstremalnych warunków w okupowanej Warszawie. Szybko nawiązały się w niej pewne role społeczne, stanowiła jedność, bo zdeterminowani wolą przetrwania wiedzieli, że razem mają większe szanse przeżycia.
Narracja w „Pamiętniku...” jest dwupłaszczyznowa. Pierwsza płaszczyznę tworzy narrator-autor, który relacjonuje wydarzenia z perspektywy czasowej (1967). Przypomina sobie przeszłość i komentuje opisywane sytuacje. Nie potrafi się zdystansować.
Rejestruje to, co widzi się tu i teraz, ma przestrzeń ograniczoną. Świat jest dla niego fragmentem tego, w czym uczestniczy sam.
AUTOBIOGRAFIA – gatunek literacki, rodzaj biografii, w której autor opisuje swoje życie. Głównym jej tematem jest on sam. Większość autobiografii jest napisania w 1 os., choć zdarzają się takie, w których autor mówi o sobie „on” lub zwraca się do siebie „ty”.
„Inny świat” powstał na emigracji w latach 1949-1950. Autor pisał go z perspektywy człowieka wolnego, który odzyskał swoje życie. Utwór wyrósł z osobistych doświadczeń i przeżyć pisarza, jest związany z koszmarem jego pobytu w łagrach. Powstał na podstawie wspomnień, przeżyć, notatek. H.-G. spędził 2 lata w Jercewie, obozie w systemie łagrów kargopolskich. Stosuje terminologię łagrową, wprowadził rosyjskojęzyczne zwroty, przez co utwór zyskał na autentyczności. Zwolniony został dopiero po wielodniowej głodówce, proteście przeciw nie respektowaniu praw polskich więźniów politycznych. Z jego relacji wynika, że w każdej sytuacji starał się zachowywać w stosunku do innych współwięźniów w porządku. Nieobce były mu myśli samobójcze, by tylko wyzwolić się od przymusu pracy. Ciągle poszukiwał wymiarów człowieczeństwa.
W „Innym świecie” odnajdujemy konkretne informacje geograficzne, pozwalają one określić miejsca pobytu autora. Wspomina on Grodno, Wołogdę, Witebsk, Leningrad i Jercewo.
„Inny świat” doskonale ilustruje absurdalność systemu stalinowskiego. Ekstremalne, nieludzkie warunki życia - rzeczywistość łagrów - stanowią o tym, że jest to inny, nieznany ludziom Zachodu, świat.