Pedagogika i szkolnictwo odrodzenia Jan Amos Komeński

Jan Amos Komeński urodził się 23 marca 1592 roku w Nivnicach, a zmarł 15 listopada 1670 roku w Amsterdamie. Był czeskim filozofem, pedagogiem, reformatorem i myślicielem protestanckim oraz seniorem generalnym Braci Czeskich w latach 1648-1670. Wychował się w rodzinie mieszczańskiej. Dorastał pod opieką ciotki, ponieważ wcześnie stracił rodziców

Uczęszczał do szkoły prowadzonej przez Braci Czeskich w miasteczku Strażnice. 
W 1605 roku miasteczko zostało spalone, a Komeński po kilkuletniej przerwie, mając 
już 16 lat, powrócił do szkoły. Edukację ukończył w Przerowie w szkole kierowanej 
przez Jana Łunieckiego. W 1612 roku rozpoczął studia na uniwersytecie w Herbon 
i w Heidelbergu. Dwa lata później zachorował, rzucił studia i powrócił do Przerowa,
gdzie objął obowiązki dyrektora szkoły. W 1616 roku Komeński został kapłanem w gminie Braci Czeskich, a w 1618 roku powołano go do miasteczka Fulonek, gdzie objął kierownictwo tamtejszej szkoły i obowiązki kapłańskie w gminie. W wyniku wybuchu wojny trzydziestoletniej Fulonek uległ spaleniu, a Komeński stracił wszystkie rękopisy. Dekret rządowy z 1627 roku ustanowił religię katolicką jako jedyną religię w Czechach nakazując protestantom powrócić do katolicyzmu lub opuścić kraj. W lutym 1628 roku Komeński 
z powodu prześladowań protestantów zbiegł do Polski. Schronienie znalazł w Lesznie u Rafała Leszczyńskiego – wojewody bełskiego. Tam też przygotował studium 
o wychowaniu przedszkolnym. „Szkoła macierzyńska” była pierwszym traktatem, Jan Amos podkreślał w swoim dziele zaufanie do dziecka i konieczność systematycznej pracy wychowawczej. Pracował także nad „Wielką dydaktyką”. Pisał ją w języku czeskim, ponieważ uważał, że pisze dla własnego narodu. Komeński piastując stanowisko nauczyciela stwierdził, że słabe postępy młodzieży są efektem nauki pamięciowej i przesadnego dyktowania, czyli ówczesnego systemu nauczania.

Jan Amos Komeński postanowił opracować podręczniki dla młodzieży, które miały ułatwić naukę łaciny. W 1631 roku powstała „Janua linguarum reserata”, czyli czytanka łacińska, dzięki której Komeński stał się znany na całym świecie. Była to udoskonalona forma „Janua’y” irlandzkiego zakonnika Bath’a. Komeński chciał łatwiej i bardziej naturalnie nauczać łaciny oraz jednocześnie wpoić dużą ilość wiadomości rzeczowych. Był to pierwszy podręcznik łączący te obydwa cele.

Komeński wydał krótki memoriał "o reformie szkolnictwa". Wskazał w nim, podobnie jak w "Wielkiej Dydaktyce", że szkoła ma uczyć "tego samego na różne sposoby, a mianowicie wszystkiego tego, co może ludzi uczynić naprawdę ludźmi", niezależnie od sytuacji materialnej i płci. Cała młodzież czeska powinna uczyć się nie tylko czytania, pisania, ale tez innych rzeczy, które są przydatne w życiu. Uważał Komeński także miedzy innymi, że okres nauczania powinien trwać 6 lat a szkoły powinny być utrzymywane przez państwo. Jego poglądy dały podstawy współczesnym systemom kształcenia, wyznającym naukę bezpłatną, jednolitą powszechną dla wszystkich.

Poglądy pedagogiczne;

Komeński wierzy w moc wychowania i wykształcenia. Podziela optymizm pedagogiczny epoki
Odrodzenia. Nie podziela poglądu, iż " są umysły tak tępe, że niczego w nie wpoić niepodobna".

Domaga się powszechnego nauczania i wychowania niezależnie od płci, pochodzenia społecznego czy miejsca zamieszkania.

Opracowuje system jednakiego szkolnictwa dla całej ludności - pierwszego w historii wychowania.

Rozróżnia on cztery okresy w rozwoju człowieka i odpowiednio do nich cztery typy szkół:

Okres dzieciństwa - do szóstego roku życia, któremu odpowiadała szkoła macierzysta, czyli wychowanie głównie w rodzinie gdzie podstawowa role nauczyciela pełni sama matka.

Okres chłopięctwa - od szóstego roku życia do dwunastego, któremu odpowiadała szkoła elementarna, z językiem ojczystym; uczą się w niej chłopcy i dziewczęta; powinna być w każdym miasteczku, wsi, osiedlu.

Okres młodzieńczości - od dwunastego do osiemnastego roku życia - odpowiadała mu szkoła języka łacińskiego - szkoła średnia, gimnazjum, która powinna być w każdym większym mieście, a uczyć się w niej powinni wszyscy, którzy tylko odznaczają się wystarczającymi zdolnościami umysłowymi.

Okres dojrzewającej męskości - od osiemnastego do dwudziestego czwartego roku życia - odpowiadała mu Akademia, do której powinni być kierowani ci, którzy maja być uczonymi. Akademia powinna być zorganizowana w każdym państwie, a zakończenie w niej nauki powinno być uwieńczone, według Komeńskiego podróżami zagranicznymi. W swoich słowach tak ją uzasadniał: "doktorów i przyszłych wodzów dla innych, aby nigdy nie brakło odpowiednich kierowników dla kościołów, szkół i spraw państwowych"

Opracowuje nowy program wykształcenia i nowy układ materiału programowego. Domaga się najpierw nauczania w języku ojczystym, a potem w języku łacińskim. Podkreśla też potrzebę dostarczenia podręczników uczniom.
Tworzy i uzasadnia podstawy organizacji pracy szkolnej, w klasie, systemem lekcyjnym. Szkoła podzielona jest na sześć klas, nauka podzielona jest na lekcje, zaś lekcje na godziny.
Wprowadza do początkowej nauki środki zmysłowe, zastąpione w późniejszym wieku przez słowa. Nową ideą były także ilustracje w podręcznikach, ściśle związane z jego treścią. Wiedza oparta miała być na naturze a nauka odbywać się krok po kroku.
Uważał, że należy stopniować trudność nauki, od ogółu do szczegółu i od konkretu do abstrakcji.
Dokonuje dokładnej analizy procesu nauczania oraz formułuje nowe podstawowe zasady nauczania.

Organizacja szkół

Ponieważ szkolnictwo w XIII wieku bardzo podupadło, Jan Amos Komeński rozwinął w swoim dążeniu nowy plan opieki i kształcenia umysłu. Jego zdaniem natura przekazała dwadzieścia cztery lata życia ludzkiego do nauki. Dzieląc ten okres na cztery, powstały sześcioletnie okresy, którym odpowiadały cztery, wspomniane wcześniej typy szkół.

szkoła macierzysta - powinna powstać w każdym domu i rodzinie, powinna zapewniać przede wszystkim:
Wychowanie fizyczne - troska matki o zdrowie dziecka, odpowiednia higiena i odżywianie, zabawy i ćwiczenia ruchowe, nie wolno oddawać dzieci mamkom, należy kierować się za zasadą "w zdrowym ciele zdrowy duch".
Wychowanie moralne - należy dawać dzieciom dobry przykład, budzić ambicje, uwrażliwiać na pochwały i napomnienia, uczyć posłuszeństwa i szacunku dla starszych, cierpliwości, przyzwyczajać do pracy, należy dzieciom przygotowywać odpowiednie do ich wieku i siły narzędzia, aby poprzez zabawę przyzwyczajały się do użytecznych wysiłków.
Wychowanie umysłowe - już w pierwszych latach życia dziecka, należy uczyć je najprostszych elementów wiedzy, np.
nauka geometrii - pojęcia wielkości jak długi, krótki, mały, duży.
nauka arytmetyki - liczenie do pięciu (3r.ż) do dziesięciu (4r.ż) i do dwudziestu (5 - 6 r.ż).
nauka geografii - najbliższego otoczenia.
nauka astronomii - pojęcia gwiazdy, słońca i księżyca.

Główny jednak cel tego wychowania to przygotowanie dzieci do nauki szkolnej, dlatego należy dzieci wychowywać tak, ażeby nie wzbudzać w nich strachu przed szkołą. Dowodem na dojrzałość szkolną, ma być odpowiadanie na pytania, a nie opowiadanie.
Szkoła elementarna - obowiązkowa dla wszystkich dzieci i w każdej miejscowości, nauka miała się tam odbywać w języku ojczystym, główny nacisk stawiano na naukę czytania, pisania i rachunków, następnie: geometria praktyczna, śpiew, religia, ekonomia, polityka, historia powszechna, fizyka, kosmografia, nauka zasad moralnych i etycznych, pominięte zostały natomiast nauki biologiczne.
Szkoła średnia - łacińska, miała kształcić wszystkich chłopców, których ambicja sięgała "wyżej niż warsztaty rzemieślnicze", miała się znajdować w każdym mieście, nauka odbywała się w języku ojczystym, łacinie, grece i po hebrajsku, próbowano łączyć wiedzę filozoficzno - retoryczną z naukami przyrodniczymi, szkoła ta miała dawać wykształcenie o charakterze encyklopedycznym i stanowiła przygotowanie do sześcioletnich studiów wyższych. Przedmioty nauczania: gramatyka, retoryka, dialektyka, arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka, nauki o przyrodzie jak: zoologia, botanika, geologia, anatomia, medycyna, rolnictwo. Później do szkoły wprowadził też Komeński etykę.

Program szkoły elementarnej

Szkoła ta miała mieć charakter ogólny i wszechstronny, zawierać pewną całość, która by wystarczyć mogła na całe życie, dla tego, kto już dalej kształcić się nie może lub nie ma do tego predyspozycji lub warunków.

Program obejmował:

Język ojczysty - czytanie pisma i druku aż do biegłości, pisanie najpierw kształtne, potem szybko i poprawnie według gramatyki języka ojczystego, poznanie głównych wiadomości
gramatycznych.

Rachunki liczbowe - w pamięci i na liczydle.

Początki geometrii - Aż do prawidłowego mierzenia długości, szerokości i odległości.

Śpiew pospolitych melodii.

Religia - poznanie głównych psalmów, pieśni, wyuczenie katechizmu na pamięć, historia biblijna i opowieści z nauki obyczajów.

Wiadomości o stosunkach państwowych - pomocnych w życiu.

Zarys historii powszechnej.

Główne wiadomości o rzemiosłach - mające zapobiegać bezradności w życiu codziennym.

Ogólne wiadomości z geografii, o budowie wszechświata, kuli ziemskiej, geografii politycznej Europy i ojczyzny.

Pominięte zostały natomiast nauki biologiczne, o których Komeński zapomniał. Mimo to, można stworzoną przez niego szkołę, nazwać szkołą nowoczesną, która ma dostosować naukę do potrzeb i natury ucznia.
Pierwszą szkołą, która od początku swego istnienia opierała się na wskazaniach dydaktycznych i wytycznych programowych Jana Amosa Kodeńskiego było Gimnazjum Opalińskich w Sierakowie.
Fundatorem tej szkoły był Krzysztof Opaliński:
- wykształcony w Padwie
- należący do Polskich kół oświeceniowych
- domagał się poprawy doli chłopów
- zarzucał duchowieństwu ciemnotę i rozpusto
- surowo krytykował wychowanie domowe synów bogatej szlachty i magnatów
Gimnazjum otwarto ostatecznie w 1650 roku - w tamtym okresie jej charakterystyczną cechą było miedzy innymi to że była to szkoła całkowicie niezależna od pedagogiki jezuickiej oraz fakt że uczyli tam nauczyciele świeccy.

Program gimnazjum w Sierakowie :

Prowadzone według pewnych założeń i wytycznych:

człowiek tylko dzięki nauce staje się prawdziwym człowiekiem.

bez wykształcenia szkolnego nikt nie potrafi pielęgnować cnót.

główna zasada - dziecku nie można niczego przyswoić przemocą.

szkoła powinna być domem zabaw.

należy ograniczyć naukę gramatyki do minimum.

gimnazjum dzielić się miało na trzy klasy - a nauka miała trwać pięć lat ( ostatnia klasa trwa trzy lata).

Pierwsza klasa - nauka czytania i pisania w języku polskim, podstawy gramatyki polskiej.

Druga klasa - nauka gramatyki łacińskiej, historii, muzyki i arytmetyki.

Trzecia klasa - obejmowała program retoryki starej humanistycznej szkoły, naukę o człowieku: anatomia, oraz filozofia

Ostatni rok trzeciej klasy - przygotowywał do życia obywatelskiego

Szkoła Opalińskich kształciła niezależnie od statusu materialnego rodziny wychowanka, dbała o zapewnienie chłopcom podręczników i posiadała własną drukarnię.

Wraz ze śmiercią fundatora, Krzysztofa Opalińskiego szkoła zakończyła swoją działalność.

Warto jednak pamiętać, że była jedną z pierwszych, które głosiły protest wobec wychowania jezuickiego i fanatyzmu religijnego. Gimnazjum to miało przede wszystkim dawać przykład postaw i wychowywać w duchu obywatelskim.

Jan Amos Komeński jest bez wątpienia jednym z najbardziej podziwianych pedagogów i teologów jakich wydał świat. Po swojej 78-letniej pracy pozostawił wiele badań naukowych, poglądów i cały, nowoczesny system pedagogiczny, ale przede wszystkim bardzo liczne prace pisarskie (ponad 250) które stały się wręcz biblią, nowego pokolenia i punktem wyjścia do rozważań, tak znanych i cenionych pedagogów i uczonych jak np. Leibniz czy Goethe.
Swoje życie poświecił Komeński przede wszystkim dydaktyce. Rozumiał i podkreślam wagę problemu istoty pracy wychowawczej, która opierać się miała w jego mniemaniu na nauczaniu. Poświęcił się upowszechnianiu treści i metod nauczania, uważając, że spełniają podstawową rolę wychowawczą. Z racji jego wielu zasług w zakresie nauk pedagogicznych, Jan Amos Komeński był twórcą podstaw nowoczesnego systemu oświaty.