STEVEN SAYLOR

RZYMSKA KREW

Przełożył: Janusz Szczepański

Wydanie polskie: 2001

CZĘŚĆ PIERWSZA

WIELCY I MALI

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Niewolnik, który przybył po mnie tego niezwykle ciepłego wiosennego poranka, był człowiekiem młodym, nie mógł mieć wiele ponad dwadzieścia lat. Zazwyczaj, kiedy klient po mnie posyła, wybiera do tego kogoś spośród najniższych sług domostwa – kalekę, świniopasa, przygłupiego chłopca stajennego, śmierdzącego nawozem i kichającego od drobin słomy, której zawsze ma pełno we włosach. To jakby utarty zwyczaj: kiedy ktoś potrzebuje usług Gordianusa Poszukiwacza, zachowuje pewien dystans i powściągliwość. Zupełnie, jakbym był trędowatym albo kapłanem jakiegoś nieczystego orientalnego kultu. Przywykłem do tego. Nie obraża mnie to – dopóki wystawiane przeze mnie rachunki płacone są w całości i w terminie.

Niewolnik, który stanął u mych drzwi tego ranka, był jednak bardzo czysty i starannie przyodziany. Jego zachowanie wyrażało szacunek, ale dalekie było od czołobitności – rodzaj grzeczności, jakiej oczekuje się od młodzieńca zwracającego się do kogoś starszego od siebie o dziesięć lat. Jego łacina była nieskazitelna (lepsza od mojej), a głos miał piękny i melodyjny. Nie świniopas zatem, lecz najwyraźniej wykształcony i rozpieszczony ulubieniec pana. Na imię miał Tiro.

– Z domostwa najczcigodniejszego Marka Tulliusza Cycerona – dodał, zawieszając głos i nieznacznie unosząc głowę, jakby chciał sprawdzić, czy to nazwisko coś mi mówi. Nie mówiło. – Mój pan życzy sobie twoich usług z polecenia...

Wziąłem go za ramię, położyłem mu palec na ustach i poprowadziłem do środka. Po srogiej zimie nastąpiła upalna wiosna; mimo wczesnej pory było już zbyt gorąco, by stać w otwartych drzwiach. Było także za wcześnie, by wysłuchiwać paplaniny owego młodzieńca, choćby nie wiem jak pięknie brzmiał jego głos. W moich skroniach huczały Jowiszowe gromy, a w kącikach oczu zapalały się i znikały cieniutkie pajęczyny błyskawic.

– Powiedz mi – odezwałem się – czy znasz lekarstwo na kaca?

Młody Tiro spojrzał na mnie z ukosa, zaskoczony zmianą tematu, podejrzliwy wobec mojej nagłej poufałości.

– Nie, panie.

Skinąłem głową i powiedziałem:

– Zapewne nigdy nie miałeś kaca?

– Nie, panie – odparł, rumieniąc się lekko.

– Czyżby twój pan nie pozwalał ci pić wina?

– Oczywiście, że pozwala. Ale, jak mawia, umiarkowanie we wszystkim...

Kiwnąłem głową i skrzywiłem się. Najlżejszy ruch wywoływał przeszywający ból.

– Umiarkowanie we wszystkim – powtórzyłem – poza godziną, o której przysyła niewolnika, by darł się u mych drzwi.

– Och, wybacz mi, panie. Może powinienem przyjść jeszcze raz nieco później?

– To byłaby strata twojego i mojego czasu. By już nie wspomnieć o twoim panu. Nie, zostaniesz, ale nie będziesz mówił o interesach, dopóki ci tego nie polecę, i zasiądziesz ze mną do śniadania w ogrodzie, tam powietrze jest przyjemniejsze.

Ująłem go znów za ramię i powiodłem przez mroczny korytarz i atrium do perystylu. Widziałem, jak unosi brwi ze zdziwienia, choć nie byłem pewien, czy zaskoczyła go wielkość ogrodu, czy jego stan. Ja do niego przywykłem, oczywiście, ale dla obcego musiał przedstawiać opłakany widok – dziko rozrośnięte wierzby płaczące o gałęziach splecionych z wysokimi chwastami, wyrastającymi z pylistego gruntu; fontanna pośrodku ogrodu dawno wyschnięta, a zdobiąca ją figurka Pana przebarwiona ze starości; wąski staw, wijący się pośrodku, zamulony i zarośnięty egipskimi roślinami wodnymi. Ogród zdziczał na długo przedtem, zanim odziedziczyłem dom po ojcu, i nie uczyniłem nic, by go odnowić. Podobał mi się taki właśnie – nieokiełznany spłacheć dzikiej zieleni ukryty pośrodku rzymskiego porządku – cichy głos sprzeciwu wobec ceglanych murów i zdyscyplinowanych klombów. Poza tym nigdy nie mógłbym sobie pozwolić na robociznę i materiały niezbędne do nadania ogrodowi poprawnej formy.

– Przypuszczam, że u twojego pana wygląda to trochę inaczej, co?

Usiadłem na krześle, delikatnie, by nie prowokować bólu, i wskazałem mu drugie. Klasnąłem w dłonie i natychmiast tego pożałowałem. Zagryzłem wargi i krzyknąłem:

– Bethesda! Gdzież jest ta dziewczyna? Zaraz przyniesie nam posiłek. Dlatego sam otworzyłem ci drzwi, ona jest zajęta w kuchni. Bethesda!

Tiro odchrząknął i powiedział:

– Istotnie, jest raczej większy niż mojego pana.

Popatrzyłem nań, nie rozumiejąc. Burczenie w moim brzuchu szło teraz o lepsze z szumem w skroniach.

– Co takiego? – spytałem.

– Dom, panie. Jest większy niż mojego pana.

– Zaskoczyło cię to?

Spuścił wzrok, bojąc się, że mnie obraził.

– Czy wiesz, jak zarabiam na życie, młody człowieku?

– Niezupełnie, panie.

– Ale wiesz, że jest to coś nie do końca godnego szacunku, przynajmniej o tyle, o ile cokolwiek jest jego godne w dzisiejszym Rzymie. Nie jest jednak nielegalne, przynajmniej o tyle, o ile legalność ma jakiekolwiek znaczenie w mieście rządzonym przez dyktatora. Zatem zdziwiło cię, że zastałeś mnie w tak dużym domu, choć tak zaniedbanym. Nie ma w tym nic złego, ja sam się temu czasami dziwię. No, jesteś, Bethesdo. Postaw tacę tu, pomiędzy mną i moim nieoczekiwanym, ale miłym młodym gościem.

Bethesda spełniła polecenie, choć nie omieszkała przy tym spojrzeć z ukosa, i cicho, wzgardliwie parsknęła. Sama będąc niewolnicą, nie aprobowała mojej poufałości z innymi niewolnikami, a już najmniej karmienia ich z mojej własnej spiżarni. Kiedy skończyła nakrywać, stanęła przed nami jakby w oczekiwaniu na dalsze polecenia. To była tylko poza. Dla mnie, jeśli nie dla Tirona, było jasne, że przede wszystkim chce się lepiej przyjrzeć mojemu gościowi. Chyba czuł się bardzo nieswojo pod spojrzeniem dziewczyny. Kąciki jej ust nieznacznie opadły, górna warga ściągnęła się w subtelny łuk szydzącego uśmieszku. U większości kobiet taki grymas jest mało pociągającym wyrazem pogardy. Z Bethesdą nie można było mieć takiej pewności. Szyderczy grymas nie odbiera jej mrocznego, zmysłowego powabu. Rzekłbym, że może jej go nawet dodać. A w jej ograniczonym, ale pełnym wyobraźni cielesnym słowniku taki uśmieszek może oznaczać wszystko pomiędzy groźbą a zuchwałym zaproszeniem. W tej chwili, jak podejrzewałem, był odpowiedzią na opuszczony skromnie wzrok Tirona, miną chytrego lisa na widok milutkiego zajączka. Myślałem, że jej apetyt został zaspokojony poprzedniej nocy, jak to się stało z moim.

– Czy mój pan życzy sobie jeszcze czegoś? – spytała.

Stała przed nami z przyciśniętymi do boków rękami, wyprostowana, z odchylonymi w tył łopatkami i uniesionymi piersiami. Powieki opadły jej niżej, uwidaczniając wciąż nie starty makijaż z poprzedniego wieczoru. W jej głosie brzmiał zmysłowy, lekko sepleniący wschodni akcent. Bethesda najwyraźniej zdecydowała, że młody Tiro, niewolnik czy nie, wart jest próby zauroczenia.

– Już niczego, Bethesdo. Zmykaj.

Skłoniła głowę, odwróciła się i poszła przez ogród do domu, klucząc pomiędzy zwisającymi gałęziami wierzb. Wówczas zawstydzenie Tirona nagle zniknęło. Poszedłem za jego spojrzeniem, od źródła w szeroko otwartych oczach do punktu skupienia, gdzieś tuż nad łagodnie kołyszącymi się pośladkami Bethesdy. Zazdrościłem mu tej skromności i wstydu, jego głodu, urody i młodości.

– Twój pan nie pozwala ci na picie wina, a w każdym razie nie za wiele – odezwałem się. – A czy pozwala ci od czasu do czasu cieszyć się damskimi wdziękami?

Nie byłem przygotowany na jego gwałtowny rumieniec, głęboki i czerwony jak zachód słońca nad otwartym morzem. Tylko młodzi o gładkich, miękkich policzkach i czołach mogą się tak rumienić. Nawet Bethesda była na to za stara, jeśli w ogóle byłaby do tego zdolna.

– Nieważne – rzekłem. – Nie mam prawa zadawać ci takich pytań. Proszę, weź trochę chleba. Bethesda piecze go sama i jest lepszy, niż mógłbyś się spodziewać. To przepis jej matki z Aleksandrii. Tak w każdym razie twierdzi; ja podejrzewam, że ona nigdy nie miała matki. A chociaż kupiłem ją w Aleksandrii, jej imię nie jest ani greckie, ani egipskie. Mleko i śliwki powinny być świeże, choć nie ręczę za ser.

Jedliśmy w milczeniu. Ogród wciąż był zacieniony, ale czułem, jak słońce namacalnie, niemal groźnie wspina się po krytym dachówką dachu, niczym włamywacz szykujący się, by wtargnąć do domu ofiary. W południe cały ogród będzie skąpany w nieznośnie gorącym, oślepiającym blasku, lecz na razie jeszcze było tu chłodniej niż w domu, wciąż nagrzanym od wczorajszego upału. Nagle w kącie poruszyły się pawie, największy z samców wydał przenikliwy zew i ruszył przed siebie, rozwijając wachlarz ogona. Tiro spostrzegł go i drgnął, jakby zaskoczony widokiem. Żułem pokarm bez słowa, krzywiąc się od czasu do czasu, kiedy fala bólu ogarniała moje skronie. Znowu zerknąłem na Tirona, który oderwał wzrok od dumnego pawia i spojrzał na pustą sień, w której zniknęła Bethesda.

– Czy to lekarstwo na kaca, panie?

– Co, Tironie?

Zwrócił ku mnie twarz, której absolutna niewinność bardziej oślepiała niż słońce, właśnie wyglądające znad szczytu dachu. Nosił greckie imię, ale z wyjątkiem oczu miał wszystkie klasyczne cechy Rzymianina – gładko wyrzeźbione czoło, policzki i brodę, lekko uwydatnione wargi i nos. Zadziwił mnie właśnie kolor jego oczu, bladoliliowy, jakiego jeszcze w życiu nie widziałem. Z pewnością nie był rzymskim dziedzictwem; raczej pamiątką po matce czy ojcu niewolnikach, bogowie wiedzą skąd przywiezionych do serca imperium. Te oczy były o wiele za ufne i niewinne, by mogły należeć do Rzymianina.

– Czy lekarstwem na kaca jest posiąść kobietę o poranku? – pytał Tiro.

Roześmiałem się głośno.

– Bynajmniej. Znacznie częściej jest to kolejne stadium choroby. Albo też zachętą do wyzdrowienia na następny raz.

Popatrzył na jedzenie, biorąc w palce kawałek sera, choć bez entuzjazmu. Najwyraźniej przywykł do lepszej strawy, choć był niewolnikiem.

– A więc chleb i ser?

– Jedzenie pomaga, o ile da się utrzymać w żołądku. Jednak prawdziwe remedium na tę przypadłość zdradził mi mądry lekarz w Aleksandrii prawie dziesięć lat temu. Byłem wówczas w twoim wieku, jak sądzę, a wino nie było mi obce. Od tamtej pory ta recepta dobrze mi służy. Lekarz ów miał taką teorię: kiedy pije się w nadmiarze, pewne „humory” zawarte w winie zamiast rozpuszczać się w żołądku, unoszą się niczym złe opary do głowy, utwardzając wydzielaną przez mózg flegmę, przez co mózg puchnie i ulega podrażnieniu. Owe humory w końcu się rozpływają i flegma mięknie. Dlatego właśnie nikt na kaca nie umiera, choćby nie wiem jak straszliwie cierpiał.

– Wobec tego jedynym lekiem jest czas, panie?

– Jest coś, co działa szybciej. Myślenie. Skoncentrowany wysiłek umysłu. Widzisz, według mego przyjaciela z Aleksandrii myślenie odbywa się w mózgu, oliwionym przez wydzielaną flegmę. Kiedy flegma zostanie skażona lub stwardnieje, rezultatem jest ból głowy. Ale aktywność myślowa powoduje wydzielanie świeżej flegmy, która rozmiękcza i rozcieńcza starą; im intensywniej się myśli, tym więcej się jej wydziela. Dlatego koncentracja umysłowa przyspiesza naturalny powrót do zdrowia przez wypłukiwanie humorów z podrażnionej tkanki i wznowienie oliwienia mózgu.

– Rozumiem... – powiedział Tiro z powątpiewaniem, choć widać było, że wykład zrobił na nim wrażenie. – Wywód logiczny płynie gładko; oczywiście trzeba wpierw przyjąć odpowiednie tezy, których udowodnić nie sposób.

Oparłem się wygodniej i założyłem ręce na piersiach, gryząc kawałek skórki od chleba.

– Dowód leży w samym zdrowieniu. Już czuję się lepiej, kiedy przyszło mi wyjaśniać działanie lekarstwa. I podejrzewam, że w kilka minut będę całkowicie uleczony, gdy wyjaśnię, po co przybyłeś.

– Obawiam się, że lek słabo działa, panie. – Tiro uśmiechnął się dyskretnie.

– A to dlaczego?

– Pomyliły ci się osoby, panie. To ja mam ci wyjaśnić, po co przybyłem.

– Ależ przeciwnie! To prawda, jak wyczytałeś z mej twarzy, że nigdy nie słyszałem o twym panu... jak mu tam? Marku jakimś tam Cyceronie? Zupełnie obcy. Niemniej mogę ci o nim parę rzeczy powiedzieć. – Przerwałem na chwilę, by zaintrygować młodzieńca, po czym kontynuowałem: – Jego ród znany jest z dumy, której i jemu nie brakuje. Mieszka tu, w Rzymie, lecz jego ród wywodzi się z innego miejsca, być może gdzieś na południu; nie są w mieście dłużej niż jedno pokolenie. Są bardziej niż zamożni, choć nie bajecznie bogaci. Czy póki co mam rację?

– Póki co, tak. – Tiro spojrzał na mnie podejrzliwie.

– Ten Cycero jest młodym człowiekiem, jak ty; może nieco od ciebie starszym. Jest zapalonym studentem retoryki i oratorstwa, do pewnego stopnia wyznawcą greckich filozofów. Nie sądzę, by był epikurejczykiem; może być stoikiem, ale umiarkowanym. Zgadza się?

– Tak... – Tiro zaczynał się czuć nieswojo.

– Co do przyczyny twego przybycia, potrzebujesz mych usług w sprawie sądowej, którą ten Cycero wniesie przed Rostrę^* Cycero jest prawnikiem, dopiero rozpoczynającym karierę. Sprawa jednak jest poważna i skomplikowana. Jeśli chodzi o to, kto mnie polecił, powiem, że to jeden z największych prawników Rzymu. Hortensjusz, oczywiście.

– O... oczywiście – zająknął się Tiro, ledwo szepcząc. Jego oczy zwęziły się tak bardzo, jak szeroko otwarły się usta. – Ale skąd wiesz, panie?

– A sprawa, o jaką idzie? Chyba morderstwo...

Chłopak spojrzał na mnie z ukosa, nie starając się już kryć zdumienia. Ja zaś brnąłem dalej:

– I nie tylko morderstwo. Nie, coś jeszcze gorszego. Znacznie gorszego.

– To jakaś sztuczka... – wyszeptał Tiro. Oderwał ode mnie wzrok, potrząsając głową, jakby uczynił to z wysiłkiem. – Robisz to za pomocą jakichś czarów. Magia...

Przycisnąłem palce do skroni, unosząc wysoko łokcie – po części dla złagodzenia bolesnego pulsowania w skroniach, po części zaś, by sparodiować teatralną pozę wróżbity.

– Nieczysta zbrodnia... wyszeptałem. Ohydna, niewymowna. Ojciec zamordowany przez własnego syna. Ojcobójstwo! – Puściłem skronie i usiadłem. Spojrzałem memu młodemu gościowi wprost w oczy. – Tironie, sługo Marka Tulliusza Cycerona, przybyłeś, aby mnie prosić, bym pomógł twemu panu bronić niejakiego Sekstusa Roscjusza z Amerii, oskarżonego o zabicie ojca, którego nazwisko nosi. A mój kac jest całkowicie wyleczony.

Tiro zamrugał, zmarszczył brwi, po czym opadł na oparcie krzesła i przesunął w zamyśleniu palcem po górnej wardze.

– To jest jakaś sztuczka, prawda? – zapytał.

Obdarzyłem go najbledszym uśmiechem, na jaki mogłem się zdobyć.

– Dlaczego? Nie wierzysz, że potrafię czytać w twoich myślach?

– Cycero mówi, że nie ma czegoś takiego, jak jasnowidzenie, czytanie w myślach ani przepowiadanie przyszłości. Twierdzi, że wszyscy jasnowidze, wróżbici i wyrocznie to w najgorszym razie szarlatani, w najlepszym zaś sprytni aktorzy, żerujący na łatwowierności gawiedzi.

– A ty wierzysz we wszystko, co mówi Cycero?

Tiro zarumienił się. Zanim jednak się odezwał, powstrzymałem go uniesioną dłonią.

– Nie odpowiadaj – powiedziałem. – Nigdy nie nakłaniałbym cię, byś mówił cokolwiek przeciw twemu panu. Ale powiedz mi jedno: czy Marek Tulliusz Cycero kiedykolwiek odwiedził wyrocznię delfijską? Czy widział świątynię Magna Mater w Efezie i spróbował mleka płynącego z jej marmurowej piersi? A może wspiął się w środku nocy na wielkie piramidy i słuchał głosu wiatru, buszującego wśród starożytnych kamieni?

– Nie, chyba nie – odpowiedział Tiro, spuszczając wzrok. – Cycero nigdy nie opuszczał Italii.

– Ale ja opuszczałem, młody człowieku.

Przez chwilę zatopiłem się w myślach, niezdolny oderwać się od potoku wrażeń, widoków, dźwięków, zapachów przeszłości. Rozejrzałem się po ogrodzie i nagle dostrzegłem jego brzydotę. Gapiłem się na leżący przede mną talerz z jedzeniem, zdając sobie sprawę, jak suchy i niesmaczny jest chleb, jak zjełczały ser. Spojrzałem na Tirona, przypomniałem sobie, kim jest, i poczułem się głupio. Zużyłem tyle energii, by wywrzeć wrażenie na zwykłym niewolniku.

– Zrobiłem to wszystko i widziałem wszystkie te miejsca – powiedziałem rzeczowym tonem. – A mimo to podejrzewam, że pod wieloma względami jestem większym niedowiarkiem niż twój sceptyczny pan. Tak, to zwykła sztuczka. Gra logiczna.

– Ale w jaki sposób zwykła logika może dostarczyć nowych wiadomości? Powiedziałeś, że do mojego przybycia nigdy nie słyszałeś o Cyceronie. Nie powiedziałem ci o nim niczego, a mimo to bezbłędnie odgadłeś, po co przyszedłem. To tak, jakbyś wyczarował monety z powietrza. Jak możesz stworzyć coś z niczego? Albo odkryć prawdę bez dowodów?

– Nie o to chodzi, Tironie. To nie twoja wina. Jestem pewien, że potrafisz myśleć równie dobrze jak ktokolwiek inny. Problem tkwi w tym, jakiego rodzaju logiki nauczają rzymscy retorzy. Powtarzanie dawnych spraw sądowych, analizowanie dawnych bitew, uczenie się gramatyki i prawa na pamięć, a wszystko po to, by umieć nagiąć prawo na korzyść klienta, bez względu na dobro i zło, ani choćby na strony świata, jak się zastanowić. Na pewno zaś bez względu na prostą prawdę. Spryt zastępuje mądrość, zwycięstwo usprawiedliwia wszystko. Nawet Grecy zapomnieli, jak myśleć.

– Jeśli to tylko sztuczka, powiedz mi, jak to się robi.

Roześmiałem się i wziąłem kawałek sera.

– Jeśli ci to wyjaśnię, będziesz mnie mniej szanował, niż jeśli pozostawię to tajemnicą.

Tiro zmarszczył się.

– Uważam, że powinieneś mi to powiedzieć, panie. W przeciwnym razie, jakże będę się mógł wyleczyć z kaca, jeżeli kiedykolwiek będę miał szczęście i pozwolą mi do niego dopuścić?

Pod zmarszczonym czołem przemknął cień uśmiechu. Tiro potrafił przybierać pozy nie gorzej od Bethesdy. Albo ode mnie.

– Dobrze więc. – Wstałem i przeciągnąłem się, wyciągając ręce wysoko nad głowę. Zaskoczyło mnie słoneczne ciepło na dłoniach, tak wyraźne, jak gdybym zanurzył je w parującej wodzie. Połowa ogrodu skąpana była w promieniach. – Przespacerujemy się po ogrodzie, dopóki jest jeszcze chłodno. Wyjaśnię ci moje dedukcje, Bethesda sprzątnie po śniadaniu... Bethesdo!... i porządek zostanie przywrócony.

Szliśmy wolno, okrążając staw. Po jego drugiej stronie moja kocica Bast uganiała się za ważkami. Jej czarne futerko błyszczało w słońcu.

– A zatem, skąd wiem to, co wiem o Marku Tulliuszu Cyceronie? Powiedziałem, że pochodzi z dumnej rodziny. To jasno wynika z jego nazwiska. Nie z rodowego, Tulliusz, ale z przydomka Cycero. Przydomek obywatela rzymskiego ogólnie określa gałąź rodu – w tym wypadku gałąź Cyceronów rodu Tulliuszów. Albo też, jeżeli żadna gałąź nie istnieje, przydomek może być charakterystyczny dla konkretnej osoby, zazwyczaj opisując jej cechy fizyczne. Naso dla kogoś o wydatnym nosie, czy Sulla, jak nasz czcigodny i ceniony dyktator, zwany tak z powodu swej „ozdobnej” cery. W każdym razie, Cycero jest imieniem brzmiącym nader dziwnie. Oznacza zwykły groch i z trudem można je uznać za przynoszące chwałę. Jak też właściwie jest z twoim panem?

– Cycero to stary przydomek rodowy. Mówią, że wzięło się od przodka, który miał na czubku nosa paskudny pypeć z przecięciem pośrodku, jak właśnie ziarno grochu. Masz rację, panie, że brzmi ono dziwnie, choć tak do niego przywykłem, że prawie nie zwracam na to uwagi. Niektórzy przyjaciele mego pana radzą, by je rzucił, jeśli zamierza robić karierę polityczną lub prawniczą, ale on ani o tym nie chce słyszeć. Mówi, że skoro jego ród uważał za stosowne przybrać tak szczególny przydomek, to znaczy, że mąż, który pierwszy go nosił, musiał być nadzwyczajnym człowiekiem, choć nikt nie pamięta dlaczego. Mówi, że zamierza sprawić, by cały Rzym znał i szanował przydomek Cycero.

– Dumny, jak powiedziałem. Ale oczywiście można to powiedzieć właściwie o każdym rzymskim rodzie, a już na pewno o każdym rzymskim prawniku. Że mieszka w Rzymie, przyjąłem za pewnik. Że jego korzenie rodzinne tkwią na południu, wywnioskowałem z nazwiska Tulliusz. Pamiętam, że natknąłem się na nie nieraz w drodze do Pompejów – być może w Akwinum, Interamnie, Arpinum...

– Właśnie – potwierdził Tiro. – Cycero ma krewnych w całym tamtym regionie. On sam urodził się w Arpinum.

– Ale mieszkał tam tylko do dziewiątego czy dziesiątego roku życia.

– Tak, miał osiem lat, kiedy jego rodzina przeniosła się do Rzymu. Ale skąd to wiesz?

Bast zaprzestała polowania na ważki, przyszła do mnie i zaczęła się ocierać o moje łydki.

– Pomyśl, Tironie. Formalne kształcenie obywatela zaczyna się w wieku dziesięciu lat. Podejrzewam zaś, sądząc po jego znajomości filozofii i po twojej erudycji, że twój młody pan nie pobierał nauk w jakimś sennym miasteczku przy drodze do Pompejów. A to, że rodzina nie mieszka tu dłużej niż jedno pokolenie, wydedukowałem z samego faktu, że nie znam przydomka Cycero. Gdyby byli tu za mojej młodości, z pewnością przynajmniej bym o nich usłyszał, a takiego imienia łatwo się nie zapomina. Jeśli zaś chodzi o wiek Cycerona, jego zamożność i zainteresowanie filozofią i oratorstwem, to wszystko jest oczywiste, gdy po prostu popatrzeć na ciebie, Tironie.

– Na mnie?

– Niewolnik jest zwierciadłem swego pana. Twój brak obeznania z niebezpieczeństwami wina, twoja skromność wobec Bethesdy wskazują, że przebywasz w domostwie, gdzie godność i powściągliwość są najważniejsze. Taki ton może nadać tylko sam pan. Cycero najwyraźniej jest mężem o rygorystycznej moralności. Można by to przypisać czysto rzymskim cnotom, ale twoja wzmianka o umiarkowaniu we wszystkim wskazuje na docenianie filozofii greckiej. W domu Cycerona kładzie się też duży nacisk na retorykę, gramatykę i oratorstwo. Wątpię, byś kiedykolwiek otrzymał choćby jedną formalną lekcję w tym zakresie, ale niewolnik może wchłonąć wiele poprzez stałe obcowanie ze sztuką. Widać to po twojej mowie i zachowaniu, po wygładzonej intonacji. Z pewnością Cycero studiował długo i sumiennie w szkołach retoryki. Wszystko to razem może oznaczać tylko jedno: że pragnie zostać adwokatem i prowadzić sprawy sądowe na forum. Mogłem to wywnioskować zresztą z samego twojego przybycia po moje usługi. Większość moich klientów, a przynajmniej ci godni szacunku, to politycy albo prawnicy, albo jedno i drugie.

Tiro skinął głową.

– Jednak wiedziałeś też, że Cycero jest młody i dopiero zaczyna karierę.

– Tak. No cóż, gdyby był doświadczonym adwokatem, już bym o nim słyszał. Ile spraw przeprowadził?

– Tylko jedną – przyznał Tiro. – Nic, o czym mógłbyś słyszeć, panie. Zwykła sprawa dotycząca partnerstwa.

– Co jeszcze bardziej potwierdza jego młodość i niedoświadczenie. Tak samo jak przysłanie tu ciebie. Czy można powiedzieć, że jesteś najzaufańszym niewolnikiem Cycerona? Jego ulubionym sługą?

– Jestem jego osobistym sekretarzem. Byłem u niego przez całe moje życie.

– Nosiłeś jego książki do szkoły, przepytywałeś z gramatyki, przygotowywałeś dlań notatki do jego pierwszej sprawy na forum?

– Zgadza się.

– Więc nie jesteś takim niewolnikiem, jakich większość adwokatów przysyła, kiedy zapragną usług Gordianusa Poszukiwacza. Tylko początkujący prawnik o zawstydzającej nieznajomości utartych obyczajów może przysłać tu swą prawą rękę. Pochlebia mi to, nawet jeśli pochlebstwo było niezamierzone. Aby okazać wdzięczność, nie rozgłoszę, że Marek Tulliusz Cycero zrobił z siebie głupka, przysyłając swego najlepszego sługę po tego parszywca Gordianusa, przeszukiwacza stosów łajna i gniazd szerszeni. Mieliby z tego więcej śmiechu, niż ktokolwiek miał z przydomka Cycero.

Tiro znów zmarszczył brwi.

Czubkiem sandała zahaczyłem o wystający z ziemi korzeń, uderzyłem się w duży palec i zmełłem w ustach przekleństwo.

– Masz rację, panie – rzekł Tiro cicho, lecz żarliwie. – Jest on całkiem młody, jak i ja. Nie zna jeszcze wszystkich tych kruczków prawnych, głupich gestów i pustych formalności. Ale wie, w co wierzy. To więcej, niż mógłbyś powiedzieć o większości adwokatów.

Popatrzyłem na swój bolący palec, zaskoczony, że nie krwawi. Są jednak w mym ogrodzie bogowie, dzicy, niechlujni i nieokrzesani jak sam ogród. Ukarali mnie za droczenie się z naiwnym młodym niewolnikiem. Zasłużyłem sobie na to.

– Twoja lojalność przynosi ci chwałę, Tironie. Ile lat ma twój pan?

– Dwadzieścia sześć.

– A ty?

– Dwadzieścia trzy.

– Nieco więcej, niż sądziłem, w obu wypadkach. Zatem nie jestem starszy od ciebie o dziesięć lat, Tironie, lecz tylko o siedem. Niemniej siedem lat może stanowić dużą różnicę – powiedziałem, rozmyślając nad pasją obu młodzieńców do zmieniania świata. Zalała mnie fala nostalgii, łagodna niczym powiew poruszany teraz gałęziami wierzby nad naszymi głowami. Spojrzałem w dół, na staw, i ujrzałem nasze odbicia w paśmie czystej wody, połyskującej w słońcu. Byłem wyższy od Tirona, szerszy w ramionach i w talii. Moja szczęka była wydatniejsza, nos bardziej płaski i zakrzywiony, oczy zaś, dalekie od barwy lilii, były statecznie, po rzymsku brązowe. Jedyne, co mieliśmy wspólnego, to czarne, kędzierzawe włosy; w moich prześwitywały szare pasma.

– Wspomniałeś Kwintusa Hortensjusza – rzekł Tiro. – Skąd wiedziałeś, że to on polecił cię Cyceronowi?

– Nie wiedziałem – roześmiałem się. – Nie na pewno. To był strzał na oślep, ale celny. Wyraz zdumienia na twojej twarzy natychmiast powiedział mi, że mam rację. Gdy tylko się dowiedziałem, że zamieszany w to jest Hortensjusz, reszta stała się jasna. Pozwól, że ci wytłumaczę. Był u mnie jeden z ludzi Hortensjusza, jakieś dziesięć dni temu, chcąc mnie wybadać w pewnej sprawie. Ten, którego zawsze Hortensjusz przysyła, gdy potrzebuje mojej pomocy. Sama myśl o tym potworze przyprawia mnie o drżenie. Gdzież różni Hortensjusze znajdują takie obrzydliwe egzemplarze? Czemuż wszyscy oni trafiają do Rzymu, by tu sobie wzajemnie podcinać gardła? Ale ty naturalnie nie wiesz nic o tej stronie zawodu prawnika. Jeszcze nie. W każdym razie ów Hortensjuszowy sługa przychodzi do moich drzwi, zadaje wiele pytań nie na temat, nic mi nie mówi... wiele tajemnic, wiele teatralnych póz, wszystkie te przypochlebne sztuczki, stosowane, by wybadać, czy przeciwnik już nie nawiązał ze mną kontaktu w tej sprawie. Oni wszyscy myślą, że ich adwersarze byli tu przed nimi, a ja niby zgodzę się im pomagać, a w decydującej chwili wbiję im nóż w plecy. Przypuszczam, że tak właśnie postąpiliby na moim miejscu. W końcu odchodzi, pozostawiając w sieni smród, którego Bethesda nie może usunąć przez następne trzy dni wietrzenia i szorowania, a tylko dwie przesłanki wyjaśniające, o czym, u licha, mówił: nazwisko Roscjusz i nazwę miasta Ameria. Czy znam pierwszego i czy kiedykolwiek byłem w drugim. Roscjusz to nazwisko sławnego komedianta, oczywiście, jednego z faworytów Sulli, wszyscy to wiedzą. Ale to nie jego miał ów potwór na myśli. Ameria to małe miasteczko wśród wzgórz umbryjskich, o pięćdziesiąt mil z hakiem od Rzymu. Nie ma wiele powodów do odwiedzania go, chyba że się zamierza poświęcić rolnictwu. Zatem moje odpowiedzi na oba pytania brzmiały „nie”. Minęły ze dwa dni. Sługa Hortensjusza nie pokazał się więcej, co mnie zaintrygowało. Zadałem parę pytań tu i ówdzie. Bez trudu dowiedziałem się, o co tu chodzi. Sprawa o ojcobójstwo, która miała wejść przed Rostrę. Sekstus Roscjusz z Amerii oskarżony o uknucie zabójstwa ojca tu, w Rzymie. Dziwne... nikt nie wiedział wiele na ten temat, ale wszyscy ostrzegali, bym się trzymał od sprawy z daleka. Ohydne przestępstwo, mówili, więc i proces będzie ohydny. Wciąż czekałem, że Hortensjusz po mnie przyśle, ale jego potwór nigdy nie powrócił. Dwa dni temu usłyszałem, że Hortensjusz wycofał się z prowadzenia obrony.

Rzuciłem Tironowi spojrzenie z ukosa. Oczy wbił w ziemię, nie patrząc na mnie, ale czułem intensywność jego skupienia. Był świetnym słuchaczem. Gdyby nie był niewolnikiem, jakim wspaniałym mógłby być uczniem, pomyślałem. W innym świecie, w innym czasie mógłbym być dobrym nauczycielem młodych ludzi. Potrząsnąłem głową.

– Wyrzuciłem z myśli i Hortensjusza, i jego obrzydliwego sługę, i ten tajemniczy proces – podjąłem. – Aż nagle pojawiasz się ty, twierdząc, że z czyjegoś polecenia. Czyjego? Być może, pomyślałem, Hortensjusza, który chyba uznał, że mądrzej będzie podsunąć sprawę o ojcobójstwo komuś innemu. Prawdopodobnie młodemu adwokatowi, komuś niedoświadczonemu. Początkującemu prawnikowi, który byłby podekscytowany perspektywą poważnego procesu, a w każdym razie procesu wiążącego się z tak wysoką karą dla oskarżonego. Adwokatowi, który nie wiedziałby, że lepiej się do tego nie brać, który nie może wiedzieć tego, co wie Hortensjusz. Gdy tylko potwierdziłeś, że to Hortensjusz mnie polecił, łatwo już było podążyć do ostatecznego twierdzenia, po drodze upewniając się co do kierunku widocznymi na twej twarzy reakcjami. Z której, skoro już o tym mowa, równie łatwo jest czytać, jak z łaciny Katona. – Wzruszyłem ramionami i zakończyłem wywód: – Do pewnego stopnia logika, do pewnego przeczucie. W moim fachu nauczyłem się używać obu.

Szliśmy przez chwilę w milczeniu. Wreszcie Tiro uśmiechnął się, potem w głos roześmiał.

– Zatem wiesz, po co przyszedłem. Wiesz, o co miałem cię spytać. Nie musiałem prawie nic mówić. Wielce mi to ułatwiłeś.

Wzruszyłem znowu ramionami i rozłożyłem ręce w typowym rzymskim geście fałszywej skromności. Tiro zaś znowu zmarszczył brwi.

– Gdybym teraz mógł przeczytać twoje myśli, panie... Ale pewnie potrzebowałbym na to dłuższej praktyki. A może to, że traktujesz mnie tak dobrze, oznacza, że już się zgodziłeś? Że użyczysz swych usług Cyceronowi, który ich potrzebuje? On wie od Hortensjusza, jakimi metodami pracujesz i jakiej oczekujesz zapłaty. Czy zrobisz to?

– Czy zrobię co? Obawiam się, że moja zdolność czytania w myślach na tym się kończy. Musisz być bardziej konkretny.

– Czy pójdziesz?

– Dokąd?

– Do domu Cycerona. – Widząc zdziwienie na mej twarzy, dodał: – Spotkać się z nim. Omówić sprawę.

Te słowa zatrzymały mnie w miejscu tak raptownie, że spod mych sandałów wzbiły się małe obłoczki pyłu.

– Twój pan jest istotnie ignorantem w sprawach dobrych obyczajów, co? Zaprasza mnie do swego domu. Mnie, Gordianusa Poszukiwacza? Jako gościa? Jakież to dziwne. Tak, myślę, że bardzo chętnie poznam tego Marka Tulliusza Cycerona. Bogowie wiedzą, że potrzebna mu moja pomoc. Jakimże musi być dziwakiem. Tak, oczywiście, że pójdę. Pozwól tylko, że przebiorę się w coś bardziej odpowiedniego. Chyba włożę togę. I buty zamiast sandałów. To mi zajmie małą chwilkę – zapewniłem go. – Bethesda!

ROZDZIAŁ DRUGI

Droga z mojego domu na Eskwilinie do domu Cycerona, położonego nieopodal Kapitolu, zajmowała ponad godzinę dobrym marszem. Tiro zapewne pokonał ją w czasie o połowę krótszym, ale on wystartował o świcie. My ruszyliśmy w drogę o poranku, kiedy ulice Rzymu zalane są ludźmi, pobudzonymi do działania przez odwieczne bodźce: głód, zachłanność i posłuszeństwo rozkazom. O tej porze widzi się na ulicach więcej domowych niewolników niż kiedykolwiek w ciągu doby. Uganiają się po mieście z milionem porannych zadań, przekazując wiadomości, dźwigając paczki, przynosząc potrzebne drobiazgi, robiąc zakupy na rynkach. Niesie się za nimi ciężka woń pieczywa, świeżo wypiekanego jak Rzym długi i szeroki w kamiennych piecach, ślących ku niebu cienkie strużki dymu niczym w codziennej ofierze bogom; zapach ryb – słodkowodnych gatunków złowionych w pobliskim Tybrze albo bardziej egzotycznych sztuk przywiezionych nocą łodziami z portu w Ostii: oblepionych mułem muszli, dużych ryb morskich, wijących się ośmiornic i kalmarów; odór krwi bijący z oderżniętych nóg, piersi i starannie wyciętych organów bydlęcych, świńskich, baranich i drobiowych, owiniętych w płótno i przewieszonych przez ramiona służących – za chwilę trafią na stoły ich panów.

Żadne spośród znanych mi miast nie może dorównać Rzymowi tą czystą witalnością porannego szczytu. Rzym budzi się po nocy z pełnym samozadowolenia przeciąganiem się i głębokim wdechem, pobudzającym płuca i przyspieszającym puls. Rzym budzi się z uśmiechem wywołanym przyjemnymi marzeniami, ponieważ co wieczór zasypia, śniąc sen o imperium. Rano otwiera oczy, gotów zająć się realizacją tego snu w jasnym świetle dnia. Inne miasta trzymają się swego snu kurczowo – Aleksandria i Ateny pogrążone we wspomnieniach przeszłości, Pergamon i Antiochia owinięte puchową kołdrą wschodniego przepychu, małe Pompeje i Herkulanum cieszą się luksusem drzemki do południa. Rzym radośnie otrząsa się ze snu i zabiera się do codziennej krzątaniny. Rzym ma pracę do wykonania. Rzym jest rannym ptaszkiem.

To miasto jest jak wiele miast w jednym. O każdej godzinie można zobaczyć co najmniej kilka jego wcieleń. W oczach kogoś, kto patrzy na miasto i widzi ludzkie twarze, jest przede wszystkim miastem niewolników, jest ich bowiem znacznie więcej niż obywateli i wyzwoleńców. Niewolnicy są wszędzie, tak wszechobecni i niezbędni miastu do życia, jak wody Tybru i światło słońca. Niewolnicy są krwią Rzymu. Pochodzą z wszelkich ras i stanów. Niektórych trudno odróżnić od ich panów. Chodzą po ulicach lepiej ubrani i zadbani niż niejeden wolny obywatel; może nie mają togi, lecz ich tuniki zrobione są z równie dobrej materii. Inni są niewyobrażalnie szkaradni, jak ci ospowaci, półgłupi robotnicy, których widzi się, jak ciągną ulicami w nierównych kolumnach, nadzy poza skrawkiem płótna okrywającego ich genitalia, skuci ze sobą łańcuchami za kostki, dźwigający ciężary, utrzymywani w ryzach przez dozorców z biczami i katowani przez roje much, podążających za nimi wszędzie. Ci idą do kopalń albo na galery, a może do kopania fundamentów pod dom jakiegoś bogacza, zawsze jednak jest to droga do wczesnej śmierci.

Dla tych, którzy w mieście nie widzą ludzi, lecz kamienie, Rzym jest miejscem religii. To miasto zawsze było pobożne, składało moc ofiar każdemu z bogów i herosów, który mógł się okazać sojusznikiem w urzeczywistnianiu snu o imperium. Rzym czci bogów i zmarłych. Świątynie, ołtarze, posągi są wszędzie. Woń kadzidła unosi się z każdego zakątka.

Można wejść w wąską, krętą uliczkę w okolicy znanej od dzieciństwa i nagle natknąć się na nigdy przedtem nie dostrzeżony znak – mały, toporny posążek jakiegoś zapomnianego etruskiego bóstwa, osadzony w niszy i ukryty za krzewem dzikiego kopru, sekret znany tylko bawiącym się tutaj dzieciakom oraz mieszkańcom, oddającym dawnemu, bezsilnemu bożkowi cześć jako opiekunowi domu. Można też znaleźć całą świątynię, tak niewyobrażalnie starą, że wykonaną nie z cegieł ani z wyschniętego mułu, lecz z przeżartego przez robactwo drewna, której wnętrze dawno temu odarto z wszelkich oznak świadczących o tożsamości ongiś rezydującego w niej bóstwa; otoczonej jednak kultem z przyczyn, których nikt z żyjących nie pamięta.

Inne widoki są charakterystyczne dla konkretnej okolicy. Weźmy na przykład moją dzielnicę, z jej przedziwną mieszanką śmierci i pożądania. Mój dom leży w połowie zbocza Eskwilinu. Nad nim góruje dzielnica pracowników kostnic, ludzi zajmujących się zmarłymi – balsamistów, specjalistów od nacierania wonnościami, od palenia zwłok na stosach. Dniami i nocami ze szczytu wznosi się w niebo gruby słup dymu, gęstszego i czarniejszego niż inne w tym dymiącym mieście, niosącego ów dziwnie przyciągający zapach spalonego ciała, gdzie indziej spotykany tylko na polach bitewnych. Poniżej mego domu rozpościera się osławiona Subura, największe skupisko tawern, domów gry i burdeli na zachód od Aleksandrii. Bliskość tak odmiennych sąsiadów – z jednej strony handlarzy śmiercią, z drugiej dostawców najbardziej przyziemnych przyjemności życia – może prowadzić do najdziwniejszych porównań.

Zeszliśmy z Tironem brukowaną ścieżką opadającą stromo od mojego domu, wzdłuż ślepych ścian sąsiadów.

– Uważaj tutaj – ostrzegłem go, wskazując miejsce, w którym, jak wiedziałem, musiała czekać świeża porcja ekskrementów, wyrzucona ponad murem przez mieszkańców domu po lewej.

Tiro ostro skręcił w prawo, ledwo unikając wdepnięcia w nią i marszcząc z obrzydzeniem nos.

– Nie było tu tego, kiedy szedłem rano – zaśmiał się.

– Nie, wygląda na całkiem świeże. Pani domu – westchnąłem – pochodzi z jakiejś zapyziałej mieściny w Samnium. Milion razy tłumaczyłem jej, jak działa publiczny system kanalizacji, ale ona tylko powtarza: „Tak robiliśmy u nas, w Dziurze Plutona”, czy jak tam się nazywa jej śmierdzące miasto. To nigdy nie leży długo. W ciągu dnia gość, który mieszka za murem po prawej, każe jednemu ze swych niewolników to zebrać i wywieźć gdzieś dalej. Nie wiem czemu; ścieżka prowadzi tylko do moich drzwi i ja jeden muszę na łajno patrzeć lub w nie wdepnąć. Może przeszkadza mu zapach. A może kradnie to, by nawieźć swój ogród. Wiem tylko, że to jedna z przewidywalnych historyjek życia: każdego następnego ranka dama z Dziury Plutona przerzuci ponad murem swe rodzinne odchody, a mąż z domu po prawej uprzątnie je przed zmierzchem. – Obdarzyłem Tirona swym najcieplejszym uśmiechem i dodałem: – Wyjaśniam to każdemu, kto może mnie odwiedzić między wschodem i zachodem słońca. W przeciwnym razie mógłby sobie zniszczyć całkiem dobrą parę butów.

Dróżka stała się szersza, za to domy przy niej mniejsze i położone bliżej siebie. Wreszcie dotarliśmy do podnóża Eskwilinu i weszliśmy na szeroką via Subura. Gromada gladiatorów z wygolonymi głowami i barbarzyńskimi warkoczami na ich czubkach wytoczyła się z „Jaskini Wenus”. „Jaskinia” znana była z oszukiwania klientów, zwłaszcza tych spoza Rzymu, ale nie tylko. Było to jednym z powodów, z jakich do niej nie zaglądałem mimo jej dogodnego położenia. Oszukani czy nie, gladiatorzy wydawali się zadowoleni. Poczłapali drogą, podtrzymując się wzajemnie i wrzeszcząc nieskładnie jakąś pieśń, która najwidoczniej miała tyle melodii, ile głosów ją śpiewało. Byli pijani po zapewne bardzo długiej nocy rozpusty.

Na skraju alei grupka młodych graczy w trygon rozpierzchła się, by zejść gladiatorom z drogi, po czym znów się zebrali, by rozpocząć nową rundę. Po kolei zajmowali pozycje na wierzchołkach trójkąta wyrysowanego w piasku. Rzucali sobie skórzaną piłkę, śmiejąc się w głos. Byli jeszcze chłopcami, ale wystarczająco często widywałem, jak wchodzą i wychodzą z bocznego wyjścia „Jaskini”, by wiedzieć, że tam są zatrudnieni. To, że mogą ochoczo grać w piłkę po długiej i pracowitej nocy w burdelu, było świadectwem ich młodzieńczej energii.

Skręciliśmy w prawo, kierując się na zachód, w ślad za pijanymi gladiatorami. Przed nami inna droga prowadząca z Eskwilinu łączyła się z via Subura w szerokim skrzyżowaniu. Rzymska zasada: im szersza droga czy większy plac, tym bardziej zatłoczony. Zmuszeni byliśmy posuwać się dalej gęsiego, przeciskając się przez nagle narosły tłum ludzi, zwierząt, wozów i prowizorycznych straganów. Przyspieszyłem kroku i krzyknąłem przez ramię, by Tiro dotrzymywał mi tempa. Wkrótce dogoniliśmy gladiatorów. Jak się można było spodziewać, tłum rozstępował się przed nimi na chwilę, jak łan zboża pod silnym podmuchem wiatru. Podążyliśmy tuż za nimi, mając w ten sposób ułatwioną drogę.

– Z drogi! – zawołał nagle jakiś głos. – Dajcie drogę umarłemu!

Rząd biało odzianych balsamistów wciskał się z prawej, schodząc z Eskwilinu. Pchali wąski, długi wózek, na którym spoczywały spowite w gazę zwłoki, zdające się płynąć w wonnym kokonie z zapachu róż, maści goździkowej i nieznanych orientalnych kadzideł. Ich odzież jak zwykle przesiąknięta była dymem zmieszanym z odorem palonych ciał z rozległych krematoriów na wzgórzu.

– Z drogi! – krzyczał ich przywódca.

Wymachiwał cienką drewnianą pałką, jakiej można by użyć do łagodnego skarcenia psa czy niewolnika. Przecinała ona tylko powietrze, nie trafiając nikogo, ale gladiatorzy poczuli się znieważeni. Jeden z nich wytrącił pałkę z dłoni balsamisty. Pofrunęła w tłum i uderzyłaby mnie w twarz, gdybym się nie uchylił. Usłyszałem za plecami bolesny okrzyk zaskoczenia, ale nie zatrzymałem się, by tam spojrzeć. Trzymałem się nisko i sięgnąłem do rękawa Tirona.

Nacisk tłumu był zbyt silny, by umknąć. Zamiast dyskretnie się wycofać, jak nakazywały okoliczności, nieznajomi nagle zaczęli się tłoczyć ze wszystkich stron, czując w powietrzu awanturę i bojąc się, że stracą rozrywkę. Nie doznali rozczarowania.

Balsamista był niskim mężczyzną, z dużym brzuchem, porytą zmarszczkami twarzą i łysiną na czubku głowy. Wyprostował się na całą wysokość i nawet wyżej, stając nieco na palcach. Przysunął wykrzywioną wściekłością twarz do gladiatora. Zmarszczył nos, poczuwszy jego oddech – nawet do mnie doleciał odór czosnku i zepsutego wina – i zasyczał nań jak wąż. Widok był absurdalny, żałosny i niepokojący. Olbrzymi gladiator odpowiedział głośnym beknięciem i kolejnym ciosem, który tym razem posłał w powietrze balsamistę. Poleciał do tyłu i uderzył o wózek ze zwłokami. Dał się słyszeć suchy trzask łamanej kości czy też drewna. Wózek i balsamista przewrócili się na ziemię. Zacisnąłem dłoń na ręce Tirona.

– Tędy! – warknąłem, wskazując na nagle otwarte przejście.

Zanim jednak ruszyliśmy w jego stronę, wypełniło się napływającymi wciąż gapiami. Tiro wydał z siebie dziwny dźwięk. Obróciłem się na pięcie i stwierdziłem, że jeszcze dziwniejszy jest wyraz jego twarzy. Na kostkach poczułem twarde, ciężkie pchnięcie. Ładunek z wózka wysypał się na ulicę. Ciało przetoczyło się do mych stóp, twarzą do góry, odwijając się po drodze z gazy. To były zwłoki młodej kobiety, dziewczynki właściwie. Miała jasne włosy i bladą cerę, jak wszystkie zwłoki, z których wypłynęła krew. Pomimo woskowego wyglądu skóry widać było, że za życia była piękna. Przy upadku jej szata rozerwała się, obnażając jedną pierś, białą i twardą jak alabaster, z brodawką barwy wyblakłej róży. Zerknąłem na twarz Tirona, na jego usta rozchylone w automatycznym, bezmyślnym pożądaniu, z kącikami wykrzywionymi w dół przez równie automatyczną odrazę. Oderwałem od niego wzrok i dojrzałem kolejną lukę w tłumie. Postąpiłem krok w tamtym kierunku, ciągnąc Tirona za rękaw, ale on jakby przyrósł do ziemi. Teraz na pewno zaczną się kłopoty.

W tej chwili dosłyszałem ów nie do pomylenia metaliczny odgłos wyciąganego z pochwy noża, a kątem oka spostrzegłem błysk stali. To nie żaden z gladiatorów dobył broni – postać z nożem stała po przeciwnej stronie wózka, pomiędzy balsamistami. Strażnik? Krewny zmarłej dziewczyny? W ułamku sekundy – tak szybko, że nie miałem wrażenia ciągłości jego ruchu, tylko skokowego przemieszczenia – mężczyzna znalazł się po przeciwnej stronie. Dał się słyszeć dziwny dźwięk, jakby dartej materii, cichy, ale w jakiś sposób złowrogi. Gladiator zgiął się wpół, chwytając się za brzuch. Mruknął, potem jęknął, ale zagłuszył go głośny, zbiorowy krzyk. Nie zobaczyłem wyraźnie ani zabójcy, ani samego zabójstwa. Byłem zbyt zajęty przeciskaniem się przez tłum, który rozpierzchł się, jak ziarna zboża z pękniętego worka, na widok padających na bruk pierwszych kropel krwi.

– Chodźże! – wrzasnąłem, ciągnąc do siebie Tirona.

Wciąż stał jak wryty, patrząc przez ramię na zmarłą, chyba nieświadomy, co się właśnie wydarzyło. Kiedy jednak byliśmy już w bezpiecznej odległości, z dala od zamieszania przy rozbitym wózku pogrzebowym, zrównał ze mną krok i cicho powiedział:

– Panie, powinniśmy tam wrócić. Jesteśmy świadkami.

– Czego?

– Morderstwa!

– Ja nic nie widziałem. I ty też nie. Cały czas gapiłeś się na ciało tej zmarłej.

– Nie, widziałem całe zajście – odparł, przełykając z wysiłkiem ślinę. – Widziałem morderstwo.

– Tego nie wiesz. Gladiator może z tego wyjść. Poza tym jest zapewne tylko niewolnikiem.

Pożałowałem tego słowa, ujrzawszy błysk bólu w oczach młodzieńca.

– A jednak powinniśmy wrócić – rzucił Tiro. – To pchnięcie nożem jest dopiero początkiem. Coś tam się nadal dzieje, nie widzisz, panie? Pół rynku się w to wmieszało! – Uniósł brwi, uderzony nagłą myślą. – Procesy! Być może jedna ze stron będzie potrzebowała dobrego adwokata.

Popatrzyłem na niego zaskoczony.

– Pan Cycero ma doprawdy szczęście. Jakże praktyczny z ciebie człowiek, Tironie! Na twoich oczach dokonano brutalnej zbrodni, a ty co widzisz? Perspektywę zrobienia interesu.

Tirona uraził mój śmiech.

– Ale przecież niektórzy prawnicy zarabiają w ten sposób masę pieniędzy. Cycero mówi, że Hortensjusz zatrudnia nie mniej niż trzech służących, których jedynym zadaniem jest szperać po mieście w poszukiwaniu potencjalnych spraw.

Roześmiałem się znowu.

– Wątpię, by twój Cycero zechciał wziąć tego gladiatora czy też jego właściciela jako klienta. Co więcej, wątpię, aby oni tracili czas na układy z twoim panem albo z którymkolwiek jego kolegą. Zainteresowane strony poszukają sprawiedliwości w zwyczajowy sposób: krew za krew. Jeśli sami się tym nie zajmą – choć przyjaciele poszkodowanego bynajmniej nie wyglądają na tchórzy ani mięczaków – to zrobią to, co wszyscy w takich razach. Wynajmą którąś z band, by zrobili to za nich. Banda odszuka napastnika i dziabnie go nożem. Rodzina nowej ofiary wynajmie konkurencyjną bandę, by odpłacić gwałtem, i tak dalej. Oto, Tironie, rzymska sprawiedliwość. – Udało mi się uśmiechnąć, pozwalając chłopakowi przyjąć to za żart, ale jego twarz jeszcze bardziej się zachmurzyła. Dodałem więc bardziej ponurym tonem: – Rzymska sprawiedliwość dla tych, których nie stać na obrońcę albo którzy w ogóle nie wiedzą, co to takiego obrońca. Albo wiedzą, tylko takiemu nie ufają, wierząc święcie, że wszelkie sądy to bujda. Całkiem możliwe, że to, co widzieliśmy, nie jest wcale początkiem, lecz środkiem takich rodowych porachunków. Człowiek z nożem mógł nie mieć nic wspólnego z balsamistami ani ze zmarłą dziewczyną. Może po prostu czekał tylko na właściwą chwilę, by zadać cios; kto wie, dlaczego albo jak dawno temu rozpoczęła się ta kłótnia? Najlepiej trzymać się z dala od takich spraw. Nie ma kogo wezwać, by położył temu kres.

To ostatnie stwierdzenie było prawdziwe, ponieważ – co jest nieustannym źródłem zdumienia przybyszów z obcych stolic i każdego człowieka nie obeznanego z życiem w republice – Rzym nie ma sił policyjnych. Nie ma uzbrojonej jednostki do utrzymywania porządku publicznego w murach miasta. Od czasu do czasu jakiś zmęczony bezprawiem senator zaproponuje, by taką policję utworzyć. Natychmiast ze wszystkich stron pada pytanie-odpowiedź: „Ale komu miałaby podlegać?” I zadający je mają rację. W kraju rządzonym przez króla lojalność sił policyjnych wiedzie prostą, jasną drogą do osoby monarchy. Rzym jest jednak republiką. Wprawdzie obecnie rządzoną przez dyktatora, ale przecież tylko tymczasowego i konstytucyjnie prawomocnego. Ktokolwiek w Rzymie intrygowałby i knuł w celu uzyskania nominacji na dowódcę policji, użyłby swej władzy wyłącznie w celu wyniesienia siebie, podczas gdy największym dylematem jego podwładnych byłoby, od kogo uzyskać większą łapówkę i czy potem służyć tej osobie, czy raczej wbić jej nóż w plecy. Policja byłaby jedynie narzędziem dla jednej kliki przeciwko drugiej. Stałaby się niczym innym jak tylko kolejną bandą, z którą społeczeństwo musiałoby się borykać. Rzym woli żyć bez policji.

Zostawiliśmy za sobą plac i zeszliśmy też z via Subura. Poprowadziłem Tirona skrótem przez znaną mi wąską uliczkę. Jak większość ulic rzymskich, nie miała ona nazwy. Ja nazywałem ją po prostu Wąską. Była to szczelina między dwoma wysokimi murami, panowały w niej mrok i wilgoć.

Cegły i kamienie brukowe nosiły plamy od wody i pleśni. Ściany zdawały się pocić, bruk wydzielał nieprzyjemny odór stęchlizny, ostry, prawie zwierzęcy. W tej uliczce nigdy nie gościło słońce, mogące wysuszyć jej wilgoć i rozświetlić mrok. Latem wypełniała ją para wodna, zimą ściany pokrywał szron. W Rzymie jest tysiąc takich uliczek, malutkich światków oddzielonych od wielkiego świata, odludnych i zamkniętych w sobie.

Wąska była zbyt wąska, byśmy mogli iść obok siebie. Tiro kroczył za mną. Po kierunku, z którego dochodził jego głos, domyślałem się, że ciągle zerka do tyłu. Z jego brzmienia wnioskowałem, że jest zaniepokojony.

– Czy w tej okolicy często dzieją się takie rzeczy? – zapytał.

– Przy via Subura? Bez przerwy. W biały dzień. W tym miesiącu to czwarty raz, o ile mi wiadomo, choć pierwszy raz widziałem to na własne oczy. Takie bójki przychodzą wraz z cieplejszą pogodą. Ale nie jest tu gorzej niż gdzie indziej. Mogą ci równie łatwo poderżnąć gardło na Palatynie, a niewykluczone, że nawet i na środku Forum.

– Cycero mówi, że to przez Sullę.

Zdanie rozpoczęte śmiało, zakończyło się dziwnie stłumionym zająknięciem. Nie musiałem patrzeć na twarz Tirona, by wiedzieć, że się zaczerwienił. To nierozważne ze strony obywatela krytykować naszego ukochanego dyktatora. Jeszcze mniej rozważne ze strony niewolnika, by nieostrożnie to powtarzać. Powinienem był porzucić temat, ale zaciekawienie wzięło górę.

– Twój pan nie jest zatem zwolennikiem Sulli, co? – Próbowałem powiedzieć to od niechcenia, by pozwolić Tironowi na rozluźnienie. Nie odpowiedział mi jednak. Ciągnąłem więc: – Cycero jest w błędzie, skoro uważa, że cały chaos i przestępczość w Rzymie jest winą Sulli. Krwawe jatki na ulicach bynajmniej nie zaczęły się za jego rządów, choć z pewnością przyczynił się do tego.

Sam teraz wkroczyłem na cienki lód. Tiro się jednak nie odzywał. Idąc za mną i nie musząc patrzeć mi w oczy, mógł udawać, że mnie nie słyszy. Niewolnicy szybko się uczą symulować wygodną głuchotę i roztargnienie. Mogłem stanąć i odwrócić się do niego, ale to oznaczałoby robienie z igły wideł. A jednak nie dawało mi to spokoju. Jest coś w samym brzmieniu imienia Sulla, co rozpala ogień w każdym Rzymianinie, przyjacielu czy wrogu, ofierze czy wspólniku.

– Większość ludzi przypisuje Sulli zasługę przywrócenia porządku w Rzymie – nie dawałem za wygraną. – Być może za zbyt wysoką cenę i nie bez rozlewu krwi, ale porządek jest porządkiem i nie ma nic, co Rzymianin ceniłby bardziej. Rozumiem jednak, że Cycero ma inny pogląd?

Tiro nic nie mówił. Uliczka skręcała na prawo i lewo, uniemożliwiając zobaczenie czegokolwiek dalej niż o metr czy dwa. Czasem przechodziliśmy obok drzwi i okien nieco zagłębionych w murze, zawsze szczelnie zamkniętych. Nie mogliśmy chyba być bardziej samotni.

– Naturalnie Sulla jest dyktatorem – podjąłem. – To drażni Rzymian: jesteśmy wszyscy wolnymi ludźmi, w każdym razie ci, którzy nie są niewolnikami. Ale przecież dyktator to nie król, tak nam mówią prawodawcy. Dyktatura jest całkowicie legalna, dopóki aprobuje ją senat. Oczywiście tylko w ciężkiej potrzebie i na określony czas. Skoro Sulla zatrzymuje władzę już trzeci rok zamiast prawnie przewidzianego jednego... cóż, może to właśnie razi twego pana. Nieczysta gra.

– Proszę, panie – szepnął Tiro z napięciem – nie powinieneś o tym mówić. Nigdy nie wiadomo, kto może słuchać.

– Ach, ściany mają uszy! To kolejna mądrość z ostrożnych ust pana Groszka?

To w końcu go sprowokowało do wypowiedzi.

– Nie! Cycero zawsze mówi, co myśli. Nie obawia się tego, jak i ty. A o polityce wie znacznie więcej, niż zapewne sądzisz. Ale nie jest szalony! Zwykle powtarza: jeśli ktoś nie jest dobrze obeznany ze sztuką retoryki, łatwo może stracić kontrolę nad słowami wypowiadanymi publicznie, które polecą jak liście na wietrze. Niewinna prawda może zostać przekręcona i zmieniona w fatalne kłamstwo. Dlatego zabrania mi mówić o polityce poza murami jego domostwa. Albo z niegodnymi zaufania nieznajomymi.

To przywołało mnie do porządku. Milczenie i gniew Tirona były usprawiedliwione. Celowo go prowokowałem. Nie pospieszyłem jednak z przeprosinami, nawet w jakiś okrężny i pyszałkowaty sposób, w jaki wolni ludzie czasem przepraszają niewolników. Wszystko, co mogło mi dać wyraźniejszy obraz Cycerona przed jego spotkaniem, warte było drobnego kosztu obrażenia jego sługi. Poza tym niewolnika należy dobrze poznać, zanim da mu się do zrozumienia, że jego bezczelność ci się podoba.

Szliśmy dalej. Uliczka poszerzyła się na tyle, by można było iść obok siebie. Tiro jednak utrzymywał się o formalne pół kroku za mną po lewej. Wkrótce znów wyszliśmy na via Subura, już nieopodal Forum Romanum. Młodzieniec wskazał, że szybciej będzie pójść przez Forum na przełaj, niż obchodzić je dookoła. Przeszliśmy więc przez serce miasta, kojarzące się przyjezdnym z samą duszą Rzymu, pełne świetnych dworów i fontann, świątyń i placów, gdzie tworzy się prawo i oddaje cześć największym z bogów w ich najwspanialszych domach.

Minęliśmy Rostrę – wysoki piedestał ozdobiony fantazyjnymi stewami dziobowymi zdobytych okrętów, z którego oratorzy i adwokaci przemawiali w największych procesach prawa rzymskiego. Nic już nie mówiliśmy na temat Sulli, lecz nie mogłem się nie zastanawiać, czy młody Tiro myśli, jak ja, o scenach rozgrywających się w tym właśnie miejscu zaledwie przed rokiem, kiedy Forum Romanum otoczone było głowami wrogów dyktatora, setkami głów każdego dnia, odciętych od tułowi i wbitych na tyki. Krew tych ludzi wciąż widniała jako rdzawe plamy na nieskazitelnie białych kamieniach.

ROZDZIAŁ TRZECI

Tak jak powiedział Tiro, dom Cycerona był znacznie mniejszy od mojego. Jego ściany zewnętrzne wyróżniała przesadna skromność i stateczność. Budynek był parterowy, bez najdrobniejszych zdobień. Do ulicy zwracał zupełnie pustą ścianę, szafranowożółtą płaszczyznę przebitą tylko przez wąskie drewniane drzwi.

Zewnętrzna skromność domu Cycerona niewiele znaczyła. Znajdowaliśmy się, oczywiście, w jednej z najdroższych dzielnic Rzymu, gdzie rozmiar nie świadczy o zamożności. Nawet najmniejszy dom może być tu wart tyle, ile cały zespół willi w Suburze. Poza tym bogatsze klasy rzymskie tradycyjnie gardzą wszelką ostentacją w dekoracji swych domostw, w każdym razie na zewnątrz. Twierdzą, że to sprawa dobrego smaku. Ja podejrzewam, że bardziej chodzi tu o ich obawę, iż wulgarne okazywanie bogactwa mogłoby wzbudzić zazdrość motłochu. Poza tym kosztowne ozdoby zewnętrznych ścian o wiele łatwiej ukraść, niż gdy są bezpiecznie wystawione gdzieś wewnątrz domu. Takiej surowości i powściągliwości nigdy nie przestano uznawać za ideał. Mimo to sam jestem świadkiem, jak w ciągu lat uwidacznia się tendencja do wystawności. Dotyczy to zwłaszcza ambitnej młodzieży, szczególnie tych, których fortuny rozkwitły w wyniku wojny domowej i triumfu Sulli. Tacy dobudowywali piętra, dodawali ozdobne portale, instalowali rzeźby sprowadzone z Grecji.

Niczego takiego nie można było zobaczyć na ulicy, gdzie mieszkał Cycero. Królował tu dobry smak i powściągliwa godność. Domy odwracały się do ulicy plecami, nie mając nic do powiedzenia żadnemu nieznajomemu, który mógłby tu zawędrować, zachowując sekrety swego życia dla tych uprzywilejowanych, którzy mogli wejść do środka. Ulica była krótka i cicha. Na jej końcach nie było rynków, a wędrowni sprzedawcy najwyraźniej wiedzieli, że lepiej nie zakłócać jej spokoju. Pod stopami miało się tu szary bruk, nad głową bladobłękitne niebo, a po bokach przyblakłe tynki, poplamione deszczem i spękane od upału. Inne kolory były zabronione, a zwłaszcza zieleń. Nie było widać nawet jednej niesfornej trawki, wyrastającej spomiędzy kamieni brukowych czy u podnóża surowych ścian, a cóż dopiero kwiatu czy drzewa. Samo powietrze, bezwonnie pulsujące nad rozpaloną ulicą, niosło tchnienie sterylnej czystości rzymskich cnót.

Nawet pośród ogólnej architektonicznej powściągliwości dom Cycerona wyróżniał się szczególną surowością formy. Ironią było, że w swej prostocie aż zwracał na siebie uwagę – można by powiedzieć: oto idealny dom dla zamożnego Rzymianina o cnotach najbardziej godnych szacunku. Mały budynek wyglądał tak skromnie, że ktoś mógłby go wziąć za mieszkanie niegdyś bogatej rzymskiej matrony, teraz owdowiałej i zubożałej, albo za własność bogatego rolnika, rzadko przyjeżdżającego do miasta w interesach, nigdy zaś dla rozrywki lub wydawania przyjęć. Albo też – i tak było w istocie – taki surowy i prosty dom na tak skromnej ulicy może należeć do młodego kawalera o poważnych dochodach i staromodnych poglądach; osiadłego w mieście, syna rodziców z prowincji, który zapragnął szukać szczęścia i fortuny w wyższych kręgach Rzymu, młodzieńca o niewzruszonych rzymskich cnotach i tak pewnego siebie, że nawet jego młodość i ambicja nie zdołały pociągnąć go na trywialne ścieżki mody.

Tiro zastukał do drzwi. Po chwili otworzył je siwobrody niewolnik, dotknięty chyba jakimś porażeniem nerwów, bo jego głowa była w nieustannym ruchu, kiwając się i przekrzywiając z boku na bok. Rozpoznanie Tirona zabrało mu trochę czasu, wypełnionego wytrzeszczaniem oczu i wyciąganiem cienkiej szyi jak żółw ze skorupy. Kiwanie głową nie ustawało ani na chwilę. Wreszcie uśmiechnął się bezzębnymi ustami i usunął się na bok, otwierając drzwi na oścież. Sień miała kształt półkola. Jej prostą ścianę mieliśmy teraz za plecami. Półokrągła ściana przed nami miała troje drzwi, ze smukłymi kolumnami po bokach i nadprożem nad nimi. Korytarze prowadzące od nich w głąb domu były przesłonięte zasłonami z grubej czerwonej tkaniny z wyhaftowanym u dołu żółtą nicią motywem akantu. Dekoracji dopełniały dwie greckie lampy stojące w rogach oraz mozaika na podłodze, niezbyt dobra, przedstawiająca Dianę w pościgu za dzikiem. Tak, jak oczekiwałem, sień była urządzona powściągliwie i ze smakiem, by nie kontrastowała nadmiernie z surowością fasady, a przy tym na tyle bogato, by nie sprawiać wrażenia ubóstwa.

Stary odźwierny wskazał gestem, byśmy zaczekali. Milczący i uśmiechnięty zniknął za zasłoną drzwi po lewej, a jego pomarszczona głowa nie przestawała się kiwać i kołysać jak korek na łagodnej fali.

– Stary sługa rodziny? – zapytałem cicho, odczekawszy, aż zniknie nam z oczu. Najwyraźniej uszy starca były bystrzejsze od oczu, skoro słyszał dość dobrze, by otworzyć nam drzwi. Byłoby niegrzecznie mówić o nim w jego obecności, jakby był niewolnikiem. Zauważyłem na jego palcu pierścień wyzwoleńca, był zatem wolnym obywatelem.

– Mój dziadek – odrzekł Tiro z dumą w głosie. – Marek Tulliusz Tiro.

Wyciągnął szyję i spojrzał ku zasłonie, za którą zniknął stary, jak gdyby mógł widzieć jego posuwiste człapanie wzdłuż korytarza. Haftowana stora falowała lekko w przeciągu. Wywnioskowałem z tego, że korytarz prowadzi na świeże powietrze, przypuszczalnie do atrium pośrodku domu, gdzie pan Cycero zażywał wypoczynku w przedpołudniowym cieple.

– Więc twoja rodzina służy Tulliuszom co najmniej od trzech pokoleń?

– Tak, choć mój ojciec umarł, kiedy byłem bardzo mały, zanim mogłem go poznać. Matka też. Stary Tiro jest jedyną rodziną, jaką mam.

– A jak dawno temu twój pan go wyzwolił? – zapytałem, ponieważ stary nosił teraz imię i nazwisko Cycerona wraz ze swym starym imieniem niewolnika, Tiro. Jest tradycją, że wyzwolony niewolnik przybiera pierwsze dwa człony imienia swego pana, dając im pierwszeństwo przed własnym.

– Idzie piąty rok – odrzekł Tiro. – Dziadek Cycerona w Arpinum był do tej pory jego właścicielem. Moim też, choć zawsze przebywałem z Cyceronem, gdyż byliśmy rówieśnikami. Stary pan przeniósł prawo własności na wnuka w darze, kiedy Cycero ukończył studia i założył własny dom w Rzymie. Wtedy też Cycero wyzwolił mojego dziadka. Jego dziadek nigdy by o tym nie pomyślał. Nie wierzy w instytucję wyzwolenia, bez względu na to, jak stary staje się niewolnik albo jak dobrze służy swemu panu. Ród Tulliuszów może pochodzić z Arpinum, ale są oni Rzymianami z krwi i kości. To bardzo surowa i staromodna rodzina.

– A ty?

– Ja?

– Sądzisz, że Cycero któregoś dnia i ciebie wyzwoli?

Tiro zarumienił się.

– Zadajesz przedziwne pytania, panie.

– Tylko dlatego, że taka jest moja natura. Także mój zawód. Sam musiałeś zadawać sobie nieraz to pytanie.

– Czy nie czyni tego każdy niewolnik? – odpowiedział pytaniem.

W jego głosie nie było goryczy, lecz tylko blady i nienatarczywy cień smutku, szczególny rodzaj melancholii, z jakim już się spotykałem. Zrozumiałem wtedy, w tej chwili, że młody Tiro jest jednym z tych niewolników, inteligentnych i wychowanych w dostatku, którzy noszą brzemię, przekleństwo świadomości, jak kapryśne i arbitralne są zrządzenia Fortuny, mogące uczynić jednego człowieka niewolnikiem, a drugiego królem, chociaż w gruncie rzeczy niczym się właściwie nie różnią. Po chwili milczenia powiedział cicho: – Któregoś dnia... kiedy mój pan osiągnie odpowiednią pozycję, a ja będę starszy. W końcu, cóż za pożytek z wolności, chyba że chce się założyć rodzinę. To jedyna korzyść, jaką widzę. A o tym nie myślę. W każdym razie nieczęsto.

Odwrócił twarz i wpatrywał się w miejsce, gdzie za zasłoną zniknął jego dziadek. Po chwili znów spojrzał na mnie, a wyraz jego twarzy się zmienił. Dopiero po chwili zdałem sobie sprawę, że się uśmiecha.

– Poza tym – dodał – lepiej z tym zaczekać, aż mój dziadek umrze. Inaczej byłoby dwóch ludzi o imieniu Marek Tulliusz Tiro; jak by nas wówczas można było odróżnić?

– Jakże was teraz odróżniają?

– Jako Tirona i Tirona Starego, oczywiście. – Uśmiechnął się bardziej naturalnie. – Dziadek nie odpowiada na imię Marek. Sądzi, że przyniosłoby nieszczęście, gdyby pozwolił się tak nazywać. Prowokowanie bogów. Poza tym zbyt jest przyzwyczajony do swego starego imienia, a nawet dumny z niego. Zresztą nie ma sensu go wołać żadnym imieniem. Teraz może tylko otworzyć drzwi pukającemu, niewiele więcej. Czasami trwa to bardzo długo. Myślę, że mojemu panu to odpowiada. Cycero uważa, że w dobrym tonie jest kazać czekać gościom przed drzwiami, a w jeszcze lepszym przetrzymywać ich w sieni, w każdym razie podczas pierwszej wizyty, kiedy stary Tiro ich anonsuje.

– Czy to właśnie nas teraz spotyka? Czekamy na zaanonsowanie?

Tiro założył ręce na piersi i skinął twierdząco głową.

Rozejrzałem się wokoło. Nie było ławki ani choćby najmniejszego zydla, by usiąść. Jakież to rzymskie, pomyślałem.

Po dłuższej chwili stary Tiro powrócił, unosząc przed swym panem zasłonę. Jak mam opisać Marka Tulliusza Cycerona? Piękni są do siebie podobni, ale brzydki mężczyzna jest brzydki własną, jedyną w swoim rodzaju brzydotą. Cycero miał duże czoło, mięsisty nos i rzednące włosy. Był średniego wzrostu, o wąskiej klatce piersiowej i ramionach, miał długą szyję z wystającą grdyką. Wyglądał na znacznie więcej niż dwadzieścia sześć lat.

– Gordianus – przedstawił mnie Tiro – zwany Poszukiwaczem.

Skinąłem głową. Cycero uśmiechnął się ciepło. W jego oczach połyskiwały niespokojne, pytające iskierki. Od razu wywarł na mnie wrażenie, choć nie umiałbym powiedzieć dlaczego. W następnej chwili przyszło rozczarowanie, kiedy Cycero otworzył usta, by przemówić. Powiedział tylko dwa słowa, ale to wystarczyło. Głos, jaki wydobył się z jego ust, był wysoki i zgrzytliwy. To Tiro, ze swoją słodką modulacją, powinien być mówcą. Cycero miał głos odpowiedni dla licytatora albo komedianta, tak dziwny jak jego przydomek.

– Tędy, proszę – powiedział, wskazując, bym podążył za nim korytarzem za czerwoną zasłoną.

Korytarz był krótki, ledwie zasługiwał na takie miano. Poszliśmy wzdłuż nie ozdobionych niczym ścian. Po prawej stronie rozwieszona była szeroka kotara z bładożółtej gazy, tak delikatna, że mogłem zajrzeć przez nią do małego, lecz nienagannie utrzymanego atrium. Otwarte dla słońca i nieba, było jakby wybitą w bryle domu studnią, wypełnioną światłem i ciepłem. Pośrodku pluskała mała fontanna. Przejrzysta zasłona falowała na wietrzyku niczym mgła poruszana poranną bryzą, żywa błona drgająca pod najmniejszym podmuchem powietrza.

Po przeciwnej stronie znajdował się duży, przestronny pokój, oświetlony przez wąskie okna w suficie. Ściany miał biało tynkowane; meble były z ciemnego, polerowanego drewna, o rustykalnej formie, ozdobione delikatnymi intarsjami, srebrnymi klamrami oraz inkrustacją z macicy perłowej, karnelianu i lapisu. Zobaczyłem tam zadziwiająco dużo ksiąg – był to zatem gabinet i biblioteka Cycerona. Takie pokoje są często bardzo osobiste, więcej mówią o swych właścicielach niż ich sypialnie czy jadalnie, będące domeną kobiet i niewolników. Był to pokój prywatny, niezatarcie naznaczony przez osobowość gospodarza, ale jednocześnie publiczny – świadczyła o tym liczba krzeseł rozstawionych tu i ówdzie, część z nich w zwartej grupie, jakby dopiero co opuścili je goście. Cycero wskazał nam trzy, stojące osobno, i sam usiadł w jednym z nich. Cóż za człowiek przyjmuje gości w bibliotece, zamiast w jadalni lub na tarasie? Człowiek o greckich upodobaniach, pomyślałem. Uczony, miłośnik wiedzy i mądrości. Ktoś, kto otwiera konwersacje z zupełnie obcymi ludźmi takim gambitem, jak:

– Powiedz mi, Gordianusie Poszukiwaczu, czy kiedykolwiek rozważałeś zabicie własnego ojca...

ROZDZIAŁ CZWARTY

Ale też musiałem wyglądać! Przypuszczam, że drgnąłem, skrzywiłem się, odwróciłem wzrok. Cycero widział to wszystko i uśmiechnął się w ów przesadnie skromny sposób, jak zwykli to czynić oratorzy, czujący, że z powodzeniem manipulują swym audytorium. Aktorzy (a znałem ich sporo) odczuwają ten sam rodzaj satysfakcji, ten sam miły dreszczyk świadomości swej władzy. Pasterz wyjawia prawdę Edypowi i jednym słowem wywołuje przyspieszony oddech tysięcy płuc, jakby na dany znak. Pasterz uśmiecha się pod maską i opuszcza scenę.

Udałem, że z roztargnieniem patrzę na jakieś leżące w pobliżu zwoje papirusu. Kątem oka widziałem, że Cycero wciąż mnie obserwuje, starając się ocenić każdą moją reakcję. Oratorzy sądzą, że mogą kontrolować wszystkich i wszystko potokiem swej wymowy. Zmusiłem się do usunięcia z twarzy wszelkiego wyrazu.

– Mój ojciec – zacząłem, lecz musiałem przerwać by odchrząknąć, zły na siebie, bo uważałem to za oznakę słabości – mój ojciec już nie żyje, czcigodny Cyceronie. Zmarł wiele lat temu.

Figlarny ognik w jego oczach zgasł. Zmarszczył brew i rzekł:

– Przyjmij me przeprosiny. Nie zamierzałem cię urazić.

– I nie zrobiłeś tego.

– To dobrze. – Po dłuższej chwili zmarszczka na jego czole stopniowo wygładziła się, a do oczu powrócił ów ognik. – Zatem nie będziesz miał nic przeciwko temu, bym zadał ci jeszcze raz to pytanie? Oczywiście sprawa jest czysto hipotetyczna. Przypuśćmy więc, tylko przypuśćmy, że masz ojca, którego chciałbyś się pozbyć. Jak byś się do tego zabrał?

Wzruszyłem ramionami.

– Ile ma lat?

– Sześćdziesiąt, może sześćdziesiąt pięć.

– A ja, mówiąc hipotetycznie?

– Ze czterdzieści.

– Czas – powiedziałem. – Bez względu na charakter mojej urazy czas wszystko załatwi, równie pewnie jak każdy inny środek.

– Czyli po prostu czekać. – Cycero skinął głową. – Usiąść, rozluźnić się, pozwolić naturze działać. Tak, to byłoby najłatwiejsze wyjście. I być może, choć nie na pewno, najbezpieczniejsze. Z pewnością większość ludzi tak by postąpiła, mając do czynienia z osobą, której istnienie z trudem znoszą. Zwłaszcza gdy ta osoba jest starsza i słabsza, i jest członkiem rodziny. A już szczególnie wtedy, gdy chodzi o ojca. Znosić i czekać. Niech czas rozstrzygnie. W końcu nikt nie żyje wiecznie, a młodzi zazwyczaj przeżywają swoich rodziców. – Cycero przerwał. Żółta zasłona łagodnie unosiła się i opadała, jak gdyby cały dom oddychał. W pokoju było gorąco. Po chwili podjął znowu: – Lecz bywa, że czas jest luksusem. Oczywiście, jeśli odczeka się odpowiednio długo, stary, sześćdziesięciopięcioletni człowiek w końcu sam zejdzie z tego świata, choć może wtedy mieć lat osiemdziesiąt pięć.

Wstał z krzesła i zaczął chodzić po pokoju. Nie był typem mówcy, który może przemawiać, siedząc w jednym miejscu. Później miałem się przekonać, że jego ciało było jak maszyna – krok za krokiem, ramiona w ruchu, dłonie rysujące w powietrzu kształty, głowa przechylająca się z boku na bok, brwi sunące to w górę, to w dół. Żaden z tych ruchów nie był odizolowany. Wszystkie łączyły się w jakąś całość, podporządkowane jego głosowi; temu dziwnemu, irytującemu, fascynującemu głosowi. Zupełnie jakby głos był narzędziem, a ciało maszyną, która je wyprodukowała; jakby jego kończyny i organy były dźwigniami i trybami niezbędnymi do wytworzenia wydostającego się z jego ust dźwięku. Ciało się poruszało i powstawał głos.

– Wyobraź sobie – powiedział (głowa na bok, lekki gest dłoni) – starszego człowieka w wieku około sześćdziesięciu pięciu lat, wdowca mieszkającego samotnie w Rzymie. Bynajmniej nie odludka. Bardzo lubi brać udział w ucztach i przyjęciach. Uwielbia arenę i teatr. Uczęszcza do łaźni. Ba! Nawet jest stałym gościem – przysięgam, ma sześćdziesiąt pięć lat! – pobliskiego domu publicznego. Jego życie to przyjemności. Nie pracuje, wycofał się z zawodu. Och, pieniędzy ma pod dostatkiem. Posiada dochodowe posiadłości na wsi, lecz nie poświęca im w ogóle czasu. Dawno już pozostawił zarządzanie nimi komuś młodszemu.

– Mnie? – zapytałem.

Cycero lekko się uśmiechnął. Jak każdy orator, nie cierpiał, by mu przerywano, ale pytanie świadczyło przynajmniej, że go słucham.

– Tak – odrzekł. – Mówiąc hipotetycznie. Tobie. Swemu hipotetycznemu synowi. Sam zaś poświęca cały swój czas przyjemnościom. W pogoni za nimi przemierza ulice Rzymu o wszelkich porach dnia i nocy, w towarzystwie tylko swych niewolników.

– Nie ma eskorty?

– Praktycznie nie ma. Chodzi z dwoma niewolnikami, bardziej dla wygody niż dla obrony.

– Są uzbrojeni?

– Prawdopodobnie nie.

– Mój hipotetyczny ojciec szuka guza.

Cycero skinął głową.

– Istotnie. Porządni obywatele raczej nie powinni włóczyć się nocami po ulicach naszego miasta bez zbrojnej eskorty. Zwłaszcza starsi, do tego wyglądający na ludzi zamożnych. Głupota! Dzień w dzień tak szafować swym życiem... stary z niego głupiec! Prędzej czy później spotka go kiepski koniec, pomyślisz. A jednak rok za rokiem postępuje tak skandalicznie i nic się nie dzieje. Zaczynasz myśleć, że musi nad nim czuwać jakiś niewidzialny demon czy duch, bo nigdy nie trafia mu się nic złego. Ani razu go nie obrabowano. Ani razu nawet mu nie grożono. Najgorsze, co może go spotkać, to że zaczepi go jakiś żebrak, pijak czy włócząca się po nocy dziwka – a z takimi łatwo sobie poradzić za pomocą rzuconej monety albo słówka szepniętego niewolnikom. Nie, wydaje się, że czas nie współpracuje z tobą. Pozostawiony własnemu losowi starzec może żyć bez końca.

– A to byłoby takie złe? Chyba zaczynam go lubić.

Cycero uniósł brew.

– Wprost przeciwnie, nienawidzisz go. Nieważne dlaczego. Przez chwilę po prostu przyjmij, że z jakiejkolwiek przyczyny chcesz jego śmierci. Desperacko.

– Czas nadal wygląda na najlepsze rozwiązanie. Sześćdziesiąt pięć, mówisz... Jak z jego zdrowiem?

– Doskonałe. Prawdopodobnie jest zdrowszy od ciebie. Dlaczego nie? Wszyscy wokół mówią, jak się zapracowujesz, zarządzając majątkiem, dbając o rodzinę... wprost wpędzasz się do grobu. A starszy pan nie ma na głowie choćby jednej troski oprócz używania życia. Rano odpoczywa. Po południu planuje wieczór. Wieczorem napycha brzuch wykwintnymi specjałami, pije ponad miarę, hula z mężczyznami o połowę młodszymi od siebie. Następnego ranka dochodzi do siebie w łaźni i zaczyna od początku. Jak z jego zdrowiem? Powiedziałem ci, że jest stałym gościem miejscowego burdelu.

– Znane są przypadki, że jedzenie i picie zabiły człowieka – spróbowałem z tej beczki. – Mówią też, że niejedno stare serce przestało bić w łożu młodej dziewczyny.

– Nie. – Cycero pokręcił głową. – To za mało, zbyt niepewne. Nienawidzisz go, nie rozumiesz? Może się go boisz. Z rosnącą niecierpliwością czekasz jego śmierci.

– Polityka? – spytałem.

Cycero na chwilę przestał krążyć po pokoju, uśmiechnął się, po czym ruszył znowu.

– Polityka – powtórzył. – Tak, w tych czasach w Rzymie polityka może z pewnością zabić człowieka szybciej i pewniej niż hulaszcze życie, objęcia kurtyzany, a nawet nocna przechadzka po Suburze. – Rozłożył szeroko ręce w oratorskim geście rozpaczy. – Niestety, stary jest jednym z tych godnych podziwu stworzeń, które potrafią przejść przez życie bez żadnych poglądów politycznych.

– W Rzymie? – zdumiałem się. – Obywatel i właściciel ziemski? Niemożliwe!

– Powiedzmy więc, że jest jednym z tych ludzi jak króliki: czarujących, pustych, nieszkodliwych. Nigdy na siebie nie zwracają uwagi i nikogo nie obrażają. Niewarci fatygi polowania, dopóki trafia się większa zwierzyna. Otoczeni zewsząd polityką jak gąszczem pokrzyw, potrafią jednak prześliznąć się przez jej labirynt bez zadraśnięcia.

– Wygląda na spryciarza. Lubię go coraz bardziej.

Cycero zmarszczył czoło.

– Nie ma to nic wspólnego ze sprytem. Stary nie ma żadnej strategii poza prześlizgiwaniem się przez życie przy najmniejszych możliwych niewygodach. Ma szczęście, to wszystko. Nic do niego nie dociera. Italscy sprzymierzeńcy podnoszą bunt przeciw Rzymowi? Pochodzi z Amerii, miasteczka, które czeka do ostatniej chwili z przyłączeniem się do rewolty, za to pierwsze zbiera owoce pojednania. Tak właśnie został obywatelem. Wojna domowa pomiędzy Mariuszem i Sullą, a potem Sullą i Cynną? Stary waha się w swej lojalności – realista i oportunista jak teraz większość Rzymian – i wychodzi z tego jak delikatna dziewica, przeprawiająca się przez strumień, skacząc z kamienia na kamień, nie zamoczywszy nawet sandała. Tylko ludzie bez poglądów są dzisiaj bezpieczni. Królik, powiadam. Jeśli będziesz polegał na polityce, że go zabije, dożyje stu lat.

– Z pewnością nie może być aż tak nijaki, jak mówisz. Każdy dzisiaj ryzykuje choćby przez to, że żyje. Mówisz, że to właściciel ziemski z interesami w Rzymie. Musi być klientem jakiejś wpływowej rodziny. Kto jest jego protektorem?

Cycero roześmiał się.

– Nawet tu wybiera na sprzymierzeńców najmniej rzucającą się w oczy i najbezpieczniejszą rodzinę – Metellusów. Szwagrów Sulli, przynajmniej do czasu, kiedy Sulla rozwiódł się ze swą czwartą żoną. I to nie kogokolwiek z nich, ale najstarszą, najbardziej bezwładną i niezmiernie godną szacunku spośród rodowych gałęzi. W ten czy inny sposób wkradł się w łaski Cecylii Metelli. Znasz ją?

Potrząsnąłem przecząco głową.

– To poznasz – powiedział tajemniczo. – Nie. Polityka nie zabije dla ciebie tego człowieka. Sulla może zapełnić Forum Romanum głowami na tykach, Pole Marsowe może zamienić się w czarę krwi przelewającą się do Tybru – a ty nadal będziesz widywał starego, jak łazęguje po nocach w najgorszych dzielnicach miasta, obżarty po kolacji u Cecylii, wesoło zmierzając do najbliższego burdelu.

Cycero raptownie usiadł. Maszyna wymagała, jak się zdaje, okresowego odpoczynku, ale chrapliwe narzędzie pracowało dalej.

– Widzisz więc, że fatum nie będzie z tobą współpracowało, zabierając ci znad głowy obrzydliwego starucha. Poza tym niewykluczone, że masz jakiś ważny powód, by chcieć jego śmierci... nie zwykła uraza czy nienawiść, ale jakaś nagła krytyczna sytuacja. Musisz sam podjąć działanie.

– Sugerujesz, bym zamordował swego ojca?

– Otóż to.

– Niemożliwe.

– Musisz.

– To nie po rzymsku.

– Los cię zmusza.

– Zatem... trucizna?

Wzruszył ramionami.

– Być może, jeśli masz dostęp do niego. Ale wy nie odwiedzacie się wzajemnie, jak zwyczajny ojciec i syn. Pomiędzy wami panuje niezgoda i gorycz. Pomyśl: stary mieszka w swym miejskim domu, w Rzymie, i rzadko sypia gdzie indziej. Ty mieszkasz w starym rodzinnym domu w Amerii, a w tych rzadkich okazjach, kiedy interesy zaprowadzą cię do miasta, nigdy nie zatrzymujesz się u ojca. Stajesz u przyjaciela albo nawet w zajeździe. Przepaść między wami jest głęboka. Zatem nie masz wygodnego dostępu do obiadku starego. Przekupić jednego ze sług? Nieprawdopodobne i wielce ryzykowne – w podzielonej rodzinie niewolnicy zawsze stają po czyjejś stronie. Są o wiele bardziej lojalni wobec niego niż wobec ciebie. Trucizna odpada.

Żółta zasłona zatrzepotała, kiedy ciepły powiew wśliznął się pod nią i wpełzł do pokoju niczym trzymająca się gruntu mgła. Czułem, jak owiewa mi nogi, ciężki od woni jaśminu. Ranek się kończył. Wkrótce zacznie się prawdziwy południowy upał. Poczułem nagłą senność. Tirona dopadła również – widziałem, że tłumi ziewnięcie. A może był po prostu znudzony. Zapewne nie po raz pierwszy słyszał, jak jego pan snuje przemowę, wykorzystując ten sam ciąg argumentów, szlifując jej logikę, niepokojąc się kształtem poszczególnych fraz, wygładzając je i polerując.

Odchrząknąłem i rzekłem:

– Wobec tego rozwiązanie wydaje się oczywiste, czcigodny Cyceronie. Jeśli ojciec musi zostać zamordowany... z poduszczenia własnego syna, zbrodnia prawie zbyt ohydna, by ją rozważać... należy to zrobić wówczas, gdy stary jest najbardziej narażony i dostęp doń jest najłatwiejszy. W jakąś bezksiężycową noc, po drodze do domu z zabawy albo do burdelu. O tej godzinie nie będzie świadków, a w każdym razie nie takich, co by się rwali do zeznawania. Po ulicach grasują bandy. Taka śmierć nie wzbudzi niczyich podejrzeń. Łatwo będzie o nią obwinić jakąś przygodną grupę anonimowych rzezimieszków.

Cycero pochylił się do przodu w krześle. Maszyna wracała do życia.

– Zatem popełniłbyś tę zbrodnię sam, własną ręką?

– Oczywiście, że nie! Nawet nie byłoby mnie wtedy w Rzymie. Byłbym daleko na północy, w Amerii... przypuszczalnie dręczyłyby mnie koszmary.

– Wynająłbyś jakichś zabójców, by dokonali jej za ciebie?

– Oczywiście.

– Ludzi, których znasz i którym ufasz?

– Czyż mógłbym znać takich ludzi osobiście? Ja, ciężko pracujący ameryjski włościanin? – Wzruszyłem ramionami. – Raczej polegałbym na obcych. Przywódca bandy spotkany w tawernie w Suburze. Bezimienny znajomy polecony przez innego znajomego mojego przelotnego znajomego.

– Czy tak się to robi? – Cycero jeszcze bardziej wychylił się z krzesła, autentycznie zaciekawiony. Nie rozmawiał już z hipotetycznym ojcobójcą, lecz z Gordianusem Poszukiwaczem. – Mówiono mi, że wiesz to i owo o tego rodzaju interesach. Powiedziano mi: „Jeśli chcesz znaleźć ludzi nie obawiających się splamienia rąk krwią, zacznij od Gordianusa”.

– Powiedziano ci? Kto mianowicie, Cyceronie? Kto twierdzi, że piję z jednej czary z mordercami?

Zagryzł wargi, niepewny, ile ma mi na razie powiedzieć. Odpowiedziałem za niego:

– Sądzę, że masz na myśli Hortensjusza, prawda? Skoro to on ci mnie polecił?

Cycero strzelił ostrym spojrzeniem w Tirona, który nagle okazał się całkiem obudzony.

– Nie, panie, ja nic mu nie powiedziałem. On to odgadł... – Po raz pierwszy tego dnia Tiro mówił jak niewolnik.

– Odgadł? Jak to rozumiesz?

– Wydedukował, to lepsze słowo – wtrąciłem. – Tiro mówi prawdę. Wiem z grubsza, dlaczego po mnie posłałeś. Sprawa o morderstwo, w którą zamieszani są ojciec i syn, obaj noszący nazwisko Sekstus Roscjusz.

– Odgadłeś, że to jest przyczyna mojego wezwania? Ale jak? Sam dopiero wczoraj zdecydowałem się przyjąć sprawę Roscjusza.

Westchnąłem. Zasłona też westchnęła. Gorąco pięło się od mych stóp w górę po nogach, jak woda z wolna przybierająca w studni.

– Może każesz Tironowi, by wyjaśnił ci to później. Dla mnie jest za gorąco na powtarzanie wszystkiego od początku. Wiem jednak, że najpierw zajmował się tą sprawą Hortensjusz, a teraz wziąłeś ją ty. I sądzę, że cała ta rozmowa o hipotetycznym spisku ma coś wspólnego z rzeczywistą zbrodnią.

Cycero wyglądał ponuro. Chyba głupio się poczuł, dowiedziawszy się, że od początku znałem okoliczności sprawy.

– Tak – zgodził się. – Jest gorąco. Tironie, przynieś coś orzeźwiającego. Trochę wina zmieszanego z zimną wodą. Może jakieś owoce. Lubisz suszone jabłka, Gordianusie?

Tiro podniósł się z krzesła.

– Powiem Atalenie – rzekł.

– Nie, Tironie, sam je przynieś. I nie spiesz się.

Polecenie było poniżające, i to celowo. Poznałem to po widocznym w oczach niewolnika bólu, jak też i po oczach samego Cycerona – przymrużonych ciężko bynajmniej nie z powodu upału. Tiro nie przywykł wykonywać takich przyziemnych czynności. A Cycero? To się widzi nagminnie, pan wyładowuje swoje drobne frustracje na sługach. Zwyczaj staje się tak codzienny, że panowie robią to bez zastanowienia. Niewolnicy zaś uczą się to znosić bez skargi, jak zesłane przez bogów przeciwności w rodzaju deszczu w dzień targowy.

Cycero i Tiro jeszcze nie posunęli się daleko tą ścieżką. Zanim młodzieniec opuścił z wydętymi gniewnie wargami pokój, gospodarz wycofał się na tyle, na ile mógł to uczynić, nie tracąc twarzy.

– Tironie! – zawołał. Odczekał, aż niewolnik się odwróci, i spojrzał mu w oczy. – Nie zapomnij przynieść porcji dla siebie.

Okrutniejszy pan uśmiechnąłby się przy tym. Gorszy spuściłby wzrok na podłogę. Cycero nie uczynił żadnej z tych rzeczy i w tym momencie odkryłem w sobie pierwsze przebłyski szacunku dla niego.

Tiro odszedł. Przez chwilę Cycero bawił się pierścieniem na palcu, po czym ponownie zwrócił się do mnie:

– Miałeś mi powiedzieć, jak się zabrać do zorganizowania zabójstwa na ulicach Rzymu. Wybacz, jeśli pytanie jest obraźliwe. Nie chciałem implikować, że ty sam obraziłeś bogów, biorąc udział w takich zbrodniach. Ale mówią... No, dobrze, Hortensjusz mówi, że ponoć co nieco wiesz o takich sprawach. Kto, jak i za ile...

Wzruszyłem ramionami.

– Jeśli ktoś chce czyjejś śmierci, nie ma w tym nic trudnego. Jak rzekłem, słówko do właściwego ucha, sztuka złota z ręki do ręki i robota wykonana.

– Ale gdzie szukać właściwego ucha?

Zapomniałem, jak pomimo swego wykształcenia i rozumu jest młody i niedoświadczony.

– To łatwiejsze, niż mógłbyś przypuszczać. Od lat po zmroku, a czasem nawet w biały dzień bandy panują na ulicach Rzymu.

– Ale bandy walczą ze sobą.

– Bandy walczą z każdym, kto wchodzi im w drogę.

– Ich zbrodnie są polityczne. Wchodzą w przymierze z konkretnym stronnictwem...

– Nie wyznają żadnej polityki poza polityką pana wynajmującego ich usługi. Nie znają innej lojalności niż ta, którą można kupić za pieniądze. Pomyśl, Cyceronie. Skąd się biorą bandy? Niektóre powstają w samym Rzymie, jak robactwo pod kamieniem – ubodzy, dzieci ubogich, ich wnuki i prawnuki. Całe dynastie zbrodni, pokolenia zbirów płodzące całe rodowody występku. Negocjują ze sobą jak małe państewka. Żenią się między sobą jak szlachetne rody. Wynajmują się jak zaciężni żołnierze każdemu politykowi czy wodzowi, który najwięcej im obieca.

Cycero odwrócił wzrok; patrzył w półprzeźroczyste fałdy zasłony, jak gdyby mógł za nimi ujrzeć wszystkie ludzkie odpady Rzymu.

– Skąd oni wszyscy się biorą? – wyszeptał.

– Wyrastają przez szpary w bruku – odparłem. – Jak chwasty. Albo napływają ze wsi, uchodźcy z kolejnych wojen. Pomyśl tylko: Sulla wygrywa wojnę przeciwko zbuntowanym italskim sprzymierzeńcom i wynagradza swych żołnierzy ziemią. Ale żeby pozyskać tę ziemię, trzeba z niej wysiedlić pokonanych sprzymierzeńców. Gdzież mają się podziać, jeśli nie w Rzymie, jako żebracy i niewolnicy? A wszystko to po co? Wieś jest zniszczona przez wojnę. Żołnierze nie znają się na rolnictwie; po miesiącu czy po roku sprzedadzą swe nadania najwięcej oferującemu i wrócą do miasta. Wieś wpada w ręce wielkich właścicieli ziemskich. Drobni rolnicy próbują z nimi konkurować, przegrywają i tracą ziemię... i gdzie trafiają? Do Rzymu. Coraz bardziej i bardziej jest to widoczne choćby tylko za mojego życia: przepaść między bogatymi i biednymi, między nędzą jednych i potęgą drugich. Rzym jest jak kobieta o bajecznej fortunie i urodzie, odziana w złoto i przybrana klejnotami, z brzuchem wypełnionym płodem zwanym Imperium – i od stóp do głów pokryta milionem ruchliwych wszy.

– Hortensjusz ostrzegał mnie, że będziesz mówił o polityce – powiedział Cycero, marszcząc brwi.

– Tylko dlatego, że polityka jest powietrzem, którym oddychamy. Biorę oddech i cóż innego mogę wydychać? Może w innych miastach jest inaczej, ale nie w Republice i nie za naszego życia. Możesz to nazywać polityką, możesz i rzeczywistością. Bandy istnieją nie bez przyczyny. Nikt nie może się ich pozbyć. Wszyscy się ich boją. Człowiek, któremu zależy na morderstwie, znajdzie do nich drogę. Weźmie tylko przykład z odnoszącego sukcesy polityka.

– Masz na myśli...

– Nie mam na myśli żadnego konkretnego polityka. Wszyscy oni posługują się bandami, a w każdym razie próbują.

– Ale ty masz na myśli Sullę.

Cycero pierwszy wypowiedział jego imię, co mnie zaskoczyło. Zrobiło też na mnie wrażenie. W którymś momencie konwersacja wymknęła się spod kontroli i szybko zbaczała na niebezpieczne ścieżki.

– Tak – odpowiedziałem. – Skoro się upierasz, chodzi mi o Sullę. – Odwróciłem wzrok. Znów patrzyłem na żółtą zasłonę. Złapałem się na wpatrywaniu się w nią i przez nią, jak gdybym w falujących fałdach mógł rozróżnić obrazy ze starego koszmaru. – Byłeś w Rzymie, kiedy zaczęły się proskrypcje? – spytałem.

Cycero skinął głową.

– I ja też. Wiesz zatem, jak było. Każdego dnia wywieszano na Forum nową listę wyjętych spod prawa. A kto zawsze był pierwszy w kolejce, by odczytać ich nazwiska? Nie, nie ci, którzy mogli się na nich znaleźć. Ci kulili się ze strachu po swych domach, albo, mądrzejsi, barykadowali się w wiejskich rezydencjach. Pierwsi przy listach byli bandyci i ich przywódcy, ponieważ Sulli nie obchodziło, kto zniszczy jego wrogów prawdziwych czy wyimaginowanych, byle tylko zostali zniszczeni. Przybądź z głową wyjętego spod prawa człowieka, podpisz kwit, a dostaniesz worek srebra. By zdobyć tę głowę, nie cofnij się przed niczym. Wyważ drzwi domu obywatela. Pobij jego dzieci, zgwałć żonę – ale zostaw w spokoju jego dobytek, bo gdy tylko głowa nieszczęśnika rozstanie się z tułowiem, jego dobra stają się własnością Sulli.

– Niezupełnie – poprawił mnie Cycero.

– Oczywiście, przejęzyczyłem się. Chciałem powiedzieć, że kiedy wróg publiczny zostanie ścięty, jego majątek ulega konfiskacie i przechodzi na własność państwa. Co oznacza, że natychmiast zostanie sprzedany na aukcji po zwariowanie niskich cenach przyjaciołom Sulli.

Nawet Cycero pobladł na takie słowa. Dobrze ukrył swe poruszenie, ale dostrzegłem, jak nieznacznie rzucił okiem na boki, jakby obawiał się szpiegów ukrytych wśród ksiąg.

– Jesteś mężem o zdecydowanych poglądach, Gordianusie. Upał rozwiązuje ci język. Ale cóż to wszystko ma wspólnego z tematem naszej rozmowy?

Nie mogłem się nie roześmiać.

– A jaki jest ów temat? Musiałem zapomnieć.

– Uknucie morderstwa – rzucił Cycero. Zabrzmiało to tak, jakby nauczyciel krasomówstwa próbował sprowadzić niesfornego ucznia z powrotem do zadanego tematu. – Morderstwa o czysto osobistym motywie.

– No cóż, staram się tylko podkreślić, jak łatwo w dzisiejszych czasach wynająć zabójcę. I nie tylko w Suburze. Rozejrzyj się na rogu dowolnej ulicy – tak, również na twojej. Z przyjemnością się z tobą założę, że mógłbym wyjść tymi drzwiami, obejść – tylko jeden raz – ten kwartał i wrócić z nowo poznanym przyjacielem, który bardziej niż chętnie zamorduje mojego lubiącego przyjemności, rozpustnego hipotetycznego ojca.

– Posuwasz się za daleko, Gordianusie. Gdybyś był ćwiczony w retoryce, znałbyś granice teoretycznych rozważań.

– Nie przesadzam. Bandyci tak się rozzuchwalili. To wina Sulli i nikogo innego. Uczynił ich swymi osobistymi łowcami nagród. Wypuścił ich na Rzym jak stado wilków. Dopóki proskrypcje oficjalnie się nie zakończyły w zeszłym roku, bandy miały prawie nieograniczone prawo do polowania i zabijania. Przynieśli głowę niewinnego człowieka, którego nie było na liście? No i co z tego? Wypadki się zdarzają. Dodajmy to nazwisko do listy. Ofiara staje się retroaktywnie wrogiem państwa. Jakież ma znaczenie, że jej rodzina zostanie pozbawiona majątku, dzieci zrujnowane i strącone w nędzę, jako potencjalni rekruci dla band? Ważne, że któryś z przyjaciół Sulli otrzyma nowy dom w mieście.

Cycero miał minę, jakby trapił go ból zęba. Uniósł dłoń, by przerwać mój wywód, ale uprzedziłem go gestem ręki.

– Dopiero dochodzę do sedna. Widzisz, nie tylko bogaci i potężni ucierpieli podczas proskrypcji, i cierpią nadal. Kiedy raz otworzy się puszkę Pandory, nikt nie może jej zamknąć. Przestępstwo wchodzi w krew. Co dawniej było nie do pomyślenia, dziś jest codziennością. Nie widzisz tego ze swojego domu. Ta ulica jest zbyt wąska, zbyt spokojna. Żaden chwast nie wyrasta pomiędzy kamieniami brukowymi u twych drzwi. Och, nie wątpię, że w szczytowym okresie prześladowań kilku z twych sąsiadów wywleczono z domów w środku nocy. Być może z dachu masz widok na Forum i w pogodny dzień mogłeś policzyć nowe głowy zatknięte na tykach. Ja jednak widzę inny Rzym, Cyceronie, ten, który Sulla zostawia potomności. Mówią, że chce wkrótce ustąpić, pozostawiając nową konstytucję, która umocni pozycję wyższych klas i każdego postawi na właściwym miejscu. A jakież jest to miejsce, jeśli nie opanowany przez zbrodnię Rzym, spadek po dyktatorze? Mój Rzym, Cyceronie. Rzym, który mnoży się w cieniu, oddycha powietrzem czystego występku, bez przebrania w kostium bogactwa i polityki. W końcu to dlatego po mnie posłałeś, prawda? Chcesz, bym cię zabrał do tego świata albo poszedł tam sam i przyniósł ci to, czego tam szukasz. Jeżeli szukasz prawdy, tyle mogę ci ofiarować.

W tej chwili powrócił Tiro, niosąc srebrną tacę z trzema kubkami, okrągłym bochenkiem chleba, suszonymi jabłkami i białym serem. Jego obecność otrzeźwiła mnie w jednej chwili. Nie byliśmy już dwoma mężczyznami, którzy w samotności dyskutują o polityce. Teraz byliśmy dwoma obywatelami w obecności niewolnika – chłopca, biorąc pod uwagę niewinność Tirona. Nigdy nie przemawiałbym tak nierozważnie, gdyby nie wyszedł z pokoju. Obawiałem się, że i tak za dużo powiedziałem.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Tiro postawił tacę na niskim stole pomiędzy nami. Cycero spojrzał na nią bez zainteresowania.

– Aż tyle jedzenia, Tironie? – zapytał.

– Jest prawie południe, panie. Gordianus jest z pewnością głodny.

– Dobrze więc, okażmy mu naszą gościnność.

Patrzył na tacę niewidzącym wzrokiem. Delikatnie masował skronie, jak gdybym nabił mu głowę zbyt wieloma wywrotowymi myślami.

Po przebytej drodze rzeczywiście zgłodniałem. Po rozmowie zaś czułem suchość w ustach, a od upału męczyło mnie pragnienie. Mimo to cierpliwie czekałem, aż Cycero rozpocznie posiłek – moje poglądy polityczne mogą być radykalne, ale moich dobrych manier nikt nigdy nie zakwestionował – kiedy Tiro zaskoczył mnie, pochylając się na krześle i sięgając do stołu po kubek i kęs chleba, który sam sobie oderwał z bochenka. W takich chwilach człowiek przekonuje się, jak głęboko wyryte są w jego duszy konwenanse. Mimo że życie pouczyło mnie o kapryśnej naturze losu i absurdach niewolnictwa, pomimo mego zdecydowania, odkąd go poznałem, by traktować Tirona jak mężczyznę, nie mogłem się powstrzymać od gwałtownego wdechu, widząc niewolnika biorącego ze stołu jedzenie przed swym panem.

Obaj to dosłyszeli. Tiro podniósł na mnie zdziwione oczy, a Cycero cicho się zaśmiał.

– Gordianus jest zaszokowany. Nie zna naszych obyczajów, Tironie, i dziwią go twe maniery. Nie przejmuj się, Gordianusie. Tiro wie, że nigdy nie jadam w południe. Przywykł jeść posiłek beze mnie. Proszę, poczęstuj się. Ser jest całkiem dobry, wprost z mleczarni w Arpinum, przysłany przez moją kochaną babcię. Ja zaś napiję się trochę wina. Tylko łyk, bo w tym upale łatwo może się zepsuć w żołądku. Czy tylko ja cierpię na taką przypadłość? W środku lata w ogóle nie mogę jeść, poszczę czasem całymi dniami. A tymczasem, kiedy twe usta pełne są strawy zamiast zdrady stanu, być może będę mógł powiedzieć ci coś więcej o przyczynach mojego zaproszenia. – Cycero przełknął łyk wina i skrzywił się, jakby zaczęło się psuć już w ustach. – Przed chwilą odbiegliśmy trochę od tematu, prawda? Cóż by na to powiedział Diodotos, Tironie? Za co płaciłem przez tyle lat temu staremu Grekowi, skoro nie potrafię prawidłowo prowadzić dyskusji nawet we własnym domu? Bezładne przemowy są nie tylko wbrew sztuce; w nieodpowiednim czasie i miejscu mogą być śmiertelnie groźne.

– Nie miałem pewności, czcigodny Cyceronie, na jaki właściwie temat rozmawiamy. Zdaje się, że knuliśmy zamordowanie czyjegoś ojca. Mojego czy Tirona? Nie, obaj już nie żyją. Może chodziło o twojego?

Cycerona to nie bawiło.

– Wprowadziłem hipotetyczny model, Gordianusie, po prostu po to, aby wysondować cię co do paru czynników – metodologii, praktyczności, prawdopodobieństwa – dotyczących bardzo realnego i bardzo poważnego przestępstwa. Jest tragicznym faktem, że pewien nobil z Amerii...

– Bardzo podobny do owego hipotetycznego ojca, którego opisałeś?

– Zupełnie taki jak on. Jak mówiłem, pewien nobil z Amerii został zamordowany na ulicach Rzymu w czasie id wrześniowych^*, w noc pełni księżyca. Prawie osiem miesięcy temu. Jego imię już najwidoczniej znasz. Sekstus Roscjusz. Teraz, dokładnie za osiem dni, syn Sekstusa Roscjusza stanie przed sądem, oskarżony o zorganizowanie zabójstwa własnego ojca. Ja będę jego obrońcą.

– Z takim obrońcą chyba niepotrzebny będzie prokurator – powiedziałem.

– Co chcesz przez to powiedzieć?

– Z tego wszystkiego, co mi opowiedziałeś, wynika, że uważasz go za winnego.

– Nonsens! Czy byłem tak przekonujący? Chyba powinno mi to pochlebiać? Próbowałem tylko naświetlić sprawę tak, jak mogą to zrobić jego oskarżyciele.

– Twierdzisz więc, że wierzysz w niewinność owego Sekstusa Roscjusza?

– Oczywiście! Czyż inaczej podjąłbym się jego obrony przed tymi okropnymi oskarżeniami?

– Cyceronie, znam adwokatów i oratorów i wiem, że niekoniecznie muszą w coś wierzyć, by za tym argumentować. Ani wierzyć w niewinność człowieka, by go bronić.

Tiro nagle spiorunował mnie wzrokiem i powiedział:

– Nie masz prawa! Marek Tulliusz Cycero jest mężem o najwyższych zasadach, o niekwestionowanej uczciwości, człowiekiem, który mówi to, w co wierzy, i wierzy w każde swoje słowo! Może to dzisiaj rzadkie w Rzymie, ale...

– Dosyć! – Głos Cycerona brzmiał mocno, ale nie było w nim gniewu. Uniósł dłoń w oratorskim geście powstrzymania zapędów rozmówcy, ale nie mógł powstrzymać własnego uśmiechu. – Wybaczysz młodemu Tironowi – rzekł, pochylając się do mnie poufale. – Jest lojalnym sługą i za to mu jestem wdzięczny. Niewielu takich można dziś znaleźć.

Popatrzył na Tirona wzrokiem wyrażającym czyste uczucie, otwarte, prawdziwe, nieskrywane. Tiro zaś nagle uznał za stosowne skierować spojrzenie gdzie indziej, na tacę z jedzeniem, na stół, na łagodnie falującą zasłonę.

Cycero podjął znowu:

– Ale może czasami jest zbyt lojalny. Jak sądzisz, Gordianusie? A ty, Tironie? Może powinniśmy przedłożyć taką kwestię Diodotosowi, kiedy następnym razem zawita, i zobaczyć, jak sobie z tym poradzi mistrz retoryki. Świetny pomysł na dyskusję: czy niewolnik może być zbyt lojalny wobec swego pana? To znaczy, zbyt entuzjastyczny w swym oddaniu, gotów za szybko rzucać się w jego obronie?

Zerknął na tacę i sięgnął po kawałek suszonego jabłka. Trzymał go w dwóch palcach i przyglądał mu się, jak gdyby zastanawiając się, czy jego delikatny organizm zdoła znieść choćby tak mizerny okruch strawy w upale dnia. Nastąpiła chwila ciszy przerywanej jedynie ćwierkaniem ptaka gdzieś w perystylu. W tej ciszy pokój zdawał się znów oddychać, a w każdym razie próbował, na próżno chwytając powietrze. Zasłona nieśmiało wsuwała się do środka, potem znów na zewnątrz, nigdy na tyle, by wreszcie uwolnić powiew, jak gdyby – ciepły i namacalny – uwięziony był pod jej haftowanym brzegiem. Cycero skrzywił się i odłożył jabłko z powrotem na tacę. Nagle zasłona załopotała wyraźnie, ciepłe powietrze zakręciło się nad posadzką i wokół moich stóp. Pokój nareszcie wypuścił długo wstrzymywany oddech.

– Pytasz, czy wierzę, że Sekstus Roscjusz nie jest winny śmierci swego ojca – odezwał się gospodarz, rozczapierzając palce i składając je czubkami do siebie. – Odpowiedź brzmi: tak. Kiedy go poznasz, sam uwierzysz w jego niewinność.

Zdaje się, że w końcu dochodzimy do konkretów. Miałem już dość gier i podchodów toczących się w gabinecie adwokata, dość żółtej zasłony i obezwładniającego gorąca.

– Jak stary zginął? Pałki, noże, kamienie? Ilu było napastników? Czy ich widziano? Da się ich zidentyfikować? Gdzie był syn w dokładnym czasie popełnienia zbrodni i jak się o niej dowiedział? Kto jeszcze mógł mieć powód do zamordowania starego? Jakie były klauzule jego testamentu? Kto wnosi oskarżenie przeciwko synowi i dlaczego? – Przerwałem, lecz tylko na chwilę, by napić się wina. – Powiedz mi jeszcze...

– Gordianusie! – roześmiał się Cycero. – Gdybym wiedział to wszystko, raczej nie potrzebowałbym twoich usług, nieprawdaż?

– Ale trochę musisz wiedzieć.

– Więcej niż trochę, ale wciąż za mało. Dobrze, mogę przynajmniej odpowiedzieć na ostatnie pytanie. Oskarżenie wniósł prokurator nazwiskiem Gajusz Erucjusz. Widzę, że o nim słyszałeś, a może to wino zmieniło się w twych ustach w ocet?

– Znam go – powiedziałem. – Od czasu do czasu pracowałem nawet dla niego, ale jedynie z głodu. Erucjusz urodził się niewolnikiem na Sycylii; teraz jest wyzwoleńcem i prowadzi najbardziej podejrzaną praktykę adwokacką w Rzymie. Bierze sprawy dla pieniędzy, nie dla zasługi. Broniłby człowieka, który zgwałcił jego matkę, gdyby widział w tym złoto, a potem odwróciłby się i oskarżył staruszkę o oszczerstwo, gdyby mógł z tego wyciągnąć dodatkowy zysk. Wiesz, kto go wynajął do tej sprawy?

– Nie, ale kiedy poznasz Sekstusa Roscjusza...

– Ciągle powtarzasz, że kogoś poznam. Najpierw Cecylię Metellę, teraz Sekstusa Roscjusza. Czy nadejdą wkrótce?

– Właściwie najlepiej będzie, jak sami im złożymy wizytę.

– Skąd masz pewność, że z tobą pójdę? Przyszedłem tu przeświadczony, że masz dla mnie jakąś pracę, ale jak dotąd nie wyjaśniłeś, o co ci chodzi. Nie wspomniałeś też słowem o wynagrodzeniu.

– Wiem, ile zazwyczaj żądasz, w każdym razie tyle, ile powiedział mi Hortensjusz. Spodziewam się, że ma on dokładne wiadomości.

Skinąłem głową.

– Co do pracy, jest następująca: chcę dowodów niewinności Sekstusa Roscjusza. Jeszcze lepiej, bym się dowiedział, kto jest prawdziwym mordercą lub mordercami. A jeszcze lepiej, byś odkrył, kto wynajął tych morderców i dlaczego. A wszystko to w osiem dni, przed idami.

– Mówisz, jakbym już przyjął to zlecenie. Być może nie jestem nim zainteresowany, Cyceronie.

Potrząsnął głową i zacisnął usta w cienkim uśmiechu.

– Nie jesteś jedynym, który potrafi ocenić charakter innego człowieka, zanim go spotka, Gordianusie. Ja wiem o tobie to i owo. Trzy rzeczy, ściśle mówiąc. Każda z nich w pojedynkę mogłaby cię skłonić do współpracy ze mną. Po pierwsze, potrzebujesz pieniędzy. Człowiek o twoich dochodach, mieszkający w dużym domu na Eskwilinie nigdy nie może mieć ich za wiele. Mam rację?

Wzruszyłem ramionami.

– Po drugie – ciągnął prawnik – Hortensjusz powiedział mi, że uwielbiasz tajemnice. A raczej, że ich nienawidzisz. Jesteś typem człowieka, który nie może znieść niewiadomego, który czuje się zmuszony wyrwać prawdę spośród fałszu, wykuć porządek z chaosu. Kto zabił starego Roscjusza? Połknąłeś już haczyk jak ryba, przyznaj się.

– Cóż...

– Po trzecie, jesteś człowiekiem, który kocha sprawiedliwość.

– Czy i to powiedział ci Hortensjusz? On nie potrafiłby odróżnić sprawiedliwego człowieka od...

– Nikt mi nie powiedział. To wydedukowałem sam, w ciągu ostatniej półgodziny. Żaden mąż nie mówi, co myśli, tak szczerze jak ty, jeżeli nie miłuje sprawiedliwości. Oferuję ci szansę sprawienia, by stało się jej zadość. Czy mógłbyś znieść, by niewinnego człowieka skazano na śmierć? A zatem, przyjmujesz tę sprawę czy nie?

– Przyjmuję.

Cycero klasnął w dłonie i zerwał się na nogi.

– Dobrze! Bardzo dobrze. Ruszamy natychmiast do domu Cecylii.

– Teraz? W ten upał? Dopiero co minęło południe.

– Nie ma chwili do stracenia. Jeśli upał jest dla ciebie za wielki, mogę zawołać lektykę... ale nie, to potrwa zbyt długo. Nie mamy daleko. Tironie, przynieś nam parę kapeluszy z szerokim rondem.

Tiro rzucił mu proszące spojrzenie.

– No dobrze, przynieś trzy.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

– Skąd masz pewność, że ona o tej porze nie będzie spać? – zapytałem.

Forum Romanum było opustoszałe. Nie było widać żywego ducha poza naszą trójką, przemykającą po bruku jak złodzieje. Gorące kamienie parzyły mnie przez cienkie podeszwy butów. Zauważyłem, że obaj moi towarzysze mają na nogach droższe od mojego obuwie, o grubych skórzanych podeszwach chroniących ich stopy.

– Och, Cecylia nie śpi – zapewnił mnie Cycero. – Cierpi na beznadziejną bezsenność. O ile wiem, nie śpi w ogóle nigdy.

Dotarliśmy do via Sacra. Serce zamarło we mnie, kiedy spojrzałem w górę wąskiej, stromej alei wiodącej ku okazałym willom na szczycie Palatynu. Świat był cały z kamieni i słońca, absolutnie bez cienia. Warstwy drżącego powietrza czyniły szczyt wzgórza zamglonym i niewyraźnym, bardzo wysokim i odległym. Ruszyliśmy pod górę. Tiro szedł na przedzie, nie okazując wysiłku. Było coś dziwnego w jego chęci towarzyszenia nam, coś ponad zwykłą ciekawość czy pragnienie pójścia za swym panem. Było mi jednak zbyt gorąco, by się nad tym głowić.

– Muszę cię prosić o jedno, Gordianusie – odezwał się Cycero. Widać było, że wspinaczka zaczyna go męczyć, ale starał się to ignorować, jak przystało na stoika. – Doceniałem twoją szczerość wypowiedzi w moim gabinecie. Nikt nie może powiedzieć, że nie jesteś uczciwy. Ale w domu Cecylii trzymaj język na wodzy. Jej rodzina od dawna sprzyja Sulli – jego czwarta żona była z Metellów.

– Masz na myśli córkę Dalmatikusa? Tą, z którą Sulla się rozwiódł, kiedy leżała umierająca?

– Ją właśnie. Metellowie nie byli zadowoleni z rozwodu mimo wymówek Sulli.

– Kapłani zajrzeli do czary z wnętrznościami owcy i orzekli, że przez chorobę żony jego dom będzie nieczysty.

– Tak twierdził Sulla. Sama Cecylia przypuszczalnie nie obraziłaby się na ciebie, cokolwiek byś powiedział, ale nigdy nie wiadomo. Jest starą kobietą, nie wyszła za mąż i nie ma dzieci. Ma swoje dziwactwa, jak to się przytrafia kobietom pozostawionym samym sobie przez tak długi czas, bez męża i rodziny, zatem pozbawionym zdrowych zajęć. Dzisiaj jej pasją jest każdy nowy kult orientalny, wchodzący w modę w Rzymie. Im bardziej egzotyczny i dziwaczny, tym lepiej. Nie przejmuje się zbytnio pospolitymi ziemskimi sprawami. Jest jednak prawdopodobne, że w jej domu będzie ktoś z lepszym słuchem i bystrzejszym wzrokiem. Myślę o moim dobrym młodym przyjacielu Marku Messali – nazywamy go Rufusem, od jego rudych włosów. Jest częstym gościem Cecylii Metelli. Ona zna go od dziecka i jest dla niego jak ciotka. Porządny młodzieniec, chłopiec właściwie. Nie ma jeszcze szesnastu lat. Rufus bywa u mnie dość często, na spotkaniach, wykładach i przy tym podobnych okazjach, i potrafi już poruszać się w sądach. Jest skory do pomocy w sprawie Sekstusa Roscjusza.

– Ale...?

– Ale jego koneksje rodzinne czynią go niebezpiecznym. Hortensjusz jest jego przyrodnim bratem. Kiedy Hortensjusz porzucił sprawę, przysłał właśnie młodego Rufusa, by mnie uprosił o jej przejęcie. Co więcej, jego starsza siostra to właśnie młoda Waleria, którą Sulla ostatnio wziął za piątą żonę. Biedny Rufus nie bardzo kocha nowego szwagra, ale to małżeństwo istotnie stawia go w niewygodnym położeniu. Chcę cię prosić, byś w jego obecności powstrzymał się od znieważania naszego czcigodnego dyktatora.

– Ależ oczywiście, Cyceronie.

Kiedy tego ranka wychodziłem z domu, nie przypuszczałem, że będę obcował z nobilami w rodzaju Metellów czy Messali. Spojrzałem po sobie i przyodziewku – toga prostego obywatela na zwykłej tunice. Jedynym śladem purpury była plama od wina u dołu. Bethesda zaklinała się, że spędziła całe godziny, próbując ją doprać, ale bez rezultatu.

Gdy doszliśmy do szczytu, nawet Tiro okazywał zmęczenie. Pot przykleił do czoła jego ciemne loki, twarz była czerwona z wysiłku – a może też z podniecenia. Znów przyszła mi na myśl jego gorliwa chęć zobaczenia domu Cecylii Metelli.

– To tutaj – wysapał Cycero, przystając dla złapania oddechu.

Otoczony prastarymi dębami, różowo otynkowany dom, przed którym stanęliśmy, imponował wielkością. Drzwi wejściowe kryły się w murze pod portykiem. Po obu stronach wejścia stali dwaj żołnierze w hełmach i pełnym bitewnym rynsztunku, z mieczami u boku i z włóczniami w dłoni. Posiwiali weterani armii Sulli, pomyślałem i wzdrygnąłem się.

– Strażnicy. – Cycero wskazał nieznacznym gestem. – Nie zwracaj na nich uwagi. Muszą się gotować pod całą tą uprzężą. Tironie?

Tiro, który zafascynowany wpatrywał się w oręż żołnierzy, podskoczył naprzód i zastukał w masywne dębowe drzwi. Upłynęła długa chwila, dzięki czemu wszyscy odetchnęliśmy i w cieniu portyku zdjęliśmy z głów kapelusze, zanim wreszcie drzwi bezszelestnie się otworzyły. Z wnętrza wypłynął nam na spotkanie chłodny powiew i zapach kadzidła.

Tiro i odźwierny wymienili zwyczajowe grzeczności – „Mój pan przybywa, by się widzieć z twoją panią” – po czym odczekaliśmy kolejną chwilę, nim inny niewolnik przyszedł, by nas poprowadzić do środka. Zabrał od nas kapelusze, po czym oddalił się, by sprowadzić niewolnika od anonsowania. Spojrzałem przez ramię na odźwiernego, siedzącego na stołku u drzwi i zajętego jakimś rękodziełem. Przykuty był za stopę do ściany łańcuchem o długości pozwalającej mu dojść tylko do drzwi.

Po chwili zjawił się niewolnik anonsujący, wyraźnie zawiedziony, że gościem jest Cycero, a nie jakiś płaszczący się protegowany, od którego mógłby wycisnąć parę denarów, zanim dopuściłby go do dalszych części domu. Po drobnych oznakach – wysokim głosie, wyraźnie powiększonych piersiach – poznałem, że jest eunuchem. Choć na Wschodzie są oni niezbędną i odwieczną częścią społecznego krajobrazu, w Rzymie jednak bezpłciowcy są rzadkością i patrzy się na nich raczej z niesmakiem. Cycero powiedział, że Cecylia Metella jest wyznawczynią orientalnych kultów, ale trzymanie w domu eunucha wydało mi się doprawdy dziwaczną afektacją. Poszliśmy za nim wokół atrium i w górę po marmurowych schodach. Niewolnik odsunął zasłonę i wszedłem za Cyceronem do pomieszczenia, które byłoby całkiem na miejscu w drogim aleksandryjskim burdelu. Zupełnie jakbyśmy znaleźli się w wielkim i przesadnie zdobionym namiocie, urządzonym z przepychem, pełnym porozrzucanych poduszek, dywanów i kilimów. W rogach ze stojaków zwisały mosiężne, lekko dymiące lampy. To z tego pomieszczenia na cały dom rozchodziła się woń kadzidła. Ledwo mogłem oddychać. Palono tu rozmaite korzenie, zupełnie nie zwracając uwagi na ich proporcje i właściwości. Stężenie zapachu drzewa sandałowego i mirry przyprawiało o mdłości. Żadna egipska gospodyni nie zrobiłaby czegoś podobnego.

– Pani! – szepnął piskliwie eunuch. – Przybył czcigodny Marek Tulliusz Cycero, adwokat. – To rzekłszy, szybko się wycofał.

Na drugim końcu pokoju zobaczyliśmy panią domu. Leżała wśród poduszek na podłodze, twarzą w dół. Asystowały jej dwie niewolnice, klęczące po obu stronach. Ubrane były w szaty egipskie i miały mocny makijaż. Ponad nimi, dominując nad pokojem, widniał obiekt czci Cecylii. Czegoś podobnego jeszcze nigdy nie widziałem. Oczywiście było to jakieś wcielenie jednej z wschodnich bogiń, Kybele, Astarte albo Izydy, ale tej szczególnej postaci nie znałem. Posąg miał dobrze ponad dwa metry wysokości, a jego głowa w koronie z węży dotykała sufitu. Twarz była surowa, prawie męska. W pierwszej chwili pomyślałem, że gruszkowate przedmioty zdobiące tors posągu to piersi – były ich chyba dziesiątki – ale przyjrzawszy się dokładniej dziwnemu ich ułożeniu, zdałem sobie sprawę, że muszą one przedstawiać jądra. W jednej ręce bogini dzierżyła kosę o jaskrawoczerwonym ostrzu.

– Co? – doszedł stłumiony głos z poduszek.

Cecylia przez chwilę gramoliła się niezdarnie. Dziewczyny pomogły jej się podnieść; kobieta odwróciła się i spojrzała na nas zaniepokojona.

– Nie! – krzyknęła. – Ten głupi eunuch! Wyjść! Wyjdź z pokoju, Cyceronie! Miałeś tu nie wchodzić, powinieneś był zaczekać przed zasłoną. Jak on mógł zapomnieć? Mężczyznom nie wolno wkraczać do sanktuarium bogini! A niech to, znów to samo. Cóż, w myśl zasad wszyscy trzej powinniście za karę zostać złożeni w ofierze lub chociaż wychłostani, ale pewnie to nie wchodzi w rachubę. Oczywiście jeden z was mógłby starczyć za innych... Ale nie, nawet o to nie poproszę. Wiem, jak lubisz młodego Tirona. A może ten drugi niewolnik...

Zerknęła na mój żelazny pierścień, znak pospolitego obywatela, i przekonawszy się, że nie jestem niczyim niewolnikiem, wyrzuciła w górę ręce w geście rozczarowania. Paznokcie miała niezwykle długie i na egipską modłę zabarwione na czerwono.

– A niech to. Chyba to znaczy, że będę musiała za was wychłostać jedną z tych biednych niewolnic, tak jak ostatnio, kiedy ten głupi eunuch zrobił ten sam błąd z Rufusem. A one są takie delikatne... Bogini będzie bardzo rozgniewana...

– Nie rozumiem, jak on mógł dwa razy tak samo się pomylić. Myślisz, że robi to celowo?

Siedzieliśmy w atrium Cecylii – długim, wysokim pokoju z oknem w suficie i otwartymi drzwiami o obu końcach dla przewiewu. Ściany zdobił realistyczny wizerunek ogrodu z zieloną trawą, drzewami, pawiami i kwiatami, sufit był udrapowany niebieskim jak niebo materiałem. Podłogę wyłożono zielonymi płytkami.

– Nie, nie odpowiadaj. Wiem, co powiesz, Cyceronie. Ale Ahausaurus jest o wiele za cenny, by się go pozbyć, a zbyt delikatny, by go karać. Gdybyż tylko nie był tak roztargniony!

Przy małym, srebrnym stoliku, na którym podano zimną wodę i granaty, siedziało nas czworo – Cycero, ja, Cecylia i Rufus. Młody Messala przybył przed nami, ale wiedząc, że nie należy naruszać tabu sanktuarium bogini, wolał zaczekać w ogrodzie. Tiro stał za krzesłem swego pana.

Metella była dużą, krzykliwie elegancką kobietą. Pomimo swego wieku sprawiała wrażenie zdrowej i silnej. Włosy miała ufarbowane na ognistą czerwień (pod henną zapewne były białe) i upięte w wysoki kok, zwinięty spiralnie i utrzymywany w tej karkołomnej pozycji przez długą srebrną szpilę, której ostry koniec wystawał z drugiej strony. Główka szpilki wykonana była z karneolu^* Cecylia miała na sobie kosztowną stolę^* i dużo biżuterii. Twarz kryła się pod warstwą różu. Cała przesycona była wonią kadzidła. W jednej dłoni trzymała wachlarz i biła nim powietrze, jakby chciała rozprzestrzenić swój zapach na cały stół.

Rufus był rudy, miał brązowe oczy, zarumienione policzki i piegi na nosie. Był tak młody, jak mówił Cycero. Rzeczywiście nie mógł mieć więcej niż szesnaście lat, ponieważ wciąż nosił szatę dziecięcą, taką samą dla chłopców i dziewcząt – luźną, z białej wełny, o długich rękawach – aby nie przyciągać spojrzeń lubieżników. Za kilka miesięcy nałoży togę mężczyzny, ale na razie według prawa jest chłopcem. Było oczywiste, że Cycero jest jego idolem, podobnie jak to, że Cycero uwielbia nim być.

Nikt ze szlachetnie urodzonych nie okazywał, by dopuszczenie mnie do towarzystwa było im nie w smak. Oczywiście – potrzebowali mojej pomocy w rozwiązaniu problemu, z jakim żadne z nich nie miało doświadczenia. Traktowali mnie z taką samą uprzejmością, z jaką senator mógłby przyjmować murarza, jeśli w sypialni owego senatora akurat groziłby zawaleniem łuk nad drzwiami. Tirona wszyscy ignorowali.

Cycero odchrząknął i powiedział:

– Cecylio, dzień jest bardzo gorący. Chyba wystarczająco długo roztrząsaliśmy nasze niefortunne wtargnięcie do twojego sanktuarium i możemy przejść do bardziej doczesnych spraw?

– Oczywiście, Cyceronie. Przybyliście w sprawie biednego młodego Sekstusa.

– Tak. Obecny tu Gordianus może nam pomóc w odkryciu okoliczności, kiedy ja będę przygotowywał obronę.

– Obronę. Ach, tak. Czy ci okropni strażnicy tam jeszcze są? Widzieliście ich?

– Obawiam się, że tak.

– To takie żenujące. Kiedy przybyli, powiedziałam im stanowczo, że na to nie pozwolę. Na nic się to nie zdało. Powiedzieli, że to zarządzenie sądu. Jeśli Sekstus Roscjusz ma tu przebywać, to tylko w areszcie domowym, ze strażą u wszystkich drzwi, dzień i noc. „W areszcie?”, powiedziałam, „Jak gdyby był jeńcem albo zbiegłym niewolnikiem? Znam prawo bardzo dobrze i wiem, że nie ma paragrafu pozwalającego na więzienie rzymskiego obywatela w jego własnym domu albo w domu jego protektorki”. Zawsze tak było. Obywatel oskarżony o przestępstwo zawsze mógł wybrać ucieczkę, jeżeli nie chciał stawać przed sądem i gotów był porzucić swoje mienie. No więc przysłali z sądu urzędnika, który wszystko gładko wyłożył... sam byś tego lepiej nie powiedział, Cyceronie. „Ma pani rację”, powiada, „jest tak, ale z wyjątkiem pewnych spraw. Pewnych kapitalnych spraw”. Pytam go, co też ma na myśli. „Kapitalnych”, mówi, „jak od dekapitacji. Spraw związanych z odcięciem głowy albo innych ważnych organów, co kończy się śmiercią”.

Cecylia odchyliła się do tyłu i powachlowała intensywniej. Oczy jej się zwęziły i zwilgotniały.

Rufus pochylił się ku niej i łagodnie położył dłoń na jej łokciu.

– Dopiero wtedy zdałam sobie sprawę, jakie to wszystko straszne – ciągnęła. – Biedny młody Sekstus, jedyny pozostały przy życiu syn mojego drogiego przyjaciela, straciwszy ojca, może teraz sam stracić głowę. Ale to nie wszystko! Gorzej! Ten sługa, ta osoba, ten urzędnik mówił dalej i dokładnie wyjaśnił, co słowo „kapitalna” znaczy w wypadku wyroku za ojcobójstwo. Och! Nigdy bym w to nie uwierzyła, gdybyś tego nie potwierdził, Cyceronie, słowo w słowo! Zbyt straszne, zbyt straszne, by o tym mówić.

Cecylia zaczęła się wachlować ze zdwojoną energią, a jej powieki, ciężkie od egipskiego czernidła, trzepotały jak skrzydła ćmy. Wyglądała, jakby za chwilę miała zemdleć. Rufus sięgnął po kubek wody, ale odmówiła, machnąwszy przecząco dłonią.

– Nie będę udawać, że znam tego młodego człowieka. To jego ojca znałam i kochałam jak bardzo drogiego przyjaciela. Ale jest on synem Sekstusa Roscjusza i ofiarowałam mu schronienie w mym domu. Z całą pewnością to, co opisał ów urzędnik, ta wstrętna osoba, nigdy nie powinno się przytrafić nikomu, wyjąwszy najbardziej podłych, ohydnych i zdegenerowanych morderców.

Zamrugała oczami i wyciągnęła dłoń, nie patrząc. Zaskoczony Rufus odszukał kubek i podał jej. Cecylia upiła łyk wody i oddała mu naczynie.

– Pytam więc tego potwora urzędnika, jak mniemam, całkiem rozsądnie, czy byłoby wielkim problemem, gdyby ci żołnierze przynajmniej stanęli gdzieś z dala od domu, zamiast tak tkwić u samych drzwi. Jakież to upokarzające! Mam sąsiadów, a oni uwielbiają plotkować. Mam krewnych i protegowanych, którzy co dzień przychodzą prosić o łaski, a ci strażnicy ich odstraszają. Moi siostrzeńcy i siostrzenice obawiają się mnie odwiedzać. Och, ci żołnierze umieją trzymać język za zębami, ale powinniście widzieć, jak patrzą na młodą dziewczynę! Czy nie możesz czegoś z tym zrobić, Rufusie?

– Ja?

– Oczywiście, że ty. Musisz coś znaczyć u... u Sulli. To on ustanawia sądy. I to on jest żonaty z twoją siostrą Walerią.

– Tak, ale to nie oznacza... – Rufus urwał, rumieniąc się.

– Daj spokój. – Głos Cecylii nabrał konspiracyjnych tonów. – Jesteś przystojnym młodym chłopcem, równie ładnym jak Waleria. A wszyscy wiemy, że Sulla zarzuca sieci po obu stronach strumienia.

– Cecylio! – W oczach Cycerona zamigotały gniewne błyski, ale nie podniósł głosu.

– Nie sugeruję niczego niewłaściwego. Czar, Cyceronie. Geścik, spojrzenie. Rufus nie musi niczego robić, naturalnie. Przecież Sulla mógłby być jego dziadkiem. Tym bardziej może pozwolić sobie na wyświadczenie drobnej przysługi takiemu czarującemu chłopcu.

– Sulla nie uważa, bym był czarujący – zauważył Rufus.

– A to dlaczego? Ożenił się z Walerią dla jej urody, prawda? A ty jesteś do niej wystarczająco podobny, by być jej bratem.

Ktoś parsknął. Tiro, stojący za krzesłem swego pana, zaciskał wargi, by nie wybuchnąć śmiechem. Cycero szybko odkaszlnął, by zatuszować nietakt swego sługi.

– Czy możemy powrócić do czegoś, o czym była mowa przed chwilą? – zapytałem.

Trzy pary oczu zwróciły się ku mnie. Cycero patrzył z ulgą, Tiro z uwagą, Cecylia nie bardzo wiedziała, o czym mówię. Rufus miał wzrok wbity w podłogę, a silny rumieniec nie schodził mu z policzków.

– Wspomniałaś, pani, o karze za ojcobójstwo. Nie jest mi ona znana. Może wyjaśniłbyś mi to, Cyceronie...

Nastrój uległ gwałtownej zmianie, jakby czarna chmura nagle przesłoniła słońce. Cecylia odwróciła się do mnie bokiem i schowała twarz za wachlarzem. Rufus i Tiro wymienili zakłopotane spojrzenia. Cycero napełnił swój kubek i pociągnął długi łyk wody.

– Nie dziwię się, że tego nie wiesz, Gordianusie – powiedział. – Ojcobójstwo jest tak rzadką zbrodnią wśród Rzymian. Ostatni taki wyrok zapadł, jeśli mogę być pewien, kiedy mój dziadek był młodzieńcem. Tradycyjnie karę śmierci wykonuje się przez dekapitację, czyli ścięcie, w wypadku niewolnika zaś przez ukrzyżowanie. Kara za ojcobójstwo jest ustalona bardzo dawno – przez kapłanów, nie przez prawodawców – i bardzo surowa. Ma wyrazić gniew Jowisza-ojca na każdego syna, który odważy się uśmiercić tego, z którego nasienia się wziął.

– Proszę cię, Cyceronie – rzekła Cecylia. – Dość mi było usłyszeć to jeden raz. Mam przez to koszmarne sny.

– Ale Gordianus powinien wiedzieć. Wiedzieć, że stawką jest czyjeś życie, to jedno, ale znać rodzaj śmierci, jaka go czeka, to coś zupełnie innego. Oto, co prawo stanowi: skazany za ojcobójstwo natychmiast po ogłoszeniu wyroku ma być wyprowadzony na Pole Marsowe tuż nad Tybrem. Tam zabrzmią rogi i cymbały, wzywając ludność, by przybyła patrzeć. Kiedy ludzie się zbiorą, ojcobójca zostanie obnażony, jak w dzień swych narodzin. Dwa piedestały, wysokie do kolan, ustawione będą o parę stóp od siebie. Skazany wstąpi na nie, każdą nogą na inny, i ukucnie z rękoma skutymi za plecami. W ten sposób każdy cal jego ciała będzie dostępny dla jego katów. Ci zgodnie z prawem będą bić go węźlastymi biczami, aż krew popłynie z jego ran jak woda. Jeśli spadnie z podwyższenia, musi wejść na nie ponownie. Bicze muszą padać na każdą część jego ciała, także na stopy i dolne partie między nogami. Krew kapiąca z jego ciała jest tą samą krwią, jaka płynęła w żyłach jego ojca i dała mu życie. Patrząc na jej upływ, zbrodniarz może rozważać, co uczynił.

Cecylia przez zmrużone powieki wpatrywała się ponad wachlarzem w adwokata jak urzeczona. Mówiąc, Cycero patrzył gdzieś w dal. Przerwał na chwilę, po czym beznamiętnie ciągnął dalej:

– Przygotowuje się worek, tak duży, by pomieścić człowieka, wykonany ze skór tak ciasno zszytych, by nie przepuszczał wody ani powietrza. Kiedy biczownicy ukończą swoją pracę – to jest, kiedy każdy skrawek ciała ojcobójcy będzie pokryty krwią tak, że nie będzie wiadomo, gdzie kończy się krew, a zaczyna żywe mięso – skazańcowi każe się pełznąć do worka. Worek kładzie się w pewnym oddaleniu, by zgromadzeni mogli patrzeć na posuwanie się skazańca i ciskać w niego nawozem i odpadkami oraz głośno go przeklinać. Kiedy dotrze do worka, musi do niego wpełznąć. Gdyby stawiał opór, zostanie zaciągnięty z powrotem na piedestały i kaźń rozpocznie się na nowo. W worku ojcobójca niejako wraca do łona matki, nie urodzony, zawrócony z życia. Filozofowie mówią, że rodzimy się w cierpieniu. Większym cierpieniem jest jednak być nie urodzonym. Do worka wpycha się wraz ze zbrodniarzem czworo żywych zwierząt. Najpierw psa, najbardziej służalczą i godną pogardy z bestii, oraz koguta ze specjalnie zaostrzonym dziobem i pazurami. To prastare symbole: pies i kogut, stróż i trębacz pobudki, strażnicy domowego ogniska. Nie ustrzegłszy ojca przed synem, dzielą los mordercy. Wraz z nimi idzie wąż, męski symbol, który może zabijać, nawet dając życie. Na koniec małpa, najokrutniejsza boska parodia człowieczeństwa.

– Tylko sobie to wyobraźcie! – zakrzyknęła Cecylia. – Co za hałas!

– Cała piątka zostaje zaszyta razem w worku i zaniesiona na brzeg rzeki. Worka nie można toczyć ani okładać kijami, zwierzęta muszą bowiem pozostać żywe, by jak najdłużej mogły dręczyć skazańca. Kiedy kapłani wypowiadają ostateczne przekleństwa, worek wrzuca się do Tybru. Wzdłuż brzegów rzeki aż do samej Ostii muszą czuwać obserwatorzy. Jeśli worek utknie na płyciźnie, muszą go zepchnąć z powrotem w nurt, póki nie dopłynie do morza i nie zniknie z oczu. Ojcobójca niszczy samo źródło swego życia. Zakończy je więc pozbawiony kontaktu z pierwiastkami dającymi życie światu – ziemią, wodą, powietrzem, nawet światłem słonecznym, dopóki worek wreszcie nie pęknie i nie pochłonie go morze, a jego zawartość w ten sposób zostanie przekazana przez Jowisza Neptunowi, a potem Plutonowi; wymazana z ludzkich serc i pamięci, niegodna już nawet odrazy.

W pokoju panowała cisza. W końcu Cycero wziął długi, głęboki oddech. Na jego ustach widniał lekki uśmiech. Pomyślałem, że jest raczej dumny z siebie, jak każdy orator czy aktor po zakończeniu recytacji, która porwała słuchaczy. Cecylia opuściła swój wachlarz. Pod makijażem była kredowobiała.

– Zrozumiesz wkrótce, Gordianusie, kiedy go poznasz – rzekła. – Biedny młody Sekstus, zrozumiesz, czemu jest tak zrozpaczony. Jak królik skamieniały z trwogi. Biedny chłopiec. Jeśli się ich nie powstrzyma, zrobią to z nim. Musisz mu pomóc, młody człowieku. Musisz pomóc Rufusowi i Cyceronowi ich zatrzymać.

– Oczywiście, zrobię, co będzie w mojej mocy. Jeśli prawda może uratować Sekstusa Roscjusza... przypuszczam, że jest tutaj, gdzieś w domu?

– Och, tak, nie wolno mu go opuszczać. Widziałeś straże. Byłby tu teraz z nami, tylko...

– Tak?

Rufus odchrząknął głośno.

– Zobaczysz sam, jak tu przyjdzie.

– Co zobaczę?

– Ten człowiek jest wrakiem – odpowiedział Cycero. – Ogarnięty paniką, bez rozumu, zupełnie rozklejony. Prawie oszalały z trwogi.

– Czy tak się boi, że uznają go winnym? Dowody przeciw niemu muszą być niezbite.

– Oczywiście, że się boi. – Cecylia zganiała wachlarzem muchę z rękawa. – Kto by się nie bał z taką groźbą nad głową? A że jest niewinny, to jeszcze za mało. Chciałam powiedzieć, że wszyscy znamy przypadki... zwłaszcza odkąd... to jest od jakiegoś roku... Niewinność nie wystarcza, by czuć się bezpiecznym w dzisiejszych czasach. – To mówiąc, rzuciła szybkie spojrzenie na Rufusa, który przyjął wystudiowanie obojętną pozę.

– Ten człowiek boi się własnego cienia – rzekł Cycero. – Bał się, zanim tu przybył, a teraz boi się jeszcze bardziej. Boi się skazania, boi się uniewinnienia. Mówi, że ktokolwiek zabił jego ojca, nie zawaha się zabić i jego. Proces jest spiskiem mającym na celu pozbycie się go. Jeśli zawiedzie ich prawo, dopadną go i zamordują na ulicy.

– W środku nocy budzi mnie jego krzyk – wtrąciła Cecylia, oganiając się przed natrętnym owadem. – Słyszę go przez cały dom, aż z zachodniego skrzydła. Ma koszmary. Najgorsza jest chyba ta małpa. Chociaż wąż też...

Rufus wzdrygnął się.

– Cecylia mówi, że Sekstusowi nawet ulżyło, kiedy sąd postawił strażników przed domem. Jakby mieli oni go chronić, zamiast zapobiegać jego ucieczce. Ucieczce! On nie chce nawet wyjść z pokoju.

– To prawda – potwierdził Cycero. – W przeciwnym razie spotkałbyś się z nim w moim gabinecie i nie byłoby potrzeby nachodzić naszej gospodyni.

– To byłaby dla mnie wielka strata – rzekłem – gdybym nigdy nie został przyjęty w domu Cecylii Metelli.

Cecylia uśmiechnęła się uprzejmie, przyjmując komplement. W następnej chwili jej oczy strzeliły w bok ku stołowi i jej wachlarz uderzył weń z klaśnięciem. Ta mucha już więcej jej nie dokuczy.

– Sądzę jednak, że i tak poznałbym ją prędzej czy później w toku dochodzenia – dodałem.

– Ale dlaczego? – zaprotestował Cycero. – Cecylia nic nie wie o morderstwie. Jest tylko przyjaciółką rodziny, a nie świadkiem.

– Ale była jedną z ostatnich osób, które widziały ojca Roscjusza żywego.

– Tak, to prawda – rzekła, skinąwszy głową. – Ostatni posiłek spożył w tym właśnie pokoju. Och, jak on lubił ten pokój. Kiedyś powiedział mi, że wcale niepotrzebne mu otwarte przestrzenie. Pola, łąki i wiejskie życie w Amerii nudziły go śmiertelnie. „Więcej ogrodu nie potrzebuję”, powiedział. Wskazała ręką na malowidła ścienne. – Widzicie tego pawia na południowej ścianie, z rozpiętymi skrzydłami? Tam, pada na niego teraz światło. Pamiętam, jak nazywał go swoim Gajuszem i chciał, bym tak o nim mówiła. Gajusz też lubił ten pokój.

– Gajusz?

– Jego syn.

– Myślałem, że zabity miał tylko jednego syna.

– Och, nie. To znaczy, miał tylko jednego, odkąd Gajusz umarł.

– Kiedy to się stało?

– Niech pomyślę. Trzy lata temu? Tak, przypominam sobie, bo była to właśnie noc triumfu Sulli. Na całym Palatynie odbywały się przyjęcia. Ludzie chodzili od domu do domu. Każdy świętował, wojna domowa wreszcie się skończyła. Ja też wydałam przyjęcie, w tym pokoju, z drzwiami otwartymi na ogród. To była taka ciepła noc... pogoda taka, jak tej wiosny. Sam Sulla był u mnie przez chwilę. Pamiętam, jak zażartował: „Dzisiaj każdy, kto jest kimś w Rzymie, bawi się – albo się pakuje”. Naturalnie niektórzy spośród świętujących powinni byli się pakować. Któż mógł sobie wyobrazić, że sprawy posuną się tak daleko? – zakończyła z westchnieniem, unosząc brwi.

– Czy więc to tutaj zmarł Gajusz Roscjusz?

– Och, nie, nie o to chodzi. Mówię o tym, bo dlatego pamiętam. Gajusz i jego ojciec powinni byli tu być... och, jakże drogi Sekstus byłby podekscytowany, mogąc się otrzeć o Sullę, przedstawić mu Gajusza! A znając upodobania dyktatora – zmrużyła oczy i spojrzała z ukosa, ale na nikogo konkretnie – mogliby sobie przypaść do gustu.

– Sulla i chłopak, chcesz powiedzieć, pani.

– Oczywiście.

– Zatem Gajusz był urodziwym młodzieńcem?

– O, tak. Jasnowłosy i przystojny, inteligentny, o dobrych manierach. Miał wszystko, czego drogi Sekstus oczekiwał od syna.

– Ile Gajusz miał lat?

– Niech pomyślę... jakoś niedługo przedtem nałożył togę. Mógł mieć dziewiętnaście lat, może dwadzieścia.

– Więc znacznie młodszy od swego brata?

– O tak, biedny drogi Sekstus musi być dobrze po czterdziestce. Ma dwie córki. Starsza to prawie szesnastolatka.

– Czy bracia byli sobie bliscy?

– Gajusz i młodszy Sekstus? Nie sądzę. Nie bardzo sobie wyobrażam, jak mogliby być. Prawie się nie widywali. Gajusz spędzał cały czas w mieście u boku ojca, kiedy Sekstus zarządzał posiadłościami w Amerii.

– Rozumiem. Miałaś mi powiedzieć, pani, jak umarł Gajusz.

– Doprawdy, nie rozumiem, jaki to ma związek z obecną sprawą – wtrącił Cycero z zakłopotaniem, zmieniając pozycję na krześle. – Nie ma w tym nic poza plotką.

Zerknąłem nań ze zrozumieniem. Dotychczas Cycero traktował mnie niezwykle uprzejmie, po trosze dlatego, że był naiwny, po trosze taki miał charakter. Ale moja tak swobodna rozmowa z kobietą postawioną ode mnie o tyle wyżej – Metellą! – podrażniła nawet jego liberalną wrażliwość. Rozpoznał w dialogu przesłuchanie i okazał swe niezadowolenie.

– Nie, nie, Cyceronie. Pozwól mu pytać.

Cecylia skarciła go machnięciem wachlarza, a mnie obdarzyła uśmiechem. Była szczęśliwa i bardziej niż chętna do rozmowy o swym zmarłym przyjacielu. Nie mogłem się nie zastanowić, jaki właściwie stosunek łączył ją kiedyś z lubiącym zabawy i przyjęcia starym Sekstusem Roscjuszem.

– Nie, Gajusz Roscjusz nie umarł w Rzymie. – Cecylia westchnęła. – Owej nocy mieli być u mnie, spędzić wczesny wieczór na moim przyjęciu, a potem wszyscy mieliśmy się udać do posiadłości Sulli na triumfalny bankiet. Zaproszonych były tysiące. Hojność Sulli nie miała granic. Sekstus Roscjusz wielce się niepokoił o dobre wrażenie; nie dalej jak parę dni przedtem zjawił się u mnie z młodym Gajuszem, pytając o radę w sprawie jego stroju. Gdyby wszystko potoczyło się jak należy, Gajusz nigdy by nie umarł...

Jej głos gasł stopniowo. Podniosła wzrok na oświetlonego słońcem pawia.

– Ale fatum się wtrąciło – ponagliłem ją.

– Jak to ma w paskudnym zwyczaju. Dwa dni przed triumfem Sekstus pater otrzymał wiadomość z Amerii. Sekstus filius wzywał go do powrotu do domu. Jakieś wydarzenie, pożar czy powódź, nie jestem pewna. Wieść tak nagląca, że Sekstus pospieszył do rodzinnej posiadłości, zabierając z sobą Gajusza. Miał nadzieję wrócić do Rzymu na świętowanie. A zamiast tego pozostał w Amerii na pogrzebie.

– Jak to się stało?

– Zatrucie pokarmowe. Zepsuty słoik marynowanych grzybów, jednego z przysmaków Gajusza. Sekstus opisał mi w szczegółach, jak jego syn upadł na podłogę i zaczął wymiotować żółcią. Sekstus wsadził mu palce do gardła, myśląc, że syn się dławi. Gardło chłopca było gorące. Kiedy wyjął palce, były pokryte krwią. Gajusz wykrztusił więcej żółci, tym razem gęstej i ciemnej. Zmarł po paru minutach. Bezsensowna, tragiczna śmierć. Drogi Sekstus nigdy już potem nie był sobą.

– Powiedziałaś, pani, że Gajusz miał dziewiętnaście czy dwadzieścia lat, sądziłem jednak, że jego ojciec był wdowcem. Kiedy umarła matka chłopca?

– Och... ale prawda, skąd mógłbyś wiedzieć. Umarła przy porodzie. Myślę, że między innymi dlatego Sekstus tak kochał chłopca. Był bardzo podobny do matki. Sekstus myślał o nim jak o jej ostatnim darze dla niego.

– A dwaj synowie? Musiało ich dzielić dwadzieścia lat. Czy urodziła ich ta sama matka?

– Nie. Czy nie mówiłam? Gajusz i młodszy Sekstus byli braćmi przyrodnimi. Pierwsza żona zmarła na jakąś chorobę przed laty. – Cecylia wzruszyła ramionami. – Być może również dlatego chłopcy nigdy nie byli ze sobą blisko.

– Rozumiem. A gdy umarł Gajusz, czy zbliżyło to Sekstusa i starszego syna?

Cecylia odwróciła ze smutkiem wzrok.

– Nie. Obawiam się, że wprost przeciwnie. Czasami tragedia tak wpływa na rodzinę, pogłębia dawniejsze rany. Czasami ojciec kocha jednego z synów bardziej... któż może to zmienić? Po śmierci Gajusza ojciec obarczył winą jego brata. To był oczywiście wypadek, ale stary człowiek w spazmach żalu nie zawsze ma odwagę obwiniać bogów. Powrócił do Rzymu i zaczął trwonić swój czas i majątek. Powiedział mi kiedyś, że skoro Gajusz nie żyje, nie ma nikogo, komu chciałby pozostawić spadek, więc był zdecydowany przepuścić wszystko przed śmiercią. Okrutne słowa, wiem. Podczas gdy Sekstus filius prowadził gospodarstwo, Sekstus pater ślepo wydawał wszystko, co mógł. Możesz sobie wyobrazić, jacy obaj byli rozgoryczeni.

– Aż tak, żeby prowadziło to do zabójstwa?

Cecylia ze znużeniem wzruszyła ramionami. Ożywienie zupełnie ją opuściło. Maska z henny i makijażu jakby opadła, odkrywając pomarszczoną, starą kobietę.

– Nie wiem. Nie mogłabym znieść myśli, że Sekstus Roscjusz został zamordowany przez własnego syna.

– Tamtej wrześniowej nocy, podczas id, Sekstus był u ciebie, pani, na kolacji... przed śmiercią?

– Tak.

– Kiedy opuścił twój dom?

– Wyszedł wcześnie, pamiętam. Miał w zwyczaju pozostawać długo, ale tamtego wieczoru wyszedł przed ostatnim daniem. To było godzinę po zmierzchu.

– Wiesz, pani, dokąd szedł?

– Przypuszczam, że do domu... – mówiła coraz ciszej i urwała.

Cecylia Metella, przeżywszy tyle lat w samotności, nie miała przynajmniej jednej ze zdolności wszystkich rzymskich żon: nie potrafiła kłamać.

Odchrząknąłem.

– A może Sekstus Roscjusz nie udawał się do domu, wychodząc od ciebie? Może miał jakiś powód, by wyjść tak wcześnie. Jakaś wiadomość? Umówione spotkanie?

– Prawdę mówiąc, tak – odpowiedziała, marszcząc brwi. – Zdaje się, że istotnie przybył jakiś posłaniec. Tak, całkiem zwyczajny, jakich każdy może wynająć na ulicy. Przyszedł do drzwi dla służby. Ahausaurus odszukał mnie, wyjaśniając, że przed kuchnią czeka jakiś człowiek z wiadomością dla Sekstusa Roscjusza. Tamtego wieczoru wydawałam małe przyjęcie, było nas sześć, może osiem osób i kolacja jeszcze się nie skończyła. Sekstus odpoczywał, prawie drzemał. Ahausaurus szepnął mu coś do ucha. Sekstus wyglądał na zaskoczonego, ale powstał natychmiast i opuścił pokój, nawet nie pytając mnie o pozwolenie.

– Nie przypuszczam, abyś próbowała się później dowiedzieć, co to była za wiadomość...

Cycero jęknął, choć ledwo dosłyszalnie. Cecylia zesztywniała, a na policzki wypłynął jej rumieniec.

– Młody człowieku, Sekstus Roscjusz i ja byliśmy bardzo starymi, bardzo bliskimi przyjaciółmi.

– Rozumiem, Cecylio Metello.

– Doprawdy? Stary człowiek potrzebuje kogoś, kto by pilnował jego interesów i okazał nieco zaciekawienia, kiedy przybywa doń obcy posłaniec i zakłóca mu noc. Oczywiście, poszłam za nim i słuchałam.

– Ach. Zatem możesz mi powiedzieć, czyj to był posłaniec?

– Oto, co powiedział, co do słowa: „Elena prosi, byś natychmiast przyszedł do «Domu Łabędzi». To bardzo ważne”. A potem pokazał Sekstusowi znak.

– Jaki znak?

– Pierścień.

– Pierścień?

– Kobiecy pierścionek. Mały, srebrny, bardzo prosty. Taki, jaki ubogi człowiek mógłby dać ukochanej albo bogaty swej...

– Rozumiem.

– Rozumiesz? Po śmierci Gajusza Sekstus zaczął spędzać wiele czasu i wydawać wiele pieniędzy w tego rodzaju miejscach. Mam na myśli lupanary, naturalnie. Sądzisz, że to żałosne, w jego wieku? Ale czy nie rozumiesz, że to z powodu Gajusza? Jak gdyby obudziło się w nim przemożne pragnienie spłodzenia jeszcze jednego syna. To absurd, oczywiście, ale czasem mężczyzna musi ulec naturze. Uzdrawianie chadza tajemniczymi ścieżkami.

Siedzieliśmy przez chwilę w milczeniu.

– Myślę, że jesteś mądrą kobietą, Cecylio Metello. Czy wiesz coś więcej o owej Elenie?

– Nie.

– A o „Domu Łabędzi”?

– Nic poza tym, że to gdzieś w pobliżu Łaźni Pallacyńskich, niedaleko domu Sekstusa przy Circus Flaminius. Nie sądzisz chyba, że uczęszczałby do jakichś podejrzanych przybytków w Suburze?

Cycero odkaszlnął i rzekł:

– Myślę, że czas już, by Gordianus poznał młodszego Sekstusa Roscjusza.

– Jeszcze tylko parę pytań – uspokoiłem go. – Sekstus opuścił przyjęcie od razu potem?

– Tak.

– Ale nie sam?

– Nie, wyszedł z dwoma niewolnikami, którzy zawsze mu towarzyszyli. Jego ulubieńcy. Wszędzie brał ich ze sobą.

– Pamiętasz może ich imiona?

– Oczywiście, że tak. Od lat bywali w mym domu. Chrestus i Feliks. Bardzo lojalni, Sekstus ufał im bezgranicznie.

– Nadawali się do obrony?

– Przypuszczam, że nosili jakieś noże. Nie mieli jednak budowy gladiatorów, jeśli o to ci chodzi. Nie, ich zadaniem było głównie nieść latarnie i doprowadzić swego pana do łoża. Nie wyobrażam sobie, by byli wielce użyteczni w walce z bandą uzbrojonych zbirów.

– A czy ich pan wymagał pomocy w doprowadzeniu do łoża albo w chodzeniu po ulicach?

– Pytasz, czy był aż tak pijany? – Cecylia uśmiechnęła się. – Sekstus nie był skłonny ograniczać się w przyjemnościach.

– Przypuszczam, że miał na sobie dobrą togę.

– Najlepszą.

– Nosił klejnoty?

– Sekstus nie był skromny w ubiorze. Z pewnością było na nim widać złoto.

Potrząsnąłem głową. Cóż za zuchwałe kuszenie losu – stary człowiek, spacerujący praktycznie bez eskorty rzymskimi ulicami po zmierzchu, pijany i obnoszący się ze swym bogactwem, spieszący na tajemnicze wezwanie nierządnicy. W idy wrześniowe szczęście w końcu opuściło Sekstusa Roscjusza, ale kto był narzędziem losu? I w jakim celu?

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Sekstusowi Roscjuszowi i jego rodzinie przydzielono pokoje w odległym skrzydle wielkiego domu. Eunuch Ahausaurus powiódł nas tam poprzez labirynt coraz bardziej wąskich i skromnych korytarzy. W końcu wkroczyliśmy w rejon, gdzie farba na ścianach bardzo się łuszczyła, a potem zniknęła zupełnie, ustępując miejsca surowym tynkom, także spękanym i łuszczącym się. Posadzka pod naszymi stopami stała się nierówna i porysowana, z dziurami wielkości męskiej pięści. Byliśmy daleko od eleganckiego ogrodu i kameralnej jadalni, w której przyjęła nas Cecylia, daleko za kuchniami, a nawet kwaterami służby. Zapachy były tu mniej przyjemne od woni gotowanych ryb i pieczonych kaczek. Znaleźliśmy się gdzieś blisko wewnętrznej kloaki. Jak przystało na prawdziwą rzymską matronę, Cecylia Metella zdawała się chętnie znosić zakłopotanie, a nawet skandal, by chronić swego protegowanego, lecz było jasne, że nie życzy sobie towarzystwa młodego Sekstusa Roscjusza ani też nie zamierza rozpieszczać go luksusem. Zacząłem mieć wątpliwości, czy rzeczywiście jest przekonana o jego niewinności, skoro wyznaczyła mu takie upokarzające mieszkanie.

– Jak długo Roscjusz przebywa pod dachem Metelli? – spytałem Cycerona.

– Nie jestem pewien. Rufusie?

– Niedługo. Może dwadzieścia dni. Nie było go tu wcześniej niż w nony^* kwietniowe, tego jestem pewien. Często ją odwiedzam, ale nie wiedziałem o jego pobycie, dopóki nie postawiono tych straży i Cecylia poczuła się w obowiązku wyjaśnić, o co chodzi. Wcześniej się nie kwapiła, by mi go przedstawić. Nie sądzę, aby jej na nim bardzo zależało, no i jego żona jest bardzo prostą kobietą.

– A cóż on tu robił w mieście, skoro tak bardzo kocha wieś?

– Nie bardzo wiem. – Rufus wzruszył ramionami. – Cecylia chyba też nie wie na pewno. Pojawił się po prostu wraz z rodziną u drzwi, błagając o wpuszczenie. Wątpię, by znała go wcześniej, ale naturalnie zorientowawszy się, że jest synem Sekstusa Roscjusza, przyjęła go od razu. Zdaje się, że ten problem wokół śmierci starego nabrzmiewał już od jakiegoś czasu, jeszcze w Amerii. Myślę, że wygnano go stamtąd. Przybył do Rzymu praktycznie bez niczego, nawet bez domowego niewolnika. Zapytaj go, kto zarządza jego posiadłościami w Amerii, a odpowie ci, że większość z nich sprzedano, a resztą zajmują się jacyś kuzyni. Poproś, by rozwinął temat, a wpadnie w jeden z tych swoich ataków. Uważam, że Hortensjusz porzucił tę sprawę z czystej frustracji.

Ahausaurus z gracją odegrał akt wprowadzania nas do pokoju, odchylając przed nami zasłonę w drzwiach.

– Sekstusie Roscjuszu, synu Sekstusa Roscjusza – przemówił oficjalnie, robiąc ukłon w stronę postaci siedzącej pośrodku. – Czcigodny kliencie^* mojej pani, przyprowadzam ci gości. – Niedbałym gestem wskazał w naszą stronę. – Młodego Messalę, Cycerona adwokata, którego już poznałeś, i drugiego, zwanego Gordianusem.

Tirona oczywiście zignorował, podobnie jak kobietę, która siedząc ze skrzyżowanymi nogami, szyła coś w jednym rogu pokoju, oraz dwie dziewczynki, klęczące w świetle z sufitowego okna, zajęte jakąś grą. Dokonawszy prezentacji, wycofał się. Pierwszy wysunął się Rufus.

– Wyglądasz dziś lepiej, Sekstusie Roscjuszu.

Siedzący skinął niemrawo głową.

– Może dzisiaj będziesz miał więcej do powiedzenia. Cycero musi zacząć przygotowywać obronę, do twego procesu pozostało już tylko osiem dni. Dlatego właśnie przyszedł z nami Gordianus. Nazywają go Poszukiwaczem. Potrafi odszukać prawdę.

– Magik? – odezwał się Sekstus, wlepiając we mnie wyzute z nadziei spojrzenie.

– Nie – odrzekł Rufus. – To śledczy. Mój brat Hortensjusz często korzysta z jego usług.

Smutne oczy wpatrzyły się teraz w Rufusa.

– Hortensjusz, ten tchórz, który podwinął pod siebie ogon i umknął? Cóż dobrego może dla mnie zrobić przyjaciel Hortensjusza?

Blada, piegowata twarz Rufusa przybrała kolor wiśni. Otworzył usta, by coś powiedzieć, lecz powstrzymałem go uniesioną dłonią.

– Powiedz mi – rzekłem głośno; Cycero zmarszczył brwi i pokręcił głową, ale machnąłem nań ręką, by się nie wtrącał – powiedz mi teraz, zanim przejdziemy dalej: Sekstusie Roscjuszu z Amerii, czy zabiłeś swego ojca albo w jakikolwiek sposób spowodowałeś jego śmierć?

Stanąłem nad nim, samą postawą prowokując go, by spojrzał na mnie do góry, co też uczynił. Zobaczyłem oblicze prostego człowieka, jakie rzymscy politycy uwielbiają wychwalać, twarz ogorzałą od słońca, wiatru i czasu. Roscjusz mógł być bogaty, był jednak włościaninem. Żaden mąż nie może rządzić wieśniakami, sam nie nabierając wieśniaczego wyglądu; nie może siać i zbierać zbóż, choćby robił to rękami niewolników, i uchronić się od brudu za paznokciami. Sekstus Roscjusz był grubo ciosanym, nieokrzesanym człowiekiem, roztaczającym aurę uporu i bezwładności niewzruszonego głazu. Oto był syn pozostawiony na wsi, by chłostać opornych niewolników i doglądać wołów, podczas gdy młody i piękny Gajusz wyrastał jako rozpieszczany miejski chłopiec, nabierając ogłady w domu ich ojca sybaryty. Szukałem w jego oczach urazy, rozgoryczenia, zazdrości bądź chciwości, lecz nie znalazłem. Zobaczyłem oczy zwierzęcia schwytanego w pułapkę, które już słyszy nadchodzących myśliwych. W końcu Roscjusz odpowiedział mi cichym, ochrypłym szeptem:

– Nie.

Spojrzał mi prosto w oczy. Widziałem w nich jedynie strach, a choć strach może spowodować, że człowiek łatwo i szybko skłamie, osądziłem, że mówi prawdę. Cycero musiał dostrzec to samo. On właśnie twierdził, że Sekstus jest niewinny i że wystarczy, bym go poznał, by przekonać się o tym samemu.

Roscjusz był w średnim wieku. Wiedząc, że jest pracowity i zamożny, musiałem przyjąć, iż nie zawsze wyglądał tak jak dzisiaj. Straszne brzemię niepewnej przyszłości – albo też ogromnej winy – mocno go przytłoczyło. Włosy i brodę miał za długie nawet jak na wiejską modę, splątane i niechlujne, przyprószone siwizną. Przygarbiony, wyglądał na słabego i kruchego, choć rzut oka na Cycerona i Rufusa ujawniał, że w porównaniu z nimi jest znacznie większym, nieźle umięśnionym mężczyzną. Oczy miał podkrążone, cerę bladą i ziemistą, usta spieczone i popękane.

Cecylia Metella powiedziała, że nocami budzi się z krzykiem. Bez wątpienia wystarczyło jej nań spojrzeć, by uznać, że stracił zmysły. Ale Cecylia nigdy nie chodziła nie kończącymi się, tętniącymi życiem ulicami ubogich dzielnic Rzymu czy Aleksandrii. Desperacja może graniczyć z szaleństwem, ale dla oka, które widziało dość jednego i drugiego, różnica jest wyraźna. Sekstus Roscjusz nie był szaleńcem. Był człowiekiem pogrążonym w rozpaczy.

Rozejrzałem się za czymś do siedzenia. Roscjusz strzelił palcami na kobietę. Była również w średnim wieku, tęga i nieładna. Sądząc po śmiałości, z jaką burknęła na niego, musiała być jego żoną. Wstała i sama z kolei strzeliła palcami na dwie dziewczynki, które zerwały się z podłogi. Roscja Starsza i Roscja Młodsza, domyśliłem się, przyzwyczajony do obyczaju pozbawionych wyobraźni Rzymian, zgodnie z którym wszystkim córkom nadawano imiona od nazwiska ojca, stosując jedynie gradację według wieku. Roscja Starsza musiała być mniej więcej w wieku Rufusa, może trochę młodsza – dziecko na progu dojrzałości. Nosiła taką samą białą, prostą tunikę, skrywającą jej członki. Jej bujne i gęste kasztanowe włosy, splecione na karku w węzeł, opadały kaskadą na plecy – zgodnie z wiejską modą nigdy ich nie obcinano. Była uderzająco urodziwa, lecz w jej oczach dojrzałem to samo zaszczucie co u ojca.

Młodsza z dziewczynek była jeszcze dzieckiem, miniaturową repliką swej siostry: tak samo długie i splecione włosy, i identyczna suknia. Chodziła za pozostałymi kobietami po pokoju, lecz była za mała, by pomóc im nosić krzesła. Za to uśmiechnęła się i wskazała palcem Cycerona.

– Śmieszna buzia! – krzyknęła, po czym zakryła usta dłońmi i roześmiała się.

Matka skarciła ją głośno i wygoniła z pokoju. Spojrzałem na Cycerona, który zniósł tę zniewagę ze stoickim spokojem. Rufus, który przy prawniku był piękny jak Apollo, zaczerwienił się i utkwił wzrok w suficie.

Starsza z dziewcząt wycofała się z pokoju za przykładem matki, ale nim zniknęła za zasłoną, odwróciła się i spojrzała ku nam. Cycero i Rufus akurat rozsiadali się na krzesłach i wydawało się, że jej nie widzą. Uderzyła mnie znów jej uroda – szerokie usta i gładkie czoło, ciemnobrązowe oczy naznaczone smutkiem. Musiała widzieć, że gapię się na nią; oddała mi spojrzenie ze szczerością nieczęsto spotykaną u dziewcząt w jej wieku i z jej klasy. Jej usta rozchyliły się, zmrużyła oczy i nagle twarz przybrała wyraz zaproszenia – zmysłowego, prowokującego i zaplanowanego. Uśmiechnęła się. Skinęła głową. Wargi poruszyły się, bezgłośnie wypowiadając słowa, których nie mogłem zrozumieć.

Cycero i Rufus siedzieli z pochylonymi ku sobie głowami po drugiej stronie pokoju, coś szepcząc. Obejrzałem się przez ramię i zobaczyłem tylko Tirona, nerwowo przestępującego z nogi na nogę. Mogła patrzeć tylko na mnie, pomyślałem. Kiedy z powrotem spojrzałem przed siebie, młodziutka Roscja Starsza już zniknęła, pozostawiając tylko falującą zasłonę i nikły zapach jaśminu. Intymność jej pożegnalnego spojrzenia zaskoczyła mnie i zmieszała. Takie spojrzenia wymieniają kochankowie, a przecież nigdy jej wcześniej nie widziałem.

Podszedłem do przygotowanego dla mnie krzesła. Tiro usłużnie mi je podsunął. Potrząsnąłem głową, by wrócić do rzeczywistości. Niepotrzebnie; dość było popatrzeć na ojca dziewczyny, by natychmiast otrzeźwieć.

– Gdzież twoi niewolnicy, Sekstusie Roscjuszu? – zapytałem. – Z pewnością w twym własnym domu byłoby nie do pomyślenia, żeby żona i córki nosiły gościom krzesła?

Smutne oczy rozbłysły na chwilę.

– Czemu nie? Uważasz, że są na to zbyt dobre? Kobietom dobrze robi przypominanie, gdzie jest ich miejsce. Zwłaszcza takim jak moje, mającym męża i ojca dość bogatego, by pozwalał im na rozsiadanie się i robienie tego, na co im przyjdzie ochota.

– Wybacz mi, Sekstusie Roscjuszu. Nie chciałem cię urazić. Może następnym razem powinniśmy poprosić Cecylię Metellę o przyniesienie krzeseł.

Rufus stłumił śmiech, Cycero zaś skrzywił się, słysząc taką impertynencję.

– Prawdziwy z ciebie mądrala, co? – warknął Sekstus. – Miejski spryciarz, jak i tamci. Czego chcesz?

– Tylko prawdy, Sekstusie Roscjuszu. Jej szukanie to mój zawód, a poza tym jedynie prawda może uratować niewinnego człowieka... takiego jak ty.

Roscjusz skulił się na swym siedzeniu. Silny fizycznie, dałby radę dwom z nas, ale słowami łatwo go było pokonać.

– Co chcesz wiedzieć? – zapytał.

– Gdzie są twoi niewolnicy?

– W Amerii, oczywiście. – Wzruszył ramionami.

– Wszyscy? Nie zabrałeś ze sobą żadnych służących, by wam gotowali, sprzątali, zajęli się córkami? Nie rozumiem.

Tiro nachylił się i szepnął coś Cyceronowi do ucha. Ten skinął głową i machnął przyzwalająco dłonią.

– Jakiego masz dobrze wychowanego niewolnika! – rzekł Roscjusz, wydymając wargi. – Prosi pana o pozwolenie pójścia do ubikacji. Widzieliście, jaka tu jest kanalizacja? Nigdzie czegoś takiego nie widziałem. Bieżąca woda w samym domu. Mój ojciec zwykł o tym opowiadać... wiecie, jak starzy ludzie nie znoszą wychodzenia nocą na dwór za potrzebą. Ale tu? To za dobre dla niewolników, jeśli mam być szczery. Zazwyczaj tak nie śmierdzi, ale dziś jest zbyt gorąco.

– Mówiliśmy o twych niewolnikach, Sekstusie Roscjuszu. Zwłaszcza z dwoma chciałbym porozmawiać. Ulubieńcy twojego ojca, którzy byli przy nim w noc jego śmierci. Feliks i Chrestus. Czy i oni są w Amerii?

– A skąd mam wiedzieć? – burknął. – Pewnie już uciekli albo poderżnięto im gardła.

– Kto miałby to uczynić?

– Poderżnąć im gardła? Ci sami ludzie, którzy zamordowali mego ojca, oczywiście.

– A dlaczego?

– Ponieważ niewolnicy widzieli, jak to się stało, głupcze!

– Skąd ty o tym wiesz?

– Bo mi powiedzieli.

– Czy tak dowiedziałeś się o śmierci ojca? Od niewolników, którzy przy tym byli?

Roscjusz zrobił krótką pauzę, zanim odpowiedział.

– Tak. Przysłali z Rzymu posłańca.

– Byłeś tamtej nocy w Amerii?

– Oczywiście. Dwudziestu ludzi może to potwierdzić.

– A kiedy ta wiadomość dotarła do ciebie?

Znów krótka przerwa.

– Posłaniec przybył w dwa dni później, rano.

– Co wtedy zrobiłeś?

– Tego samego dnia przybyłem do Rzymu. Wyczerpująca jazda. Da się zrobić tę drogę w osiem godzin, jak się ma dobrego konia. Wyruszyłem o świcie, przyjechałem o zmierzchu – jesienne dni są krótkie. Niewolnicy pokazali mi ciało. Te rany... – Jego chropawy głos zniżył się do szeptu.

– Czy pokazali ci też ulicę, na której został zabity?

– Tak. – Roscjusz wbił wzrok w ziemię.

– Miejsce zbrodni?

– Tak. – Tym razem aż zadrżał.

– Będę musiał sam się tam udać i zobaczyć na własne oczy.

Roscjusz potrząsnął głową.

– Drugi raz tam nie pójdę.

– Rozumiem cię. Mogą mnie tam zaprowadzić ci niewolnicy, Feliks i Chrestus. – Obserwowałem jego twarz. W oku dostrzegłem błysk i nagle zacząłem coś podejrzewać, choć nie bardzo byłem pewien co. – Ach, ale niewolnicy są w Amerii, nieprawdaż?

– Już ci to powiedziałem. – Roscjusz zdawał się mieć dreszcze mimo gorąca.

– Muszę jak najszybciej zobaczyć miejsce zbrodni. Nie mogę czekać, aż sprowadzi się tych niewolników do Rzymu. Słyszałem, że twój ojciec był wtedy w drodze do przybytku pod nazwą „Dom Łabędzi”. Być może to się stało w pobliżu.

– Nigdy o czymś podobnym nie słyszałem.

Kłamie, czy nie? Studiowałem uważnie jego twarz, ale mój instynkt mnie zawiódł.

– Skoro tak, to może mi powiesz, jak mam odszukać miejsce zbrodni?

Mógł i uczynił to. Przy jego nieznajomości miasta trochę mnie to zdziwiło – Rzym ma tysiąc ulic, z których tylko nieliczne są nazwane. Jednakże wspólnie z Cyceronem odtworzyliśmy drogę na podstawie zapamiętanych przez Roscjusza charakterystycznych punktów. Była na tyle skomplikowana, że wymagało to zapisania. Cycero obejrzał się przez ramię, mrucząc coś na temat nieobecności Tirona, który jednak na szczęście zostawił swoją tabliczkę woskową i rylec na podłodze za krzesłem swego pana. Rufus zaofiarował się zrobić notatki.

– A teraz powiedz, Sekstusie Roscjuszu: czy wiesz, kto zamordował twego ojca?

Opuścił wzrok i długo nie odpowiadał. Być może to upał go tak otumaniał. Wreszcie cicho powiedział:

– Nie.

– A przecież wyjawiłeś Cyceronowi, że boisz się tego samego losu, że ci sami ludzie są zdecydowani zabić i ciebie. Że to oskarżenie jest zamachem na twe życie.

Roscjusz potrząsnął głową i objął ramiona rękami. W jego oczach pojawił się mroczny, posępny wyraz.

– Nie, nie – wymamrotał. – Nigdy czegoś takiego nie mówiłem.

Cycero rzucił mi zdumione spojrzenie.

– Zostawcie to wszyscy! – Głos Roscjusza przybrał na sile. – Zostawcie! Jestem zgubiony! Wrzucą mnie do Tybru, zaszytego w worku, i za co? Za nic! Co się stanie z moimi córeczkami, z moimi ślicznymi dziewczynkami? – Zaczął szlochać.

Rufus podszedł doń i położył mu rękę na ramieniu. Roscjusz strząsnął ją gwałtownym ruchem.

Wstałem i złożyłem oficjalny ukłon.

– Chodźmy, panowie. Chyba skończymy na dzisiaj.

Cycero wstał z ociąganiem.

– Ależ z pewnością dopiero zaczynasz? Zapytaj go...

Położyłem palec na ustach. Odwróciłem się ku drzwiom, wołając na Rufusa, który wciąż próbował pocieszać nieszczęśnika. Przytrzymałem zasłonę i przepuściłem ich przed sobą. Spojrzałem na Roscjusza, który drżał cały, zagryzając palce.

– Wisi nad tobą jakiś straszny cień, Sekstusie Roscjuszu z Amerii – powiedziałem. – Czy to cień winy, wstydu czy strachu, nie wiem. Najwyraźniej nie masz ochoty tego wyjaśniać. Ale niech cię to pocieszy... albo być może przyprawi o udrękę... obiecuję ci, że zrobię wszystko, co w mej mocy, by zdemaskować mordercę twego ojca, kimkolwiek jest. I uda mi się to.

Roscjusz uderzył pięścią w poręcz krzesła. Jego oczy lśniły, ale już nie szlochał. Ogień powrócił.

– Rób, co chcesz! – krzyknął. – Jeszcze jeden głupi mieszczuch! Nie prosiłem cię o pomoc. Tak, jakby sama prawda mogła tu pomóc albo w ogóle coś znaczyła! No, dalej! Idź się gapić na plamy jego krwi na ulicy! Idź zobaczyć, gdzie starzec zginął po drodze do swej ladacznicy! Co to da? Co? Nawet tutaj nie jestem bezpieczny!

Krzyczał jeszcze, ale już go nie słuchałem. Pozwoliłem ciężkiej zasłonie opaść i stłumić jego obelgi.

– Zdaje się, że on musi wiedzieć o wiele więcej, niż mówi – powiedział do mnie Rufus, kiedy wracaliśmy korytarzami do skrzydła Cecylii.

– Oczywiście, że tak. Ale co? – Cycero skrzywił się. – Zaczynam rozumieć, dlaczego Hortensjusz porzucił tę sprawę.

– Doprawdy? – spytałem.

– On jest niemożliwy. Jakże mam go bronić? Teraz wiadomo, dlaczego Cecylia kazała go ulokować w tym śmierdzącym zakamarku. Wstyd mi, że zabrałem ci czas. Sam jestem na wpół zdecydowany wycofać się z tego.

– Odradzałbym to.

– Dlaczego?

– Ponieważ moje dochodzenie dopiero się zaczyna, a już mamy obiecujący wstęp.

– Jakże możesz tak twierdzić? Nie dowiedzieliśmy się niczego, ani od Cecylii, ani od Roscjusza. Cecylia nic nie wie, jest w to wciągnięta wyłącznie z powodu swego sentymentalnego przywiązania do zmarłego. Roscjusz coś wie, ale nie chce mówić. Co mogło tak go przerazić, że nie chce pomóc własnym obrońcom? Nie wiemy nawet tyle, by osądzić, kiedy i o czym kłamie. – Twarz Cycerona znów wykrzywił grymas niezadowolenia. – A jednak nadal wierzę, że jest niewinny. Nie czujesz tego?

– Tak, być może. Ale mylisz się, sądząc, że nie odkryliśmy niczego ważnego. Przestałem zadawać mu pytania tylko dlatego, że mam już dość wątków do rozwikłania. Dowiedziałem się tego popołudnia wystarczająco dużo, by mieć zajęcie przez najbliższe dwa dni.

Cycero potknął się o wystającą płytkę posadzki.

– Dwa dni? Ależ za osiem dni zaczyna się proces, a ja wciąż nie mam argumentu, na którym mógłbym zbudować obronę.

– Obiecuję ci, Marku, że za osiem dni będziemy wiedzieli nie tylko, gdzie zginął stary Sekstus Roscjusz – co nie jest szczegółem bez znaczenia – ale też dlaczego i z czyjej ręki zginął. Ale teraz byłbym zadowolony, gdyby udało mi się załatwić o wiele prostszą, choć nie mniej pilną sprawę.

– Jaką?

– Gdzie mogę znaleźć owe tak zachwalane urządzenia sanitarne?

Rufus roześmiał się.

– Już je minęliśmy. Musisz zawrócić. Drugie drzwi na lewo. Rozpoznasz po błękitnych płytkach i małej płaskorzeźbie z trytonem nad wejściem.

– Podejrzewam, że łatwiej poznasz po zapachu. – Cycero zmarszczył nos. – A skoro już wracasz, rozejrzyj się za Tironem. To samo było ostatnim razem... twierdził, że zgubił się w tych wszystkich korytarzach. Jeśli nadal jest w ubikacji, pewnie ma jakieś kłopoty. Powiedz mu, że dobrze mu tak, skoro nie chce brać ze mnie przykładu i pościć w południe. Tyle jedzenia to szok dla organizmu, zwłaszcza w taki upał...

Po przejściu krótkiego, wąskiego korytarzyka odnalazłem drzwi, które obramowano niebieskimi płytkami. W małych niszach widać było drobne stożki popiołu pozostałe po spalonym kadzidle i wonnym drewnie, których zapach miał zabić odór wydobywający się z pomieszczenia. W taki żar jak dzisiaj kadzidło należałoby stale uzupełniać, ale służba Cecylii niedbale wykonywała swe obowiązki albo też cały zapas trafił do sanktuarium pani domu. Przeszedłem za błękitną zasłonę w drzwiach. Nie ma na świecie narodu lepiej radzącego sobie z wodą i ściekami od Rzymian. Jak powiedział pewien ateński dowcipniś, „rządzi nami naród hydraulików”. A jednak tu, w jednym z najlepszych domów w sercu miasta coś zdecydowanie było nie w porządku. Błękitne płytki wymagały szorowania. Kamienne koryto było zatkane, a kiedy nacisnąłem kurek, popłynęła tylko cieniutka strużka wody. Dochodzące z góry donośne bzyczenie kazało mi zerknąć na sufit; w oknie rozpięta była ogromna pajęczyna z uwięzionym w niej rojem much.

Zrobiłem, co musiałem, i czym prędzej opuściłem ubikację. Znalazłszy się na zewnątrz, zaczerpnąłem głęboko powietrza. Wstrzymałem jednak oddech, dosłyszawszy stłumione głosy z przeciwległego końca korytarza. Rozpoznałem jeden z nich – był to Tiro. Poszedłem w tamtą stronę i zerknąłem przez cienką żółtą zasłonę. Drugi głos należał do młodej dziewczyny; zdradzał wiejski akcent, lecz i pewną ogładę. Powiedziała coś po cichu, po czym dobiegło mnie urwane westchnienie i jęk. Zrozumiałem w lot. Mogłem się wycofać, ale zamiast tego podszedłem bliżej i przycisnąłem twarz do żółtej tkaniny. Sądziłem, że to do mnie było skierowane owo niepokojące, uwodzicielskie spojrzenie, że to dla mnie tak ociągała się z wyjściem z pokoju Sekstusa. Myślałem, że to ja miałem rozszyfrować jej nie wypowiedzianą wiadomość. Myliłem się – przez cały czas patrzyła przeze mnie, jakbym był przezroczysty. To do stojącego za mną Tirona słała swe zaproszenie.

Rozmawiali szeptem i choć nie dalej niż trzy metry ode mnie, ledwo mogłem odróżnić słowa.

– Nie podoba mi się tu – powiedziała. – Śmierdzi.

– Ale to jedyne miejsce blisko ubikacji. Jedyna wymówka, jaka mi przyszła do głowy. Gdyby mój pan przyszedł mnie szukać, muszę być niedaleko.

– No, dobrze, dobrze.

Sapnęła cicho. Słyszałem odgłosy gwałtownych pieszczot i pocałunków. Odsunąłem nieco brzeg zasłony i zajrzałem do pokoju. Był to mały składzik oświetlony przez niewielkie okno w suficie. Białe światło dnia wpadało do środka, ale wydawało się, że nie może go wypełnić. Drobiny kurzu krążyły w gęstym, ciężkim powietrzu. Pomiędzy stosami skrzynek, paczek i worków mignęło nagie ciało: pośladki i uda Tirona. Jego cienka tunika zadarta była na plecy i przytrzymywana obejmującymi go dziewczęcymi dłońmi. Ciała spotykały się i cofały w odwiecznym, jednoznacznym rytmie. Twarze ich skrywał głęboki cień. Dziewczyna była naga. Suknia, teraz leżąca bezkształtnie na podłodze, nie pozwalała się wcześniej domyślać zmysłowej linii jej figury ani zapierającej dech w piersiach świeżości jej białego ciała, lśniącego i twardego jak alabaster. W tym dusznym, gorącym pokoju było wilgotne od potu, jakby natarte oliwą. Oparta plecami o ścianę oddawała jego pieszczoty, przyciskała się doń, wijąc się w dziwnym, konwulsyjnym ruchu jak wąż na rozgrzanym kamieniu.

– Już za chwilę... – szepnął Tiro chrapliwym, urywanym głosem, którego nigdy bym nie rozpoznał; nie był to głos niewolnika czy człowieka wolnego, lecz zwierzęcia, bestii, głos ciała.

Dziewczyna mocniej objęła go rękoma za pośladki, tuląc do siebie. Głowę odrzuciła w tył, wysoko unosząc piersi.

– Jeszcze trochę – szepnęła.

– Nie, już. Czekają na mnie.

– No to pamiętaj, obiecałeś, tak jak ostatnim razem... nie we mnie. Ojciec by mnie...

– Już! – jęknął przeciągle Tiro.

– Nie we mnie! – syknęła.

Wbiła paznokcie w skórę jego bioder, odpychając go od siebie. Chłopak zatoczył się do tyłu, potem z powrotem, i opadł na nią z chwilową bezwładnością. Wtulił twarz w jej policzek, potem szyję, potem piersi, zsuwając się po jej ciele. Pocałował ją w pępek, dotknął językiem błyszczących strużek nasienia widocznych na gładkiej skórze jej brzucha. Objął jej biodra i wcisnął twarz w łono.

Widziałem ją teraz nagą, pomalowaną miękkim, rozproszonym światłem. W cieniu skryta była tylko twarz. Miała idealnie piękne ciało, smukłe i pełne gracji, białe i nieskalane jak świeża, gęsta śmietana; na poły, dziewczyna, na poły kobieta – wcielenie budzącej się kobiecości, uwolnione od niewinności, lecz nie zepsute przez czas. Bez oddzielającej nas sylwetki Tirona poczułem się równie nagi jak ona. Wycofałem się. Cienka żółta zasłona opadła bezszelestnie, łagodnie falując, jakby poruszana zabłąkanym w labiryncie korytarzy podmuchem.

ROZDZIAŁ ÓSMY

– A więc zrobili to właśnie tam, w domu bogatej damy, pod nosem jego pana? Bardzo dobrze!

– Nie, Bethesdo. Pod moim nosem.

Odsunąłem miskę i spojrzałem w niebo. Poświata miasta przyćmiewała pomniejsze gwiazdy, ale jaśniejsze konstelacje lśniły mocno, migocząc w ciepłym powietrzu wieczoru. Daleko na zachodzie kłąb burzowych chmur wyglądał jak kurzawa unosząca się za galopującą konnicą. Położyłem się na sofie, zamknąłem oczy i słuchałem ciszy ogrodu i składających się na nią drobnych dźwięków: cichego szelestu liści, gry świerszcza gdzieś nad brzegiem stawu, mruczenia ocierającej się o stołową nogę Bast. Słyszałem delikatny brzęk naczyń i miękkie kroki Bethesdy, odnoszącej je do domu. Kotka podążyła za nią; jej mruczenie na chwilę się nasiliło, po czym oddaliło i umilkło.

Bethesda wkrótce wróciła. Usłyszałem szelest jej szaty i poczułem jej obecność. Usiadła przy mnie na sofie. Poduszki ugięły się i głowa opadła mi niżej; delikatne ręce podniosły ją i złożyły na ciepłych, miękkich udach. Inny ciężar przygniótł poduszkę pod mymi stopami. Dotknęło mnie puszyste futerko i tyleż usłyszałem, co poczułem wibrujące mruczenie zadowolonego kota, który utył na przysmakach z pańskiego stołu.

– Czy posiłek ci nie smakował, panie? Prawie nic nie jadłeś – rzekła Bethesda, delikatnie gładząc moją skroń.

– Był przepyszny – skłamałem. – To ten upał odebrał mi apetyt. I te piesze wędrówki.

– Nie powinieneś tyle chodzić, gdy jest tak gorąco. Tak bogata dama mogła ci sprowadzić lektykę.

Wzruszyłem ramionami. Bethesda przeniosła palce na moją szyję. Ująłem jej dłoń i przesunąłem palcami po swych wargach.

– Jaka miękka i gładka – szepnąłem. – Pracujesz tak ciężko, Bethesdo... czasem ci dokuczam, żeś leniwa, ale wiem, że tak nie jest... a jednak udaje ci się utrzymać dłonie delikatne jak u westalki^*

– Nauczyła mnie tego matka. Nawet najbiedniejsza egipska dziewczyna wie, jak troszczyć się o swe ciało i pielęgnować urodę. Nie jak te Rzymianki. – Nawet z zamkniętymi oczami widziałem jej wyniosłą i wzgardliwą minę. – Kładą kremy i makijaż na twarz, jak zaprawę na cegły.

– Rzymianie nie mają stylu – zgodziłem się. – Nie mają wdzięku. A zwłaszcza kobiety. Zbyt szybko doszli do takiego bogactwa. Są wulgarni i prymitywni, i panują nad światem. Niegdyś mieli chociaż maniery. Niektórzy zachowali je do dzisiaj, jak sądzę.

– Jak ty?

Roześmiałem się.

– Nie jak ja. Nie mam manier ani pieniędzy. Wszystko, co mam, to kobieta, kotka i dom, na którego utrzymanie mnie nie stać. Miałem na myśli Cycerona.

– Z twego opisu wynika, że żaden z niego cud.

– Tak, Bethesdo, Cycero nie ma nic, co mogłoby cię zainteresować.

– Ale chłopiec...

– Nie, Bethesdo, Rufus Messala jest zbyt młody nawet jak na twój gust, i o wiele za bogaty.

– Myślałam o niewolniku. Tym, który po ciebie przybył dziś rano. Którego widziałeś z dziewczyną. Jak wyglądał bez ubrania?

Wzruszyłem ramionami.

– Prawie go nie widziałem. W każdym razie nie te partie, którymi jesteś zainteresowana.

– Może nie wiesz, które mnie interesują.

– Może nie wiem.

Miałem ich znów przed oczami, przyciśniętych do ściany, poruszających się razem gwałtownie, dygoczących w rytmie, w którym nic poza nimi nie istniało. Bethesda wsunęła mi dłoń pod tunikę i miękko głaskała po piersiach.

– Co stało się potem? – spytała. – Nie mów mi, że ich złapano, bo będę bardzo smutna.

– Nie. Poszedłem dalej i odnalazłem Cycerona z Rufusem w ogrodzie. Siedzieli z Cecylią Metellą i cała trójka wyglądała bardzo ponuro. Rozmawialiśmy parę chwil. Tiro zjawił się nieco później, wyglądał na zakłopotanego. Cycero nic nie powiedział. Nikt niczego nie podejrzewał.

– Oczywiście, że nie. Myślą, że wiedzą tak wiele, a on tak mało, bo jest tylko niewolnikiem. Zdziwiłbyś się, gdybyś się dowiedział, jakie rzeczy niewolnik może wyprawiać, nie narażając się na przyłapanie.

Pasmo jej włosów spadło mi na policzek. Otarłem się o nie twarzą, wdychając woń henny i ziół.

– Zdziwiłbym się, Bethesdo?

– Nie. Ty nie. Ciebie nic nie zaskoczy.

– To dlatego, że mam podejrzliwą naturę. Dzięki wam za to, bogowie.

Bast mruczała głośno u mych stóp. Podniosłem się wyżej, kładąc łopatki na łonie dziewczyny.

– Jesteś taki zmęczony – powiedziała cicho. – Chcesz, bym ci zaśpiewała?

– Tak, Bethesdo. Zaśpiewaj coś spokojnego i kojącego. Coś w języku, którego nie znam.

Jej głos był jak stojąca woda, czysty i głęboki. Nigdy dotąd nie słyszałem tej pieśni, a chociaż nie rozumiałem słów, wiedziałem, że to musi być kołysanka. Może śpiewała ją jej matka. Leżałem na jej łonie na wpół śniąc, podczas gdy przed oczami przesuwały mi się nieme obrazy najstraszliwszej przemocy, nienaturalnie wyraźne, ale w jakiś sposób odległe, jak gdybym oglądał je przez grubą taflę barwnego szkła. Widziałem pijanych gladiatorów i balsamistów, pchnięcie nożem z dzisiejszego ranka i twarz Tirona zaczerwienioną z podniecenia. Widziałem, jak na starego człowieka napada w jakiejś uliczce zgraja zbirów, jak bez końca dźgają go sztyletami. Widziałem nagiego mężczyznę, związanego, biczowanego, zaszywanego żywcem ze zwierzętami w worku i wrzucanego do Tybru.

Kołysanka ustała, przechodząc w inną piosenkę, którą często wcześniej słyszałem, choć nie rozumiałem jej słów. Jedna z tych, które Bethesda śpiewała, chcąc mnie podniecić. Poczułem jej ruch, gdy zdejmowała suknię, i silną woń jej nagiego ciała. Podniosła się i położyła obok mnie. Odrzuciła dół mej tuniki ponad biodra, tak jak córka Sekstusa Roscjusza Tironowi. Ani na chwilę nie otwierałem oczu, nawet gdy zsunęła się niżej i objęła ustami mój członek, nawet gdy przyciągnąłem ją w górę i położyłem się na niej, i zanurzyłem w niej. Obejmowałem ciało Bethesdy, ale zamkniętymi oczami widziałem tamtą dziewczynę, nagą i skalaną nasieniem niewolnika, lśniącym na jej brzuchu.

Leżeliśmy długo bez ruchu, objęci, złączeni gorącem i potem, jak gdyby ciała mogły się stopić w jedno. Bast, która wcześniej uciekła, wróciła teraz i mruczała, wtulona w nasze splątane nogi. Usłyszałem pomruk burzy i wydawało mi się, że to sen, dopóki nie spadły na mnie krople deszczu, przyniesione z powiewem z ogrodu. Pochodnia zasyczała i zgasła. Znów zagrzmiało. Bethesda wtuliła się we mnie, mrucząc coś w swym tajemniczym języku. Padało mocno, woda syczała na rozgrzanych dachówkach i kamieniach bruku; długotrwała ulewa, dość silna, by przemyć najbrudniejsze ścieki i ulice Rzymu. Deszcz oczyszczający, jaki według poetów i kapłanów zsyłają bogowie, by zmyć grzechy i ojców, i synów.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Następnego ranka wstałem wcześnie i umyłem się w deszczówce zebranej w ogrodowej fontannie. Całonocny deszcz sprawił, że spalona słońcem ziemia spęczniała i zmiękła. Z roślin spływały ciężkie krople rosy. Niebo nade mną, mleczno-perłowe z delikatną domieszką koralowej czerwieni, opalizowało niczym wnętrze muszli. Widziałem, jak te barwy ulatniają się w poranną mgłę, a niebo stopniowo, niezauważalnie przybiera zwykły błękitny odcień, przesycone światłem, bezchmurne – zwiastun mającego wkrótce nadejść żaru. Odziałem się w najlżejszą z moich tunik i najczystszą togę, po czym zjadłem spory kęs chleba. Bethesda spała na sofie, w zaciśniętych dłoniach trzymała suknię, chroniąc się pod nią przed chłodem poranka. Bast zwinęła się w kłębek u jej szyi jak kołnierz z czarnego futra.

Szybkim krokiem poszedłem do domu Cycerona. Rozstając się poprzedniego dnia, ustaliliśmy, że wpadnę doń po drodze na oględziny miejsca zabójstwa Sekstusa Roscjusza. Kiedy jednak dotarłem do jego domu, Cycero przesłał przez Tirona wiadomość, że nie wstanie do południa. Cierpi na chroniczną chorobę żołądka, obecną zaś przypadłość przypisuje złamaniu diety przez zjedzenie suszonej śliwki u Cecylii Metelli. Uprzejmie zaoferował mi usługi Tirona na cały dzień.

Ulice błyszczały po deszczu, a powietrze miało czysty, świeży zapach. Zanim dotarliśmy do stóp Kapitolu, przeszliśmy przez bramę Źródlaną i znaleźliśmy się w okolicy Circus Flaminius, upał dnia już zaczął obejmować miasto w posiadanie. Z bruku poczęła unosić się para; ceglane ściany pociły się wilgocią. Świeżość poranka ustępowała miejsca parnej duchocie. Otarłem czoło skrajem togi, przeklinając w duchu lejący się z nieba żar. Zerknąłem na Tirona: uśmiechał się, gapiąc się przed siebie z durnym wyrazem twarzy. Mogłem sobie wyobrazić przyczynę jego dobrego nastroju, ale wstrzymałem się od komentarzy.

Wokół Circus Flaminius roztacza się labirynt wąskich uliczek. Najbliżej położone, zwłaszcza te otwarte na samą arenę, a przez to mogące ciągnąć najwięcej korzyści z kipiącego wokół niej ruchu, pełne są sklepów, tawern, domów publicznych i zajazdów. Rozchodzące się na wszystkie strony dalsze ulice zatłoczone są kamienicami o trzech, a nawet czterech piętrach, często wystających poza obrys parteru i przesłaniających słońce. Wszystkie uliczki są do siebie bliźniaczo podobne i przedstawiają mieszaninę wszelkich architektonicznych wzorów i epok. Z powodu częstych trzęsień ziemi i pożarów Rzym jest bezustannie odbudowywany i przebudowywany. W miarę przyrostu liczby ludności i skupiania własności gruntu w rękach wielkich posiadaczy, nowe domy często buduje się według najgorszych wyobrażalnych planów i przez najgorszych rzemieślników. Wokół szacownych murowanych budynków, które jakoś przetrwały stulecia katastrof, można ujrzeć byle jakie konstrukcje bez śladu zdobień, wyglądające jak ulepione z błota i patyków. Pod rządami Sulli ta sytuacja oczywiście jeszcze się pogorszyła.

Szliśmy trasą opisaną przez Sekstusa Roscjusza, kierując się notatkami młodego Messali. Pismo Rufusa było okropne, niemal nieczytelne. Rzuciłem Tironowi uwagę, że żałuję, iż był zajęty czymś innym i nie mógł robić notatek.

– Jako szlachetnie urodzony, Rufus nigdy nie przejmował się nauką stawiania liter, w każdym razie nie na tyle, by inna osoba mogła je odcyfrować. Zdaje się natomiast, że ty całkiem sprawnie umiesz wywijać swoim rylcem – powiedziałem od niechcenia i uśmiechnąłem się, widząc, jak młodzieńcowi czerwienieją uszy.

Nie było wątpliwości, że trasa jest właściwa. Pokrywała się z najprostszą drogą od domu Cecylii Metelli do serca dzielnicy Circus Flaminius; prowadziła najszerszymi alejami, unikając wąskich i niebezpiecznych skrótów. Minęliśmy kilka tawern, ale stary Sekstus nie zatrzymywałby się w nich, w każdym razie nie owej nocy, kiedy tak się spieszył do nadawcy tajemniczego wezwania. Wkrótce wkroczyliśmy na szeroki, zalany słońcem plac obramowany sklepami; ich fronty zwrócone były ku stojącej pośrodku studni, z której okoliczni mieszkańcy czerpali wodę. Wysoka, szeroka w ramionach kobieta w podniszczonej szacie zdawała się być jej samozwańczą władczynią, dyrygując niewielką grupką niewolników i gospodyń, zajętych plotkowaniem w oczekiwaniu na swą kolej. Jeden z niewolników chlusnął pół wiadra wody na zabawiających się w pobliżu obdartych urwisów. Dzieciaki wrzasnęły z uciechy i otrząsały się z wody jak psy.

– Tędy – powiedział Tiro, studiując notatki ze zmarszczonym czołem. – Tak mi się wydaje.

– Tak, pamiętam – potwierdziłem. – Wąskie przejście między winiarnią a wysoką czerwoną kamienicą.

Omiotłem wzrokiem plac i sześć odchodzących od niego promieniście uliczek. Stary Sekstus wybrał tamtej nocy najwęższą z nich, która na dodatek, ponieważ szybko skręcała, dawała najmniej widoku w głąb. Może była to najkrótsza, a może też jedyna droga do kobiety zwanej Eleną.

Rozejrzałem się i dostrzegłem mężczyznę przemierzającego plac na przełaj. Wziąłem go za drobnego kupca bądź sklepikarza, człowieka o pewnych zasobach, choć nie zamożnego, jak osądziłem po jego znoszonych, lecz dobrej roboty butach. Widząc swobodę jego poruszania się i to, że bez zainteresowania wodził oczyma po placu, jakby niczego konkretnego nie zauważał, uznałem, że musi być miejscowym, który przechodzi tędy setki razy, może codziennie. Przystanął przy zegarze słonecznym, ustawionym na użytek publiczny na niskim postumencie, marszcząc brew i krzywiąc nos. Podszedłem do niego i rzuciłem cytat:

– Niech bogowie ukarzą tego, kto pierwszy wynalazł godziny i kto pierwszy postawił zegar słoneczny w Rzymie!

– Ach! – Zaskoczony podniósł na mnie wzrok, uśmiechnął się szeroko i natychmiast podjął deklamację: – Biada biada! Podzieliły mój dzień na odcinki jak zęby grzebienia!

– Zatem znasz tę sztukę – zacząłem, ale on nie dał sobie przerwać.

– Kiedym był chłopcem, mój brzuch był mi zegarem i nigdy mną źle nie pokierował. Teraz nawet gdy stół się ugina, nie ma posiłku, dopóki cienie się nie wydłużą. Rzymem rządzi zegar, a Rzymianie cierpią głód i pragnienie przez cały czas!

Roześmialiśmy się cicho.

– Obywatelu – powiedziałem. – Czy znasz tę okolicę?

– Oczywiście. Mieszkam tu od lat.

– Więc chyba możesz mi pomóc. Głodu ani pragnienia nie czuję, ale jest inna potrzeba, którą rad bym zaspokoić. Jestem miłośnikiem ptaków.

– Ptaków? Nie ma tu żadnych poza gołębiami. Zbyt żylaste, jak na mój gust – rzekł z uśmiechem odsłaniającym szczerbę między zębami.

– Miałem na myśli bardziej wyszukane ptactwo. Czujące się jak w domu i na wodzie, i na ziemi, i na niebie. Przyjaciel przyjaciela powiedział mi, że można tu spotkać łabędzie.

Zrozumiał od razu.

– Szukasz „Domu Łabędzi”.

Skinąłem głową.

– Prosto tamtą ulicą. – Wskazał pomiędzy winiarnię a czerwoną kamienicę.

– Czy któraś z pozostałych uliczek może mnie równie łatwo tam zaprowadzić?

– Nie, chyba że chcesz spacerować dwa razy dłużej niż trzeba. Nie, ta ulica jest jedyną praktyczną drogą. Odchodzi od niej tylko kilka ślepych zaułków. I spacer się opłaci – dodał z mrugnięciem.

– Mam nadzieję. Chodź, Tironie.

Odwróciliśmy się we wskazanym kierunku i ruszyliśmy naprzód. Widziałem tylko na odległość kilku metrów. Budynki po obu stronach były wysokie i nawet w jasnym przedpołudniowym świetle zdawało się, że ich ściany więżą nas w ciemnym, wilgotnym ceglanym wąwozie. Stały tu głównie kamienice mieszkalne, wiele z nich miało tylko jedne drzwi i pozbawione były okien na parterze, szliśmy więc między długimi odcinkami gołych murów. Górne kondygnacje wystawały ponad dolne, zapewniając schronienie w razie deszczu, ale nocą musiały tworzyć głębokie kieszenie cienia. W uchwytach przymocowanych do muru mniej więcej co pięćdziesiąt metrów tkwiły wciąż jeszcze dymiące pochodnie z ubiegłej nocy. Pod każdą z nich wmurowano nieduży kamień z wyrzeźbioną sylwetką łabędzia, topornie wykonaną przez jakiegoś taniego rzemieślnika. Kamienie były reklamą, a pochodnie miały doprowadzić nocną klientelę do „Domu Łabędzi”.

– Już niedaleko – oznajmił Tiro znad swojej tabliczki woskowej. – Minęliśmy już uliczkę odchodzącą w lewo, a teraz inna jest po prawej. Według zapisów Rufusa, Sekstus Roscjusz gdzieś tu natrafił na dużą plamę krwi pośrodku ulicy. Ale chyba nie sądzisz, że ona nadal tu będzie, po tylu miesiącach...

Tiro nie zdążył nadać swej wypowiedzi charakteru pytania. Spojrzawszy pod nogi, ucichł przy ostatnich słowach i stanął jak wryty.

Weźcie pod uwagę, że ciało człowieka zawiera sporo krwi. Pamiętajcie też o porowatej strukturze brukowych kamieni i ledwo wystarczającej kanalizacji burzowej Rzymu, zwłaszcza w niżej położonych dzielnicach. Uwzględnijcie również bardzo słabe opady minionej zimy. Jednak nawet przy wszystkich tych czynnikach było jasne, że stary Sekstus Roscjusz musiał leżeć pośrodku tej uliczki bardzo długo, krwawiąc i krwawiąc bez końca, by pozostawić tak wielką, niezmywalną plamę.

Była niemal idealnie okrągła i szeroka na długość ramienia dorosłego mężczyzny. Na krawędziach zatarta i przyblakła, niepostrzeżenie stapiała się z ogólnym brudem. Jednak na środku zachowała wciąż ciemną, stężoną, poczerniałą czerwień. Codzienny ruch przechodzących dziesiątek stóp wytarł kamienie do ich normalnej, oleistej gładzi, ale kiedy uklęknąłem, aby się bliżej przyjrzeć, mogłem wciąż jeszcze odróżnić drobne, zaschnięte skrzepy w głębszych szczelinach. Spojrzałem w górę. Nawet ze środka uliczki nie można było zajrzeć do któregokolwiek z okien na wyższych piętrach inaczej, jak pod bardzo ostrym kątem. Aby zobaczyć, co się dzieje na ulicy, mieszkańcy musieliby się mocno wychylić za parapet. Najbliższe drzwi wiodły do długiej kamienicy po lewej stronie, na rogu wąskiego zaułka. Ściana po prawej była równie pozbawiona wyrazu, tylko nieco za nami znajdował się sklep z żywnością. Jeszcze nie był otwarty. Cały jego front zajmowały szerokie, kwadratowe drewniane wrota, pomalowane na bladożółty kolor. U ich szczytu widniały rozmaite piktogramy przedstawiające zboża, warzywa i przyprawy. Znacznie niżej w rogu ujrzałem inny znak, który sprawił, że zadrżałem z wrażenia.

– Tiro! Chodź tu, zobacz!

Kucnąłem przy wrotach. Do wysokości pasa były pokryte warstwą sadzy i brudu, tym grubszą i ciemniejszą, im bliżej bruku. Mimo to o jakieś pół metra od ziemi całkiem wyraźnie widziałem odcisk ludzkiej dłoni. Przyłożyłem swoją dłoń i znów zadrżałem: bez wątpienia dotykałem krwawego śladu pozostawionego przed miesiącami przez Sekstusa Roscjusza. Tiro spojrzał na odcisk, potem znów na plamę na bruku.

– Są tak daleko od siebie – szepnął.

– Tak. Ale ten ślad musiał zostać odciśnięty najpierw.

Wstałem i poszedłem do rogu. Odchodząca w bok uliczka może była nią dawniej; teraz jednak odcinał ją dwupiętrowej wysokości mur. Powstały w ten sposób zaułek nie miał więcej niż siedem metrów długości, szeroki zaś był na półtora. U jego końca ktoś palił wcześniej śmieci; z górki szarobiałego popiołu sterczały kawałki kości i połamanych naczyń. Nie wychodziło nań żadne okno, ani z otaczających go ścian, ani z domu po przeciwnej stronie ulicy. Najbliższa pochodnia była zamocowana co najmniej o czterdzieści kroków. Nocą zaułek musi być bezdennie czarny i niezauważalny, dopóki przechodzień nie znajdzie się na wprost niego. Doskonałe miejsce na zasadzkę.

– Tu właśnie musieli czekać, Tironie, ukryci w tej czeluści. Wiedzieli, że będzie tędy przechodził, odpowiadając na wezwanie Eleny. Musieli wiedzieć, jak wygląda, by go rozpoznać w blasku pochodni niesionych przez jego niewolników, ponieważ wcale się nie zawahali, by wyskoczyć i zaatakować go sztyletami tu, na rogu. – Podszedłem z wolna do odcisku dłoni i ciągnąłem: – Pierwszy cios musiał go trafić gdzieś w brzuch lub w pierś – przypuszczalnie zajrzeli mu w twarz dla pewności – ponieważ bez trudu mógł dotknąć rany, przycisnąć do niej dłoń, nurzając ją całą we krwi. W jakiś sposób udało mu się im wyrwać. Być może myślał, że da radę otworzyć pchnięciem tę bramę, ale musiał opaść na kolana. Widzisz, jak nisko został ślad? – Popatrzyłem w górę uliczki. – Ale prawdziwe morderstwo odbyło się tam, na środku ulicy. Udało mu się podnieść i dobiec aż tam, zanim go dopadli.

– Być może niewolnicy próbowali walczyć z napastnikami – podsunął Tiro.

– Być może – zgodziłem się, ale łatwiej mi było wyobrazić sobie, jak dają drapaka w panice na pierwszy błysk stali.

Schyliłem się, by ponownie zbadać krwawy odcisk dłoni. Wysokie, szerokie wrota zadygotały i odskoczyły na zewnątrz, uderzając mnie prosto w nos.

– Hej, co tu się dzieje? – rozbrzmiał czyjś głos z wnętrza sklepu. – Jeszcze jeden włóczęga śpiący pod mymi drzwiami? Każę cię obić! Wynoś się i daj mi otworzyć!

Drzwi znów zadygotały. Zablokowałem je stopą, dopóki się nie pozbierałem i mogłem bezpiecznie odejść. Zza drzwi wyjrzała pomarszczona twarz.

– No, jazda, wynoś się, powiedziałem! – warknął starzec.

Drzwi rozwarły się i zataczając szeroki łuk uderzyły w ścianę po przeciwnej stronie zaułka, całkowicie go skrywając.

– Ach, to nie włóczęga – wymamrotał właściciel, przyglądając mi się od stóp do głów, gdy masowałem obolały nos. – Przepraszam. – W jego głosie jednak nie było śladu skruchy ani przyjaznego tonu.

– Czy to twój sklep, panie?

– Oczywiście, że to mój sklep i jest nim, odkąd umarł mój ojciec, co zdarzyło się zapewne przed twoim przyjściem na świat. A przed nim należał do jego ojca. – Zmrużył oczy i popatrzył w jasne niebo, po czym potrząsnął głową, jakby poczuł odrazę do światła dnia, i pokuśtykał z powrotem do sklepu.

– Dopiero otwierasz? – spytałem, idąc za nim – Zdaje się, że trochę późno.

– To mój sklep. Otwieram go, kiedy jestem gotów.

– Kiedy on jest gotów! – zakrzyknął ktoś zza lady na końcu pomieszczenia. W długiej izbie panował półmrok i po ostrym, świetle na zewnątrz wytężałem wzrok, by dojrzeć cokolwiek. – Kiedy on jest gotów, powiada! Jest gotów, kiedy wreszcie uda mi się wyrzucić go z łoża i ubrać! Kiedy ja jestem gotowa, powinien powiedzieć. Któregoś dnia nie wstanę, tylko będę się wylegiwać jak on. I gdzie wtedy będziemy?

– Starucho, zamknij się! – krzyknął sklepikarz, potykając się o niski stół. Stojący na nim kosz przewrócił się i po podłodze rozsypały się suszone oliwki. Tiro podszedł i zaczął je zbierać. – Kto to jest? – spytał starzec. – Twój niewolnik?

– Nie.

– No, zachowuje się, jakby nim był. Może byś mi go sprzedał?

– Powiedziałem ci, nie jest moim niewolnikiem.

Starzec wzruszył ramionami.

– Mieliśmy, kiedyś niewolnika. Dopóki mój głupi syn go nie wyzwolił. To on zawsze otwierał rano sklep. Cóż w tym złego, że stary człowiek lubi sobie dłużej pospać, skoro ma niewolnika, by otwierał za niego sklep? Nie kradł też za wiele, choć leniwy był z niego drań. Powinien tu być nadal, niewolnik czy nie. Wyzwoleniec ma pewne zobowiązania wobec tych, co go wyzwolili, wszyscy to wiedzą. Prawne zobowiązania, niewolnik czy nie, i właśnie teraz jest potrzebny. Ale on jest gdzieś tam w Apulii, wziął sobie żonę. Tylko dać im wolność, a im zaraz w głowach tylko rozmnażać się jak porządni obywatele. On zawsze otwierał sklep. I niezbyt wiele kradł.

Kiedy tak gderał, moje oczy zdążyły przywyknąć do mroku. Stwierdziłem, że sklep jest w fatalnym stanie, zakurzony, nie zamieciony. Połowa półek i lad świeciła pustkami. Pomarszczone czarne oliwki, które zbierał Tiro, pokryte były kurzem. Uniosłem pokrywę z glinianej urny i wyciągnąłem suszoną figę. Była spleśniała. Cały sklep przesiąknięty był odorem stęchlizny, jak długo nieużywany dom, zmieszanym z słodko-kwaśnym zapachem gnijących owoców.

– A skąd ty możesz to wiedzieć? – odezwał się piskliwy krzyk zza lady.

Widziałem już kobietę wyraźniej. Miała ciemny szal i chyba coś kroiła, podkreślając teraz każde zdanie ostrym ciachnięciem noża o blat.

– Ty nic nie wiesz, staruchu, albo nic nie pamiętasz. Twoja głowa jest jak sito. Ten nicpoń Galliusz kradł przez cały czas. Powinnam była kazać mu obciąć dłonie za złodziejstwo, ale jaki byłby wtedy z niego pożytek? Nie da się sprzedać niewolnika bez dłoni, a poza tym nikt by nie kupił złodzieja, chyba że do kopalni albo na galery. A na martwym mięsie, jak mówią, nie ma interesu. To był nicpoń. Bez niego mamy lepiej.

Mężczyzna odwrócił się do mnie i za plecami żony skrzywił się.

– No, to co, przyszedłeś tu coś kupić czy wysłuchiwać paplaniny starych bab?

Rozejrzałem się dookoła, próbując znaleźć coś choć trochę jadalnego.

– Właściwie to rysunki na drzwiach mnie zaciekawiły. Te małe symbole zboża i owoców...

– Ach, to też zrobił Galliusz. Tuż przedtem, jak mój syn go wyzwolił. To był zdolny niewolnik, choć leniwy. Prawie u nas nie kradł.

– Zwłaszcza jeden znak mnie zainteresował – kontynuowałem. – U dołu drzwi, rysunek dłoni.

Twarz starca stężała.

– Tego Galliusz nie namalował.

– Tak też myślałem. To wygląda prawie jak krew.

– Bo to jest krew.

– Za wiele gadasz, staruchu! – skarciła go kobieta i uderzyła ostrzem noża o blat. – Pewne rzeczy się widzi, ale się o nich nie gada!

– Zamknij się, kobieto! Gdyby to ode mnie zależało, dawno bym to zmył, ale tyś się uparła, by to zostawić. No to się nie dziw, że ludzie to zauważają.

– Od jak dawna ten ślad tu jest?

– Och, od miesięcy. Chyba od września.

Skinąłem głową.

– A jak...

– Zabili tu człowieka, tam, na środku ulicy. Bogaty był, z tego co słyszałem. Wyobraźcie sobie tylko... zakłuty nożami akurat przed moim sklepem.

– Po zmroku?

– Oczywiście, inaczej drzwi byłyby otwarte, nie? Na Herkulesa! Co by to było, gdyby tak wtoczył się tu, kiedy sklep był otwarty! Nie byłoby końca gadaniu i kłopotom.

– Nie wiesz o tym nic, staruchu, to czemu się po prostu nie zamkniesz? Zapytaj lepiej jeszcze raz tego dobrego człowieka, czy nie chce czegoś kupić. – Kobieta wpatrywała się we mnie spod krzaczastych brwi.

– Wiem, że zabili człowieka, jeśli nie masz nic przeciwko temu – warknął sklepikarz.

– Nic nie widzieliśmy ani nie słyszeliśmy. Tylko plotki na drugi dzień.

– Plotki? – zaciekawiłem się. – A więc w sąsiedztwie rozmawiano o tym. Czy był to ktoś miejscowy?

– Nikt, kogo bym znał – odrzekł mężczyzna. – Mówili tylko, że kilku ze stałych od Łabędzi było rano przy tym, jak go odwracali, i rozpoznali go.

– Łabędzi?

– Domu rozrywki dla mężczyzn. Nie mam o tym pojęcia. – Przewrócił oczami w stronę żony, po czym dodał ciszej: – Ale mój chłopak opowiadał niestworzone historie o tym przybytku.

Nóż grzmotnął o ladę ze szczególną gwałtownością.

– W każdym razie to się wydarzyło w jakiś czas potem, kiedy zamknęliśmy interes i poszliśmy na górę spać.

– A więc nic nie słyszeliście? Chyba musiały się rozlegać jakieś krzyki, hałasy...

Starzec otworzył usta, by odpowiedzieć, ale uprzedziła go żona.

– Nasze pokoje są z tyłu budynku. Nie mamy okna na ulicę. A w ogóle, czemu to cię interesuje?

– Ja tylko przechodziłem tędy i dostrzegłem odcisk dłoni. Wydało mi się dziwne, że nikt go nie usunął.

– Moja żona jest przesądna, jak wszystkie kobiety – wyjaśnił z kwaśną miną starzec.

Nóż wbił się w ladę.

– Zostawiłam to z bardzo dobrego powodu. Czy od tamtej pory mieliśmy jakieś kradzieże? Mieliśmy?

Starzec wykrzywił wargi.

– Ona sobie wyobraża, że ten ślad odstrasza nocnych złodziei. Mówiłem jej, że raczej odstraszy klientów.

– Ale kiedy drzwi są otwarte, nikt go nie może zobaczyć, bo jest ukryty po drugiej stronie. Można go widzieć tylko, gdy drzwi są zamknięte, kiedy sklep jest nieczynny, a wtedy właśnie potrzebna jest nam ochrona. Nazywasz mnie przesądną? Zwykły zbój dwa razy pomyśli, zanim okradnie sklep, na którym jest krwawy odcisk dłoni. Złodziejom odcina się dłonie, wiecie. To ma swoją moc, mówię wam. Gdybyśmy sami to wymyślili, gdyby to nie była krew, nic by to nie znaczyło, nic by nie dało. Ale znak umierającego człowieka, zrobiony jego własną dłonią i krwią, ma moc. Zapytajcie tego nieznajomego. On to czuł. Czułeś to, prawda?

– Tak, czułem! – powiedział Tiro zza moich pleców.

Trzy pary oczu zwróciły się nań, aż się zaczerwienił.

– Na pewno nie chcesz go sprzedać? – zapytał starzec i nagle się rozkaszlał.

– To ma moc! – krzyknęła piskliwie kobieta.

– Powiedzcie mi, kto widział zabójstwo. Musiały krążyć plotki. Ludzie kręcą się w twoim sklepie cały dzień. Jeśli ktokolwiek widział to na własne oczy, wiedziałbyś o tym.

Starzec przestał kaszleć. Patrzył na mnie długą chwilę, po czym spojrzał na swą żonę. O ile mogłem się zorientować, tylko nań burknęła, ale mogła mu dać jakiś niezauważalny dla mnie znak, zdawało mi się bowiem, że otrzymał niechętne przyzwolenie, kiedy odwrócił się do mnie.

– Była jedna osoba... kobieta. Mieszka w kamienicy naprzeciwko, nazywa się Polia. Młoda kobieta, wdowa. Mieszka ze swym synem, małym niemową. Chyba sobie przypominam, że któryś z klientów opowiadał, jak Polia wszystkim mówiła o zabójstwie, gdy tylko się wydarzyło, że widziała na własne oczy ze swego okna. Naturalnie, kiedy przyszła po zakupy, zapytałem ją o to. I wiecie co? Nie odezwała się ani słowem na ten temat, zaniemówiła jak jej syn. Powiedziała tylko, że mam jej nigdy więcej o to nie pytać ani nie mówić nikomu niczego, co mogłoby... – Zamknął nagle usta jakby w poczuciu winy.

– Powiedz mi – rzekłem, grzebiąc w suszonych owocach, by znaleźć parę wartych zjedzenia – czy mały niemy chłopiec lubi figi? Tironie, daj temu człowiekowi monetę z mojej sakiewki.

Tiro, który niósł moją torbę przewieszoną przez ramię, sięgnął do niej i wyciągnął miedziaka.

– Och nie, Tironie, to za mało. Daj mu sesterca i nie bierz reszty. W końcu mam na takie rzeczy otwarty rachunek u twego pana.

Starzec przyjął monetę i przyjrzał jej się podejrzliwie. Za jego plecami widziałem, jak jego żona dziobie coś nożem z wyrazem zadowolenia na twarzy.

– Taki cichy niewolnik, i z tak dobrymi manierami. Może jednak byś mi go sprzedał?

Uśmiechnąłem się tylko i skinąłem na Tirona, by szedł za mną. Zanim wyszedłem na światło słoneczne, obróciłem się i spytałem:

– Skoro twój syn uparł się, żeby się pozbyć jedynego waszego niewolnika, czemuż sam wam tu nie pomaga?

Gdy tylko wypowiedziałem te słowa, domyśliłem się odpowiedzi. Zagryzłem wargi, żałując poniewczasie, że nie mogę ich cofnąć. Kobieta nagle cisnęła nożem o przeciwległą ścianę, aż wbił się i drgał od siły rzutu. Wyrzuciła w górę ręce i opadła tułowiem na ladę, twarzą w dół. Starzec schylił głowę i wykręcił dłonie. W półmroku zaniedbanego sklepu zdawali się tworzyć dziwaczny trójwymiarowy obraz, zastygły w nagłym wybuchu żalu, na poły przerażający, na poły komiczny.

– Wojny... – wyszeptał starzec. – Zginął na wojnach...

Odwróciłem się i objąłem ramieniem Tirona, który stał osłupiały. Wykradliśmy się cicho na słońce.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Kamienicę po drugiej stronie ulicy zbudowano całkiem niedawno. Pozbawioną okien ścianę frontową nieznacznie tylko szpeciły wyborcze slogany (za dyktatury Sulli wybory wciąż się odbywały, choć bez większego entuzjazmu). Więcej było rubasznych graffiti, sądząc po treści, prawdopodobnie wymalowanych przez zadowolonych klientów „Domu Łabędzi”. Widziałem, że Tiro wykręca głowę, starając się uchwycić jedną z bardziej obscenicznych wypowiedzi, i cmoknąłem z niezadowoleniem niczym oburzony nauczyciel. Sam jednak jednym okiem czytałem owe litanie, ciekaw, czy pojawi się gdzieś pewne imię. Nikt jednak nie uwiecznił ani tajemniczej Eleny, która tamtej nocy wzywała Sekstusa Roscjusza, ani żadnego z talentów, jakie zapewne posiadała.

Do drzwi wejściowych kamienicy prowadziło kilka stopni. Drzwi były szeroko rozwarte, zapewne dla wentylacji. Z małej gołej sieni odchodziły w lewo dwa przejścia: długa, obudowana klatka schodowa na piętro i korytarz biegnący przez całą długość budynku. Po jego obu stronach widać było liczne pomieszczenia, odgrodzone postrzępionymi, pstrokatymi kotarami. Wysoki, chudy mężczyzna poderwał się z siedzenia w końcu korytarza i ruszył szybko ku nam, kręcąc głową i pocierając ręką policzek. To był stróż. Każda kamienica miała co najmniej jednego, a niektóre na każdym piętrze. Najczęściej funkcję tę pełnili bezrobotni obywatele, pobierający drobne opłaty od reszty mieszkańców albo od właściciela domu. Pilnowali za to pod ich nieobecność mienia i dbali, by nikt obcy nie kręcił się po domu. Niekiedy zadanie powierzano niewolnikom, ale ta kamienica nie wyglądała na siedzibę ludzi, którzy mogliby ich mieć. Poza tym na dłoni stróża dojrzałem żelazny pierścień wolnego Rzymianina.

– Obywatelu? – rzekł pytająco, zatrzymując się raptownie tuż przed nami. Z bliska widać było, że jest jeszcze chudszy i wyższy niż na pierwszy rzut oka. Miał siwiejącą brodę i nieco dziki wyraz oczu.

– Obywatelu – odparłem – szukam kobiety.

– A kto nie szuka? – odrzekł z głupkowatym uśmieszkiem.

– Kobiety imieniem Polia.

– Polia?

– Tak. Mieszka chyba na piętrze.

– Polia? – powtórzył, trąc policzek.

– Wdowa z małym synkiem, niemową.

Stróż wzruszył ramionami, przesadnie podkreślając ów gest. Jednocześnie wyciągnął otwartą dłoń.

– Tironie – zacząłem, ale on już mnie uprzedził, sięgając do torby. Wyciągnął kilka miedzianych asów i pokazał mi je. Skinąłem głową, ale dałem mu znak, by zaczekał.

Chudy olbrzym stał nad nami, gapiąc się na zaciśniętą pięść Tirona z nie skrywaną chciwością.

– Więc jest tu kobieta zwana Polia czy nie? – spytałem.

Stróż zacisnął wargi, po czym kiwnął głową. Dałem znak Tironowi, który podał mu jednego asa.

– A czy jest teraz u siebie?

– Nie wiem na pewno. Ona jest z piętra. Ma pokój z drzwiami i w ogóle.

– Z drzwiami, które można zamknąć?

– Nie tak dobrze, by warto się było fatygować.

– Więc będę pewnie musiał pogadać z drugim stróżem, tym z piętra, co? Może powinienem zachować resztę monet dla niego.

Odwróciłem się ku schodom. Olbrzym zatrzymał mnie, kładąc zaskakująco delikatnie dłoń na moim ramieniu.

– Obywatelu, zaczekaj. Tylko zmarnowałbyś swoje pieniądze. On jest do niczego, zaczyna pić wino od chwili, gdy się przebudzi. Pewnie teraz śpi w taki upał. Musiałbyś go dobudzić, by spytać o pokój Polii. Sam cię mogę tam zaprowadzić, tylko stąpajcie cicho po schodach.

Poprowadził nas do góry, z łatwością pokonując po dwa stopnie naraz, z teatralną przesadą delikatnie stając na palcach; wydawało się, że przy każdym kroku łatwo może stracić równowagę. Zgodnie z jego prognozą, drugi stróż spał smacznie u wylotu schodów. Niewysoki i otyły, wyciągnął grube nogi przed siebie. Na jednym kolanie spoczywał skórzany bukłak, gliniana butelka obscenicznie sterczała mu spomiędzy ud. Nasz przewodnik ostrożnie przeszedł nad nim, zatykając ostentacyjnie nos. Wąski korytarz słabo oświetlały niewielkie okna na jego końcach. Sufit był tak niski, że stróż musiał schylić głowę, by nie uderzyć się o poprzeczne belki. Poszliśmy za nim do drzwi pośrodku korytarza i czekaliśmy, kiedy on cicho zapukał, oglądając się nerwowo na śpiącego. Gdy podłoga zaskrzypiała pod nogami Tirona, odwrócił się, bezgłośnie błagając o ciszę. Mogłem się tylko domyślać, że mały pijaczyna dysponował groźnymi, choć niewidzialnymi dla obcych środkami odwetu.

Po chwili wąskie, cienkie drzwi uchyliły się nieco.

– Ach, to ty! – dał się słyszeć kobiecy głos. – Tysiąc razy już ci mówiłam: nie! Czemu nie dasz mi spokoju? W tym domu musi być z pięćdziesiąt innych kobiet.

Olbrzym zerknął na mnie i – naprawdę – zarumienił się.

– Nie jestem sam – syknął. – Masz gości.

– Gości? Chyba nie moja matka?

– Nie. Mężczyzna. Z niewolnikiem.

Wciągnęła głośno powietrze.

– Nie ci, którzy byli tu przedtem?

– Jasne, że nie. Stoją tu za mną.

Drzwi rozwarły się szerzej, na tyle tylko, by ukazać twarz wdowy. W półmroku nie było widać wiele poza parą przestraszonych oczu.

– Kim jesteś?

Na końcu korytarza śpiący stróż przekręcił się, przewracając butelkę, która potoczyła się ku schodom.

– Na Herkulesa! – sapnął nasz olbrzym i rzucił się na palcach w tamtą stronę. Kiedy dotarł do schodów, butelka przetoczyła się przez krawędź i z hałasem poleciała w dół.

Mały natychmiast się obudził.

– Co się dzieje? Ty! – krzyknął, niezgrabnie podrywając się na nogi.

Olbrzym już zbiegał schodami, osłaniając rękami głowę, ale przeciwnik był dlań za szybki. W okamgnieniu dobył skądś długiej drewnianej listwy i począł okładać nią uciekającego, drąc się na całe gardło:

– Znowu przyprowadzasz obcych na moje piętro! Kradniesz moje napiwki! Myślałeś, że cię nie złapię, co? Ty gnoju jeden! Uciekaj, albo cię zatłukę jak psa!

Widok był absurdalny, żałosny i zawstydzający. Roześmialiśmy się z Tironem i zamilkliśmy, spojrzawszy znów na poszarzałą twarz wdowy.

– Kim jesteście? Po co tu przyszliście?

– Nazywam się Gordianus. Zatrudnił mnie czcigodny adwokat, Marek Tulliusz Cycero. To jest jego sekretarz, Tiro. Chcę ci tylko zadać kilka pytań na temat pewnego zdarzenia we wrześniu minionego roku.

Jej twarz jeszcze bardziej pobladła.

– Wiedziałam. Nie pytaj skąd, ale wiedziałam. Ostatniej nocy znów mi się to śniło... Ale musicie odejść. Nie mogę teraz z nikim rozmawiać.

Cofnęła się i naparła na drzwi. Zablokowałem je stopą. Drewniana płyta była tak cienka i podniszczona, że zatrzeszczała pod naporem.

– Może jednak mnie wpuścisz? Na korytarzu masz niezłego brytana. Jestem pewien, że będziesz zupełnie bezpieczna... wystarczy, że krzykniesz, jeśli zrobię coś niewłaściwego.

Drzwi nagle się otworzyły, ale to nie wdowa stanęła przed nami. To był jej syn, a chociaż nie mógł mieć więcej niż osiem lat, nie wyglądał na małego, zwłaszcza ze sztyletem trzymanym ostrzem do góry w prawej dłoni.

– Nie, Eko, nie!

Kobieta schwyciła rękę chłopca i wciągnęła go do mieszkania. Nie oderwał wzroku od moich oczu. W korytarzu zagrzechotały otwierane tu i ówdzie drzwi. Wracający na górę mały stróż krzyknął ochrypłym, pijackim głosem:

– Co się tam dzieje?

– Och, na Sybillę, wchodźcie już.

Kobiecie udało się wyrwać chłopcu nóż i szybko zamknęła za nami drzwi. Chłopak stał nieruchomo i wbijał we mnie ponury wzrok.

– Zamiast mnie pokrój te figi – powiedziałem, wyciągając owoce i rzucając mu je.

Złapał je w locie jedną ręką.

Pokój był mały i ciasny, jak większość mieszkań w czynszówkach, ale miał okno z okiennicami i dość miejsca do spania na podłodze dla dwóch osób, by nawet nie musiały się dotykać.

– Mieszkacie tu sami? Tylko we dwoje? – Popatrzyłem na skąpą liczbę osobistych przedmiotów zaśmiecających pokój: zmianę odzienia, mały koszyk kosmetyków, kilka drewnianych zabawek. Jej rzeczy, jego rzeczy.

– Co cię to obchodzi? – Stanęła w rogu przy oknie, tuląc i jednocześnie przytrzymując syna przed sobą.

– Absolutnie nic – odrzekłem. – Czy mogę wyjrzeć przez twoje okno? Nie wiesz, jakie masz szczęście, a może i wiesz, mając widok na ulicę.

Chłopiec skulił się, kiedy postąpiłem ku nim, ale matka trzymała go mocno.

– Oczywiście widok nie jest najpiękniejszy – kontynuowałem – ale wyobrażam sobie, że ta uliczka jest bardzo spokojna nocą, a świeże powietrze to błogosławieństwo.

Parapet okna sięgał mi do pół uda. Okno było zagłębione w mur na mniej więcej stopę, tworząc rodzaj siedzenia; gospodyni położyła na nim cienką poduszkę. Musiałem się mocno wychylić, by wyjrzeć na ulicę. Ponieważ piętro wystawało poza obrys parteru, nie mogłem zobaczyć ściany domu, ale po przeciwnej stronie i nieco na prawo dojrzałem wejście do sklepiku spożywczego. Stara sklepikarka zajęta była zamiataniem ulicy; atakowała owo zadanie z równą agresywnością, jaką wykazywała, krojąc coś na ladzie. Tuż pode mną, widoczna z tej odległości wyraźnie na tle bruku widniała plama krwi Sekstusa Roscjusza. Poklepałem dłonią w poduszkę.

– To niezłe siedzisko, zwłaszcza w taki gorący dzień jak dzisiaj. Także jesienią musi być przyjemnie posiedzieć sobie tutaj, jeśli wieczór jest dostatecznie ciepły. Można obserwować przechodniów, a jeśli w bezchmurną noc spojrzeć do góry, pewnie widać gwiazdy.

– Po zmroku mam okiennice zamknięte – powiedziała. – Bez względu na pogodę. I nie zwracam uwagi na ludzi na ulicy. Pilnuję własnego nosa.

– Na imię masz Polia, tak?

Przycisnęła plecy do ściany, mocniej obejmując chłopca i niezdarnie głaszcząc go po głowie. Ten zrobił niezadowoloną minę i sięgnął do góry, próbując odepchnąć jej ręce.

– Nie znam cię. Skąd wiesz, jak się nazywam?

– Powiedz mi, Polio... ta twoja mądra polityka pilnowania własnego nosa... od jak dawna obowiązuje? Zawsze ją stosowałaś, czy też jest to może niedawne postanowienie? Może przyjęłaś tę zasadę, powiedzmy, od września?

– Nie mam pojęcia, o czym mówisz.

– Kiedy stróż nas tu przyprowadził, pomyślałaś, że może to ktoś inny?

– Spytałam tylko, czy to nie moja matka. Ciągle przychodzi do mnie po pieniądze, a ja nie mam tyle, by jej dawać.

– Nie, słyszałem waszą rozmowę całkiem wyraźnie. Powiedział ci, że przyszedł obywatel z niewolnikiem, a ty na to: „Nie ci, którzy byli tu przedtem?” Wyglądało na to, że jesteś bardzo zaniepokojona perspektywą ponownego ich spotkania.

Wiercenie się chłopca przeszło w jawną walkę. Ścisnęła go mocniej i uderzyła otwartą dłonią w głowę.

– Dlaczego nas nie zostawicie w spokoju? Idźcie sobie!

– Ponieważ zamordowano człowieka, a innego człowieka czeka z tego powodu śmierć.

– Co mnie to obchodzi? – warknęła. Malująca się na jej twarzy gorycz przesłoniła resztki jej urody. – Jaką zbrodnię popełnił mój mąż, że umarł na febrę? Co zrobił, by zasłużyć na śmierć? Nawet bogowie na to nie odpowiedzą. Bogów to nie obchodzi. Ludzie umierają co dzień.

– Ów człowiek został zasztyletowany tuż pod twoim oknem we wrześniu ubiegłego roku. Myślę, że widziałaś, jak to się stało.

– Nie. Skąd miałabym pamiętać takie rzeczy?

Wydawało się, że kobieta i dziecko wykonują dziwny, konwulsyjny taniec, walcząc ze sobą w rogu pokoju. Polia zaczęła ciężej oddychać. Chłopiec ani na chwilę nie spuszczał ze mnie oczu.

– Nie sądzę, byś mogła to zapomnieć. Popatrz, gdy wyjrzysz przez okno, zobaczysz plamę krwi. Ale nie muszę ci tego mówić, prawda?

Nagle chłopiec wyrwał się matce. Odskoczyłem do tyłu. Tiro ruszył, by mnie zasłonić, ale nie było to potrzebne. Mały rozpłakał się i wybiegł na oślep z pokoju.

– I coście zrobili? Zmusiliście mnie, bym wspomniała o jego ojcu. Ludzie zapominają, że chociaż Eko nie może mówić, to przecież słyszy równie dobrze jak oni. Kiedyś też mówił. Ale odkąd umarł jego ojciec, ani słowa. Febra dopadła ich obu. A teraz wynoście się. Nie mam wam nic do powiedzenia. Wynoście się!

Mówiąc, bezwiednie obracała w dłoniach nóż. Nagle, jakby zorientowała się, co trzyma, skierowała ku nam ostrze, niezręcznie ściskając drżącą dłonią rękojeść. Pewnie prędzej mogłaby się skaleczyć, niż obronić się nim czy zaatakować.

– Chodźmy, Tironie – powiedziałem. – Nic tu po nas.

Mały stróż napełnił gdzieś ponownie swój bukłak winem i siedział przy schodach, wlewając je sobie strumyczkiem do ust. Wymamrotał coś i wyciągnął rękę, kiedy przechodziliśmy. Zignorowałem go. Stróż z parteru był tam, gdzie go pierwszy raz zobaczyliśmy, skulony w końcu korytarza. On zignorował nas. Na ulicy było nieludzko gorąco. Tiro trzymał się z tyłu, schodząc wolno po schodach. Na jego twarzy malowało się zdumienie.

– O co chodzi? – spytałem.

– Czemu nie zaoferowałeś jej pieniędzy? Wiemy, że była świadkiem morderstwa, stary tak powiedział. Z pewnością przydałoby jej się trochę srebra.

– Nie mam w sakiewce tyle pieniędzy, by skłonić ją do mówienia. Nie widziałeś? Ona się bardzo boi. Poza tym nie sądzę, by przyjęła pieniądze. Nie przywykła do ubóstwa, a w każdym razie nie aż tak, by żebrać. Jeszcze nie. Kto wie, jaka jest jej historia? – spróbowałem nadać głosowi twarde brzmienie. – I kogo to obchodzi? W tym mieście jest tysiąc innych wdów z podobnymi historiami, jedna żałośniejsza od drugiej. Dla nas jest najważniejsze, że ktoś ją zmusił do milczenia na długo przed naszym przybyciem. Nie będziemy mieli z niej pożytku.

Spodziewałem się, że Tiro będzie protestował, ale to się oczywiście nie mogło stać. Był niewolnikiem, na dodatek bardzo młodym, i nie rozumiał, jak źle postąpiłem z tą kobietą. Potraktowałem ją tak szorstko, jak wcześniej sklepikarza i stróża. Mogłaby przemówić, gdybym poruszył inną strunę niż strach. Szedłem szybko, nie widząc krwawej plamy pod stopami, zbyt zły, by się zastanawiać, dokąd idę. Południowe słońce biło mnie w kark rozżarzoną pięścią. Nagle wpadłem na chłopca. Obaj odskoczyliśmy, zaskoczeni i z zapartym od zderzenia tchem. Eko wydał gardłowy, stłumiony dźwięk. Miałem dość przytomności umysłu, by uważnie spojrzeć na jego ręce. Były puste. Spojrzałem mu w oczy, potem zrobiłem krok w bok, by go ominąć. On jednak złapał mnie za rękaw tuniki, potrząsnął głową i wskazał okno.

– Czego chcesz? Zostawiliśmy twoją matkę w spokoju. Powinieneś do niej teraz wrócić.

Eko potrząsnął głową i tupnął. Znów pokazał na okno, dał nam znak, byśmy zaczekali, i pobiegł do domu.

– Jak myślisz, czego on chce? – spytał Tiro.

– Nie jestem pewien – odrzekłem, ale nim skończyłem, domyśliłem się prawdy i ogarnęło mnie złowieszcze przeczucie.

W chwilę potem chłopiec powrócił, niosąc na jednej ręce czarny płaszcz, drugą chowając coś w fałdach tuniki. Wyciągnął dłoń i w słońcu zabłysła długa klinga. Tiro wciągnął głośno powietrze i złapał mnie za ramię. Przytrzymałem go łagodnie w tyle, wiedząc, że nóż nie jest dla nas groźbą. Chłopiec powoli podszedł do mnie. Poza nami nie było na ulicy nikogo, pora była zbyt gorąca.

– Myślę, że chłopak chce nam coś powiedzieć.

Eko skinął głową.

– O tamtej wrześniowej nocy?

Znów skinienie. Wskazał też nożem na plamę krwi.

– O śmierci starego człowieka na ulicy. Zbrodnię popełniono godzinę lub dwie po zapadnięciu zmroku. Mam rację?

Kiwnięcie.

– Jak więc ktokolwiek mógł widzieć coś innego niż cienie?

Wskazał na uchwyty z pochodniami, potem w górę. Rękami nakreślił w powietrzu krąg.

– Ach, tak. To było w idy – księżyc był wtedy w pełni i wysoko na niebie.

Kiwnięcie głową.

– A zabójcy? Skąd wyszli?

Eko wskazał na zaułek schowany teraz za drzwiami sklepu.

– Tak, jak myślałem. Ilu ich było?

Uniósł w górę trzy palce.

– Tylko trzech? Jesteś pewien?

Pokiwał energicznie głową. Potem zaczęła się pantomima. Pobiegł kilkanaście kroków, po czym odwrócił się i ruszył ku nam posuwistym krokiem. Przymrużył oczy i patrzył dumnie przed siebie. Zamaszystym gestem wskazał na lewo i prawo.

– Stary Sekstus Roscjusz – domyśliłem się. – Nadchodzi w towarzystwie dwóch niewolników, mając ich po obu bokach.

Chłopiec klasnął w dłonie i kiwnął głową. Podbiegł do drzwi sklepu, wcisnął za nie rękę i pchnął je, aż się zamknęły. Zza drzwi dało się słyszeć przekleństwo starej sklepikarki i chłopiec narzucił ciemny płaszcz na ramiona i przyczaił się w zaułku, ściskając nóż. Podszedłem do niego.

– Trzech zabójców, mówisz. A kim teraz jesteś, ich przywódcą?

Przytaknął, potem wskazał, że mam zagrać rolę Sekstusa, idącego oświetloną przez księżyc uliczką.

– Chodź, Tironie – powiedziałem. – Będziesz Feliksem albo Chrestusem, którykolwiek z nich szedł po prawicy swego pana, najbliżej zasadzki.

– Czy myślisz, że to roztropne, panie?

– Bądź cicho, Tironie, i graj swoją rolę.

Ruszyliśmy środkiem uliczki. Patrząc z miejsca ofiary, wąski ślepy zaułek otworzył się obok nas zupełnie nagle. Nocą, nawet przy pełni księżyca, musiał być niewidzialną czarną dziurą. Mijając go i patrząc wprost przed siebie, dostrzegłem tylko kątem oka jakiś ruch, a wtedy było już za późno. Niemowa był za nami, chwycił bez ostrzeżenia Tirona za ramię i odepchnął go na bok. Zrobił to dwukrotnie: raz na lewo, raz na prawo. Za drugim razem Tiro oddał mu pchnięcie. Zacząłem się odwracać, lecz Eko naparł na me ramiona, wskazując, bym się nie ruszał. Od tyłu przeplótł ręce przez moje, jakby chciał mnie unieruchomić. Klepnąwszy mnie znacząco w ramię, zmienił rolę i okrążył mnie, zakrywając płaszczem twarz i utykając. Wyciągnął rękę i złapał mnie za szczękę, patrząc mi z bliska w twarz. Uniósł sztylet i przeciął nim powietrze.

– Gdzie? – spytałem. – Gdzie była pierwsza rana?

Dotknął punktu między moim obojczykiem a piersią, tuż nad sercem. Nie myśląc, uniosłem rękę i złapałem się za to miejsce. Eko skinął głową. Twarz miał wciąż ukrytą pod płaszczem. Wskazał na odcisk dłoni na drzwiach sklepu.

– Zatem Sekstus musiał im się wyrwać...

Potrząsnął głową i wykonał zamaszysty ruch.

– Rzucono go na ziemię? – Skinięcie. – I jakoś znalazł siły, by dopełznąć do drzwi?

Eko potrząsnął głową i pokazał, gdzie stary upadł. Podszedł do wyimaginowanego ciała i zaczął je z furią kopać, wydając dziwne dźwięki. Pomruk, szczekanie – zorientowałem się, że naśladuje śmiech.

– Leżał więc tutaj. – Położyłem się u stóp chłopca. – Zaszokowany, osłupiały, krwawiący. Popychali go przed siebie, kopiąc go, przeklinając i naśmiewając się zeń. Sięgnął w górę i dotknął drzwi...

Po raz drugi tego ranka zostałem uderzony drzwiami w nos.

– Co wy wyprawiacie? – krzyknęła starucha. – Nie macie prawa!

Zobaczywszy ją, Eko zastygł w bezruchu.

– Dalej – zachęciłem go. – Nie zwracaj na nią uwagi. Mów dalej. Sekstus Roscjusz upadł i oparł się o drzwi. Co było potem?

Chłopiec podszedł do mnie, znów utykając, i wykonał gest, jakby łapał mnie za togę i dosłownie rzucał na środek ulicy. Podbiegł szybko do niby leżącego i znów zaczął kopać, posuwając się za każdym razem o krok do przodu, aż znalazł się nad złowrogą plamą. Wskazał na obie strony.

– Trzech – powiedziałem. – Wszyscy trzej otoczyli go. Ale gdzie byli dwaj niewolnicy? Zginęli?

Przeczący ruch głowy.

– Zostali zranieni?

Znów przeczenie. Eko zrobił obsceniczny gest pogardy i machnął ręką. Niewolnicy uciekli.

Zerknąłem na Tirona, który wyglądał na wielce rozczarowanego. Eko przykucnął nad plamą, uniósł nóż i opuścił go gwałtownie tuż nad bruk, powtarzając ten ruch kilkakrotnie. Zaczął się trząść. Usłyszałem coś, jakby ciche ryczenie osła. Eko płakał. Ukląkłem przy nim i położyłem mu rękę na ramieniu.

– Już dobrze – szepnąłem. – Już dobrze. Chcę tylko, byś sobie jeszcze coś przypomniał. – Odsunął się ode mnie i wytarł twarz, zły na siebie za chwilę słabości. – Jeszcze tylko trochę. Czy widział to jeszcze ktoś oprócz ciebie? Ktoś inny w kamienicy albo po drugiej stronie ulicy?

Chłopiec wbił wzrok w sklepikarkę, która gapiła się na nas ze swojego progu. Uniósł dłoń i wskazał na nią.

– Ha! – krzyknęła kobieta, krzyżując ręce i pochylając głowę jak gotujący się do ataku byk. – On kłamie! Albo kłamie, albo jest ślepy, nie tylko głupi.

Chłopiec pokazał na nią jeszcze raz, jak gdyby mógł ją w ten sposób zmusić do przyznania się. Potem pokazał na małe okno nad sklepem, z którego przez chwilę patrzyła na nas twarz starego sklepikarza, zanim gwałtownie zniknęła za zamykanymi od środka okiennicami.

– Kłamca! – warczała starucha. – Trzeba by cię obić!

– Mówiłaś, że mieszkacie od tyłu budynku i nie macie okien wychodzących na ulicę – przypomniałem jej.

– Tak mówiłam? Bo to prawda.

Nie mogła wiedzieć, że dopiero co widziałem jej męża, wiszącego nad nami niczym bezcielesna twarz deus ex machina w teatralnej sztuce. Zwróciłem się do Ekona:

– Powiedziałeś, że było ich trzech. Czy było coś, co ich wyróżniało poza ciemnymi płaszczami? Byli wysocy, niscy? Coś szczególnego? Pokazałeś, że jeden z nich utykał, ich przywódca. Która to była noga? Lewa, prawa?

Chłopiec myślał przez chwilę, potem dotknął swej lewej nogi. Powstał i okrążył mnie, utykając.

– Lewa. Jesteś pewien?

– To śmieszne! – wrzasnęła sklepikarka. – Głupi chłopak nic nie wie! To na prawą nogę utykał, na prawą!

Słowa wyleciały jej z ust, zanim mogła je powstrzymać. Zakryła usta dłonią. Na twarz wypełzł mi triumfalny uśmiech, lecz zaraz zgasł na widok spojrzenia, jakim mnie obrzuciła, godnego Meduzy wbijającej oczy w Perseusza. Przez chwilę stała zmieszana, po czym ruszyła do akcji. Wypadła na ulicę, złapała za drzwi i pociągnęła je do siebie. Tiro odskoczył z drogi.

– Otworzymy sklep – krzyknęła w przestrzeń – dopiero, gdy te śmiecie zabiorą się z ulicy!

Drzwi zatrzasnęły się za nią nie tyle z hukiem, ile raczej ze zgrzytem i stuknięciem.

– Lewa noga – powiedziałem, odwracając się do chłopca. Skinął głową. Po policzku pociekła mu łza; otarł ją gniewnie rękawem. – A ręka? W której ręce miał sztylet? Pomyśl!

Eko zdawał się wpatrywać w jakąś wielką głębię czającą się pod plamą u naszych stóp. Powoli, jak w transie, przełożył nóż z prawej do lewej ręki. Zmrużył oczy. Lewa ręka drgnęła mu i wykonała kilka miniaturowych pchnięć. Zamrugał i spojrzał na mnie.

– Leworęki! Dobrze, leworęki i kulejący na lewą nogę... to powinno ułatwić jego odszukanie. A twarz? Widziałeś jego twarz?

Zadrżał i wydawało się, że z trudem powstrzymuje łzy. Kiwnął głową powoli, poważnie, nie patrząc mi w oczy.

– Widziałeś ją dobrze? Tak, by go rozpoznać, gdybyś go kiedyś zobaczył?

Rzucił mi spojrzenie pełne paniki i zaczął się podnosić na nogi. Schwyciłem go za rękę i pociągnąłem z powrotem.

– Ale jak mogłeś go tak dobrze widzieć? Gdzie wtedy byłeś, w oknie waszego pokoju?

Skinął głową. Spojrzałem do góry.

– To za daleko, by naprawdę dobrze przyjrzeć się czyjejś twarzy nawet w świetle dnia. A przecież tamtej nocy było ciemno, mimo że księżyc był w pełni.

– Głupcze! Czy nie rozumiesz? – Głos nadleciał z góry, z okna nad sklepikiem. Starzec znów otworzył okiennice i patrzył na nas, mówiąc chrapliwym szeptem. – To nie tamtej nocy dobrze się przyjrzał owemu człowiekowi. Oni tu wrócili parę dni później.

– A ty skąd o tym wiesz? – spytałem, wykręcając szyję.

– Bo... bo przyszli do mojego sklepu.

– Jak ich rozpoznałeś? Czy i ty byłeś świadkiem zbrodni?

– Ja nie. O nie, nie ja. – Obejrzał się ostrożnie przez ramię. – Ale na tej ulicy nie dzieje się nic, co uszłoby uwagi mojej żony, w dzień czy w nocy. Widziała ich wtedy z tego właśnie okna. I poznała ich, kiedy przyszli później w jasny dzień, ci sami trzej. Przywódcę poznała po utykaniu, a jednego z pozostałych po sylwetce... olbrzymi blondyn z czerwoną twarzą. Trzeci chyba miał brodę, ale nic więcej o nim nie mogę powiedzieć. Przywódca rozpytywał w okolicy, tak jak ty. Tylko że my im nic nie powiedzieliśmy, ani słóweczka, nic o tym, że Polia opowiadała, że widziała zajście od początku do końca, przysięgam. Nie podobali się nam. Przynajmniej ja im nic nie powiedziałem, tylko że zdaje się, jak sobie teraz przypominam, że musiałem po coś wyjść ze sklepu, tylko na chwilę, podczas gdy starucha ich się pozbyła. Nie sądzicie chyba, że zaczęła kłapać tym swoim dziobem od ucha do ucha i...

Za plecami usłyszałem zwierzęcy krzyk. Odwróciłem się i gwałtownie się uchyliłem; nóż Ekona przeleciał mi nad głową. Stary wykazał się zadziwiającym refleksem. Nóż pomknął ku otwartemu oknu i uderzył w nagle zamknięte okiennice. Ostrze trafiło prosto w drewno, utkwiwszy w nim na długą chwilę, po czym wysunęło się i spadło z łoskotem na bruk. Odwróciłem się i zdumiony spojrzałem na chłopca, nie dowierzając, by taki malec mógł cisnąć nożem z taką siłą. Stał teraz z twarzą ukrytą w dłoniach i płakał.

– Ci ludzie są szaleni – wyszeptał Tiro.

Złapałem Ekona za przeguby i odciągnąłem mu ręce od twarzy. Odwrócił głowę, próbując ukryć łzy. Chciał mi się wyrwać, ale przytrzymałem go mocno.

– Mężczyźni wrócili – powiedziałem. – Wrócili po ciebie. Czy mogli widzieć, że ich obserwujesz tamtej nocy?

Potrząsnął gwałtownie głową.

– Nie. Zatem dowiedzieli się od starej kobiety ze sklepu. Doprowadziła ich do was. Ale plotka mówi, że to twoja matka widziała zbrodnię. Czy to prawda? Matka była z tobą w oknie?

Znów potrząsnął głową i zapłakał.

– Byłeś jedynym świadkiem. Ty, i stara kobieta z przeciwka. Tylko że ona miała tyle sprytu, by się z tego wyłączyć i skierować ich gdzie indziej. Ty opowiedziałeś wszystko matce, tak? Tak jak teraz nam? A ona zaczęła to tak przedstawiać, jak gdyby sama wszystko widziała. Mam rację?

Zadygotał i zaszlochał.

– Nieszczęsna – szepnąłem. – Więc oni przyszli wtedy nie do ciebie, a do matki. I znaleźli ją w mieszkaniu. Byłeś tam też?

Skinął z trudem głową.

– I co dalej? Groźby, przekupstwo? – spytałem, wiedząc, że wydarzyło się coś o wiele gorszego.

Chłopiec wyrwał się z mego uchwytu. Szlochając, zaczął bić się po twarzy. Tiro stał tuż przy mnie, patrząc ze zgrozą. Chłopiec w końcu przestał płakać. Tupnął nogą i spojrzał mi prosto w oczy. Zaciskając zęby i krzywiąc twarz w nienawiści, podniósł obie ręce. Jego dłonie poruszały się wolno, sztywno, jakby wbrew jego woli. Wykonał lubieżny gest, potem zacisnął pięści, jakby sparzył je ogień.

Zgwałcili jego matkę Polię, która nic nie widziała i nie wiedziałaby o zbrodni, gdyby syn jej nie opowiedział; której jedynym przewinieniem było opowiadanie plotek z drugiej ręki starszej pani z sąsiedztwa. Zgwałcili ją, a Eko był tego świadkiem. Spojrzałem na Tirona, by sprawdzić, czy zrozumiał. Stał z zakrytymi dłonią ustami i odwróconymi oczami.

Chłopiec nagle odepchnął mnie na bok i pobiegł po nóż, leżący na ulicy. Schwycił go i wrócił do mnie. Wziął mnie za rękę i zacisnął mi palce na rękojeści. Zanim zdążyłem mu zapłacić albo choćby uczynić gest pociechy i zrozumienia, uciekł do kamienicy, potrącając chudego, wysokiego stróża, który właśnie wyszedł, by zaczerpnąć świeżego powietrza.

Popatrzyłem na nóż w mojej dłoni. Westchnąłem i zamknąłem oczy, nagle osłabiony upałem.

– To aby go pomścić – szepnąłem. – Tironie, on myśli, że niesiemy sprawiedliwość.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

Przeczekaliśmy najgorszy żar popołudnia w małej tawernie. Zamierzałem iść dalej, by odszukać prostytutkę Elenę – „Dom Łabędzi” musiał być całkiem blisko miejsca zbrodni – ale zabrakło mi serca. Zawróciliśmy zatem i poczłapaliśmy wąską uliczką, aż doszliśmy do placu. Był teraz opustoszały. Sklepikarze pozamykali kramy; upał był tak dotkliwy, że zniknęli nawet wędrowni sprzedawcy ze swymi wózkami. Pozostało tylko kilkoro dzieci z psem, bawiących się przy publicznej studni. Odsunęli na bok żelazną pokrywę i jeden z chłopców stanął niebezpiecznie blisko krawędzi. Nawet się nie obejrzawszy, podniósł brzeg tuniki i zaczął siusiać w otwór studni.

Mozaika przedstawiająca kiść czerwonych winogron, wmurowana nad kamieniem narożnym małej kamienicy, reklamowała pobliską tawernę. Rząd białych i purpurowych płytek pod nogami poprowadził nas do drzwi i w dół po kilku stopniach.

Tawerna była mała, duszna i pusta. Upał wyczerpał mnie do granic wytrzymałości. Po tak długim marszu powinienem coś zjeść, ale nie miałem apetytu. Zamówiłem więc tylko wodę i wino, i namówiłem Tirona, by przyjął poczęstunek. Zamówiłem drugą porcję i tym razem młodzieniec nie potrzebował już perswazji. Wino rozwiązało mu język i zmniejszyło czujność, poczułem więc ochotę, by wypytać go o jego schadzkę z córką Sekstusa Roscjusza. Gdybym to uczynił! Ale tym razem powściągnąłem ciekawość.

Tiro nie przywykł do wina. Przez chwilę był wielce ożywiony, opowiadał o wydarzeniach poranka i z poprzedniego wieczoru, przerywając sam sobie, by wtrącić słowo pochwały swego mądrego pana, podczas gdy ja siedziałem ubawiony, słuchając go tylko jednym uchem. W pewnej chwili przycichł, wpatrując się z melancholią w swój kubek. Wypił ostatni łyk, odstawił naczynie, odchylił się w krześle i zapadł w głęboki sen. Po chwili i ja zamknąłem oczy i choć nie zasnąłem naprawdę, drzemałem niespokojnie przez, jak mi się wydawało, bardzo długi czas; raz po raz otwierałem oczy i niezmiennie widziałem Tirona, śpiącego jak niemowlę.

Półsny, jakie śniłem, częściowo w nich zanurzony, częściowo świadomy, że śnię, były pokrętne i niewesołe, dalekie od niewinności. Siedziałem w domu Cecylii Metelli, przesłuchując Sekstusa Roscjusza. Bełkotał i mamrotał, i choć mówił po łacinie, ledwo go rozumiałem. Kiedy podniósł się z krzesła, zauważyłem, że ma na sobie ciemny płaszcz, a kiedy zaczął iść ku mnie, utykał mocno, ciągnąc za sobą lewą nogę. Odwróciłem się przerażony i uciekłem z pokoju. Korytarze rozgałęziały się i zbiegały jak ścieżki w labiryncie. Zgubiłem się. Odsunąłem zasłonę i zobaczyłem go od tyłu. Przyciskał do ściany młodą wdowę. Była naga i płakała, gdy ją gwałcił. Ale – jak to w snach bywa – to, co widziałem najpierw, zmieniło się niepostrzeżenie w coś innego. Zaskoczony stwierdziłem, że kobieta nie jest wdową; była to córka Roscjusza. Spostrzegłszy, że ich obserwuję, nie okazała wstydu, ale posłała mi pocałunek i wysunęła lubieżnie język. Otworzyłem oczy i zobaczyłem śpiącego Tirona. Nagle zapragnąłem się obudzić, ale nie mogłem. Powieki mi ciążyły i brakło mi woli, by otworzyć oczy. A może była to tylko część snu.

W składziku Cecylii mężczyzna i kobieta dalej kopulowali. Patrzyłem na nich od drzwi, zawstydzony jak chłopiec. Mężczyzna w płaszczu spojrzał przez ramię. Uśmiechnąłem się do siebie, spodziewałem się bowiem ujrzeć twarz Tirona, zarumienioną z podniecenia, niewinną, zakłopotaną. Zamiast tego ujrzałem Sekstusa Roscjusza, patrzącego obleśnie i znieruchomiałego w niewypowiedzianej namiętności. Zakryłem usta dłonią i zacząłem się cofać, pełen odrazy. Ktoś pociągnął mnie za rękaw. Był to niemy chłopiec. Oczy miał czerwone od płaczu, zagryzał wargi, by nie szlochać. Próbował wcisnąć mi nóż, ale odmówiłem. Odepchnął mnie wtedy gniewnie i rzucił się ku splecionej w uścisku parze. Zaczął zadawać im brutalne ciosy sztyletem, nie patrząc gdzie. Nie przerywali, jak gdyby otrzymywane rany były drobną niewygodą, niewartą pozbawiania się przyjemności i obrony przed chłopcem. Skądś wiedziałem, że nie mogą się od siebie oderwać, bo ich ciała stopiły się i scaliły w jedno. Kiedy tak trwali złączeni, nie przerywając stosunku, cieknąca krew utworzyła kałużę pod ich stopami, rozlała się po podłodze niczym miękki, czerwony dywan, potoczyła się strużką pod moje nogi. Chciałem postąpić naprzód, ale byłem jak przyrośnięty, niezdolny do ruchu ani nawet do mówienia, sztywny jak trup. Otworzyłem oczy, ale to niczego nie zmieniło. Widziałem tylko powódź czerwieni. Zdałem sobie sprawę, że jednak nie uniosłem powiek i śnię nadal wbrew własnej woli. Sięgnąłem do nich palcami, usiłując otworzyć je siłą, ale powieki były jak sklejone. Walczyłem, sapiąc, z trudem łapiąc powietrze, niezdolny wyrwać się ze snu.

Nagle w jednej chwili obudziłem się. Otworzyłem oczy. Moje dłonie spoczywały na stole, drżąc lekko. Tiro siedział naprzeciwko, spokojnie drzemiąc. W ustach miałem sucho, głowa była jak wypchana wełną. Spróbowałem zawołać na karczmarza i przekonałem się, że ledwo mogę mówić. Karczmarz zresztą sam spał, siedząc na stołku ze skrzyżowanymi na piersiach rękami i opuszczoną nisko głową. Wstałem z miejsca. Kończyny miałem jak z drewna. Zataczając się, ruszyłem ku drzwiom i wyszedłem na plac. Otwarta przestrzeń zalana była oślepiającym światłem i absolutnie pusta. Nawet gromadka urwisów gdzieś przepadła. Doczłapałem do studni, ukląkłem przy niej i zajrzałem do ciemnej czeluści. Woda była zbyt głęboko, bym mógł dojrzeć odbicie, ale poczułem na twarzy miły powiew chłodu. Wyciągnąłem na górę wiadro, opryskałem twarz, polałem na głowę. Zacząłem się czuć trochę bardziej po ludzku, ale wciąż byłem słaby. Pragnąłem tylko znaleźć się we własnym domu, pod dachem, patrzeć na słoneczne plamy w ogrodzie, czuć na nogach futerko Bast i chłód wilgotnej szmatki, przyłożonej mi na czoło przez Bethesdę. Zamiast tego poczułem nieśmiałe dotknięcie na plecach. Był to Tiro.

– Czy dobrze się czujesz, panie?

Zrobiłem głęboki wdech.

– Tak.

– To ten upał. Ten straszny, nienaturalny upał. Jak tortura. Mózg od niego tępieje, jak mawia Cycero, a duch więdnie.

– Pomóż mi wstać, Tironie.

– Powinieneś się położyć i przespać.

– Nie! W taki żar sen jest największym wrogiem człowieka. Dręczą wtedy najgorsze koszmary.

– Może więc wrócimy do tawerny?

– Nie. A właściwie, tak. Chyba jestem coś winien karczmarzowi za wino.

– Nie, zapłaciłem z twej sakiewki, zanim wyszedłem. Spał, ale położyłem pieniądze na ladzie.

Potrząsnąłem głową.

– A czy obudziłeś go, by nie został okradziony?

– Oczywiście.

– Tironie, jesteś uosobieniem cnoty. Jesteś różą wśród cierni. Jesteś słodką jagodą między ostami.

– Jestem tylko zwierciadłem swego pana – odpowiedział tonem bardziej dumnym niż pokornym.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Słońce, choć jeszcze stało wysoko, chwilowo skryło się za kłębem białych chmur, które napłynęły nie wiadomo skąd. Pora najgorszego upału minęła, ale miasto oddawało teraz powietrzu to, co wchłonęło przez cały dzień. Kamienie brukowe i cegły promieniowały żarem jak ściany pieca. Jeśli nie nadejdzie kolejna burza, by je ugasić, będą przez całą noc tak piekły miasto i wszystkich jego mieszkańców. Tiro nakłaniał mnie, by wrócić, wynająć lektykę, która zaniosłaby mnie do domu, albo chociaż wrócić pieszo do domu Cycerona na Kapitolu. Lecz znaleźć się tak blisko „Domu Łabędzi” i nie złożyć tam wizyty...? Powędrowaliśmy więc znowu wąską uliczką, minęliśmy zaułek, w którym zaczaili się mordercy Roscjusza, teraz ukryty za otwartymi wrotami sklepu. Doleciał nas słodki zapach gnijących owoców. Nie zajrzałem do środka. Ominęliśmy krwawą plamę i przeszliśmy obok wejścia do kamienicy wdowy. Chudy stróż siedział na stopniach, drzemiąc. Gdy go mijaliśmy, otworzył oczy i obrzucił nas zdziwionym, ponurym spojrzeniem, jakby nasza rozmowa odbyła się tak dawno, że zapomniał naszych twarzy.

„Dom Łabędzi” był bliżej, niż się spodziewałem. Uliczka zwęziła się i skręciła w lewo, odcinając widok do tyłu. I nagle po prawej stronie ujrzeliśmy cel naszej wędrówki. Nie można go było przeoczyć, a to z powodu krzykliwej próby naśladowania elegancji wystroju. Jakże olśniewający musiał się wydawać ów przybytek ludziom o skromnych zasobach, przybywających nocą w blasku pochodni szlakiem znaczonym przez topornie rzeźbione łabędzie. Jak smakowicie niegustownie musiał się prezentować człowiekowi o pewnym wyrafinowaniu, choćby staremu Sekstusowi Roscjuszowi, jak kusząco komuś opętanemu nadmiarem cielesnego apetytu. Fasada ostro wyróżniała się na tle okolicy. Sąsiadujące budynki były otynkowane i pomalowane spokojnymi odcieniami szafranu, rdzawej czerwieni lub beżu. Tynk na „Domu Łabędzi” był wyzywająco różowy, gdzieniegdzie, na przykład pod oknami, ozdobiony czerwonymi kaflami. Półokrągły portal wystawał na ulicę. Na jego kulistej kopule umieszczono figurkę Wenus, zbyt małą w stosunku do otoczenia. Jakość dzieła przyprawiała o ból serca, była niemal bluźnierstwem. Nawet Tiro parsknął śmiechem na jej widok. Pod stropem portalu wisiała duża lampa; ktoś uprzejmy mógłby powiedzieć, że ma kształt łodzi, choć ja podejrzewałem, że owa łagodna krzywizna i tępe zakończenie miało w zamiarze wykonawcy sugerować pewną część męskiego ciała, przedstawioną w obscenicznej dysproporcji. Ile razy Sekstus Roscjusz kierował się jej światłem, gdy wchodził po trzech marmurowych stopniach ku czarnej kracie w drzwiach, przed którą teraz staliśmy z Tironem, bezwstydnie pukając w biały dzień? Drzwi otworzył niewolnik – młody, muskularny mężczyzna, wyglądający raczej na strażnika czy gladiatora niż odźwiernego. Zachowywał się odrażająco służalczo. Nie przestawał się uśmiechać, giąć w ukłonach i kiwać głową, gdy prowadził nas do niskiej sofy w pretensjonalnie urządzonym przedpokoju. Czekaliśmy tylko parę minut, zanim nadszedł sam właściciel lokalu. Był cały okrągły, od brzucha przez nos do łysiejącej głowy. Resztka trzymających się na niej włosów była pracowicie naoliwiona i uczesana, wydatne policzki miał groteskowo upudrowane i uróżowane. Jego gust co do biżuterii pokrywał się ze smakiem architektonicznym. Ogólnie prezentował obraz Epikurejczyka, który zszedł na psy, a jego usiłowania odtworzenia atmosfery wschodniego burdelu graniczyły z pastiszem. Rzymianom rzadko udaje się naśladować Orient. Wdzięk i prawdziwy przepych nie tak łatwo dają się skopiować ani hurtem zakupić.

– Obywatele – powitał nas. – Przybywacie o niezwykłej porze dnia. Większość naszych klientów odwiedza nas po zachodzie słońca. Ale tym lepiej dla was... będziecie mieli swobodny wybór dziewcząt bez czekania. Większość z nich teraz śpi, ale z radością je wyciągnę z łóżek. Dla mnie samego są wtedy najatrakcyjniejsze, dopiero co obudzone, wciąż świeże i pachnące snem, jak poranne róże wilgotne od rosy.

– Prawdę mówiąc, mam na uwadze konkretną dziewczynę.

– Tak?

– Zarekomendowano mi ją. Ma na imię Elena.

Mężczyzna popatrzył na mnie bez zrozumienia i potrwało chwilę, zanim odpowiedział. W jego głosie nie wyczułem kłamstwa, lecz tylko szczerą niewiedzę kogoś, kto przez lata kupił i sprzedał tyle ciał, że nie jest w stanie wszystkich pamiętać.

– Elena – powtórzył, jakby chodziło o obce słowo, którego znaczenia nie całkiem jest pewien. – Czy rekomendowano ci ją ostatnio, panie?

– Tak. Ale upłynęło trochę czasu, odkąd mój przyjaciel ją odwiedził. Nie ma go w Rzymie, zajęty jest w swych wiejskich posiadłościach. Interesy trzymają go na prowincji, ale przekazał mi w liście swoje miłe wspomnienia o tej Elenie. Pisze, że chciałby znaleźć na wsi dziewczynę, której pieszczoty choć w części tak by go satysfakcjonowały.

– Ach... – Mężczyzna zetknął dłonie czubkami palców, zacisnął usta i zdawał się liczyć swoje pierścienie.

Wpatrzyłem się w malowidło na przeciwległej ścianie, na którym Priap odbierał hołdy od gromadki nagich prostytutek, pełnych trwożnego podziwu dla przerośniętego fallusa, sterczącego spomiędzy nóg bożka.

– Czy mógłbyś opisać tę Elenę, panie?

Pomyślałem przez chwilę, po czym potrząsnąłem głową.

– Niestety, mój przyjaciel nie wspomina o jej wyglądzie, co właściwie mnie dziwi. Dał mi tylko jej imię i gwarancję, że nie będę rozczarowany.

Mój rozmówca rozjaśnił się.

– Ach, w takim razie zapewniam cię, że mogę udzielić takiej samej gwarancji dla każdej z mych dziewczyn.

– Zatem jesteś pewien, że nie pamiętasz tej Eleny?

– Prawdę mówiąc, imię jest mi znajome. Tak, chyba sobie przypominam tą dziewczynę, choć mgliście. Ale nie mam wątpliwości, że już od dłuższego czasu nie ma tu nikogo, kto by się tak nazywał.

– Co się mogło z nią stać? Przecież twoje dziewczyny chyba są zdrowe?

– Oczywiście, że tak! Nigdy żadnej nie straciłem przez chorobę. O ile sobie przypominam, została sprzedana. Prywatnej osobie, nie konkurencji – dodał, jak gdyby z góry odwodząc mnie od pomysłu szukania jej w innych lokalach.

– Prywatnej osobie? Mój przyjaciel będzie rozczarowany. Zastanawiam się, czy znam kupca. Może szykuje się jakiś kawał do zrobienia? Nie mógłbyś mi zdradzić jego imienia?

– Obawiam się, że bez konsultacji z moim rachmistrzem nie będę mógł sobie przypomnieć żadnych szczegółów. I muszę ci powiedzieć, że z zasady nigdy nie rozmawiam o sprzedaży niewolników, chyba że z potencjalnym kupcem.

– Rozumiem.

– Ach, otóż i Stabiusz, prowadzi tu kilka dziewcząt do wyboru. Cztery śliczne dziewczyny. Jedynym twoim problemem będzie decyzja, której pragniesz najbardziej. A może zechcesz dwie naraz? Może też spróbujesz całej czwórki, jedną po drugiej. Moje dziewczęta potrafią zmienić najzwyklejszych mężczyzn w satyrów, a ty, panie, nie wyglądasz mi na zwykłego mężczyznę.

W porównaniu z lupanarami Antiochii czy Aleksandrii wstępna propozycja mojego gospodarza prezentowała się raczej mizernie. Wszystkie były brunetkami. Dwie z nich były całkiem przeciętnej urody, choć dla kogoś, kto patrzy tylko poniżej szyi, miały sporo wdzięków. Pozostałe dwie były dość ładne, choć żadna z nich nie była tak urodziwa jak wdowa Polia, a w każdym razie, jak Polia musiała być, zanim jej twarz pobruździło cierpienie. Wszystkie cztery miały na sobie kolorowe suknie bez rękawów, uszyte z tkaniny tak przejrzystej i przylegającej, że tylko najdrobniejsze szczegóły ich budowy pozostawały tajemnicą. Właściciel dotknął ramienia najmłodszej i najładniejszej i lekko popchnął ją naprzód.

– Proszę, panie, oferuję ci najdelikatniejszy pączek w mym ogrodzie, mój najnowszy, najświeższy kwiat: Talię. Śliczna i wesoła jak dziecko. Ale to już kobieta, nie miej wątpliwości!

Stanął za nią i delikatnie uniósł ramiączka sukni, która otworzyła się z przodu, na chwilę ukazując ją nagą, z pochyloną głową i odwróconym wzrokiem. Usłyszałem, jak Tiro z wrażenia głośno sapnął. Szef burdelu łagodnie pogłaskał jej piersi i przesunął palcami w dół brzucha. Zobaczyłem, jak miękka skóra jej podbrzusza pokrywa się gęsią skórką.

– Ona się rumieni, widzisz? Jakiej to barwy dodaje jej policzkom! Talia rumieni się też w innych miejscach, zbyt delikatnych, by je tu wymieniać. – Przykrył ją znowu. – Ale mimo dziewczęcej skromności jest, zapewniam, bezwstydnicą w łożu.

– Od jak dawna jest u ciebie?

– Och, wcale nie od dawna, panie. Tylko miesiąc. To prawie jeszcze dziewica, a jednak zadziwiająco sprawnie używa każdego otworu ciała. Jej usta są szczególnie utalentowane...

– Nie jestem zainteresowany.

– Nie?

– Nastawiłem się na Elenę.

Gospodarz zacisnął zęby.

– Ale skoro jej tu nie ma – ciągnąłem – przyprowadź mi najbardziej doświadczoną z twych dziewek. Nie obchodzi mnie uroda. Te dziewczyny są za młode, by wiedzieć, co robią. Nie interesuję się dziećmi. Przyprowadź mi kogoś o najdłuższym stażu. Pokaż mi dojrzałą kobietę, gorącokrwistą, której nieobca jest choćby najwyszukańsza miłosna sztuka. I musi mówić nieźle po łacinie. Rozmowa jest połową mej przyjemności. Czy w „Domu Łabędzi” znajdzie się taka?

Szef klasnął w dłonie i niewolnik zwany Stabiuszem wyprowadził dziewczyny z pokoju. Talia, młodziutka różyczka, tak pięknie się rumieniąca i tak przekonująco spuszczająca oczka, ziewnęła znudzona, zakrywając usta palcami.

– Stabiuszu!

Niewolnik zawrócił i spojrzał pytająco na swego pana.

– Przyprowadź Elektrę.

Elektra nie spieszyła się z nadejściem. Kiedy wreszcie nasz gospodarz zaanonsował ją, od razu wiedziałem, że właśnie ona jest mi potrzebna. Najbardziej uderzającą cechą jej wyglądu były włosy: ogromna masa czarnych loków, ozdobiona na skroniach nitkami bieli. Makijaż miała nałożony tak umiejętnie, jak może to sprawić tylko wieloletnia praktyka. Jej szef mógłby się od niej wiele w tej materii nauczyć. Choć rysy miała zbyt wyraziste, by nazwać je delikatnymi, a jej skóra już nie była bez skazy, to jednak widząc ją w miękkim oświetleniu atrium, pomyślałem: piękna. Z wiekiem zasłużyła sobie na to, by nosić suknię mniej odsłaniającą wdzięki niż jej młode koleżanki. Luźną białą szatę z długimi rękawami przewiązała w talii szarfą. Krągłość jej bioder i piersi była wystarczająco pociągająca i bez prześwitywania przez tiule. W każdym burdelu jest taka kobieta, a w miastach przykładających wagę do specjalizacji w przyjemnościach można znaleźć całe ich domy. Elektra była uosobieniem matki. Nie matki dorosłego mężczyzny, lecz matki, jaką pamięta się z dzieciństwa; nie starą, lecz mądrą, o ciele ani szczupłym, ani dziewczęcym, lecz nie za starym, by było piękne – pełnym, ciepłym, żywotnym.

Zerknąłem na Tirona i stwierdziłem, że wprawiła go w zadziwienie. Nie była typem kobiety, z jakim często mógłby się spotykać w służbie takiego pana jak Cycero. Odszedłem na stronę z gospodarzem i zacząłem negocjacje. Naturalnie zażądał za dużo. Ponarzekałem znowu na nieobecność Eleny. Skrzywił się i opuścił cenę. Zaprotestowałem. Opuścił więcej. Zgodziłem się. Kazałem Tironowi wypłacić ustaloną sumę. Podał monety zaskoczony; czy dlatego, że uważał cenę za wygórowaną (zwłaszcza na rachunek swego pana), czy też dlatego, że zdał sobie sprawę, jaki korzystny ubiłem interes – trudno było się zorientować.

Elektra odwróciła się, by poprowadzić mnie do swego pokoju. Poszedłem za nią i skinąłem na Tirona, by nam towarzyszył. Wydawał się zdziwiony, podobnie jak gospodarz.

– Obywatelu, obywatelu, nie miałem pojęcia, że zamierzałeś zabrać z sobą chłopca. Oczywiście musi być dopłata!

– Nonsens. Niewolnik zawsze za mną chodzi.

– Panie...

– Chłopiec jest niewolnikiem, zwykłą własnością. Mógłbyś równie dobrze kazać mi dopłacić za zabranie pary sandałów. Mówiono mi, że to komfortowy lokal. Oczywiście, mówiono też, że zastanę tu pewną dziewczynę...

Szef obrócił w dłoni monety. Ich brzęk zmieszał się ze stukaniem pierścienia o pierścień. Uniósł brwi, oblizał wargi i usunął się na bok.

Pomieszczenie Elektry w niczym nie przypominało westybulu i korytarzy. Podejrzewałem, że sama je urządziła; cechowała je nieomylna prostota greckiego gustu i przyjemna atmosfera pokoju od dawna zamieszkiwanego. Kobieta wyciągnęła się na długiej, szerokiej sofie. W pokoju były dwa krzesła. Wskazałem jedno Tironowi i sam usiadłem. Zaśmiała się cicho, może myśląc, że jesteśmy nieśmiali albo takich udajemy.

– Tu jest wygodniej. – Przeciągnęła ręką po wytartym obiciu sofy. W jej głosie brzmiał ledwie ślad obcego akcentu.

– Jestem tego pewien. Ale najpierw chciałbym porozmawiać.

Wzruszyła ramionami.

– Oczywiście. Chcesz, żebym się rozebrała?

Spojrzałem na Tirona, który już się rumienił.

– Tak – powiedziałem. – Zdejmij suknię, gdy będziemy rozmawiali. Zrób to powoli.

Elektra wstała. Odgarnęła włosy do tyłu i sięgnęła za szyję do zapinki. Na małym stoliku obok sofy zauważyłem niewielką klepsydrę. Jej górna komora była pełna; piasek przesypywał się równiutką strużką. Musiała ją odwrócić, kiedy weszliśmy, tak dyskretnie, że tego nie dostrzegłem. Elektra była prawdziwą profesjonalistką.

– Opowiedz mi o Elenie – poprosiłem.

Zawahała się tylko przez moment.

– Jesteś jej przyjacielem? Klientem?

– Nie.

– Skąd ją znasz?

– Nie znam.

Wydawało się, że ją to bawi.

– Dlaczego więc pytasz mnie o nią?

Suknia płynnie opadła z jej ramion i ułożyła się fałdami w talii, przytrzymywana przez szarfę. Jej ciało było zaskakująco gładkie i jędrne. Na tle nagiej bladości zobaczyłem biżuterię: srebrne cienkie bransolety na przegubach i delikatny naszyjnik, układający się w ładną linię nad piersiami. Choć może nie należały do niej, było jasne, że sama wybrała swe ozdoby. Jej smak o niebo przewyższał gust jej pana. Zdawała się celowo ignorować obecność Tirona, dzięki czemu mógł się jej swobodnie przyglądać. Patrzył na nią z bezsilną intensywnością, ze ściągniętymi wargami i zmarszczonym czołem, jakby coś go bolało.

– Może po prostu odpowiesz na moje pytanie. W końcu już za ciebie zapłaciłem. Jeśli mnie nie zadowolisz, poskarżę się twemu panu i zażądam zwrotu pieniędzy. Zapewne cię solidnie zbije.

Roześmiała się w głos.

– Nie sądzę – odrzekła. – I ty też nie.

Podniosła grzebień i małe lusterko ze stolika i usiadła na sofie-łożu. Patrząc na swe odbicie, czesała bujne włosy. Była doprawdy nadzwyczajna. Jej pan powinien był zażądać dwukrotnie wyższej ceny wywoławczej.

– Masz rację. Powiedziałem tak tylko po to, by podekscytować chłopca.

Oderwała wzrok od lusterka tylko na chwilę, by ukazać mi uniesione brwi.

– Złośliwy z ciebie gość. Myślę, że tracimy czas na te rozmowy.

Potrząsnąłem głową.

– Powiedz o Elenie. Kiedy odeszła?

– Jakoś jesienią. Na pewno przed nadejściem zimy.

– Może we wrześniu?

– Tak, chyba tak. Tak, to było zaraz po Judi Romani^* Pamiętam, bo w święta zawsze jest duży ruch. To było gdzieś pod koniec września.

– W jakim wieku jest Elena?

– To dziecko.

– Tak młoda jak Talia?

– Powiedziałam: dziecko, nie niemowlę.

– Jak wygląda?

– Jest bardzo ładna. Zawsze mówiłam, że to jedna z najładniejszych dziewczyn w domu. Jasnowłosa, o skórze barwy miodu. Myślę, że jej rodzice mogli być Scytami. Ma piękne ciało, bardzo pełne jak na jej wiek. Wydatny biust, krągłe biodra i szczuplutka talia. Jakże była z niej dumna!

– Czy miała jakiegoś specjalnego klienta? Kogoś, kto lubił ją szczególnie?

Elektra spojrzała na mnie z rezygnacją zmieszaną z obawą.

– Czy to z tego powodu przyszedłeś?

– Tak.

– Jesteś przyjacielem tego człowieka? Jak on się nazywa, Sekstus?

– Tak, nazywał się Sekstus. Nie, nie byłem jego przyjacielem.

– Mówisz o nim, jakby już nie żył.

– Bo nie żyje.

Odłożyła grzebień i lusterko na kolana.

– A Elena? Była z nim, kiedy umarł? Czy wiesz, gdzie ona teraz jest? – zarzuciła mnie pytaniami.

– Nie wiem o niej nic poza tym, co mogę usłyszeć od ciebie.

– Była śliczną dziewczyną. Taka delikatna... – Elektra nagle posmutniała i stała się jeszcze piękniejsza. Po chwili znów sięgnęła po grzebień i lusterko. – Nie była tu długo, może z rok. Pan kupił ją na aukcji w świątyni Kastora razem z kilkoma innymi dziewczętami, wszystkie w tym samym wieku, o tej samej cerze. Ona jednak była nadzwyczajna, choć on nigdy się na niej nie poznał.

– Ale Sekstus się poznał.

– Stary? O, tak. Po pierwszym razie przychodził do niej przynajmniej co pięć, sześć dni. Pod koniec to bywał i co drugi dzień.

– Pod koniec?

– Kiedy zaszła w ciążę. Zanim odeszła.

– W ciążę? Kto był ojcem?

Elektra roześmiała się.

– To jest burdel, jeśli nie pamiętasz. Nie każdemu klientowi wystarcza patrzenie na czeszącą się kobietę. – Wzruszyła ramionami. – W takim miejscu dziewczyna nigdy naprawdę nie wie, choć niektóre lubią sobie pomarzyć. To był jej pierwszy raz. Powiedziałam jej, jak się tego pozbyć, ale ona nie chciała. Na dobrą sprawę powinnam była powiedzieć o tym panu.

– Ale nie zrobiłaś tego. Dlaczego?

– Powiedziałam ci, Elena była taka śliczna, taka delikatna. Bardzo chciała urodzić to dziecko. Pomyślałam, że jeśli uda jej się dostatecznie długo ukryć to przed panem, będzie musiał jej na to pozwolić, choć pewnie nie dałby jej dziecka zatrzymać.

– Jednak Elena powiedziała o swej ciąży jeszcze komuś prócz ciebie. Niektóre dziewczęta lubią pomarzyć, powiedziałaś. O czym ona marzyła?

Jej oczy rozbłysły gniewem.

– Już to wiesz, sądząc po sposobie, w jaki pytasz.

– Wiem tylko to, co ty mi powiesz.

– W porządku. Powiedziała staremu, temu Sekstusowi, że jest w ciąży. Powiedziała, że to jego dziecko. A ten głupiec jej uwierzył. Mężczyźni w tym wieku czasami bardzo chcą spłodzić dziecko. Stracił swojego syna, wiesz. Opowiadał jej o tym bez przerwy. Może dlatego wiedziała, że jej uwierzy. Kto wie, może to i było jego dziecko.

– A jak miało to pomóc Elenie?

– A jak myślisz? To o tym śni każda w takich domach, przynajmniej dopóki życie jej nie podpowie prawdy. Bogaty człowiek zakochuje się w niej, wykupuje od pana i bierze ją do swego domu. Może nawet wyzwala ją i umieszcza w jej własnym mieszkaniu, gdzie dziewczyna może wychowywać dziecko jako wolnego obywatela. W jej najśmielszych marzeniach może on nawet uznać bękarta i zapisać mu majątek. Słyszy się o takich cudach. Elena była jeszcze na tyle młoda, by tak marzyć.

– Jak się skończył jej sen?

– Sekstus obiecał, że ją wykupi i wyzwoli. Przebąkiwał nawet o ślubie. Tak mi mówiła. Nie sądzę, by była to tylko jej wyobraźnia.

– I co dalej?

– Po prostu przestał przychodzić. Elena nadrabiała przez jakiś czas miną, ale ciąża stawała się widoczna, a dni mijały. Trzymałam ją w ramionach, kiedy płakała nocami. Mężczyźni są okrutni...

– Gdzie ona jest teraz?

– Pan ją sprzedał.

– Komu?

– Nie wiem. Myślałam, że może w końcu to Sekstus ją kupił. Ale mówisz, że nie żyje i że nic nie wiesz o Elenie.

Potrząsnąłem głową.

– Przyszli po nią pod koniec września. Bez uprzedzenia, bez przygotowania. Stabiusz wpadł do pokoju i powiedział, że ma się pakować, że pan ją sprzedał i ma natychmiast odejść. Drżała jak kociątko. Płakała ze szczęścia i ja płakałam wraz z nią. Nie zabrała nic ze swoich rzeczy, mówiąc, że Sekstus kupi jej lepsze. Poszłam za nią na korytarz. Czekali na nią. Gdy tylko ich zobaczyłam, wiedziałam, że coś jest nie w porządku. Myślę, że i ona wiedziała, ale próbowała to ukryć. Pocałowała mnie, uśmiechnęła się i poszła z nimi.

– To nie był Sekstus. On już wtedy nie żył.

– Nie, nie on. Dwaj mężczyźni. Nie podobali mi się. Ani ten duży blondyn, ani ten kulawy.

Musiałem bezwiednie wydać z siebie jakiś dźwięk albo zrobić jakiś gest. Elektra przestała się czesać i wpatrzyła się we mnie.

– Co to za zagadka? Wiesz, gdzie jest Elena, czy nie wiesz? Znasz tego kulawego?

– Jeszcze nie.

– Kłamiesz.

Tiro zakręcił się niespokojnie na krześle. Pewnie nigdy nie słyszał, by niewolnik tak powiedział do obywatela.

– Tak – zgodziłem się. – To kłamstwo. Wiem coś o Elenie. Dlatego tu jestem. Powiem ci. Owej nocy, kiedy Sekstus Roscjusz został zabity... niedaleko stąd, Elektro, raptem kilka kroków... owej nocy był na kolacji w domu szlachetnie urodzonej damy. U Cecylii Metelli. Znasz to nazwisko? Elena wspominała o niej?

– Nie.

– Po zmierzchu przybył posłaniec. Przyniósł list dla Sekstusa. Od Eleny; wzywała go, by natychmiast przybył do „Domu Łabędzi”

– To niemożliwe.

– Dlaczego?

– Ona nie umiała pisać.

– Ale może ktoś inny w domu umie.

– Stabiusz, trochę. I urzędnicy, ale my ich nigdy nie widujemy. To bez znaczenia. Posyłać wiadomość bogatemu człowiekowi, przyzywać go niczym psa, wyciągając z domu szlachetnej matrony? Elena była marzycielką, ale nie szalona. Nigdy by czegoś takiego nie zrobiła i to bez pytania mnie o radę.

– Jesteś pewna?

– Absolutnie.

Skinąłem głową. Popatrzyłem na klepsydrę; pozostało w niej sporo piasku.

– Myślę, że dość się narozmawialiśmy – stwierdziłem.

Teraz ona z kolei sprawdziła klepsydrę. Zamknęła na chwilę oczy. Wzburzenie i niepokój powoli znikały z jej twarzy. Wstała i rozwiązała szarfę.

– Jeszcze jedno – powiedziała cicho. – Jeśli dowiesz się czegoś o losie Eleny, dasz mi znać? Nawet, gdy wieści będą złe. Nie musisz do mnie przychodzić, jeśli nie chcesz. Możesz po prostu przysłać niewolnika ze słówkiem do Stabiusza. On już dopilnuje, bym otrzymała wiadomość.

– Jeśli coś odkryję, na pewno dam ci znać.

Kiwnęła z wdzięcznością głową i pozwoliła sukni opaść z bioder. Patrzyłem na nią przez długi czas. Stała nieruchomo, z pochyloną głową, jedną stopą lekko wysuniętą do przodu i rękami luźno zwisającymi po bokach, pozwalając mi studiować linię jej ciała, wdychać kuszący zapach skóry.

– Jesteś piękną kobietą, Elektro.

– Niektórzy mężczyźni tak uważają.

– Lecz ja nie przyszedłem tu, bo potrzebowałem kobiety. Przyszedłem szukać Eleny.

– Rozumiem.

– I choć zapłaciłem twemu panu, nie pragnąłem twojego ciała.

– Wiem. – Spojrzała mi w oczy. – Ale zostało jeszcze wiele czasu.

– Nie. Nie dla mnie. Nie dzisiaj. Ale jest coś, co możesz mi ofiarować. Przysługa.

– Słucham.

– Chłopiec. – Wskazałem na Tirona.

Wlepił we mnie oczy, w których pożądanie mieszało się z osłupieniem. Twarz miał zupełnie czerwoną.

– Oczywiście – powiedziała Elektra. – Chcesz nas obserwować?

– Nie.

– Może chcesz nas wziąć razem? – Odchyliła głowę i uśmiechnęła się szelmowsko. – Myślę, że mogę się tobą podzielić.

– Nie zrozumiałaś mnie. Poczekam w westybulu. To ma być wyłącznie dla jego przyjemności, nie mojej. A może i dla twojej.

Uniosła sceptycznie brwi. Któż w końcu płaci dobre pieniądze, by dziwki zabawiały jego niewolnika? Odwróciłem się do wyjścia. Tiro zerwał się z krzesła.

– Ale, panie...!

– Cicho bądź, Tironie. Zostań. To dar. Przyjmij go godnie.

Wyszedłem, zamykając za sobą drzwi. Stałem w korytarzu dłuższą chwilę, na wpół oczekując, że Tiro wyjdzie za mną. Nie zrobił tego. Zaczynał się już ruch. Właściciel witał nowych gości, Stabiusz i inny niewolnik paradowali z towarem. Wszystkie siedzenia były zajęte i część klienteli musiała stać. Stanąłem wśród nich, schodząc z drogi i z widoku. Wkrótce pojawił się Tiro. Szedł szybko przez korytarz, niezgrabnie poprawiając tunikę na ramionach. Twarz miał wilgotną od potu, włosy zmierzwione. Nawet nie wygładził na sobie ubrania po wyjściu z pokoju.

– Skończyłeś? – zapytałem.

Czekałem na uśmiech, ale ledwo na mnie spojrzał, po czym wbił się między mały tłumek gości i przedarł do drzwi. Podążyłem za nim, oglądając się przez ramię na najnowszą grupę dziewcząt. Była wśród nich też młodziutka Talia. Właściciel odciągnął suknię z jej ramion i łagodnie pieścił jej piersi. Słyszałem, jak mówi: „Ona się rumieni, widzisz? Jakiej to barwy dodaje jej policzkom! Talia rumieni się też w innych miejscach, zbyt delikatnych, by je tu wymieniać”.

Na ulicy Tiro szedł tak szybko, że musiałem nieźle wyciągać nogi, by go dogonić.

– Nie powinienem tego robić – powiedział, kręcąc głową i patrząc wprost przed siebie.

Położyłem mu rękę na ramieniu. Choć się usunął, jednak posłuchał niczym koń, zwalniając kroku.

– Nie była dla ciebie godna pożądania, Tironie?

– Oczywiście, że była. Ona jest... – Szukał odpowiedniego słowa, nie znalazł i desperacko wzruszył ramionami.

– Nie dała ci satysfakcji?

– Oczywiście, że dała.

– Więc mógłbyś mi chociaż podziękować.

– Ale nie powinienem był! – krzyknął. – To Cycero płacił, nie ty. Obciążysz go wydatkiem. Jak myślisz, co by powiedział, gdyby się dowiedział? Korzystać z jego pieniędzy, by kupić dla mnie kobietę...

– Nie musi wiedzieć. Poza tym zapłaciłem już za nią, to był uzasadniony wydatek, musisz przyznać. Było po prostu logiczne, by jeden z nas z tego skorzystał.

– Tak, jeśli w ten sposób to ujmujesz. Ale i tak...

Spojrzał mi prosto w oczy, tylko na moment, ale wystarczyło, bym mógł zajrzeć mu w duszę. Jego poczucie winy nie było spowodowane nadużyciem zaufania Cycerona, ale zdradą wobec innej osoby. Wtedy po raz pierwszy przekonałem się, jak bardzo Tiro jest zakochany w córce Sekstusa Roscjusza.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

Przeszliśmy znowu pod oknem wdowy Polii, minęliśmy krwawą plamę i starego sklepikarza. Nastrój Tirona skłaniał go do szybkiego marszu; dogoniłem go i narzuciłem jeszcze szybsze tempo. Miałem już dość obcych i ich tragedii, jak na jeden dzień. Marzyłem, by znaleźć się w domu. Wyszliśmy wkrótce na plac. Sklepy znów stały otworem, powrócili też wędrowni sprzedawcy. Słońce było jeszcze tak wysoko, że wyglądało znad dachów i oświetlało zegar słoneczny. Pozostała jeszcze godzina dnia. Dzieci bawiły się przy studni, przed którą znów stała kolejka kobiet i niewolników, czekających, by nabrać wody na wieczorny posiłek. Plac tętnił normalnym życiem, ale coś jednak było nie tak. Chwilę potrwało, zanim się zorientowałem, że większość twarzy jest zwrócona w tym samym kierunku; niektórzy ludzie wskazywali coś rękoma.

Rzym jest miastem dymu i ognia. Główną strawą jego mieszkańców jest chleb pieczony w piecach, które ślą w niebo smoliste smugi. Jednak dym pożaru wygląda zupełnie inaczej – unosi się grubym czarnym słupem, w bezwietrzny i czysty dzień stając nad miastem niczym niebosiężna, złowroga kolumna. Kłęby popiołu kotłują się w powietrzu, wsysane przez rozżarzony słup i posyłane wyżej i wyżej.

Pożar widać było akurat na naszej drodze, gdzieś między nami a Kapitolem. Na jego widok Tiro jakby pozbył się trawiących go niepokojów. Przyspieszył kroku, a jego twarz wygładziła się i nabrała zdrowego połysku podniecenia. Odwieczny instynkt nakazuje uciekać od pożogi, ale miejskie życie unicestwia atawistyczne odruchy. Doprawdy, w miarę zbliżania się do pożaru nie minęliśmy nikogo, kto szedłby w przeciwnym kierunku. Wydawało się, że wciągnął nas nurt ludzkiej rzeki, wciąż przybierającej, zasilanej dopływami pieszych i wozów ze wszystkich bocznych uliczek. Wszyscy spieszyli popatrzeć na katastrofę w jej apogeum.

Ogień płonął u stóp Kapitolu, tuż za murem Serwiańskim, w dzielnicy kamienic na południe od Circus Flaminius. Czteropiętrowa czynszówka prawie cała stała w płomieniach. Języki ognia strzelały z okien i tańczyły wokół dachu. Jeśli rozgrywały się tu dramatyczne sceny, tak uwielbiane przez tłum, to się spóźniliśmy. Nie było widać bezsilnych, rozpaczliwie krzyczących ofiar, z okien nie wyrzucano niemowląt. Mieszkańcy albo zdążyli uciec, albo też leżeli martwi w odciętych przez żywioł mieszkaniach. Tu i ówdzie widziałem kobiety rwące sobie włosy z głów, płaczących mężczyzn, stłoczone trwożnie rodziny. Pogorzelców wchłonął tłum gapiów, obserwujących płomienie z rozmaitymi reakcjami, od szoku i trwogi po czystą uciechę.

– Mówią, że to się zaczęło wczesnym popołudniem – powiedział stojący w pobliżu mężczyzna. – Tyle czasu trwało, nim pożar ogarnął cały dom. – Jego kompan skinął poważnie głową. – Ale i tak, jak słyszałem, kilka rodzin zostało uwięzionych na górnych piętrach. Spłonęli żywcem. Można było słyszeć ich krzyki. Mówią, że nie dalej jak godzinę temu w płonących szatach wyskoczył z okna mężczyzna, lądując wśród tłumu. Jak podejdziemy w tamtym kierunku, może zobaczymy miejsce jego upadku.

W otwartym korytarzu między tłumem a płomieniami jakiś siwobrody mężczyzna miotał się tam i z powrotem, usiłując wynająć ludzi do pomocy przy gaszeniu pożaru. Pieniądze, jakie oferował, ledwie przewyższały zwykłe honorarium dla ochotników i niewielu znalazł chętnych. Od północy, w górę zbocza, groźba rozprzestrzenienia się ognia była niewielka; wiatr nie przenosił płomieni, a szeroki odstęp od następnego budynku stanowił dostateczne zabezpieczenie.

Jednak po stronie południowej niższa kamienica prawie dotykała płonącego budynku, oddalona od niego na długość wyciągniętych ramion wysokiego mężczyzny. Jej szczytowa ściana już poczerniała od żaru, a gdy ogarnięty pożogą dom począł się walić w gruzy, sterty rozżarzonych belek i desek posypały się w dzielącą oba budynki przestrzeń; część z nich wylądowała na dachu niskiej czynszówki. Czekająca na nim w pogotowiu grupa niewolników pospiesznie zgarniała je na ulicę.

Z tłumu wystąpił jakiś szlachetnie urodzony mąż, elegancko ubrany i otoczony świtą niewolników, sekretarzy i gladiatorów. Podszedł do zrozpaczonego siwobrodego.

– Obywatelu – zagadnął go. – Czy te domy należą do ciebie?

– Nie ten płonący – warknął tamten. – On jest własnością mojego głupiego sąsiada Wariusza, durnia, który pozwala lokatorom rozpalać ogień w najgorętszy dzień roku. Nie zobaczysz go tu walczącego z pożarem. Pewnie wyleguje się na wakacjach w Bajach. Mój jest ten obok, jeszcze cały.

– Ale, być może, już niedługo – odpowiedział możny pan pięknym głosem jakby prosto z Forum.

Nie dojrzałem jeszcze jego twarzy, ale wiedziałem, kto to musi być.

– Krassus – szepnąłem.

– Tak – potwierdził Tiro. – Krassus. Mój pan go zna. – W jego głosie zabrzmiała nutka dumy kogoś, kto cieszy się z obcowania ze znanymi osobistościami, niezależnie od ich charakteru. – Znasz tę piosenkę? „Krassus, Krassus, bogaty jak Krezus”? Już mówią o nim, że jest najbogatszy w Rzymie, nie licząc oczywiście Sulli, co stawia go ponad niejednym królem; podobno z każdym dniem jego majątek rośnie. Tak mówi Cycero.

– A co jeszcze twój pan mówi na temat Krassusa?

Obiekt naszej konwersacji otoczył ramieniem siwobrodego. Podeszli razem do miejsca, skąd lepiej było widać przestrzeń między dwoma budynkami. Poszedłem za nimi i wlepiłem oczy w ową czeluść, nieprzebytą z powodu ciągłego deszczu gorącego popiołu i rozpalonych odłamków cegieł.

– Ludzie mówią, że Krassus ma wiele cnót i tylko jedną – za to poważną – wadę: chciwość. Cycero jednak twierdzi, że jest ona tylko objawem poważniejszej wady – zazdrości. Bogactwo to jedyna rzecz, jaką Krassus ma. Gromadzi majątek, tak bowiem zazdrości innym mężom ich zalet, jak gdyby owa zazdrość była bezdenną jamą, którą można zasypać tylko mnóstwem złota, bydła, nieruchomości i niewolników i wtedy wreszcie stanąć na poziomie swych rywali.

– A zatem powinniśmy współczuć Markowi Krassusowi? Twój pan jest wielce miłosierny.

Obeszliśmy stojącą nam na drodze grupę ludzi i znaleźliśmy się wystarczająco blisko, by słyszeć, jak Krassus i właściciel zagrożonej czynszówki przekrzykują huk płomieni.

Żar ogarniał moją twarz jak gorący oddech. Musiałem zmrużyć oczy dla ochrony przed wszechobecnym popiołem. Byliśmy w sercu katastrofy. Można by pomyśleć, że to dziwne miejsce na negocjacje handlowe, gdyby nie przewaga, jaką sytuacja dawała Krassusowi. Biedny siwobrody nie miał dobrej pozycji przetargowej. Wyćwiczony, oratorski głos Krassusa wybijał się ponad ogólny hałas niczym bijące dzwony.

– Dziesięć tysięcy denarów! – krzyknął.

Nie dosłyszałem odpowiedzi właściciela, ale jego twarz i gesty wyrażały gniew.

– Dobrze więc. – Krassus wzruszył ramionami.

Wydawało się, że chce zaoferować wyższą sumę, gdy nagle u podstawy kamienicy strzeliła w górę ściana płomieni. Grupka ludzi natychmiast podbiegła, bijąc w ogień mokrymi szmatami i podając jeden drugiemu wiadra wody. Ich wysiłki przynosiły skutek, ale wkrótce ogień buchnął w innym miejscu.

– Osiem i pół tysiąca – powiedział Krassus. – To moja ostateczna oferta. To więcej niż wartość gołej ziemi, a tylko ona może wkrótce zostać z całej kamienicy. Pomyśl też o kosztach usuwania gruzu. – Zapatrzył się w płomienie i potrząsnął głową. – Osiem tysięcy denarów i nic ponadto. Bierz teraz, jeśli jesteś zainteresowany. Jak ogień wybuchnie na całego, nie zapłacę nawet jednego asa.

Siwobrody zmarszczył czoło w rozpaczy. Kilka tysięcy denarów w żadnej mierze nie rekompensowało wartości kamienicy. Jednak gdyby strawił ją pożar, nie będzie warta nic. Krassus zawołał do swego sekretarza:

– Zbierz całą świtę. Powiedz, by byli gotowi do drogi. Przyszedłem tu kupować, a nie gapić się na walące się domy.

Siwobrody skapitulował. Schwycił Krassusa za rękaw i kiwnął głową. Ten skinął na sekretarza, który szybko wyciągnął wypchaną sakiewkę i na miejscu wypłacił właścicielowi wymienioną przez swego pana sumę. Krassus uniósł rękę i strzelił palcami. Natychmiast cała jego świta ruszyła do akcji. Niewolnicy i gladiatorzy rozbiegli się wokół budynków jak mrówki, zabierając wiadra z rąk wyczerpanych ratowników, wyrywając kamienie z bruku, miotając nimi, piaskiem i wszelkimi niepalnymi materiałami w przejście między budynkami. Krassus odwrócił się na pięcie i ruszył wprost ku nam. Widziałem go wielokrotnie na Forum, ale nigdy tak blisko. Był całkiem niebrzydki, nieco starszy ode mnie, miał wydatny nos i szczękę oraz początki łysiny.

– Obywatelu! – krzyknął do mnie. – Przyłącz się do walki! Zapłacę ci dziesięciokrotność dziennych zarobków robotnika, połowa teraz, połowa po zakończeniu. Tyle samo dla twego niewolnika!

Byłem zbyt osłupiały, by odpowiedzieć. Krassus poszedł dalej, składając tę samą ofertę każdemu silnemu mężczyźnie z tłumu. Jego sekretarz nie odstępował go, wypłacając pieniądze.

– Musieli zobaczyć dym i nadciągnęli tu przez wzgórze wprost z Forum – domyślił się Tiro.

– Szansa nabycia nieruchomości u stóp Kapitolu praktycznie za bezcen... dlaczego nie? Podobno wystawia posterunki niewolników na wzgórzach Rzymu, by wypatrywały takich pożarów, umożliwiając mu najwcześniejsze przybycie na miejsce po łupy.

– To nie jest najgorsze, co o nim opowiadają – rzekł Tiro, nagle poczerwieniały, nie wiem, czy od żaru, czy od mojego spojrzenia.

– Co masz na myśli?

– No, tylko to, że dorobił się na proskrypcjach. Kiedy Sulla ścinał swych wrogów, ich mienie ulegało konfiskacie na rzecz państwa. Całe majątki szły pod młotek licytatora. Przyjaciele Sulli mogli je nabywać po skandalicznie niskich cenach, bo nikt inny nie odważył się licytować.

– Wszyscy to wiedzą, Tironie.

– Ale Krassus w końcu posunął się za daleko. Nawet jak dla Sulli.

– Jak to?

Tiro zniżył głos, choć nikt nie mógłby go dosłyszeć wśród huku ognia i hałasu wzniecanego przez oddział najemników Krassusa.

– Podsłuchałem, jak Rufus mówił o tym któregoś dnia mojemu panu. Rufus jest, jak wiesz, spowinowacony z Sullą poprzez małżeństwo jego siostry Walerii. Słyszy przeróżne wieści, które inaczej nigdy by się nie wydostały poza mury pałacu dyktatora.

– Tak, mów dalej.

– Podobno Krassus spowodował wciągnięcie na listę niewinnego człowieka tylko po to, by położyć ręce na jego majątku. Był to stary patrycjusz, którego interesów nie miał kto chronić... jego synowie zginęli na wojnie, walcząc za Sullę! Biedaka dopadli siepacze i jeszcze tego samego dnia został ścięty. W parę dni później zlicytowano jego dobytek, a Krassus dbał, by nikogo innego nie dopuszczono do aukcji. Proskrypcje były wymierzone tylko we wrogów politycznych, co było wystarczająco straszne, lecz Krassus wykorzystywał je wyłącznie dla zaspokajania własnej chciwości. Sulla był wściekły, w każdym razie udawał, że jest, i nie pozwala mu odtąd ubiegać się o urzędy publiczne w obawie, że skandal wyjdzie na jaw.

Rozejrzałem się w tłumie za Krassusem. Stał wśród ciżby niewolników i gladiatorów, nie zważając na zamieszanie; patrzył szeroko rozwartymi oczyma na swój najnowszy nabytek, uśmiechając się z ojcowską dumą. Podążyłem za jego wzrokiem. Na naszych oczach ściana płonącej czynszówki zawaliła się z hukiem i erupcją milionów iskier. Ogień był pod kontrolą. Mniejszemu budynkowi już nie groził pożar.

Spojrzałem znowu na Krassusa. Jego twarz promieniała prawie religijną ekstazą – radością z prawdziwie udanej transakcji. W czerwonawym blasku dogasającej pożogi wyglądała na gładszą i młodszą, niż była w rzeczywistości, zarumieniona zwycięstwem, oczy zaś błyszczały niepohamowaną chciwością. Patrzyłem na oblicze Marka Licyniusza Krassusa i widziałem przyszłość Rzymu.

ROZDZIAŁ CZTERNASTY

Cycero wciąż zażywał spoczynku w odosobnieniu, kiedy wróciłem z Tironem do domu na Kapitolu. Stary sługa poinformował nas uroczyście, że pan przebudził się tuż przed południem i zdobył się na zejście na Forum, by załatwić pewne sprawy, ale wrócił niedługo potem, nękany bólem jelit i wyczerpany z gorąca. Położył się do łóżka, przykazując, by nawet Tiro mu nie przeszkadzał. Odpowiadało mi to w pełni, ponieważ nie miałem siły relacjonować wydarzeń dnia i prezentować dramatis personae uszczypliwemu adwokatowi. Tiro przejął komendę nad domostwem i zaoferował mi posiłek, napoje, a nawet łoże, gdybym czuł się zbyt zmęczony, by podjąć trud długiego marszu do mojej willi. Odmówiłem. Zapytał, o której mogą się mnie spodziewać następnego ranka. Powiedziałem, że zobaczymy się najwcześniej pojutrze. Zdecydowałem się odwiedzić Amerię i wiejskie posiadłości Sekstusa Roscjusza.

Spacer w dół wzgórza i przez Forum odświeżył mój umysł. Nadchodziła pora kolacji i wieczorny zefirek niósł zapachy przygotowywanych wszędzie potraw. Forum doczekało się końca kolejnego długiego dnia pracy. Zachodzące słońce rzucało długie cienie na otwarte połacie placów. Tu i ówdzie kontynuowano interesy już mniej oficjalnie. Bankierzy zbierali się w małych grupkach u podnóża świątynnych schodów, by wymieniać plotki dnia; znajomi wymieniali w przelocie zaproszenia na kolacje; kilku zapóźnionych żebraków siedziało w ustronnych kątach, przeliczając dzienne przychody.

O tej porze Rzym jest chyba najprzyjemniejszy. Szaleństwo dziennego handlu ucichło, czekał zaś miły, leniwy i ciepły wieczór. Rzymski zmierzch poświęcony jest rozmyślaniom o odniesionych zwycięstwach i przyszłych przyjemnościach. Nieważne, że zwycięstwa były może trywialne i krótkotrwałe, albo że przyjemności mogą nie przynieść zadowolenia. O tej godzinie Rzym dobrze się czuje ze sobą. Posągi bogów i herosów poczerniały od korozji i zatraciły rysy przez brak opieki. W tym świetle wydają się dopiero co wyrzeźbione, ich kruszejące brzegi gładkie, a pęknięcia są niewidoczne. Przyszłość miasta jest niepewna, niemożliwa do przewidzenia jak gorączkowy skok w ciemność? O tej godzinie ciemność już się czai, ale jeszcze nie zapada i Rzym może sobie spokojnie wyobrażać, że przyniesie ona wyłącznie słodkie sny, koszmary rozdając innym.

Zostawiłem za sobą Forum i zapuściłem się w bardziej zwyczajne ulice. Złapałem się na pragnieniu, by słońce zatrzymało swój bieg na horyzoncie, jak piłka spoczywająca na parapecie okna; by zmierzch mógł trwać wiecznie.

Jakimże tajemniczym miastem stałby się wówczas mój Rzym, nieodmiennie skąpany w błękitnym półmroku, jego ulice chłodne i pachnące jak porosłe mchem brzegi rzek, wielkie aleje zaś nakrapiane głębokimi cieniami w miejscach, w których uliczki-dopływy prowadzą w bok tam, gdzie rzymski plebs trwa w swym niezmiennym cyklu życia i umierania. Doszedłem do owego długiego, krętego i ciasnego przejścia, którym ubiegłego ranka prowadziłem Tirona, nazywanego przeze mnie ulicą Wąską. Tu uczucie miłego i pogodnego oczekiwania zachwiało się i wkrótce całkowicie mnie opuściło. Przemierzać Wąską, gdy słońce jeszcze się wspina na nieboskłon, to jedno, a iść nią w zapadającym zmierzchu to zupełnie co innego. Po kilku krokach zanurzyłem się w przedwczesnej nocy, mając po bokach czarne ściany, za sobą i przed sobą niepewną szarość i tylko cienką wstążkę z wolna granatowiejącego nieba nad głową. W takich miejscach nie tylko łatwo sobie wyobrażać wszelkie możliwe kształty i dźwięki, ale i mnóstwo innych zjawisk, wykrywanych przez nienazwany zmysł, bardziej wrażliwy od słuchu i wzroku. Jeśli słyszałem podążające za mną kroki, nie było to na Wąskiej niczym nowym. Jeżeli zdawało się, że owe kroki cichną, gdy tylko przystawałem, by nasłuchiwać, a rozbrzmiewają ponownie, gdy ruszałem w drogę, również nie było mi to obce. Jednak tego wieczoru zaczęły mnie nawiedzać niedobre przeczucia, graniczące z paniką. Złapałem się na tym, że coraz bardziej przyspieszam kroku i oglądam się przez ramię, by się upewnić, że to nic, które jakby uparcie mnie śledzi, rzeczywiście jest niczym. Kiedy wreszcie wyszedłem z Wąskiej na via Subura, dogasające na niebie resztki światła wydały mi się równie pociągające jak słońce południa.

Miałem jeszcze tylko jedną sprawę do załatwienia, zanim skręcę na Eskwilin. Przy via Subura, nieopodal drogi prowadzącej do mego domu, znajdują się stajnie; tam odwiedzający miasto nobilowie z prowincji mogą pozostawić swe zaprzęgi, a konni posłańcy wymieniają wierzchowce na świeże. Właściciel jest moim starym znajomym. Powiedziałem mu, że nazajutrz będę potrzebował konia na szybki wypad do Amerii i z powrotem.

– Do Amerii? – Siedział zgarbiony na ławce, w świetle lampy oliwnej przeglądając rachunki z minionego dnia. – To co najmniej osiem godzin ostrej jazdy.

– Tyle właśnie mogę na to poświęcić. Kiedy tam dotrę, resztę dnia zajmą mi moje sprawy, a następnego ranka wyruszę w drogę powrotną. No, chyba żebym musiał ratować się bardzo szybką ucieczką.

Właściciel stajni burknął coś pod moim adresem. Nigdy nie wiedział na pewno, czym się zajmuję, ale z powodu mych dziwnych zwyczajów był przekonany, że musi tkwić w tym jakiś kryminalny element.

– Przypuszczam, że jedziesz sam, jak jakiś cholerny głupiec?

– Tak.

Splunął na zaśmieconą słomą podłogę.

– Będziesz potrzebował szybkiego, silnego konia.

– Twego najszybszego i najsilniejszego. Wespę.

– A jeśli już ją komuś wynająłem?

– Widzę stąd jej ogon, zwisający ponad drzwiami jej mieszkanka.

– Może i widzisz. Któregoś pięknego dnia zapewne przyjdziesz tu i opowiesz historię jej smutnego końca i jak to zrobiłeś wszystko, co w twojej mocy, by ją uchronić przed złym losem. Bardzo szybka ucieczka, niech mnie. Przed czym? Ale oczywiście tego mi nie powiesz. To moja najlepsza klacz. Nie powinienem jej wynajmować komuś, kto nie tylko chce ją zamęczyć, ale jeszcze wystawiać na niebezpieczeństwa.

– Bardziej prawdopodobne jest, że owego pięknego dnia Wespa powróci cała i zdrowa, za to bez jeźdźca, choć nie przypuszczam, abyś wówczas uronił łezkę nad moim losem. Przyjdę przed świtem. Przygotuj ją.

– Opłata jak zwykle?

– Nie – powiedziałem i patrzyłem, jak rzednie mu mina. – Jak zwykle plus dodatkowa premia. – Dopiero kiedy dokończyłem, na twarz z wolna powrócił mu niechętny uśmiech.

Na szczytach siedmiu wzgórz Rzymu dzień trwa najdłużej. Słońce już na dobre zniknęło pod horyzontem, ale zbocze Eskwilinu wciąż było bardziej oświetlone ginącym blaskiem zmierzchu niż wąskie, pogrążone w cieniu ulice u jego stóp. Nad szczytem, na tle najgłębszego błękitu, błyszczały już blado pierwsze gwiazdy.

Pierwsze domowe nowiny przekazał mi nos. Z góry niósł się nad brukiem odór ekskrementów upieczonych w słonecznym żarze przez długie godziny dnia. Moja prowincjonalna sąsiadka wyrzuciła swoją codzienną porcję za mur, a drugi sąsiad jeszcze jej nie sprzątnął. Wiedziony dawno nabytym przyzwyczajeniem uniosłem togę, zatkałem nos i odbiłem nieco w lewo, by ominąć ciemną masę tkwiącą na kamieniach niczym wielka, ponura ropucha. Bezwiednie spojrzałem w dół, przypominając sobie z uśmiechem ostrzeżenie przed pułapką, jakiego udzieliłem Tironowi.

Stanąłem jak wryty. Pomimo gasnącego światła i coraz głębszego cienia ślady stóp odciśnięte w ekskrementach widać było wyjątkowo wyraźnie. Co najmniej dwóch mężczyzn złożyło mi wizytę pod moją nieobecność. Obaj wdepnęli w łajno w drodze powrotnej. Przyspieszyłem kroku bez żadnej racjonalnej przyczyny. Nagle zacząłem słyszeć głośne bicie własnego serca. Zdawało mi się, że poprzez jego łomot dochodzi wołający mnie kobiecy głos, płynący gdzieś z dołu, z podnóża zbocza.

Drzwi mojego domu były szeroko otwarte. Na framudze ktoś odcisnął ciemny, połyskliwy ślad dłoni. Nie musiałem go dotykać, by wiedzieć – nawet w rozmywającym barwy półmroku widziałem, że to krew. W domu panowała cisza. Nie płonęła żadna lampa ani świeca. Jedynym oświetleniem były resztki wieczornego blasku w ogrodzie, upiorny kwadrat niebieskiego światła sączący się między kolumnami przez otwarte drzwi. Posadzka majaczyła niewyraźnie niczym dno basenu, ale tuż u stóp dostrzegłem wyraźnie plamy krwi – duże krople, niektóre całe i regularne, inne rozmazane czyimiś butami. Krople układały się w szlak prowadzący do pokoju Bethesdy. Na samym środku ściany widniała wielka plama, czarna na tle bieli tynku, cienkimi nitkami sięgająca we wszystkie strony, u dołu przechodząca w szeroką, rozmazaną linię do samej podłogi. Obok niej widniały napisane krwią słowa. Litery były małe i niekształtne; w mroku nie mogłem odcyfrować ich znaczenia.

– Bethesda? – szepnąłem.

Zabrzmiało to głupio i bezsensownie. Powtórzyłem głośniej i jeszcze głośniej, przerażony piskliwym dźwiękiem mego głosu. Nikt nie odpowiedział. Stałem absolutnie nieruchomo. Cisza była idealna. Zalegająca w kątach ciemność zdawała się nabrzmiewać i rozlewać się na środek pokoju. Ogród był szary w księżycowej poświacie. Zapadła czarna noc.

Odszedłem od ściany, usiłując sobie przypomnieć, gdzie mogę znaleźć lampę i krzesiwo. Zawsze zajmowała się tym Bethesda... Pomyślawszy o niej, poczułem otwierającą się we mnie otchłań lęku. W tej samej chwili potknąłem się o coś leżącego na podłodze, coś małego, miękkiego i nieruchomego. Cofnąłem się o krok i pośliznąłem na kałuży krwi. Kształt pod mymi stopami ginął w ciemności; choć był zmaltretowany nie do poznania, wiedziałem od razu, co to jest.

U drzwi zamigotało światełko. Odskoczyłem w tył, przeklinając się za brak jakiejkolwiek broni. Potem przypomniałem sobie otrzymany od niemego chłopca nóż, schowany w fałdach tuniki. Szukałem go na oślep, aż natrafiłem dłonią na rękojeść. Wyciągnąłem go i szybkim, równym krokiem ruszyłem ku drzwiom na spotkanie światła wyłaniającego się z korytarza. Zręcznie ominąłem niosącą je osobę, zaszedłem od tyłu i złapałem ramieniem za szyję.

Wrzasnęła i ugryzła mnie w przedramię. Usiłowałem się uwolnić, ale jej zęby mocno zacisnęły się na mojej skórze.

– Bethesdo, puść! – krzyknąłem.

Wyrwała się i odwróciła błyskawicznie, opierając się plecami o ścianę. Uniosła dłoń, by zetrzeć z ust smak krwi. Przez cały czas jakoś udało się jej utrzymać lampę i nie uronić nawet kropli oliwy.

– Czemu to zrobiłeś?! – wrzasnęła, bijąc pięścią w ścianę.

W jej oczach malowało się szaleństwo. W świetle lampy dostrzegłem sińce na jej twarzy i gardle. Brzeg jej sukni był poszarpany.

– Bethesdo, czy jesteś ranna? Krwawisz?

Zamknęła oczy i nabrała powietrza.

– Tylko trochę mnie boli – powiedziała.

Uniosła lampę wyżej i zajrzała do pokoju, po czym zrobiła tak przerażoną minę, że pomyślałem, iż widzi jakieś nowe niebezpieczeństwo. Podążywszy za jej wzrokiem ku podłodze, zobaczyłem jednak tylko martwe, zalane krwią ciało jej ukochanej Bast.

Chciałem ją przytulić, ale nie dała się. Odsunęła się, cała drżąca, i pospiesznie obeszła pokoje, zapalając wszystkie możliwe lampy i świece. Kiedy cały dom rozjarzył się ich światłem, a Bethesda upewniła się, że nigdzie nie czają się intruzi, zamknęła drzwi na zasuwę i ponownie obeszła dom, zamykając wszystkie okiennice. Patrzyłem na nią w milczeniu. W migotliwym świetle widać było, że mój dom obrócono w ruinę: powywracane meble, pozrywane ze ścian kilimy, połamane i pogruchotane przedmioty. Spuściłem oczy, otępiały od tego obrazu chaosu, i uświadomiłem sobie, że się przyglądam krwawemu szlakowi na podłodze od zwłok Bast do napisu na ścianie. Podszedłem bliżej. Litery były nierówne, wiele z nich krzywo lub błędnie napisane, ale ortograficznie napis był prawidłowy. Najwyraźniej wykonał go ktoś nienawykły do pisania, może nawet kompletny analfabeta, odtwarzający symbole według wzoru. Treść napisu kłuła mnie w oczy:

MILCZ ALBO GIŃ.

POZWÓL DZIAŁAĆ RZYMSKIEJ SPRAWIEDLIWOŚCI WEDŁUG JEJ WOLI.

Bethesda przeszła obok mnie, szerokim łukiem omijając martwą kotkę i odwracając oczy od ściany.

– Musisz być bardzo głodny – powiedziała dziwnie spokojnym i rzeczowym tonem.

– Bardzo – przytaknąłem, ruszając za nią na tyły domu, do kuchni.

Uniosła pokrywę z garnka i wyjęła całą rybę. Położyła ją na stole; w kuchni rozszedł się jej silny zapach. Obok leżała garść ziół, cebula i kilka liści winogronowych.

– Widzisz? – powiedziała. – Dopiero co wróciłam z rynku.

– Kiedy przyszli? Ilu ich było?

– Dwóch mężczyzn. – Sięgnęła po nóż i zręcznym ruchem odcięła głowę ryby. – Przyszli dwa razy. Najpierw późnym rankiem. Zrobiłam tak, jak mi zawsze każesz: trzymałam drzwi zamknięte na zasuwę i rozmawiałam z nimi przez małe okienko. Powiedziałam, że cię nie ma i prawdopodobnie wrócisz bardzo późno. Nie chcieli powiedzieć, kim są. Powiedzieli tylko, że tu wrócą.

Patrzyłem, jak czyści rybę, używając paznokci i czubka noża. Ręce miała niezwykle zręczne.

– Poszłam potem na rynek. Udało mi się kupić rybę bardzo tanio. Dzień był gorący, na rynku kurzyło się i sprzedawca bał się, że mu się zepsuje, zanim uda mu się ją sprzedać. Świeża ryba z rzeki. Dokończyłam zakupy i wróciłam na górę. Drzwi zastałam zamknięte, skobel był na miejscu. Sprawdziłam specjalnie, tak jak mnie zawsze uczyłeś.

Zaczęła siekać zioła, szybko i mocno uderzając nożem. Przypomniałem sobie starą sklepikarkę.

– Ale dzień był taki upalny i bezwietrzny... Ani powiewu z ogrodu. Ledwo się trzymałam na nogach. Zostawiłam drzwi otwarte. Tylko na chwilę, myślałam, ale musiałam zapomnieć. Byłam tak senna, że poszłam się położyć do mojego pokoju. Nie wiem, czy spałam, czy nie, ale po jakimś czasie usłyszałam ich w westybulu. Byłam pewna, że to ci sami mężczyźni. Słyszałam, jak cicho rozmawiają, a potem hałas, jakby stół się przewrócił. Zaczęli krzyczeć, wołać cię, wykrzykiwać różne świństwa. Schowałam się. Słyszałam, jak biegają po całym domu, przewracają meble, rzucają czymś o ściany. Potem wpadli do mojego pokoju. Człowiek sobie wyobraża, że w razie potrzeby może się dobrze ukryć, ale oczywiście znaleźli mnie od razu.

– I co? – spytałem, a serce waliło mi jak młotem.

– Nie to, co myślisz. – Otarła łzę z oka. – To ta cebula. Dostrzegłem na jej przegubie siniak, który otaczał jej rękę jak bransoleta: ślad po uścisku silnego mężczyzny.

– Ale pobili cię.

– Popychali mnie. Uderzyli mnie kilka razy. Jeden z nich złapał mnie od tyłu i unieruchomił. Zmusili mnie do patrzenia. – Wpatrzyła się w blat stołu. Jej głos brzmiał ponuro. – Opędzałam się od Bast cały dzień. Zapach ryby wprawił ją w amok. Jeden z nich znalazł ją w kuchni i przyniósł do sieni. Ugryzła go i podrapała mu twarz. Cisnął nią o ścianę. Potem wyciągnął nóż. – Spojrzała na mnie znad stołu. – Coś napisali jej krwią. Powiedzieli, że to wiadomość dla ciebie i że nie powinieneś jej zapomnieć. Co to jest? Jakieś przekleństwo?

– Nie. To pogróżka. Bez sensu.

– To musi mieć coś wspólnego z tym młodym niewolnikiem, który tu przyszedł wczoraj, prawda? Chodzi o nowego klienta, ojcobójcę?

– Być może, choć nie rozumiem dlaczego. Dopiero dziś zacząłem wkładać kij w mrowisko, a mimo to oni już tu byli, zanim nawet porozmawiałem ze sklepikarzem i jego żoną. Jak udało ci się uciec?

– Tak samo, jak przed chwilą od ciebie. Za pomocą zębów. Ten duży, który mnie trzymał, to zwykły tchórz. Piszczał jak świnia.

– Jak wyglądali?

Wzruszyła ramionami.

– Jak strażnicy albo gladiatorzy. Duzi i brzydcy.

– A jeden z nich utykał.

Powiedziałem to jako pewnik, lecz Bethesda potrząsnęła głową.

– Nie. Żaden nie utykał. Obserwowałam ich, jak odchodzili za pierwszym razem.

– Jesteś pewna? Nie był kulawy?

– Tego, który mnie trzymał, właściwie nie widziałam. Ale ten, który pisał na ścianie, był olbrzymi i miał jasne włosy. Twarz mu krwawiła od pazurów Bast. Mam nadzieję, że zostaną mu paskudne blizny.

Wrzuciła rybę do garnka, posypała ziołami i przykryła winnymi liśćmi. Nalała z urny wody, postawiła na kuchni i kucnęła, by rozniecić ogień. Zauważyłem, że zaczęły jej drżeć ręce.

– Takim ludziom – powiedziała – nie wystarczy zabicie kota, prawda?

– Prawda. Myślę, że mogą nie poprzestać na tym.

Skinęła głową.

– Drzwi były wciąż otwarte. Wiedziałam, że muszę uciec, dopóki ten wielki blondyn jest zajęty bazgraniem po ścianach. Ugryzłam więc tego, który mnie trzymał, tak mocno, jak mogłam; o, tutaj – wskazała na najgrubszą część przedramienia. – Wyśliznęłam się z jego uchwytu i wybiegłam na ulicę. Pobiegli za mną, ale stanęli nagle, kiedy znaleźli się między murami sąsiadów. Słyszałam, jak coś wykrzykują z obrzydzeniem i prychają jak świnie.

– Pewnie wtedy wdepnęli w łajno naszej sąsiadki.

– Tak. Wyobrażasz sobie, co to za ludzie, którzy mogą umazać sobie ręce w kociej krwi, a zmieniają się w piskliwe baby na widok kawałka gówna na sandałach? Rzymianie! – To słowo wyleciało z jej ust jak jad. Tylko rodowita Aleksandryjka może wymówić nazwę stolicy świata z tak skondensowaną odrazą. – Schroniłam się gdzieś w zakamarkach Eskwilinu, dopóki nie uznałam, że już musieli sobie pójść. Kiedy jednak znów stanęłam u podnóża naszej ulicy, obleciał mnie strach. Weszłam więc do tawerny. Znam z rynku kobietę, która tam gotuje, i pozwoliła mi się ukryć w jednym z pokojów na piętrze. Siedziałam tam, dopóki nie zobaczyłam, że wracasz do domu. Pożyczyła mi lampę. Wołałam cię z dołu, chciałam cię ostrzec, zanim dojdziesz na miejsce, ale nie słyszałeś mnie. – Wpatrzyła się w ogień. – Czy oni tu wrócą?

– Nie dzisiaj – zapewniłem ją, choć nie miałem o tym najmniejszego pojęcia.

Podjadłszy sobie, zatęskniłem za snem, lecz Bethesda nie dała mi spocząć, dopóki nie pozbyliśmy się kocich zwłok. Rzymianie nigdy nie czcili zwierząt jak bogów. Nie są też sentymentalni, jeśli chodzi o domowe stworzenia. Jakże mogłoby być inaczej w narodzie, który tak nisko ceni życie ludzkie? Pod wpływem tępej apatii swych panów niewolnicy Rzymu, przywleczeni ze wszystkich stron świata, ale zwłaszcza ze Wschodu, zatracają często wszelkie pojęcie o świętości życia, jakie mogli wynieść z domów i stron rodzinnych. Bethesda jednak zachowała poczucie godności i żalu w obliczu śmierci zwierzęcia i na swój sposób okryła się żałobą po Bast. Uparła się, że musimy spalić ją na stosie w ogrodzie. Wzięła ze swej garderoby suknię, piękną szatę z białego płótna, którą dałem jej nie dalej niż rok temu. Skrzywiłem się boleśnie, widząc jak rozdziera szwy, by utworzyć jedną płachtę materiału, w którą zawinęła zamęczoną kotkę, warstwa po warstwie, aż krew przemakała już na zewnątrz i plamiła materiał. Ułożyła zawiniątko na stosie i coś do siebie mruczała, patrząc, jak płomienie zaczynają trawić ciało jej ulubienicy. W bezwietrzną noc dym unosił się w niebo prostą smugą, przesłaniając gwiazdy.

Chciało mi się spać. Kazałem jej położyć się ze mną, ale odmówiła, twierdząc, że najpierw musi doszorować podłogę z krwi. Uklękła przy wiadrze gorącej wody i pracowała do późnej nocy. Przekonałem ją, by pozostawiła napis na ścianie, choć najwyraźniej uważała, że to kuszenie wszelkich wyobrażalnych magicznych nieszczęść. Nie pozwoliła mi też zgasić choćby jednej świecy czy lampy. Zapadłem w sen wśród jasnego światła. W końcu Bethesda skończyła sprzątać i dołączyła do mnie, ale jej obecność nie przyniosła mi pocieszenia. Przez całą noc wstawała co chwila, by sprawdzać zasuwy na drzwiach i okiennicach albo uzupełniać oliwę w lampach i zapalać nowe świece, gdy poprzednie wygasły. Spałem niespokojnie. Śniłem, że jadę konno przez niezmierzone pustkowia, niezdolny przypomnieć sobie, kiedy i jak wyruszyłem, nie mogąc dotrzeć do żadnego celu. Obudziłem się w środku nocy, czując się już zmęczony długą, nieprzyjemną podróżą.

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY

Bethesda nie mogła zostać sama w domu. Rok temu podobny problem w ogóle by nie powstał. Trzymałem wtedy dwóch młodych i silnych niewolników. Zostawali zawsze z Bethesda, z wyjątkiem nielicznych wypadków, kiedy potrzebowałem orszaku albo eskorty. Jeden towarzyszył jej podczas zakupów, drugi pilnował domu. Obaj mieli ją chronić i jej pomagać. Co najważniejsze, dzięki temu miała kim rządzić. Nocami usiłowałem powstrzymać się od uśmiechu, słuchając, jak skarży się na nich i złości z powodu komentarzy, jakie według niej musieli wymieniać o niej za jej plecami. Niewolnicy to jednak stałe wydatki i zbyt cenna własność, zwłaszcza dla kogoś, kogo ledwo na nich stać. Przypadkowa oferta kupna ze strony jednego z klientów w chwili, gdy byłem w potrzebie, skłoniła mnie do ich sprzedania. Przez miniony rok Bethesda radziła sobie sama bez żadnych incydentów – aż do teraz. Moja głupota omal nie przyczyniła się do tragedii.

Nie mogłem jej zostawić samej. Jednak gdybym wynajął strażnika, czy byłaby bezpieczniejsza? Zabójcy mogą powrócić. Czy pojedynczy strażnik albo dwaj, albo trzej wystarczą, jeśli tamci będą zdecydowani zabijać? Jeśli znajdę jej jakieś schronienie, zostawię z kolei dom bez opieki. Tacy ludzie, pozbawieni możliwości dopadnięcia ofiary, mogą po prostu podpalić cały mój dobytek.

Obudziłem się na dobre na długo przed pierwszym pianiem koguta, obracając w myślach ów dylemat. Jedyną radą, jaką mogłem wypatrzeć w migotliwym płomieniu świecy, w którą się bezwiednie gapiłem, było porzucenie całej sprawy. Nie pojadę do Amerii. O świcie mogę zejść do Subury i wysłać posłańca do Cycerona, informując go o wycofaniu się i prosząc o rozliczenie się z dotychczasowego rachunku. Wówczas mógłbym się zabarykadować w domu z Bethesdą na całe dnie; kochalibyśmy się, przechadzali po ogrodzie i narzekali na upał; każdemu zaś intruzowi, który by zapukał do mych drzwi, mówiłbym po prostu: „Tak, przedkładam milczenie nad śmierć! Niech rzymska sprawiedliwość działa według własnej woli. A teraz odejdź!”

Jest gdzieś na zboczu Eskwilinu kogut, który pieje dużo wcześniej od innych. Podejrzewam, że należy do mej sąsiadki od ekskrementów, wiejski kogut z wiejskimi zwyczajami, w przeciwieństwie do bardziej leniwych i ceniących luksus ptaków rzymskich. Od jego piania do świtu pozostawały dwie godziny. Zdecydowałem, że wstanę wtedy i podejmę decyzję.

Czas zmienia swą naturę, kiedy świat pogrążony jest we śnie. Chwile tężeją jak galareta, momenty rozpływają się leniwie. Czas staje się nierówny, nieuchwytny, niepewny. Cierpiącym na bezsenność wydaje się, że noc trwa wiecznie, a zarazem za krótko. Leżałem długo, wpatrując się w chybotliwe cienie nad głową; nie mogłem zasnąć, ale i nadążyć za myślami, które przelatywały mi przez głowę. Czekałem na koguci zew tak długo, że zacząłem podejrzewać, iż ptaszysko zaspało. W końcu usłyszałem pianie, wyraźne i przenikliwe w ciepłym, nieruchomym powietrzu. Zerwałem się na równe nogi, z zaskoczeniem konstatując, że jednak spałem albo przynajmniej drzemałem. Przez chwilę miałem wrażenie, że głos koguta mi się po prostu przyśnił, ale po chwili usłyszałem go znów.

W jasnym świetle wielu świec przebrałem się w świeżą tunikę i obmyłem twarz wodą. Bethesda wreszcie usnęła; leżała skulona na słomianej macie pod kolumnadą w przeciwległym końcu ogrodu, otoczona wianuszkiem świec. Wybrała sobie miejsce najbardziej oddalone od ściany, przy której zginęła Bast. Przeszedłem po cichu przez ogród, by jej nie obudzić. Leżała na boku z podkurczonymi nogami, obejmując je rękoma. Na jej twarzy malował się spokój; kosmyk kruczoczarnych włosów przecinał prawy policzek. W miękkim blasku światła wyglądała bardziej dziecinnie niż kiedykolwiek. Miałem ochotę porwać ją w ramiona i zanieść do mojego łoża, tulić ją do siebie, dać jej ciepło i bezpieczeństwo, dotykać jej i śnić, dopóki nie zbudziłoby nas poranne słońce. Zapomnieć o całym tym bagnie, w które wepchnął mnie Cycero, i odwrócić się do wszystkiego plecami. Patrząc na śpiącą Bethesdę, odczułem taki przypływ uczucia, że oczy wezbrały mi łzami. Rysy jej twarzy rozmazały się, światło świec rozproszyło w błyszczącą mgłę. Mówią, że co innego połączyć swój los w małżeństwie z kobietą wolną, a co innego mieć kobietę na własność jako niewolnicę. Często się zastanawiałem, który z tych stanów jest słodszy, a który bardziej gorzki.

Kogut zapiał znowu, po chwili zawtórował mu z oddali inny. W tym momencie podjąłem decyzję. Ukląkłem przy Bethesdzie i obudziłem ją najłagodniej jak umiałem. I tak się jednak wystraszyła i przez chwilę patrzyła na mnie jak na obcego. Poczułem ukłucie wątpliwości i odwróciłem się, wiedząc, że moje niezdecydowanie podsyci jej lęk i nie będzie temu końca. Kazałem jej wstać i uczesać się, i jeśli jest głodna, zjeść kawałek chleba. Powiedziałem, że gdy tylko będzie gotowa, pójdziemy na krótki spacer. Odwróciłem się szybko i zająłem się gaszeniem świateł. Dom z wolna pogrążył się w ciemności. Po chwili Bethesda wyłoniła się ze swego pokoju i zameldowała, że jest gotowa. W jej głosie słychać było napięcie, ale nie wyczułem w nim nuty nieufności ani pretensji. Bezgłośnie zaniosłem krótką modlitwę, oby moja decyzja okazała się słuszna, po czym zastanowiłem się, do kogo się modlę.

Droga na dół spowita była w czarnym cieniu. W blasku pochodni kamienie brukowe nabierały nierealnych kształtów, kryjąc się wśród własnych pomieszanych, chybotliwych cieni, podczas gdy ich krawędzie sterczały zdradliwe i ostre. Już chyba bezpieczniej byłoby się poruszać bez żadnego światła. Bethesda potknęła się i kurczowo złapała mnie za ramię. Rozglądała się na boki, bojąc się patrzeć pod nogi i przeoczyć przez to jakieś czające się w mroku zagrożenie. W połowie drogi na dół weszliśmy w ławicę mgły, błądzącej leniwie w powietrzu jak górska rzeka wypadająca nagle w dolinę; tak gęstej, że światło pochodni nie mogło jej przebić. Podobnie jak w niecodziennej fali upału, było w niej coś dziwnego. Nie przynosiła ulgi i chłodu. Jej wielka, szarobiała masa była ciepła i lepka, z rzadka tylko przetykana niespodziewanie bąblami zimniejszego powietrza. Pożerała światło i pochłaniała dźwięk. Zgrzyt luźnych kamyków pod naszymi stopami był stłumiony i odległy. Nawet świerszcze zamilkły i koguty nie kwapiły się z pianiem. Bethesda zadrżała, ale ja w duchu cieszyłem się z mgły. Jeśli utrzyma się do wschodu słońca, może zdążę opuścić miasto nie zauważony nawet przez czujne oczy tych, których wynajęto do śledzenia mnie.

Właściciel stajni spał, kiedy tam dotarliśmy, ale nakłoniłem niewolnika, by go obudził. Z początku był na mnie zły, jako że zjawiłem się godzinę wcześniej, niż było umówione, a poza tym moją sprawę mógł z powodzeniem załatwić niewolnik. Kiedy jednak wyjaśniłem mu, o co mi chodzi, i zaproponowałem warunki, nagle ożywił się i złagodniał. Na co najmniej dwa następne dni miał przyjąć Bethesdę do swego domostwa. Ostrzegłem go, by nie obciążał jej nadmiernie, ponieważ nawykła do własnego rytmu i nie jest przyzwyczajona do ciężkich prac (to ostatnie mijało się z prawdą, ale nie miałem zamiaru mu pozwolić na zamęczenie jej). Zasugerowałem, że gdyby znalazł dla niej jakieś regularne zajęcie, na przykład szycie, z nawiązką zapracuje na swe utrzymanie. W tym czasie chciałem wynająć od niego dwóch krzepkich niewolników, by pilnowali mego domu. Upierał się, że może mi dać tylko jednego. Zapatrywałem się na to sceptycznie, dopóki nie wyciągnął chłopaka z łóżka. Brzydszego ani większego od niego młodziana w życiu nie widziałem. Na imię miał Skaldus, twarz czerwoną i pokrytą pęcherzami od słońca. Włosy sterczały mu na głowie sztywnymi strąkami, nie różniącymi się kolorem i fakturą od zaplątanych w nie gęsto kawałków słomy. Jeśli sam jego ogrom nie wystarczy, by napędzić każdemu intruzowi stracha, to wygląd jego twarzy może dopełnić dzieła. Miał stanąć na posterunku u mych drzwi i nie opuszczać go aż do mojego powrotu. Kobieta ze stajni będzie mu donosić żywność i wodę. Nawet gdyby miał się okazać słabszy, niż wyglądał, albo po prostu podszyty tchórzem, zawsze mógł chociaż wszcząć alarm, gdyby ktoś chciał się do mnie włamać. Jeśli chodzi o koszty całego przedsięwzięcia, właściciel stajni zgodził się udzielić mi kredytu. Jak zwykle obciążę wydatkami Cycerona.

Nie było potrzeby wracać do domu. Miałem przy sobie wszystko, co niezbędne do podróży. Niewolnik przyprowadził ze stajni Wespę. Dosiadłem jej, zawróciłem i spojrzałem na Bethesdę, która wbiła we mnie wzrok, założywszy ręce na piersiach. Nie podobało jej się to wszystko, jak mogłem się zorientować po jej zaciśniętych ustach i gniewnych iskierkach w czarnych oczach. Uśmiechnąłem się z ulgą. Dziewczyna już otrząsnęła się z szoku ubiegłego dnia. Opanowałem nagłą chęć nachylenia się i pocałowania jej, nawet w obecności gospodarza i jego służby. Zamiast tego obróciłem uwagę na Wespę, kojąc jej poranną nerwowość. Wyjechałem na ulicę i puściłem się łagodnym kłusem. Dawno temu nauczyłem się, że kiedy pan chce publicznie okazać uczucie niewolnikowi, musi to wypaść opacznie. Bez względu na to, jak szczery byłby zamiar, wygląda to zawsze na łaskawy, zawstydzający pański gest – na parodię uczucia. Tym razem jednak złapał mnie za gardło nagły strach, przeczucie, że mogę po kres swoich dni żałować, że odmówiłem sobie tego pożegnalnego pocałunku.

Mgła była tak gęsta, że gdybym nie znał drogi na pamięć, łatwo mógłbym się zgubić. Mleczny welon tłumił stukot końskich kopyt i skrywał nas przed milionem par oczu Rzymu. Miasto zdawało się budzić ze snu, ale była to tylko iluzja – ono nie zasypia nigdy. Jak noc długa, ludzie i konie, i wozy przemierzają mroczne ulice. Przejechałem przez bramę Źródlaną i przyspieszyłem, mijając urny wyborcze na Polu Marsowym. Wkrótce znalazłem się na prowadzącym na północ gościńcu via Flaminia. Rzym pozostał, niewidzialny, za mną. Przytłumiony smród miasta zastąpiła woń zaoranej, mokrej od rosy ziemi. Skryty we mgle świat wydawał się otwarty i bezgranicznie wielki, pozbawiony murów, a nawet ludzkiej obecności. A potem nad zielone i czarne pola wzeszło słońce, rozpuszczając w swym cieple wodniste tumany. Kiedy dotarłem do wielkiego, skręcającego na północ łuku Tybru, niebo było już twarde jak kryształ, beznadziejnie bezchmurne i ciężarne upałem.

CZĘŚĆ DRUGA

ZAPOWIEDZI

ROZDZIAŁ SZESNASTY

Ludzie bogaci w drodze z miasta do wiejskich willi i z powrotem podróżują w towarzystwie licznej świty i eskorty gladiatorów. Ubodzy wędrowcy trzymają się w grupach. Aktorzy przemieszczają się zespołami, każdy chłop prowadzący owce na targ otacza się pasterzami. Ktoś, kto podróżuje samotnie, ma – jak mówi stare etruskie przysłowie – durnia za towarzysza.

Wszędzie tam, gdzie mieszkałem, ludzie w miastach wierzyli święcie, że wieś i prowincja muszą być spokojniejsze, bezpieczniejsze, nie tak pełne przestępców i zagrożeń. Zwłaszcza Rzymianie wykazują naiwny sentymentalizm wobec wiejskiego życia, przypisując mu bukoliczny, wyidealizowany charakter, wolny od zbrodni i przyziemnych namiętności. W tę bajkę wierzą jednak tylko ci, którzy nie spędzili zbyt wiele czasu poza murami miasta, a zwłaszcza ci, którzy nie podróżowali całymi dniami po rozchodzących się z Rzymu jak szprychy koła gościńcach. Zło jest wszechobecne i nigdzie człowiek nie jest tak narażony na niebezpieczeństwo, jak na otwartej drodze, a jeszcze do tego samotny. Jeżeli już musi odbywać podróż bez towarzystwa, przynajmniej powinien jechać bardzo szybko, nie zatrzymując się pod żadnym pozorem. Staruszka, która leży ranna i opuszczona w pyle drogi, w rzeczywistości może wcale nie być staruszką, a nawet nie kobietą, lecz młodym bandytą, członkiem całej watahy rabusiów, porywaczy i morderców. Człowiek może w drodze zginąć lub na zawsze zaginąć. Jeśli nie zachowasz ostrożności, dziesięciomilowa przejażdżka może przybrać niespodziewany obrót i zaprowadzić cię na targ niewolników o tysiąc mil od domu. Podróżny musi być gotów natychmiast uciekać, i to szybko, nie wstydzić się wrzeszczeć wniebogłosy o pomoc i umieć zabić, jeśli zajdzie potrzeba.

Pomimo takich myśli – a może dzięki nim? – długi dzień upłynął mi bez przygód. Dzieląca mnie od celu odległość wymagała długich, nie przerwanych postojami godzin szybkiej jazdy. Byłem na to przygotowany i szybko wpadłem w odpowiedni rytm. Przez całą drogę nie wyprzedził mnie ani jeden jeździec. Mijałem podróżnych jednego po drugim, jakby byli żółwiami. Via Flaminia biegnie z Rzymu na północ, dwukrotnie przecinając Tyber w jego wędrówce poprzez południowo-wschodnią Etrurię. Dochodzi w końcu do rzeki Nar, wschodniego dopływu Tybru. W miasteczku Narnia wiedzie przez przerzucony nad nią most, i dochodzi do południowej Umbrii. Kilka mil na północ od Narnii odchodzi od niej w bok drugorzędna droga, zawracająca łukiem ku Tybrowi. Wspina się ona na łańcuch stromych wzgórz, po czym wkrótce znów opada w płytką dolinę pełną żyznych winnic i pastwisk. Tu właśnie, wtulone w kąt pomiędzy Narem i Tybrem, leży senne miasto Ameria.

Nie byłem w tych stronach od wielu lat. Kiedy musiałem wyjeżdżać poza Rzym, z reguły moje sprawy prowadziły mnie na zachód, do portu Ostia, albo wzdłuż via Appia, przez region wykwintnych willi i posiadłości kończący się w nadmorskich kurortach, Bajach i Pompejach; tam bogacze dają upust znudzeniu, fabrykując nowe skandale i knując nowe zbrodnie, tam potężni wybierali strony w wojnach domowych. Z rzadka zapuszczałem się też na wschód, w buntownicze rejony, które poderwały się do walki z Rzymem w wojnie sprzymierzeńczej. Na południu i na wschodzie na własne oczy widziałem zniszczenia wskutek dziesięcioletnich zmagań – całe gospodarstwa w ruinie, mosty i drogi zniszczone, stosy zwłok pozostawione bez pochówku, gnijące, póki nie zamieniły się w stosy kości.

Tego samego spodziewałem się teraz na północy, lecz tu kraj był prawie nie tknięty wojną. Tutejsi ludzie wykazali się ostrożnością graniczącą z tchórzostwem, zawsze ograniczając ryzyko, szukając neutralnej ścieżki aż do chwili, kiedy wyłoni się zwycięzca, by wtedy skwapliwie stanąć u jego boku. Podczas wojny sprzymierzeńczej odmawiali przyłączenia się do innych plemion, walczących z Rzymem o nadanie im praw obywatelskich, czekając zamiast tego, by Rzym wezwał ich na pomoc; zapewnili sobie w ten sposób prawa bez rewolty. W wojnach domowych tańczyli na ostrzu noża pomiędzy Mariuszem a Sullą, potem między Sullą a Cynną, aż wreszcie dyktator zatriumfował. Sekstus Roscjusz Starszy sam był zdeklarowanym zwolennikiem Sulli, zanim nawet stało się to korzystne.

Wojna nie zniszczyła falujących pastwisk i gęstych lasów, porastających południowe krańce Umbrii i Etrurii. W innych regionach na tysiąc sposobów czuło się zaburzenia, przyniesione przez wojny i fale powojennego osadnictwa, tu zaś miało się poczucie stałości, ponadczasowości, prawie stagnacji. Ludzie nie okazywali przejezdnym ani sympatii, ani zaciekawienia; twarze obracały się ku mnie z pól i ogrodów, patrzyły bez wyrazu i odwracały się z obojętnością. Sucha jak dotąd wiosna nie przyniosła ziemi wiele koloru. Kamienistymi korytami leniwie płynęły niewielkie strugi; wszystko pokrywał i przesłaniał drobniutki pył. Nad ziemią ciężko zalegał upał, ale było pod nim coś jeszcze, co zdawało się pokrywać ziemię: dusząca, odbierająca ducha posępność, czająca się pod oślepiającym blaskiem słońca.

Monotonia podróży dała mi czas na rozmyślania. Nieustannie zmieniający się krajobraz oczyścił mój umysł z mrocznej pajęczyny rodem z rzymskich zaułków. Mimo to zagadka ataku na mój dom nie dawała się rozwiązać. Kiedy na dobre rozpocząłem śledztwo, wystawiłem się na niebezpieczeństwo z wielu stron: sklepikarz, jego żona, wdowa Polia, dziwka z „Domu Łabędzi” – każde z nich mogło zaalarmować wroga. Ale przecież moi nieproszeni goście przyszli zaraz następnego ranka po moim spotkaniu z Cyceronem, kiedy dopiero udawałem się na miejsce zbrodni – zanim jeszcze kogokolwiek przesłuchałem. Policzyłem w myślach ludzi, którzy od poprzedniego dnia wiedzieli o moim zaangażowaniu się w sprawę: sam Cycero, Tiro, Cecylia Metella, Sekstus Roscjusz, Rufus Messala i Bethesda. O ile intryga przeciwko Roscjuszowi nie jest bardziej zawiła i pozbawiona logiki, niż mogłem sobie wyobrazić, nikt z nich nie ma powodu, by mnie ze sprawy wyeliminować. Oczywiście nie można wykluczyć możliwości podsłuchania rozmów przez jakiegoś wścibskiego sługę Cycerona lub Cecylii, szpiega przekazującego informacje wrogom Sekstusa Roscjusza. Jeśli jednak wziąć pod uwagę, jaką lojalność wszyscy okazują Cyceronowi, oraz srogość kar wymierzanych przez Cecylię Metellę, prawdopodobieństwo wydaje się niewielkie. A przecież ktoś się dowiedział o moim udziale wystarczająco wcześnie, by zaraz następnego ranka przysłać do mych drzwi wynajętych zbirów; ktoś, kto nie zawahałby się mnie zabić, gdybym nie zgodził się wycofać.

Im dłużej obracałem to zagadnienie w myślach, tym bardziej stawało się zawikłane, niebezpieczeństwo zaś groźniejsze. W końcu zacząłem się martwić, czy Bethesda naprawdę będzie bezpieczna tam, gdzie ją umieściłem. Skoro nie miałem pojęcia, skąd może nadejść zagrożenie, jakże mogłem ją przed nim uchronić? Odepchnąłem od siebie wątpliwości i wpatrzyłem się w pustą drogę przed sobą. Strach w niczym mi nie pomoże. Tylko prawda może przynieść mi bezpieczeństwo.

Przekroczywszy po raz drugi Tyber, przystanąłem na chwilę nad brzegiem w cieniu ogromnego dębu. Wkrótce nadjechał siwowłosy włościanin w asyście trzech nadzorców, prowadzący z północy kolumnę trzydziestu niewolników. Wszyscy czterej zsiedli z koni i spoczęli w cieniu, a jeden z nadzorców poprowadził skutych łańcuchem za szyje niewolników do rzeki, by mogli się napić. Przybysze nie byli towarzysko nastawieni. Po kilku podejrzliwych spojrzeniach rzuconych w moją stronę ignorowali mnie zupełnie. Z dolatujących do mnie urywków rozmowy dowiedziałem się, że właściciel pochodzi z Narnii i niedawno nabył nową posiadłość w okolicach Faleriów. Prowadzeni niewolnicy mieli wspomóc tamtejszych robotników.

Zjadłem kawałek chleba, popijając go winem ze skórzanego bukłaka. Łagodnie odpędziłem brzęczącą mi koło ucha pszczołę. Niewolnicy ustawili się szeregiem na brzegu i opadli na kolana. Pochyleni nad rzeką jak zwierzęta u wodopoju opłukiwali zakurzone twarze i pili wodę. Większość z nich była w średnim wieku; paru starszych, niektórzy bardzo młodzi. Wszyscy mieli na nogach namiastkę sandałów dla ochrony stóp: zwykły kawałek skóry przymocowany rzemieniami. Poza tym nie mieli na sobie żadnego odzienia; zaledwie kilku nosiło jakiś kawałek materiału przewiązany w talii. Wielu z nich naznaczonych było świeżymi bliznami i siniakami na plecach i pośladkach. Nawet najsilniejsi wyglądali na wynędzniałych i wyczerpanych. Najmłodszy, a w każdym razie najmniejszy był chudy, nagi chłopaczyna na końcu kolumny. Szlochał bez przerwy i mamrotał coś niewyraźnie o swej ręce, którą trzymał w powietrzu w nienormalnym ułożeniu. Nadzorca wrzasnął na niego, tupiąc nogą, a w końcu zdzielił go biczem, ale chłopiec nie przestawał się skarżyć.

Skończyłem posiłek, wypiłem jeszcze łyk wina i oparłem się plecami o pień dębu. Chciałem odpocząć, lecz nieustanne szlochanie niewolnika, przeplatane odgłosem wymierzanych mu razów, wyprowadziło mnie z równowagi. Dla bogatego właściciela niewolnicy są tańsi od bydła. Kiedy umierają, bez trudu wymienia ich na nowych; napływają do Rzymu bez końca, jak fale uderzające o morski brzeg. Dosiadłem Wespy i ruszyłem w dalszą drogę. Dzień stawał się coraz gorętszy. Przez całe popołudnie prawie nikogo nie spotkałem. Pola opustoszały, wieśniacy czekali na chłodniejszą porę. Na drodze nie było nikogo widać – zupełnie, jak gdybym był jedynym podróżnym na świecie. Dopiero kiedy dojechałem do Narnii, życie z wolna wróciło na pola i pojawił się ruch na drodze. Sama Narnia jest ruchliwym miasteczkiem targowym. U wjazdu wzdłuż ulic stoją małe świątynie i grobowce; pośrodku miasta rozłożył się szeroki plac, wysadzany drzewami i otoczony licznymi sklepami i zagrodami dla zwierząt. W rozgrzanym powietrzu ciężko zalegał słodkawy zapach siana i odór bydła i owiec. Na jednym z rogów dostrzegłem niedużą tawernę. W otwarte drewniane drzwi wprawiona była gliniana płytka z płaskorzeźbą młodego pasterza, dźwigającego na ramieniu owieczkę. Drewniany szyld nad wejściem zapraszał do gospody „Pod Beczącym Jagnięciem”. Było mroczno i ponuro, ale przynajmniej chłodno. Jedynym poza mną klientem był wychudzony starzec, siedzący sztywno za stołem w rogu, wpatrzony w przestrzeń. Gospodarzem był otyły Etrusk o żółtych zębach. Wyglądało to tak, jakby wypełniał sobą to niewielkie pomieszczenie. Usłużnie postawił przede mną kubek miejscowego wina.

– Jak daleko stąd do Amerii? – spytałem go.

Wzruszył ramionami.

– W jakim stanie jest twój koń? – odpowiedział pytaniem.

Rozejrzałem się i dostrzegłem swe odbicie w polerowanym dzbanku na ladzie. Twarz miałem czerwoną i spoconą, włosy zmierzwione i przyprószone pyłem.

– Nie lepszym ode mnie – odrzekłem.

– Z godzinę, jeśli się uprzesz. – Znów wzruszył ramionami. – Dłużej, jeżeli zależy ci na koniu. Skąd jedziesz?

– Z Rzymu – wyrwało mi się, zanim zdążyłem pomyśleć. Przez cały długi dzień przypominałem sobie o niebezpieczeństwach podróży, a jednak parę chwil w chłodzie podławej tawerny już rozwiązało mi język.

– Z Rzymu? Taki szmat drogi w jeden dzień? Musiałeś wcześnie wystartować. Napij się jeszcze. Nie martw się, rozcieńczę wino wodą. Powiadasz, z Rzymu. Mam tam syna, a raczej miałem. Walczył na wojnach pod znakami Sulli. Miał za to dostać kawałek ziemi. Może i dostał; nie dał znaku życia od miesięcy. To mówisz, że taką drogę przebyłeś od rana? Masz w Amerii rodzinę?

Łatwiej zaufać grubasowi niż chudzielcowi. Na chudej twarzy zdrada jest widoczna jak blizna, na tłustych, dziecinnie gładkich policzkach niełatwo ją dostrzec. Oczy jednak nie kłamią, a w jego spojrzeniu nie było śladu przebiegłości. Gospodarz był po prostu ciekawskim, wynudzonym gadułą.

– Nie – powiedziałem. – Nie mam rodziny, jadę w interesach.

– Ach. Muszą być ważne, skoro wybrałeś się w tak długą i ciężką drogę.

Nie zamierzałem powierzyć mu więcej prawdy, niż musiałem, niezależnie od szczerości jego spojrzenia.

– Mój pracodawca jest człowiekiem niecierpliwym – odrzekłem. – Tak niecierpliwym, jak jest bogaty. Interesuje go pewna posiadłość w Amerii, więc jadę, żeby ją sprawdzić i ocenić.

– Tak, w dzisiejszych czasach pełno jest takich spraw. Kiedy byłem chłopcem, dookoła żyli tylko drobni chłopi, miejscowi, którzy przekazywali gospodarstwa z ojca na syna. Teraz wykupują wszystko obcy ludzie z Rzymu. Nikt już nie wie, do kogo należy połowa tutejszej ziemi. Na pewno nie do twego sąsiada; zawsze jest to jakiś bogacz z miasta, który zjawia się tu dwa razy do roku i udaje gospodarza. – Zaśmiał się, lecz zaraz twarz mu pociemniała. – A im większe majątki, tym więcej sprowadzają tu niewolników. Prowadzali ich kiedyś albo wozili wozami wprost przez nasz plac, aż w końcu zakazaliśmy tego i skierowaliśmy ich opłotkami. Niedobrze, gdy ludzie w łańcuchach idą tędy i poczują powiew wolności. Zbyt wielu nieszczęśliwych niewolników przyprawia kogoś takiego jak ja o lęk.

Wciąż wpatrując się w jakiś odległy punkt, starzec z kąta zabębnił kubkiem o stół. Karczmarz poczłapał ku niemu niechętnie. Najmniejszy wysiłek zmuszał go do głośnego sapania.

– Zatem boisz się zbiegłych niewolników? – spytałem.

– Dzieją się różne rzeczy. Och, w samym mieście może nie tyle, ale mam siostrę, która wyszła za włościanina z północy. Mieszkają w jakiejś głuszy. Oczywiście mają własnych niewolników i kilku wyzwoleńców do ochrony, ale powiadam ci, tylko głupiec pozostawiłby drzwi nie zamknięte na noc. Któregoś dnia nie będzie to kwestia tylko dwóch czy trzech zbiegów. Wyobraź sobie, że nagle jest ich dwudziestu... albo stu, a część z nich to zawodowi zabójcy. Nie dalej jak o trzydzieści mil stąd jest posiadłość, w której szkolą niewolników na gladiatorów. Wyobraź sobie setkę takich bestii, które wyrwały się na wolność i nie mają nic do stracenia.

– Och, jakim ty jesteś głupcem! – warknął starzec. Podniósł kubek i opróżnił go jednym haustem. Czerwone wino wylało się drobnymi strużkami z kącików jego ust i pociekło po pomarszczonej szyi. Z trzaskiem odstawił kubek i sztywno patrzył przed siebie. – Głupiec! Nic do stracenia? Zostaliby ukrzyżowani i wypruto by z nich flaki! Myślisz, że Sulla i senat pozwoliliby setce gladiatorów grasować tu, zabijać obywateli i gwałcić ich żony? Nawet niewolnik nie chce, by przybito mu dłonie do drzewa. Nie martw się, nędzarze nie zaprotestują przeciw swemu losowi, dopóki czują strach przed siłą.

Starzec wysunął do przodu podbródek i uśmiechnął się upiornie. Dopiero teraz zdałem sobie sprawę, że jest ślepcem.

– Oczywiście, ojcze. – Karczmarz uśmiechnął się sztucznie i zgiął w ukłonie, którego starzec i tak nie mógł widzieć.

Nachyliłem się w jego stronę i wskazałem na swój kubek.

– Można się niewolników bać lub nie – zauważyłem – ale czasami człowiek nie może się czuć bezpiecznie i we własnym domu. Nawet ojciec nie może być pewien swego syna. Tym razem nalej mi samej wody.

Karczmarz żwawo przydreptał do mego stołu.

– Co masz na myśli? – spytał.

Ręce mu drżały, gdy nalewał mi wodę. Obejrzał się niespokojnie na starca.

– Tylko plotkę, którą zasłyszałem wczoraj w Rzymie. Wspomniałem o czekającej mnie podróży moim kolegom z Forum i spytałem, czy przypadkiem nie wiedzą, co słychać w Amerii. Cóż, większość z nich nigdy o niej nie słyszała.

Pociągnąłem długi łyk wody i siedziałem dalej w milczeniu. Oberżysta poskubał się w brew i pogładził pęk miękkich zmarszczek na czole. W końcu poruszył się starzec, zwracając ku mnie głowę. Małe pomieszczenie nagle ogarnęła grobowa cisza.

– No i co? – wycharczał stary Etrusk.

– Z czym? – odpowiedziałem pytaniem.

– Z tą plotką! – Zaśmiał się wzgardliwie i odwrócił, jakby nagle stracił zainteresowanie odpowiedzią. – Ta mała świnia żyje plotkami. Jest gorszy, niż była jego matka.

Jego syn spojrzał na mnie z miną wyrażającą utratę wszelkiej nadziei. Wzruszyłem ramionami, jakby nie warto było sobie strzępić języka.

– Tylko coś o procesie, który ma się wkrótce odbyć w Rzymie – oznajmiłem. – Chodzi o kogoś z Amerii. Nazywa się chyba Roscjusz... Tak, Roscjusz, jak ten sławny aktor. Oskarżony o... aż wstyd powiedzieć... zabicie własnego ojca.

Gospodarz skinął lekko głową i odstąpił o krok. Wyciągnął zza pasa szmatę, otarł nią krople potu z czoła, po czym jął polerować ladę, sapiąc z wysiłku.

– Naprawdę? – spytał w końcu. – Tak, coś o tym słyszałem.

– Tylko coś? Taka zbrodnia w tak małej mieścinie i tak blisko... myślałbym, że jest na ustach wszystkich.

– No, nie popełniono jej tutaj.

– Nie?

– Nie. To się stało w samym Rzymie. Mówią, że tam właśnie zabito starego Roscjusza.

– Znałeś go pewnie? – spytałem.

Starałem się zachować neutralny ton, jak gdybym słuchał go tylko jednym uchem. Mój gospodarz może nie miał podejrzliwej natury, ale jego ojciec na pewno. Widać to było po jego zaciśniętych ustach i sposobie, w jaki poruszał szczęką, wsłuchując się w każde wypowiadane słowo.

– Starego Sekstusa Roscjusza? Nie. No, w każdym razie słabo. Czasami tu bywał, kiedy byłem chłopcem, prawda, ojcze? Ale ostatnio bardzo rzadko. Nie widziałem go od wielu, wielu lat. Prawdziwy Rzymianin i światowiec... oto, kim się stał. Pewnie musiał od czasu do czasu przyjeżdżać do domu, ale nigdy się u nas nie zatrzymywał. Mam rację, ojcze?

– Głupiec! – burknął starzec. – Tłusty, niezdarny głupiec...

Karczmarz otarł spocone czoło, zerknął na swego rodziciela i uśmiechnął się do mnie z zażenowaniem. Popatrzyłem na starego z największą udawaną sympatią, jaką zdołałem wykrzesać, i wzruszyłem ramionami, jakbym mówił: „Rozumiem, stary i nieznośny, ale cóż ma począć dobry syn?”

– Pytając cię o Roscjusza, miałem raczej na myśli jego syna – sprostowałem. – Jeśli to oskarżenie jest zgodne z prawdą... no cóż, można się tylko zastanawiać, jaki człowiek może być zdolny do takiej zbrodni.

– Sekstus Roscjusz? Owszem, znam go. Nie za dobrze, ale tyle, że wymieniamy pozdrowienia, kiedy spotkamy się na ulicy. Jest mniej więcej w moim wieku. W święta przyjeżdża tu na targ. Nie był rzadkim gościem mojego zajazdu.

– Cóż więc o nim sądzisz? Czy wygląda na kogoś, kto mógłby...

– Och, nie ma wątpliwości, że żywił gorzką urazę do swego ojca. Wprawdzie nie trąbił o tym na prawo i lewo, nie jest gadułą, nawet po paru winach. Czasami jednak coś mu się wypsnęło. Inni pewnie nie zwrócili na to uwagi, ale ja słucham i słyszę.

– Myślisz więc, że mógł to naprawdę zrobić?

– O, nie. Wiem z całą pewnością, że tego nie zrobił.

– A to skąd?

– Ponieważ nie był nawet w pobliżu Rzymu, kiedy popełniono tę zbrodnię. Jasne, było sporo gadania, kiedy dotarła do nas wieść o śmierci starego, i wielu ludzi może ci powiedzieć, że Sekstus nie opuszczał swojego głównego majątku w Amerii od wielu dni.

– Ale nikt nie oskarża syna o własnoręczne wbicie noża. Powiadają, że wynajął zabójców.

Mój gospodarz nie znalazł na to odpowiedzi, ale najwyraźniej nie przekonałem go. Zmarszczył czoło w zamyśleniu.

– To dziwne, że wspominasz o tym morderstwie. Praktycznie pierwszy o nim usłyszałem.

– Chcesz powiedzieć, pierwszy w Narnii?

– Pierwszy w ogóle. To się stało we wrześniu. – Zapatrzył się w przeciwległą ścianę, szukając w pamięci tamtych dni. – zbrodnię popełniono nocą. Tak, pewnie tak musiało być, tutaj było zimno, wietrznie i szaro. Gdybym był przesądny, powiedziałbym, że tamtej nocy miałem ponury sen albo że obudziłem się i zobaczyłem w pokoju ducha.

– Bezbożnik! – warknął starzec. – Nie masz szacunku dla bogów!

Syn zdawał się go nie słyszeć, wciąż wpatrując się w poplamioną glinianą ścianę.

– Coś jednak musiało mnie obudzić – ciągnął – ponieważ wstałem bardzo wcześnie, o wiele wcześniej niż zwykle.

– Wieczny leń – mruknął stary.

– Nie ma powodu, by właściciel gospody wstawał wcześnie, bo klienci rzadko zjawiają się rano. Tamtego ranka byłem jednak na nogach przed świtem. Być może zaszkodziło mi coś, co zjadłem.

– Coś, co zjadł! Czy możesz w to uwierzyć? – wtrącił ślepiec.

– Umyłem się i ubrałem. Zostawiłem śpiącą żonę i zszedłem na dół, do tawerny. Wyszedłem na ulicę. Było chłodno, ale cicho. Nad wzgórzami widać było pierwsze przebłyski świtu. Przez noc chmury się rozeszły, pozostała tylko jedna na wschodzie, od dołu cała w czerwieni i złocie. Drogą z południa ktoś nadjeżdżał. Najpierw go usłyszałem – wiesz, jak dźwięki się niosą w zimnym i nieruchomym powietrzu. Potem zobaczyłem jego wóz zaprzężony w dwa konie, pędzący tak szybko, że o mało nie uciekłem z powrotem, by się schować. Stałem jednak dalej i kiedy zbliżył się do mnie, zwolnił i zatrzymał się. Zdjął skórzaną czapkę i wtedy zobaczyłem, że to Malliusz Glaucja.

– Przyjaciel?

Karczmarz zmarszczył nos.

– Może i czyjś przyjaciel, ale nie mój. Był kiedyś niewolnikiem i nawet wtedy był arogancki Jak mówią, niewolnicy wdają się w swych panów i nigdy nie jest to prawdziwsze niż w wypadku Malliusza Glaucji. Za wzgórzem, w Amerii, żyją dwa odłamy rodu Roscjuszów. Sekstus Roscjusz ojciec i syn, obaj godni szacunku ludzie, którzy pomnażali swoje posiadłości i fortunę, oraz ich dwaj kuzyni, Magnus i Kapito ze swym klanem. Szemrane towarzystwo, rzekłbym, choć nigdy nie miałem z nimi bezpośrednio do czynienia poza tym, że od czasu do czasu podaję im kubek wina. O pewnych ludziach wie się jednak na pierwszy rzut oka, że są niebezpieczni. Tacy są Magnus i stary Kapito. Malliusz Glaucja, człowiek, który tamtego ranka nadjechał, pędząc jak szalony, z południa, od urodzenia był niewolnikiem Magnusa, dopóki ten go nie wyzwolił. W nagrodę za jakieś potworne przestępstwo, bez wątpienia. Glaucja pozostał na służbie Magnusa do dzisiaj. Kiedy stwierdziłem, że to on, jakże żałowałem, że się jednak nie schowałem, zanim mógł mnie zobaczyć!

– Czy to duży mężczyzna, ów Malliusz Glaucja?

– I bogowie chyba nie są więksi.

– Ma jasną cerę?

– Jasne włosy, ale gębę ma paskudną i czerwoną jak u noworodka. W każdym razie, to on tu przygnał swym rydwanem. Wcześnie otwierasz, powiada. Odrzekłem, że tawerna nie jest otwarta, i zrobiłem krok do tyłu, by wejść do środka. Już zamykałem drzwi, kiedy zablokował je nogą. Powiedziałem mu znowu, że zamknięte, i usiłowałem domknąć drzwi, ale nie dałem rady. W końcu wyciągnął sztylet i wcisnął go przez szparę. Jakby tego było mało, zobaczyłem, że ostrze bynajmniej nie jest czyste i błyszczące, o nie! Było pokryte krwią.

– Czarną czy czerwoną?

– Niezbyt świeżą, ale i nie starą. W większej części była zakrzepła, ale tam, gdzie było jej najwięcej, jeszcze wilgotna i czerwona pośrodku. Choć próbowałem z całych sił, nie udało mi się zamknąć drzwi. Pomyślałem, czy nie wołać o pomoc, ale moja żona jest bojaźliwą kobietą, syna nie ma, a niewolnicy nie mieliby szans w walce z Glaucją, jakiej więc mogłem oczekiwać pomocy? – Zerknął ze skruchą na starego człowieka w rogu pokoju. – Wpuściłem go więc. Chciał wina. Przyniosłem mu kubek; wypił go duszkiem, cisnął o podłogę i zażądał całej flaszki. Siedział akurat tu, gdzie ty teraz, i wychłeptał całą. Kilkakrotnie chciałem wyjść, ale za każdym razem zaczynał mówić do mnie głośno i takim tonem, że od razu wiedziałem, że chce, bym został i go słuchał. Powiedział, że wyjechał z Rzymu już po zmierzchu i wiezie straszne wieści. To wówczas dowiedziałem się o śmierci Sekstusa Roscjusza. Niewiele sobie z tego robiłem. Starszy człowiek, powiedziałem i spytałem, czy umarł na serce. A Glaucja w śmiech. Coś w tym rodzaju, powiada. Na nóż w sercu, jeśli chcesz wiedzieć, powiada. I wbija zakrwawiony sztylet w blat stołu.

Mężczyzna wskazał krótkim, grubym palcem na widoczne obok mojego kubka głębokie wcięcie w nieheblowanej desce.

– No, pewnie zobaczył, jaki mam wyraz twarzy, bo zaśmiał się znowu – ciągnął. – Może to przez wino. Nie lękaj się tak, karczmarzu, mówi, nie ja to zrobiłem. Czy ja wyglądam na kogoś, kto mógłby zabić człowieka? Ale to jest właśnie sztylet wyjęty z jego piersi, powiedział i nagle wpadł w gniew. Nie gap się tak na mnie, wrzasnął, powiedziałem ci, że to nie ja zrobiłem! Jestem tylko posłańcem, wiozącym złe wieści do domu! Potem wytoczył się na dwór, wsiadł na wóz i zniknął. Czy można mnie winić za to, że odtąd celowo unikam wczesnego wstawania?

Patrzyłem na pozostawioną przez sztylet dziurę w blacie. Nie wiem, czy to z powodu gry światła, czy też mojej żywej wyobraźni, z każdą chwilą wydawała mi się coraz ciemniejsza i głębsza.

– Więc ów człowiek przybył, żeby powiadomić Sekstusa Roscjusza o śmierci ojca? – spytałem.

– Niezupełnie. To znaczy, nie przybył, by powiadomić Sekstusa Roscjusza. Ludzie mówią, że Sekstus nie dowiedział się o tym wcześniej niż przed południem, kiedy plotka już się rozniosła. Sąsiad spotkał go, na drodze i złożył kondolencje, nie mając pojęcia, że Sekstus nic jeszcze nie wie. Następnego dnia przybył posłaniec z domostwa starego w Rzymie... zatrzymał się w tej właśnie tawernie... ale wówczas nowina już się zdążyła zestarzeć.

– Komu więc ten Glaucja wiózł wiadomość? Swemu panu Magnusowi?

– Jeśli w ogóle Magnus był wtedy w Amerii. Ten młody łotr jednak najczęściej przebywa teraz w Rzymie, mówią, że zadaje się z bandami i robi interesy za swojego starszego kuzyna, to znaczy Kapitona. To jego chyba Glaucja spieszył powiadomić. Chociaż po prawdzie trudno by oczekiwać po Kapitonie żałoby po starym Roscjuszu. Obie gałęzie rodu nie bardzo się kochają. Ich spór ciągnie się latami.

Zakrwawiony sztylet, posłaniec pędzący głuchą nocą, rodzinne waśnie? Wniosek nasuwał się oczywisty. Czekałem, by mój gospodarz go wypowiedział, ale on tylko westchnął i potrząsnął głową, jakby dotarł do końca swej opowieści.

– W takim razie – zauważyłem – przecież chyba nikt nie wierzy, że to Sekstus Roscjusz zabił swego ojca.

– Ach, to jest właśnie coś, czego nie rozumiem. W ogóle nie rozumiem. Wszyscy bowiem wiedzą, w każdym razie w tych stronach, że starego Sekstusa Roscjusza zabili ludzie Sulli albo przynajmniej jakaś banda działająca na jego zlecenie.

– Co takiego?

– Stary był proskrybowany. Nazwany wrogiem państwa i umieszczony na liście.

– Nie – zaprotestowałem. – Musisz się mylić. Mieszają ci się osoby.

– Cóż, było jeszcze kilku tutejszych nobilów prowadzących regularnie interesy w Rzymie i utrzymujących tam domy, którzy trafili na Listy i albo stracili głowy, albo uciekli z kraju. Nie pomyliłbym ich jednak ze starym Roscjuszem. Powszechnie wiadomo, że był proskrybowany.

Już miałem powiedzieć, że przecież był zwolennikiem Sulli, ale w porę się powstrzymałem.

– To było tak – ciągnął karczmarz. – Po kilku dniach przyjechała z Rzymu grupa żołnierzy i obwieściła publicznie, że Sekstus Roscjusz pater był wrogiem państwa i dlatego został stracony w Rzymie, a jego majątek ulega konfiskacie i zostanie wystawiony na licytację.

– Ależ to się stało we wrześniu. Proskrypcje już się wtedy kończyły, zaprzestano ich całe miesiące wcześniej!

– Myślisz, że wraz z nimi zniknęli i wrogowie Sulli? Co mogło go powstrzymać przed dopadnięciem jeszcze jednego?

Obróciłem w palcach kubek, skupiając na nim wzrok.

– Czy sam słyszałeś to obwieszczenie? – spytałem.

– Tak. Najpierw ogłosili to w Amerii, ale powtórzyli i tutaj, dowiedziawszy się, że te same rody żyją w obu miastach. Byliśmy oczywiście wstrząśnięci, ale wojny pozostawiły po sobie tyle goryczy, tyle strat, że nikt pewnie nie uronił łzy po starym.

– Skoro jest tak, jak mówisz, to jego syn stracił dziedzictwo.

– Pewnie tak. Nie widziano go tu od dawna. Najnowsza plotka głosi, że mieszka u dawnej protektorki starego Roscjusza. No, w tej historii kryje się więcej, niż to widać gołym okiem.

– To jasne – przytaknąłem. – Kto zatem kupił majątek starego?

– Trzynaście posiadłości, tyle podobno miał. Stary Kapito musiał być pierwszy w kolejce, bo capnął trzy najlepsze, włącznie z siedzibą rodu. Powiadają, że sam wyrzucił z domu młodego Sekstusa, dosłownie, kopniakiem za drzwi. To teraz jego posiadłość, kupił ją na oficjalnej licytacji w Rzymie.

– A pozostałe?

– Wszystkie kupił jakiś bogaty gość z miasta; nie pamiętam, żebym kiedykolwiek słyszał jego imię. Przypuszczalnie nigdy nawet nie postawił stopy w Amerii; kolejny z nieobecnych bogaczy wykupujących po kawałku prowincję. Tak jak i twój pracodawca. Czy to jest twój problem, obywatelu? Zawiść? No, tę śliwkę już zerwano. Jeśli szukasz dobrej ziemi w Amerii, musisz poszukać gdzieś dalej.

Wyjrzałem przez otwarte drzwi. Widoczny stąd ogon uwiązanej Wespy rzucał wydłużony cień, który dygotał niespokojnie na zakurzonej posadzce u wejścia. Dzień się szybko kończył, a ja nie miałem planów na noc. Wyjąłem z sakiewki parę monet i położyłem na stole. Właściciel zajazdu zebrał je zręcznym ruchem i zniknął za wąskimi drzwiami na zapleczu; musiał przejść przez nie bokiem, by się zmieścić.

Starzec z kąta odwrócił głowę, nadstawiając uszu.

– Chciwiec – mruknął. – Jak tylko dostanie monetę, zaraz biegnie ją włożyć do swej skrzyneczki. Musi liczyć je od razu, nie może zaczekać do zamknięcia interesu, ten tłuścioch, chciwa świnia. To po jego matce, nie po mnie. Wystarczy na niego spojrzeć.

Ruszyłem cicho w stronę wyjścia, ale nie dość cicho. Stary zerwał się i stanął w drzwiach. Miałem wrażenie, że patrzy mi w twarz poprzez mlecznobiałą błonę, która zakrywała jego oczy.

– Ty, obcy! – powiedział. – Nie przyjechałeś tu kupować ziemi, tylko w sprawie morderstwa, co?

Starałem się ubrać twarz w nieprzeniknioną maskę, ale przypomniałem, sobie, że nie ma takiej potrzeby.

Zaprzeczyłem.

– Po czyjej jesteś stronie? Sekstusa Roscjusza czy tych, co go oskarżają?

– Powiedziałem ci, starcze...

– To zagadkowe, co? Stary człowiek zostaje proskrybowany przez państwo, a potem jego własnego syna oskarża się o zamordowanie go. Czy to nie dziwny traf, że ten parszywy stary Kapito na tym korzysta? A jeszcze dziwniejsze, że właśnie on pierwszy otrzymuje wiadomość o zbrodni... przywozi ją w środku nocy Glaucja, którego mógł wysłać tylko jeden człowiek, ten nikczemny Magnus. Skąd Magnus tak szybko dowiedział się o zajściu i czemu z takim pośpiechem wyprawił posłańca? Skąd miał krwawy sztylet? Wszystko jest jasne, prawda? Tak w każdym razie myślisz. Mój syn powiada ci, że młody Sekstus jest niewinny, ale mój syn jest głupcem, a ty byłbyś głupcem, dając mu wiarę. Mówi, że słyszy wszystko, co się w tej tawernie mówi, ale on nie słyszy nic, bo jest zbyt zajęty gadaniem. Przedtem to ja nic nie słyszałem... myślałem, że słyszę, ale byłem głuchy, tak jak i ty, i każdy człowiek z oczami. Nie uwierzyłbyś, ile słyszę teraz. Słyszę każde wypowiadane tu słowo i słyszę te nie wypowiedziane. Słyszę, co ludzie do siebie szepczą, nie zdając sobie nawet sprawy, że ich usta się ruszają i przelatuje przez nie ich oddech.

Dotknąłem jego ramienia, starając się delikatnie odsunąć go z drogi, ale stał przede mną niewzruszony jak żelazny pręt.

– Znałem ich obu, starszego i młodszego Roscjusza, od wielu lat. I powiem ci, jakkolwiek może się to wydać nieprawdopodobne, cokolwiek innego może wynikać z dowodów i poszlak, że to syn stoi za zabójstwem ojca. Jakże oni się nienawidzili! To się zaczęło wtedy, gdy stary Roscjusz wziął sobie drugą żonę i spłodził z nią syna. Gajusza, którego rozpieszczał i rozpuszczał aż do śmierci chłopaka. Pamiętam dzień, w którym przyniósł niemowlę do tej tawerny i wciskał go pod oczy każdemu mężczyźnie, bo któryż ojciec nie jest dumny z nowego syna? A tymczasem młody Sekstus stał w drzwiach, zapomniany, ignorowany, nadęty jak ropucha z nienawiści. Wtedy jeszcze widziałem. Nie pamiętam, jak wyglądają kwiaty, ale wciąż widzę oczyma duszy twarz tego młodzieńca i jego mordercze spojrzenie.

Wydało mi się, że słyszę kroki powracającego karczmarza, i obejrzałem się przez ramię.

– Patrz na mnie! – krzyknął starzec. – Nie myśl, że nie wiem, kiedy się ode mnie odwracasz... poznaję to po twym oddechu. Patrz na mnie, kiedy do ciebie mówię! I wysłuchaj słów prawdy: syn nienawidził swego ojca, a ojciec syna. Czułem ich rosnącą i ropiejącą nienawiść tu, w tym pokoju, rok za rokiem. Słyszałem słowa nigdy nie wypowiedziane – słowa tchnące gniewem, urazą, mściwością. Nie można żadnego z nich winić, a zwłaszcza ojca. Mieć takiego nieudanego syna – jakież to rozczarowanie! Mała, chciwa świnia... oto, co z niego wyrosło. Chciwy, tłusty i bez cienia szacunku dla ojca. Wyobraź sobie, jaki to ból i gorycz! Czyż można się dziwić, że mój wnuk nigdy nas nie odwiedza i nie chce znać swego ojca? Mówi się, że Jowisz wymaga, by każdy syn słuchał ojca, a ten z kolei swego ojca; ale jaki może być porządek na takim świecie, na którym ludzie ślepną albo obrastają tłuszczem jak świnie? To ruina, nie świat, stracony, bez zbawienia. Świat jest ciemnością...

Cofnąłem się osłupiały. W następnej chwili gruby karczmarz odepchnął mnie na bok, schwycił starego człowieka za ramiona i odciągnął go od drzwi. Wyszedłem z dusznej tawerny i obejrzałem się. Mleczne oczy starego były utkwione we mnie. Bełkotał coś niewyraźnie. Jego syn unikał mego spojrzenia. Odwiązałem wodze i dosiadłszy Wespy, wyjechałem z Narnii i przejechałem galopem przez most.

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY

Wespa chyba równie mocno jak ja pragnęła zostawić miasteczko za sobą. Nie protestowała, kiedy uparcie gnałem przez ostatni odcinek całodziennej drogi. Kiedy dotarliśmy do rozstajów na północ od Narnii, niechętnie zwolniła biegu. Stało tam publiczne poidło. Dałem się jej powoli napić, co kilka łyków odciągając jej łeb od wody. Obok stał toporny drogowskaz, sporządzony z zatkniętej na tyce koziej czaszki z koślawo wypisanym słowem AMERIA i strzałką skierowaną w lewo. Opuszczając szeroką via Flaminia, skręciłem w boczną drogę prowadzącą do celu mej podróży, wąski szlak wspinający się meandrami na widniejące przed nami pasmo wzgórz. Wespa w końcu zaczęła wykazywać objawy wyczerpania, a i mnie podskoki na twardym siodle dawały się we znaki. Pochyliłem się ku jej szyi, głaszcząc ją delikatnie. Wreszcie popołudniowy upał zelżał, a wzgórza objęły nas swym chłodnym cieniem.

Pod szczytem natknąłem się na grupę niewolników otaczających zaprzężony w woły wóz – pomagali przepchnąć go na grzbiet wzniesienia. Wóz chybotał się i podskakiwał, aż w końcu znalazł się na równiejszym terenie. Niewolnicy wspierali się jedni na drugich, niektórzy uśmiechali się z ulgą, inni byli zbyt zmęczeni, by wyrażać cokolwiek. Podjechałem bliżej, zrównałem się z młodym woźnicą i zagadnąłem go:

– Często przebywasz tą drogę?

Chłopiec drgnął zaskoczony, potem uśmiechnął się, domyśliwszy się, czemu pytam.

– Tylko wtedy, gdy jest co zawieźć na targ w Narnii. Niebezpiecznie zaczyna być dopiero przy zjeździe w dół.

– Wyobrażam sobie.

– W zeszłym roku straciliśmy niewolnika. Pomagał wstrzymywać wóz i wpadł pod koło. Po drugiej stronie, od Amerii, nie jest już tak stromo.

– Ale wciąż z góry. To się spodoba mojemu koniowi.

– Jest piękna – powiedział, patrząc na Wespę z podziwem.

– A więc pochodzisz z Amerii.

– Mieszkam niedaleko. Tuż za miastem, u podnóża tej góry.

– Możesz mi wskazać drogę do domu Sekstusa Roscjusza?

– No pewnie. Tylko że Sekstus Roscjusz już tam nie mieszka.

– Mówisz o starszym?

– Ach, o tym zamordowanym? Jeżeli to jego szukasz, znajdziesz go na rodzinnym cmentarzu. On nigdy nie mieszkał w Amerii, w każdym razie od czasu, gdy się urodziłem.

– Nie, nie chodzi mi o starego, o jego syna.

– Mieszkał niedaleko mojego ojca, jeśli to ten z dwiema córkami.

– Tak, ma córkę chyba w twoim wieku, bardzo ładną dziewczynę.

Chłopak uśmiechnął się łobuzersko.

– Bardzo ładną i bardzo przyjazną. – Uniósł brwi z miną kogoś, kto zna życie.

Przed oczyma stanął mi obraz nagiego ciała Roscji opartej o ścianę, rozluźnionej spełnieniem, z Tironem klęczącym u jej stóp. Być może Tiro nie był tam pierwszy.

– Powiedz mi, jak tam trafić.

Wzruszył ramionami.

– Mogę ci wskazać drogę, ale jak powiedziałem, dom już nie należy do Sekstusa Roscjusza. Wygnali go.

– Kiedy?

– Ze dwa miesiące temu.

– Z jakiego powodu?

– Nakaz prawny z Rzymu. Jego ojciec był proskrybowany. Wiesz, co to znaczy?

– Aż za dobrze.

Przeciągnął palcem po gardle.

– A potem zabierają ci całą ziemię i wszystkie pieniądze – wyjaśnił. – Rodzinie nie zostawiają nic. W Rzymie odbyła się jakaś licytacja. Mój ojciec stwierdził, że sam by chętnie coś kupił, zwłaszcza te kawałki przylegające do naszej ziemi. Ale powiedział, że na nic by się to zdało, bo licytacje są zawsze z góry przesądzone. Musisz albo być przyjacielem przyjaciela Sulli, albo znać odpowiedniego człowieka i przekupić go.

Już po raz drugi słyszałem o proskrypcji. Nie trzymało się to kupy, ale jeśli było prawdą, z pewnością wykazanie niewinności Sekstusa Roscjusza będzie prostą sprawą.

– Powiedz więc, kto tam teraz mieszka.

– Stary Kapito. Wykupił dom rodzinny i część najlepszej ziemi. Pozwolił jednak Sekstusowi z rodziną pozostać przez całą zimę. Ludzie myśleli, że Kapito dobrze postępuje i słusznie okazuje mu litość. A potem wyrzucił ich na dobre. Mój ojciec, dowiedziawszy się, że Kapito będzie teraz naszym sąsiadem, splunął pod nogi.

– I nikt ich nie przyjął? Chyba Sekstus Roscjusz miał jakichś przyjaciół, którzy mieliby wobec niego zobowiązania?

– Zdziwiłbyś się, gdybyś wiedział, jak szybko traci się przyjaciół, kiedy ma się zatarg z Rzymem. Tak mówi mój ojciec. Poza tym Roscjusz zawsze był samotnikiem. Chyba nie miał zbyt wielu przyjaciół. Pewnie najbliżej był z moim ojcem, jako sąsiad i w ogóle. Po tym, jak Kapito go wyrzucił, spędzili kilka nocy pod naszym dachem. On, jego żona i córki... – Jego głos cichł stopniowo i po jego oczach poznałem, że myśli o Roscji. – Ale nie zabawił długo. Udał się wprost do Rzymu. Mówią, że jego ojciec miał tam wpływową protektorkę i Sekstus chciał prosić ją o pomoc.

Przez chwilę jechaliśmy w milczeniu. Koła wozu skrzypiały i obijały się o twarde koleiny. Niewolnicy szli obok bez słowa.

– Powiedziałeś, że stary Roscjusz został proskrybowany? – spytałem.

– Tak.

– A gdy to ogłoszono, nikt nie protestował?

– O, tak. Posłano delegację do Sulli i w ogóle. Ale jeśli naprawdę chcesz się czegoś o tym dowiedzieć, musiałbyś porozmawiać z moim ojcem.

– Jak nazywa się twój ojciec?

– Tytus Megarus. Ja jestem Lucjusz Megarus.

– A ja nazywam się Gordianus. Tak, bardzo bym chciał pomówić z twoim ojcem. Powiedz, jak on by to przyjął, gdybyś przyprowadził do domu na kolację miłego nieznajomego?

Chłopak nagle stał się ostrożny.

– Myślę, że to by zależało.

– Od czego?

– Z tego, co mówisz, wygląda na to, że jesteś zainteresowany Kapitonem i jego ziemią.

– Jestem.

– A po czyjej stoisz stronie?

– Jestem za Sekstusem i przeciw Kapitonowi.

– W takim razie mój ojciec chyba cię chętnie przyjmie.

– Dobrze. Jak daleko jeszcze do waszego domu?

– Widzisz tę smugę dymu po prawej, tam, nad tymi drzewami? To nasz dom.

– To blisko. A gdzie jest dom Kapitona?

– Nieco dalej, po drugiej stronie drogi. Za zakrętem przez chwilę będziemy mogli widzieć szczyt jego dachu.

– Doskonale. Zrób coś dla mnie: kiedy dojedziesz do domu, powiedz ojcu, że chciałby z nim dzisiaj porozmawiać gość z Rzymu. Powiedz, że jestem przyjacielem Sekstusa Roscjusza. Poczekałbym do rana, ale nie mam czasu. Będę mu wdzięczny, gdyby zechciał zaprosić mnie do swego stołu. Gdybym mógł także przenocować pod waszym dachem, będę podwójnie wdzięczny. Wystarczy mi miejsce w stodole. Czy obraziłby się, gdybym zaoferował mu zapłatę?

– Prawdopodobnie tak.

– Więc nie zaoferuję. Teraz się rozstaniemy na chwilę.

Minęliśmy zakręt i rzeczywiście pomiędzy drzewami błysnął w zachodzącym słońcu odległy czerwony dach.

– Dokąd jedziesz?

– Złożę wizytę waszemu nowemu sąsiadowi. To pewnie nie ma sensu, ale chcę się przynajmniej przyjrzeć domowi, a może i samemu właścicielowi.

Pokiwałem chłopcu ręką i nakłoniłem Wespę, by ruszyła lekkim kłusem.

Dom, w którym urodził się i wychował, i w którym rządził pod nieobecność ojca Sekstus Roscjusz młodszy, był wspaniałym przykładem idealnej wiejskiej willi: wywierający wrażenie dwupiętrowy dom pokryty czerwoną glinianą dachówką, otoczony rustykalnym zestawem szop i stodół. Słychać było dźwięk krowich dzwonków i beczenie owiec; dzień się kończył i stada prowadzono na noc do obór. Robotnicy ciągnęli między rzędami winorośli z pól do domu – długi szereg kos zdawał się płynąć ponad morzem zielonych liści. Ich ostrza chwytały ostatnie promienie zachodzącego słońca i migotały iskrami koloru krwi.

Główny budynek poddawano szeroko zakrojonej renowacji. Fasada ukryta była pod siecią rusztowań, a po obu bokach dobudowywano symetryczne skrzydła; na wpół gotowe, straszyły pustymi skorupami murów. Patrząc poprzez szkielet lewego skrzydła, z tyłu domu widziałem zaczątki urządzanego na modłę grecką ogrodu. Pomiędzy świeżo skopanymi grządkami i pergolami przechadzał się przypominający bojowego koguta mężczyzna o czerwonej twarzy, rzucając niecierpliwie komendy pracującym tam grupkom niewolników. Niewolnicy wolno machali szpadlami, a na ich pokrytych pyłem twarzach malowało się znudzenie i upokorzenie – wyraz twarzy ludzi, na których wrzeszczano od bardzo długiego czasu.

Ich pan nie zamierzał przestać. Kroczył po ogrodzie tam i z powrotem, wymachując rękami i zaciskając pięści. Był mężczyzną u progu starości, o siwej głowie i przygarbionych plecach. Widziałem jego twarz tylko chwilami, gdy zawracał na ścieżce w swym niestrudzonym marszu. Cerę miał ogorzałą; twarz pokryta była zmarszczkami i bliznami. Nos, policzki i podbródek zdawały się zlewać w jedno. Uderzały tylko jego oczy, ostro połyskujące w przedwieczornym świetle jak ostrza kos jego robotników.

Zsiadłem z konia i trzymając wodze w ręku, zapukałem do drzwi. Wysoki, chudy niewolnik, który je otworzył, patrzył potulnie pod moje stopy i lękliwym szeptem oznajmił, że jego pan jest zajęty poza domem.

– Wiem – odrzekłem. – Widziałem go defilującego po ogrodzie. Ale ja nie do niego przyjechałem.

– Nie? Obawiam się, że pani również nie może cię przyjąć – powiedział niewolnik, podnosząc oczy, ale nie na tyle wysoko, by spojrzeć w moje.

– Powiedz mi, od jak dawna jesteś niewolnikiem Kapitona?

Zmarszczył się, jakby rozważając, czy pytanie nie kryje jakiegoś niebezpieczeństwa.

– Od niedawna.

– Chcesz powiedzieć, że dopiero odkąd gospodarstwo zmieniło właściciela? Innymi słowy, nabył cię wraz z domem.

– Tak jest. Ale proszę, może powiem panu, że...

– Nie, powiedz mi jeszcze coś. Twemu dawnemu panu służyli w Rzymie dwaj niewolnicy, Chrestus i Feliks. Znasz ich?

– Znam. – Kiwnął niechętnie głową i znów zainteresowały go moje stopy.

– Byli z nim w Rzymie, kiedy go zabito. Gdzie są teraz?

– Oni są...

– Gdzie?

– Byli tu jakiś czas. Służyli mojemu poprzedniemu panu, Sekstusowi Roscjuszowi, dopóki był tu gościem nowego pana, Kapitona.

– A potem, kiedy Sekstus Roscjusz odjechał? Zabrał ich z sobą?

– O, nie. Zostali tutaj jeszcze przez jakiś czas.

– I co?

– Myślę, że... oczywiście nie wiem na pewno...

– Mówże wreszcie!

– Może powinieneś porozmawiać z moim panem.

– Twój pan zapewne nie zechce ze mną rozmawiać, w każdym razie niezbyt długo. Jak ci na imię?

– Karus – odpowiedział.

Drgnął nagle i nadstawił uszu, jakby usłyszał coś w głębi domu, ale nowy głos dobiegał raczej z ogrodu. Wyraźnie słyszałem pokrzykiwanie Kapitona, do którego teraz dołączył gruby głos kobiecy. Mógł należeć tylko do pani domu. Chyba kłócili się, nie zważając na obecność niewolników.

– Powiedz mi, Karusie: czy Sekstus Roscjusz był lepszym panem niż Kapito?

Niewolnik poruszył się niespokojnie, jak ktoś nękany przez wypełniony pęcherz. Ledwo dostrzegalnie skinął głową.

– Może więc będziesz skłonny mi pomóc, jeśli ci powiem, że jestem przyjacielem Roscjusza... najlepszym, jaki mu pozostał na tym świecie. Muszę się dowiedzieć, gdzie są Feliks i Chrestus.

Jego twarz przybrała jeszcze bardziej zbolały wyraz, aż pomyślałem, że za chwilę mi powie, że obaj nie żyją. Zamiast tego obejrzał się jednak przez ramię i znów wbił wzrok w moje zakurzone obuwie.

– W Rzymie – oznajmił. – Mój pan sprzedał ich swemu wspólnikowi z miasta, temu, który przejął cały majątek Sekstusa Roscjusza.

– Masz na myśli Magnusa.

– Nie, tego drugiego. – Zniżył głos do szeptu. – Tego złotego. Feliks i Chrestus są w Rzymie, w domostwie człowieka zwanego Chryzogonosem.

Chryzogonos... greckie słowo oznaczające „zrodzony ze złota”. Przez chwilę to imię pływało bezkształtne po mym mózgu, aż nagle w jednej sekundzie jakby eksplodowało ogłuszającym grzmotem. Stało się kluczem, wciśniętym mi do ręki przez nieświadomego niewolnika, małym złotym kluczykiem do tajemnicy morderstwa Sekstusa Roscjusza.

Z ogrodu wciąż dochodziły krzyki Kapitona i jego żony.

– Nic nie mów swojemu panu – syknąłem do niewolnika. – Rozumiesz? Ani słowa.

Odwróciłem się i dosiadłem Wespy. Przekonana, że dotarliśmy wreszcie do celu, parsknęła buntowniczo i potrząsnęła łbem, dała się jednak namówić i ruszyliśmy z powrotem. Oglądałem się trochę za siebie, zważając, by nie zostać dostrzeżonym przez Kapitona. Nikt nie może się dowiedzieć, że tu byłem ani gdzie nocowałem. Chryzogonos, pomyślałem, kręcąc głową nad ogromem intrygi. Zadrżałem, uświadomiwszy sobie niebezpieczeństwo. Oczywiście czaiło się gdzieś tam od początku, ale teraz otworzyły mi się na nie oczy.

Dojechałem do drogi i skręciłem w stronę domu Tytusa Megarusa. Nad drzewami snuła się smuga dymu, obiecująca wygodę i spoczynek. Wjechałem na niewielki wzgórek i nagle ujrzałem dwóch jeźdźców nadjeżdżających od via Flaminia. Ich konie stąpały wolno, równie wyczerpane jak Wespa. Dosiadający ich mężczyźni zdawali się drzemać, jakby mieli za sobą długi dzień jazdy; potem jeden po drugim unieśli głowy i zobaczyłem ich twarze.

Obaj byli wysocy i barczyści. Lekkie letnie tuniki odsłaniały ich muskularne ręce. Obaj byli ogoleni; ten z prawej miał czarne, kręcone włosy, świdrujący wzrok i usta zdradzające okrucieństwo. Trzymał wodze w lewej ręce. Głowę jego brzydszego kompana pokrywała strzecha jasnych włosów; wyglądał na powolnego, nieokrzesanego brutala. Był tak ogromny, że jego koń sprawiał wrażenie uginającego się pod tym ładunkiem kucyka. Na jego policzku widniały trzy długie, cienkie, równoległe czerwone strupy – wyraźny ślad kocich pazurów.

Serce waliło mi tak mocno, że zdawało mi się, iż i oni muszą to słyszeć. Gdy ich mijałem, obrzucili mnie zimnymi spojrzeniami. Wykrztusiłem słabe pozdrowienie. Nie odpowiedzieli i odwrócili wzrok na drogę. Ścisnąłem Wespę kolanami, nakłaniając ją do szybszej jazdy, i po chwili odważyłem się obejrzeć za nimi. Skręcali właśnie w drogę prowadzącą do domu Kapitona.

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY

– Ciemnowłosy? – spytał mój gospodarz. – Tak, to będzie Magnus. Owszem, utyka od dawna na lewą nogę, nikt właściwie nie wie dlaczego. On sam różnie o tym opowiada. Raz, że zrobiła mu to jakaś zwariowana dziwka w Rzymie, kiedy indziej, że jakiś zazdrosny mąż albo gladiator w pijackim szale. Zawsze jednak twierdzi, że zabił winowajcę i pewnie tak było.

– A ten drugi, brzydki blondyn?

– Malliusz Glaucja, nie ma wątpliwości. Były niewolnik, a teraz prawa ręka Magnusa. Magnus spędza teraz wiele czasu w Rzymie, od kiedy jego kuzyn Kapito przebudowuje willę Roscjusza. Glaucja biega między nimi jak aportujący pies.

Niebo było pełne gwiazd, a mdła księżycowa poświata; oblewała srebrem fałdy okolicznych wzgórz. Siedzieliśmy z Tytusem Megarusem na tarasie na dachu jego domu, skąd mieliśmy rozległy widok na południe i zachód. Na horyzoncie majaczyła linia wyższych gór, oddzielających dolinę od dorzecza Tybru. Bliżej widniały nieliczne światła i kilka skąpanych w świetle księżyca dachów uśpionego miasteczka Ameria, a po lewej poprzez gałęzie drzew mogłem dojrzeć górne piętro domu, w którym zebrali się Kapito, Magnus i Malliusz Glaucja. Jedno z okien było oświetlone.

Tytus Megarus nie był światowym człowiekiem, ale gospodarzem – doskonałym. Osobiście wyszedł mi na spotkanie i od razu dopilnował, by dla Wespy znalazło się miejsce w stajni. Przy stole odmówił rozmowy na wszelkie kontrowersyjne tematy, twierdząc, że to powoduje niestrawność. Zamiast tego każde z pięciorga jego dzieci po kolei umilało nam kolację śpiewem; jedzenia było w bród i to dobrego, i wino wyborne. Powoli rozluźniłem się i wyzbyłem strachu. Po posiłku przenieśliśmy się z gospodarzem na taras z miniaturowym ogrodem. Poniżej, w odkrytym perystylu, zebrały się kobiety i dzieci. Jedna z córek śpiewała, inna akompaniowała jej na lirze. Słodkie, ciche tony niosły się w ciepłym wieczornym powietrzu z delikatnym pogłosem, jakby dochodziły ze studni. Lucjusz usiadł z nami, zaproszony przez ojca, ale tylko przysłuchiwał się rozmowie.

Byłem tak zmęczony i obolały od siodła, że z trudem mogłem się ruszać, a jednocześnie było mi tak wygodnie i dobrze, że wcale nie miałem na to ochoty. Rozparłem się wygodnie z kubkiem ciepłego wina w dłoni, walcząc z ogarniającą mnie sennością, chłonąc absolutny spokój doliny i rozmyślając nad skrywanymi przez nią morderczymi sekretami.

– To ten Malliusz Glaucja naszedł mój dom wczoraj wieczorem – odezwałem się. – Razem z jakimś innym zbirem. Jestem tego pewien, ślady zadrapań nie pozostawiają wątpliwości. Ten sam człowiek, który gnał przez całą noc jak demon, żeby dostarczyć wieści o zabiciu Sekstusa Roscjusza Kapitonowi tu, w Amerii. Z pewnością oba zlecenia otrzymał od tego samego pana.

– Glaucja nie zrobi nic bez rozkazu Magnusa, jest jak lalka z jarmarcznego teatru cieni.

Tytus zapatrzył się w gwiazdy. Zamknąłem oczy i wyobraziłem sobie Bethesdę, leżącą u mego boku, cieplejszą od wieczoru, bardziej miękką niż blade, niemal przezroczyste chmury przemykające przez twarz księżyca. Z perystylu dobiegł wybuch kobiecego śmiechu; pomyślałem, jak łatwo dostosowałaby się do prostych wiejskich obyczajów.

Tytus upił łyk wina.

– A więc Sekstus wpakował się w niezłe tarapaty, skoro oskarżają go o zabójstwo starego – zauważył. – To dla mnie nowina. Chyba powinienem częściej zachodzić do tawerny w Narnii na plotki. A ty przyjechałeś wywęszyć prawdę. Życzę ci szczęścia, będziesz go potrzebował. – Potrząsnął głową i pochylił się do przodu, patrząc na światło w oknie willi nowego sąsiada. – Kapito i Magnus chcą się go na dobre pozbyć. Nie spoczną, póki nie umrze.

Zerknąłem na willę Kapitona, potem w górę, ku gwiazdom. Chciałem tylko spać. Skąd jednak mogłem mieć pewność, że mój gospodarz nazajutrz będzie równie rozmowny?

– Powiedz mi, Tytusie Megarusie... – Wino i zmęczenie odebrały mi głos w pół zdania.

– Co ci powiedzieć, Gordianusie z Rzymu? – I jego język się plątał. Wydawał się tak trzeźwy z natury, tak umiarkowany we wszystkim, że musiał raczyć się winem tylko wtedy, gdy trzeba było zabawiać gości.

– Wszystko. Wszystko, co wiesz o śmierci starego Sekstusa Roscjusza i o jego waśni z Kapitonem i Magnusem, i o wszystkim, co nastąpiło potem.

– To jeden parszywy skandal! – wybuchnął Tytus. – Wszyscy wiedzą, że coś w tej sprawie śmierdzi, ale nikt palcem nie kiwnie. Ja próbowałem, ale to nic nie dało.

– Zacznij od początku. Od kiedy nieboszczyk Roscjusz był skłócony z Magnusem i Kapitonem?

– Odziedziczyli to w dniu swych narodzin. Wszyscy trzej mieli jednego dziadka. Ojciec Sekstusa był najstarszym z trzech synów, Kapito i Magnus są dziećmi młodszych. Kiedy dziadek umarł, całe gospodarstwo przeszło w ręce pierworodnego syna, oczywiście – ojca starszego Sekstusa. Wiesz, jak to bywa: czasem spadkobierca spłaca resztę rodziny, innym razem dochodzi do nieprzyjemnych rozłamów. Któż zna wszystkie szczegóły? Wiem tylko, że niezgoda przeniosła się na następne pokolenie, Kapito z Magnusem zawsze byli przeciwko staremu Sekstusowi, zawsze coś knuli, by przechwycić większy udział w rodzinnych dobrach. Tak czy inaczej, udało im się. Kilka naiwnych dusz w Amerii sądzi, że po prostu uśmiechnęła się do nich Fortuna. Każdy, kto ma w czaszce jakiś mózg, widzi, że musieli pobrudzić sobie ręce krwią, choć byli dość sprytni, by je umyć.

– No, dobrze – powiedziałem. – Ojciec starszego Sekstusa dziedziczy rodzinny majątek. Starszy Sekstus Roscjusz jest jego głównym spadkobiercą... zakładam, że był najstarszym z synów?

– Był jedynym męskim potomkiem. Roscjusze nie są za bardzo płodni.

– Dobrze więc, zatem stary Sekstus Roscjusz dziedziczy po ojcu, ku wielkiej zgryzocie swych zubożałych kuzynów. Jak dalece byli zubożali?

– Ojciec Kapitona otrzymał jedną z posiadłości nad Narem, wystarczającą na skromne utrzymanie. Najgorzej miał Magnus. Jego ojciec stracił odziedziczone gospodarstwo i na koniec się zabił. To dlatego Magnus wyjechał do Rzymu, chciał się tam jakoś urządzić.

– Rozgoryczeni ludzie. A jeśli Magnus ruszył uczyć się życia do Rzymu, łatwo mógł tam uzyskać lekcje zbrodni. A teraz popraw mnie, jeśli w czymś się pomylę. Stary Sekstus był żonaty dwa razy. Owocem pierwszego związku jest Sekstus filius. Żona umiera i Sekstus pater żeni się powtórnie. Rodzi się drugi syn, Gajusz, a ukochana młoda żona umiera przy porodzie. Młody Sekstus przejmuje zarządzanie majątkiem na wsi, a ojciec wyjeżdża z Gajuszem do Rzymu. Aż po trzech latach, w wigilię triumfu Sulli, młody Sekstus wzywa ojca i brata do Amerii; Gajusz umiera tam wskutek zatrucia pokarmem. Powiedz mi, Tytusie, co o tym mówiono w Amerii?

Wzruszył ramionami i pociągnął łyk wina.

– Gajusza mało tu znaliśmy, choć z pewnością każdy by się zgodził, że przystojny był z niego młodzieniec. Ja uważałem go za zbyt beztroskiego i wymuskanego. Tak go chyba ojciec wychował, otaczając go nauczycielami i zabierając na wymyślne przyjęcia. Chłopak nie ponosił za to winy.

– Ale co z jego śmiercią? Czy uznano ją za wypadek?

– Nigdy nie było co do tego wątpliwości.

– Przypuśćmy jednak, że nie był to wypadek. Czy Magnus i Kapito mogli mieć z tym coś wspólnego?

– To chyba przesada. Cóż mogli przez to zyskać, poza zadaniem ciosu jego ojcu? Jeśli już kogoś chcieliby zabić, to czemu nie ojca właśnie albo całą rodzinę? Pewnie, że Kapito jest niebezpieczny. Niejednego niewolnika zatłukł albo zasztyletował, a mówią też, że kiedyś w Rzymie wrzucił do Tybru zupełnie obcego człowieka, tylko dlatego że tamten nie chciał mu ustąpić drogi na moście; a potem skoczył za nim do rzeki, by się upewnić, że nieszczęśnik utonie. Przypuszczam, że Magnus i Kapito mogliby zamordować Gajusza z czystego okrucieństwa, ale nie sądzę, by to było prawdopodobne.

– Ani ja – zgodziłem się z nim. – To musiał być tylko przypadek. – Czy to przez rozgrzewające krew wino, czy od chłodnego powiewu od wzgórz poczułem się nagle rozbudzony i czujny. Popatrzyłem na światło w oknie Kapitona. Migotało w falach unoszącego się ciepłego powietrza, zdając się wpatrywać we mnie jak złowróżbne oko jakiegoś demona. – Wróćmy zatem do minionego września. Sekstus Roscjusz ginie z ręki skrytobójcy w Rzymie. Świadkowie widzieli głównego sprawcę, postawnego mężczyznę w czarnej szacie, kulejącego na lewą nogę.

– Magnus, bez wątpienia!

– Wydawało się, że zna swoją ofiarę. Był też leworęczny i bardzo silny.

– Magnus.

– Zabójcy towarzyszyło dwóch innych zbirów. Jeden z nich był olbrzymim blondynem.

– Malliusz Glaucja.

– Tak. Ten trzeci – kto wie? Sklepikarz twierdzi, że był brodaty. Wdowa Polia mogłaby ich wszystkich rozpoznać, ale nigdy nie uda się jej nakłonić do zeznań. W każdym razie to Glaucja przybył wcześnie rano następnego dnia, by powiadomić o wszystkim Kapitona, i przywiózł zakrwawiony sztylet.

– Co? Nic o tym wcześniej nie słyszałem.

– Powiedział mi o tym karczmarz z Narnii.

– Ach, ten ze ślepym ojcem. Obaj są kompletnie zwariowani. Słaba krew.

– Być może. A może i nie. Właściciel zajazdu twierdzi, że Glaucja jechał z wieścią prosto do Kapitona. Kto pierwszy powiadomił Sekstusa Roscjusza o śmierci ojca? – spytałem, patrząc na niego i unosząc brew.

– Tak, to byłem ja – potwierdził Tytus. – Usłyszałem o tym przy studni publicznej w Amerii. Kiedy tego popołudnia spotkałem Sekstusa, byłem przekonany, że już o wszystkim wie. Kiedy jednak złożyłem mu wyrazy współczucia, wyraz jego twarzy... No, wyglądał dziwnie. Nie mógłbym tego nazwać żalem; wiesz zapewne, że nie było między nimi wielkiej miłości. W jego oczach zobaczyłem raczej lęk.

– A zaskoczenie? Szok?

– Niezupełnie. Strach i niepewność.

– Tak. A następnego dnia przybywa bardziej oficjalny posłaniec, wyprawiony przez domowników starego z Rzymu.

Tytus skinął głową.

– A dzień później przywieziono zwłoki. Roscjusze chowani są na małym wzgórzu za willą; w czysty dzień widać stąd groby. Sekstus pochował ojca na ósmy dzień, po czym rozpoczął siedmiodniową żałobę. Nigdy jej nie ukończył.

– Dlaczego?

– Ponieważ w tym czasie nadjechali żołnierze. Musieli przybyć z północy, z miasta Volaterrae w Etrurii, które Sulla oblegał, walcząc z niedobitkami sił Mariusza. W każdym razie zjawili się i publicznie obwieścili na rynku, że Sekstus Roscjusz Starszy został ogłoszony wrogiem państwa, a jego śmierć w Rzymie była legalną egzekucją na rozkaz naszego czcigodnego Sulli. Cały jego majątek uległ konfiskacie i miał zostać zlicytowany... ziemia, domy, klejnoty, niewolnicy. Podali datę i miejsce, gdzieś w Rzymie.

– Jak na to zareagował młodszy Sekstus?

– Nikt tego nie wie. Zamknął się w swojej willi, odmawiając wychodzenia i przyjmowania kogokolwiek. To całkiem normalne dla człowieka w żałobie, ale Sekstus stał w obliczu utraty wszystkiego, co miał. Ludzie zaczęli mówić, że może to prawda, że jego ojca proskrybowano. Kto wie, co on tam robił w Rzymie? Może był szpiegiem Mariusza, a może przyłapano go w jakimś spisku przeciwko Sulli.

– Ale proskrypcje, według prawa, zakończyły się pierwszego czerwca. Roscjusz zginął we wrześniu.

– Mówisz jak adwokat. – Tytus wzruszył ramionami. – Jeśli Sulla chciał czyjejś śmierci, dlaczegóż nie miałoby to być zgodne z prawem, skoro tak chce dyktator?

– Czy licytacja zainteresowała dużo osób?

– Wszyscy wiedzą, że one są fikcyjne. Po co zadawać sobie trud? Jakiś przyjaciel Sulli wygra ją, płacąc grosze, a każdy, kto spróbowałby podbijać cenę, zostałby wyprowadzony z sali. Wierz mi, wszystkich nas zaskoczyło, kiedy Magnus zjawił się z bandą rzymskich zbirów u drzwi Sekstusa Roscjusza, z jakimś oficjalnym dokumentem w ręku, i nakazał mu natychmiast oddać cały majątek i opuścić dom.

– Tak łatwo go wyrzucono?

– Nikt nie widział, co właściwie zaszło, prócz niewolników oczywiście. Ludzie kochają ubarwiać historie. Niektórzy mówili, że Magnus zastał go palącego mirrę u grobu ojca, wytrącił mu kadzielnicę i przegonił, grożąc włócznią. Inni zaklinają się, że zdarł Sekstusowi z pleców odzienie i wygnał nagiego na drogę, szczując psami. Nic na ten temat nie słyszałem od samego Sekstusa. Odmówił odpowiedzi, a ja nie chciałem naciskać. W każdym razie Sekstus i jego rodzina spędzili noc u zaprzyjaźnionego kupca z Amerii, a następnego ranka Kapito wprowadził się do willi. Możesz sobie wyobrazić, ile brwi się uniosło w zdziwieniu. Nie wszyscy byli oburzeni; Sekstus Roscjusz miał tutaj swoich wrogów, a Kapito swoich przyjaciół. Sekstus udał się potem do Kapitona – znów nikogo przy tym nie było... i w końcu ten zezwolił mu na powrót do posiadłości, każąc mu zamieszkać w małymi oddalonym domku, gdzie zazwyczaj umieszcza się sezonowych robotników w czasie żniw.

– I na tym się skończyło?

– Niezupełnie. Zwołałem zebranie dekurionów i powiedziałem, że coś musimy zrobić. Wierz mi, niemałej perswazji wymagało nakłonienie niektórych z tych staruchów do podjęcia decyzji. Przez cały czas Kapito wlepiał we mnie przez stół swe płonące ślepia – o tak, Kapito zasiada w naszej radzie municypalnej. Wreszcie zadecydowano, że powinniśmy złożyć protest przeciw proskrypcji Sekstusa Roscjusza, postarać się o oczyszczenie jego imienia i dopilnowanie, by majątek zwrócony został jego synowi. Kapito zgadzał się na wszystko. Sulla był wciąż w obozie pod Volaterrae, wysłaliśmy więc doń dziesięcioosobową delegację, by przedłożyła mu nasz protest... – mnie, Kapitona i ośmiu innych.

– I cóż na to Sulla?

– Nigdy do niego nie dotarliśmy. Najpierw kazano nam czekać. Trzymali nas przez pięć dni, jakbyśmy byli dopraszającymi się łaski barbarzyńcami, a nie rzymskimi obywatelami składającymi petycję. Wszyscy się niecierpliwili i wyrzekali; porzuciliby sprawę i wrócili do domów, gdybym ich nie zawstydził i nie zmusił do doprowadzenia sprawy do końca. W końcu dopuszczono nas nie przed oblicze Sulli, lecz do jego zastępcy, Greka Chryzogonosa. Słyszałeś o nim? – spytał Tytus, widząc wyraz mojej twarzy.

– O, tak. To młody mężczyzna, jak mówią, o naturalnym wdzięku i bardzo przystojny, a także dość inteligentny i ambitny, by obrócić te cechy na swą jak największą korzyść, zaczynał jako niewolnik w domostwie Sulli, pracując w ogrodzie. Sulla jednak ma wyczulone oko na urodę i nie lubi, by marnowała się w pocie i znoju. Chryzogonos został faworytem starego. To było kilka lat temu, kiedy żyła jeszcze jego pierwsza żona. Sulla w końcu nasycił się ciałem młodzieńca i wynagrodził go wolnością, bogactwem i wysoką pozycją na swym dworze.

– Zastanawiałem się, jaka jest jego historia – rzekł wzgardliwie Tytus. – Wszystko, co nam wtedy powiedziano, to że ów Chryzogonos jest potężnym człowiekiem, któremu Sulla użycza łaskawego ucha. Powiedziałem im, że chcemy się widzieć z samym dyktatorem, ale wszyscy sekretarza i adiutanci potrząsnęli głowami nade mną jak nad dzieckiem i odrzekli, że o wiele lepiej będzie, jeżeli najpierw pozyskamy sympatię jego zausznika, który wtedy sam przedłoży Sulli naszą sprawę.

– I uczynił to?

Tytus spojrzał na mnie ponuro.

– Było tak – zaczął. – Udało się nam w końcu uzyskać audiencję i zaprowadzono nas przed oblicze Jego Złocistości, który siedział, wpatrując się w sufit, jakby ktoś zdzielił go młotkiem w czoło. Wreszcie zniżył się do mrugnięcia swymi błękitnymi oczyma i obrzucenia nas przelotnym spojrzeniem. Potem uśmiechnął się. Przysięgam, że chyba w życiu nie widziałeś takiego uśmiechu: jakby sam Apollo zstąpił na ziemię. Była w nim jakaś rezerwa, ale nie chłód. Raczej przebłyskiwał w nim smutek i przykrość taka, jaką mógłby odczuwać bóg, patrząc na zwykłych śmiertelników. Skinął głową, uniósł ją i utkwił w człowieku wzrok; miało się uczucie, że wyższa istota wyświadcza ci wielką łaskę przez samo zwrócenie uwagi na twoje istnienie. Wysłuchał naszej petycji potem każdy z nas powiedział swoją kwestię – to jest, oprócz Kapitona, który trzymał się sztywno z tyłu i milczał jak głaz. Wówczas Chryzogonos powstał ze swego krzesła, rozprostował ręce, odsunął z czoła złoty lok i przyłożył palec do ust, jakby pogrążył się w głębokiej zadumie; prawie było człowiekowi wstyd, że ośmiela się przebywać w tym samym pomieszczeniu co ten doskonały przedstawiciel ludzkiego rodu. Powiedział nam, że jesteśmy dobrymi Rzymianami, skoro tyle wysiłku wkładamy w szukanie sprawiedliwości Powiedział, że takie wypadki, jak przez nas opisany, zdarzają się bardzo, bardzo rzadko, ale rzeczywiście garstka obywateli została niesłusznie proskrybowana, co jest naprawdę godne pożałowania. Najszybciej, jak się da, przedłoży naszą prośbę samemu Sulli. Tymczasem powinniśmy zachować cierpliwość – z pewnością musimy wiedzieć, że dyktator ma na głowie tysiąc palących problemów ze wszystkich stron, z których nie najmniejszym jest ostateczne uporanie się z niedobitkami Mariuszowego spisku, wciąż ukrywającymi się w etruskich górach. W odpowiedzi dziesięć głów kiwnęło się w górę i w dół niczym korki na fali, a moja była wśród nich. I pamiętam, że pomyślałem wtedy, choć dzisiaj mi wstyd, że to całe szczęście, iż nie dopuszczono nas do samego Sulli. Skoro spotkanie z jego zastępcą tak nas onieśmieliło, na jakże większych głupców wyszlibyśmy przed obliczem wszechpotężnego dyktatora? Odchrząknąłem jednak i zebrałem się na odwagę, by powiedzieć, że jeśli nie dane nam będzie widzieć Sulli, to chcemy uzyskać choć jakąś jasną odpowiedź, zanim wrócimy do Amerii. Chryzogonos zwrócił na mnie swe błękitne oczy i uniósł brwi, tak ledwo dostrzegalnie, jak ty byś mógł to uczynić, patrząc na niewolnika, który ośmiela się przerywać ci rozmowę jakąś trywialną sprawą, która jemu wydaje się ważna. W końcu skinął głową i rzekł: „Oczywiście, oczywiście”, dodając, że po powrocie do Rzymu osobiście weźmie do ręki pióro i skreśli imię Sekstusa Roscjusza z listy proskrypcyjnej, i zajmie się tym, by jego majątek zwrócono jego synowi. Będziemy oczywiście musieli cierpliwie poczekać, ponieważ tryby sprawiedliwości obracają się w Rzymie wolno, ale nigdy wbrew woli ludu. Spojrzał potem na Kapitona, wiedząc, że nabył on przynajmniej część skonfiskowanych dóbr, i zapytał go, czy zgadza się na taki wymiar sprawiedliwości, nawet własnym kosztem. A Kapito skinął głową i uśmiechnął się niewinnie jak dziecię, deklarując, że na sercu leży mu wyłącznie dochowanie wierności duchowi rzymskich praw i jeżeli w istocie udowodnione zostanie, iż jego zmarły kuzyn nie był wrogiem państwa i naszego ukochanego Sulli, z radością odda swój udział w gospodarstwie jego prawnemu spadkobiercy, nie żądając nawet zwrotu kosztów poniesionych na ulepszenie posiadłości. Tej nocy świętowaliśmy w naszej tawernie w Volaterrae przy winie i pieczonym jagnięciu, i spaliśmy dobrze, a nazajutrz wróciliśmy i zajęliśmy się własnymi sprawami.

– Cóż było dalej?

– Nic. Sulla i jego armia zakończyli interesy w Etrurii i wrócili do Rzymu.

– Nie dostaliście wiadomości od Chryzogonosa?

– Ani słowa – odrzekł Tytus, wzruszając z zakłopotaniem ramionami. – Wiesz, jak to jest, jak ludzie pozwalają takim sprawom więdnąć. Jestem rolnikiem, a nie politykiem. Napisałem w końcu w grudniu list, potem drugi w lutym. Bez odpowiedzi. Być może coś by ruszyło z miejsca, gdyby sam Sekstus Roscjusz dobijał się o swoje, ale on odosobnił się jeszcze bardziej. Wraz z rodziną pozostał w tym małym domku w swej dawnej posiadłości i nie dawał znaku życia. Zupełnie, jakby byli uwięzieni albo jakby Kapito obrócił ich w niewolników. No cóż, skoro mężczyzna sam nie walczy o swoje sprawy, nie można oczekiwać, by popychali go do tego sąsiedzi.

– Jak długo to się ciągnęło?

– Do kwietnia. Wówczas coś musiało zajść między Sekstusem i Kapitonem. W środku nocy Sekstus zjawił się u mych drzwi z żoną i córkami. Przyjechali zwykłym wozem zaprzężonymi w woły, ściskając swoje rzeczy w rękach, bez choćby jednego niewolnika ani woźnicy. Poprosił mnie o przenocowanie i oczywiście przyjąłem ich. Zostali u mnie przez cztery czy pięć nocy, nie pamiętam...

– Trzy – przerwał cichy głos.

To był młody Lucjusz, o którego obecności niemal zapomniałem. Siedział oparty o niską ściankę z podkurczonymi do piersi kolanami. Uśmiechał się leciutko w ten sam sposób, jak wcześniej tego dnia, kiedy napomknąłem o córce Roscjusza.

– No więc trzy – podjął Tytus. – Chyba wydawało mi się, że to dłużej. Sekstus Roscjusz wprowadził tę ponurą atmosferę. Moja żona wciąż narzekała, że przyniesie nam pecha. No i oczywiście ta młoda Roscja... – zniżył głos do głośnego szeptu – jego starsza córka. Nie najlepszy wpływ dla domu, w którym są młodzi mężczyźni. – Spojrzał na Lucjusza, który zapatrzył się w gwiazdy, udatnie symulując głuchotę. – A potem wyruszył do Rzymu, twierdząc, że jego ojciec miał tam protektorkę, która może mieć pewne wpływy u Sulli. Nic nie wspominał o procesie o morderstwo. Przyjąłem, że jest wystarczająco zdesperowany, by spróbować osobiście prosić tego Chryzogonosa o sprawiedliwość.

– Nie sądzę, by zaskoczyła cię wiadomość, że sam Chryzogonos zyskał na podziale majątku Roscjusza? – powiedziałem.

– No, czyż to nie doprawdy paskudna sprawa, co? Skąd o tym wiesz?

– Powiedział mi o tym niewolnik Karus, odźwierny w willi Kapitona.

– A zatem cała trójka od początku maczała w tym palce... Magnus, Kapito i Chryzogonos.

– Na to wygląda. Kto prócz Chryzogonosa mógł nielegalnie umieścić imię Roscjusza ojca na już zamkniętej liście proskrypcyjnej? Kto mógł chcieć śmierci starego, jak nie Kapito i Magnus?

– A więc wszystko jasne – skonstatował Tytus. – To ci trzej uknuli zamordowanie starego Sekstusa Roscjusza, zmawiając się, by został proskrybowany, a oni mogli wykupić jego majątek po konfiskacie. I ktokolwiek nie wtajemniczony próbowałby wyjaśnić sprawę, stanie twarzą w twarz z Chryzogonosem, czyli jakby natknął się na mur nie do skruszenia. Co za sprawa! Jeszcze brudniejsza, niż sądziłem. Ale teraz oskarżać młodszego Roscjusza o zamordowanie ojca? Chyba posunęli się za daleko, nawet jak na bliskiego przyjaciela Sulli! To absurd, okrucieństwo nie do opisania!

Popatrzyłem na księżyc, już tłusty i biały. Za sześć dni na idy będzie w pełni i Sekstus Roscjusz spotka się z przeznaczeniem. Leniwie odwróciłem głowę i spojrzałem przez półprzymknięte powieki na żółte światło w oknie willi Kapitona. Dlaczego jeszcze nie kładli się spać? Chyba Magnus i Glaucja muszą być równie zmęczeni całodniową jazdą jak ja. Co tam teraz knują?

– Mimo to – powiedziałem na głos, rozmywając sylaby w potężnym ziewnięciu – mimo to jeszcze jakiejś części w tym obrazku brakuje. Coś, bez czego to wszystko nie ma sensu. Jeszcze brudniejszego, niż myślisz...

Znów spojrzałem na oświetlone okno. Zamknąłem oczy, tylko na jedną chwilę, i nie otworzyłem ich przez długie godziny.

ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY

Obudziłem się nagle i stwierdziłem, że jestem sam w ciemnym, dusznym od upału pokoju. W ustach miałem sucho, ale czułem się zadziwiająco odświeżony. Spałem głębokim snem. Leżałem na wznak i przez dłuższą chwilę zadowalałem się po prostu bezruchem i poczuciem, że życie znów pulsuje w moich rękach, nogach i palcach. Potem poruszyłem się i zrozumiałem, że solidnie odcierpię wczorajszą uporczywą jazdę. Zmusiłem się do podniesienia tułowia i opuszczenia nóg na podłogę. Dziwił mnie brak zmęczenia, skoro obudziłem się w środku nocy, dopóki nie dostrzegłem dziwnego migotania wzdłuż brzegu draperii przesłaniającej okno, niczym błysk jasnej stali w nocnym mroku. Wstałem z sofy i zataczając się nieco, podszedłem do okna. Odsunąłem gwałtownie zasłonę i w oczy uderzył mnie potok oślepiającego światła.

W tej samej chwili usłyszałem skrzypnięcie drzwi. Odwróciłem się i zobaczyłem głowę Lucjusza, zaglądającego do pokoju.

– Nareszcie – powiedział, przesadnie artykułując słowa, jak dziecko naśladujące karcący ton rodziców. – Dwa razy próbowałem cię dobudzić, ale nie mogłem z ciebie wydobyć choćby mruknięcia. Wszyscy inni są na nogach od wielu godzin.

– Która to godzina? – spytałem ochryple.

– Samo południe. Zajrzałem tu, bo właśnie wróciłem z miasta i spojrzałem na zegar słoneczny w ogrodzie, i zastanawiałem się, czy to możliwe, żebyś jeszcze spał.

Rozejrzałem się po pokoju.

– Ale jak ja się tu znalazłem? I kto mnie rozebrał?

Schyliłem się z jękiem po tunikę, która zsunęła się z krzesła na podłogę.

– Przynieśliśmy cię tu z ojcem z dachu. Nie pamiętasz? Byłeś jak worek cegieł i nie mogliśmy powstrzymać twego chrapania.

– Ja nigdy nie chrapię – oburzyłem się.

Tak mówiła mi Bethesda. A może kłamała, by zaspokoić moją próżność?

Lucjusz roześmiał się.

– Słychać cię było w całym domu! Moja siostra Tercja wymyśliła w związku z tym grę. Powiedziała...

– Nieważne – przerwałem mu, próbując nałożyć tunikę przez głowę. Draństwo skręciło się, jakby żyło własnym życiem. Moje ręce były równie zesztywniałe jak nogi.

– W każdym razie ojciec powiedział, że powinniśmy cię rozebrać, bo twoje odzienie jest tak przepocone i brudne po podróży. Kazał starej Nai wyprać je wczoraj wieczorem. Dzisiaj jest tak gorąco, że zdążyło wyschnąć.

Udało mi się w końcu, choć niezdarnie, zakryć swą nagość. Wyjrzałem, znów przez okno. Nawet najmniejszy powiew nie poruszał koronami drzew. Na polach pracowali niewolnicy, ale dziedziniec poniżej był pusty, tylko mała dziewczynka bawiła się z kotkiem. Światło odbijające się od kamiennego bruku było oślepiające.

– To niemożliwe. W żadnym razie nie uda mi się dotrzeć dziś z powrotem do Rzymu – szepnąłem.

– I bardzo dobrze – doszedł mnie głos Tytusa Megarusa, który stanął za synem w drzwiach z surową miną. – Obejrzałem rano twoją klacz. Czy masz zwyczaj zajeżdżać konie do upadłego?

– W ogóle nie jest w moim zwyczaju jeździć konno.

– To mnie nie dziwi. Prawdziwy jeździec nie dopuściłby do takiego wyczerpania dobrego zwierzęcia. Nie myślałeś chyba poważnie, by na niej dziś wracać?

– Owszem, myślałem.

– Nie mogę na to pozwolić.

– Jak więc mam jechać?

– Możesz wziąć jednego z moich wierzchowców.

– Właściciel Wespy nie będzie zadowolony.

– Pomyślałem o tym. Wczoraj powiedziałeś, że proces Sekstusa Roscjusza ma się rozpocząć w idy?

– Tak.

– Więc przyjadę do miasta dzień wcześniej i zabiorę z sobą Wespę. Odprowadzę ją do stajni przy via Subura osobiście i jeśli to może w czymś pomóc, odszukam dom tego obrońcy, Cycerona, i powiem mu, co wiem. Jeśli zechce powołać mnie na świadka, no cóż, myślę, że mogę pokazać swą twarz, nawet jeśli będzie tam sam Sulla. A teraz weź to, póki pamiętam – rzekł, wyciągając z fałd tuniki zwinięty pergamin.

– Co to jest?

– Petycja, którą rada miejska Amerii przedłożyła Sulli, a właściwie Chryzogonosowi, protest przeciwko proskrypcji Sekstusa Roscjusza. To kopia, którą zachowaliśmy dla siebie. Oryginał musi być gdzieś na Forum, ale tego typu dokumenty lubią znikać, jeśli są dla kogoś niewygodne, nieprawdaż? To jednak jest ważna kopia, nosi podpisy nas wszystkich, włącznie z Kapitonem. Na nic się nie przyda tu, u mnie w domu. Może Cycero zrobi z niej jakiś użytek. Tymczasem pożyczę ci konia. Nie będzie mógł się równać z twoją białą ślicznotką pod względem siły, ale też będziesz jechał tylko w połowie tak spiesznie. W połowie drogi do Rzymu możesz się zatrzymać na noc u mojego kuzyna i rano wyruszyć dalej. Jest mi winien przysługę lub dwie, więc nie krępuj się najeść przy jego stole. Albo też, jeśli nie możesz się doczekać powrotu do Rzymu, spróbuj go namówić, by wymienił ci konia na świeżego, i pędź sobie na złamanie karku.

Uniosłem brwi, po czym przyjąłem jego ofertę skinieniem głowy. Surowa mina złagodniała. Tytus był prawdziwym rzymskim pater familias, nawykłym udzielać nauk i narzucać swą wolę wszystkim domownikom. Wykonawszy swój obowiązek wobec Wespy, uśmiechnął się i potarmosił czuprynę syna.

– A teraz idź obmyć twarz i ręce przy studni – zwrócił się do mnie. – Zasiądziesz z nami do stołu. Mieszczuchy mogły sobie wprawdzie dopiero co wstać z łoża, ale niektórzy z nas są na nogach od piania koguta i zdążyli nabrać solidnego apetytu.

Cała rodzina zebrała się na południowy posiłek w cieniu rozłożystego figowca. Tytus Megarus miał oprócz Lucjusza jeszcze jednego syna, niemowlę, oraz trzy córki, noszące to samo imię po ojcu oraz drugie, wskazujące kolejność ich przyjścia na świat: Megara Starsza, Megara Młodsza i Megara Tercja, czyli trzecia. Nie mogłem się wprawdzie zorientować, kto jest stałym domownikiem, a kto gościem, ale do obiadu zasiadali także dwaj szwagrowie, jeden z nich z żoną i dziećmi, dwie babcie i dziadek. Dzieci biegały wokoło, kobiety siedziały na trawie, mężczyźni na krzesłach, a dwie niewolnice czuwały, by nikt nie był głodny. Żona Tytusa oparła się plecami o pień drzewa i karmiła niemowlę; najstarsza córka przykucnęła przy nich i nuciła kołysankę, której melodia naśladowała szemranie wijącego się nieopodal meandrami strumienia. W domu Tytusa Megarusa nigdy nie było się daleko od muzyki.

Tytus przedstawił mnie swemu ojcu i szwagrom, którzy zdawali się już coś wiedzieć o celu mojej wizyty. Wspólnie wyszydzili Kapitona i Magnusa oraz ich siepacza Glaucję, po czym porzucili temat ze znaczącymi kiwnięciami głów i zaciśnięciem ust, jakby na znak, że mogę liczyć na ich dyskrecję. Wkrótce rozmowa zboczyła na pogodę i zbiory, a Tytus przysunął się z krzesłem bliżej mnie.

– Jeśli zamierzałeś jeszcze raz rzucić okiem na Kapitona i spółkę przed wyjazdem, to będziesz rozczarowany.

– Czemuż to?

– Posłałem Lucjusza po coś do miasta dziś rano i w drodze powrotnej minął się z całą trójką. Magnus mruknął coś z lekka tylko obraźliwego, więc Lucjusz grzecznie zapytał ich, dokąd się wybierają. Kapito odpowiedział, że na polowanie do jednej z jego nowych posiadłości nad Tybrem. To naturalnie oznacza, że nie będą mogli tu wrócić przed zmierzchem, o ile w ogóle zamierzają dziś wracać.

– Czyli willą rządzi teraz żona Kapitona.

– Ach, te plotki... Lucjusz zasłyszał w mieście, że ponoć strasznie się wczoraj pokłócili i po zmierzchu stara wypadła z domu jak burza, udając się do córki w Narnii. To znaczy, że nikt tam teraz nie rządzi poza starym zarządcą odziedziczonym przez Kapitona po Roscjuszu. Wieść gminna niesie, że pije całymi dniami wino i nienawidzi nowego pana. Mówię ci to tylko na wypadek, gdybyś miał jakieś nie zakończone sprawy w domu Kapitona. Skoro i pan, i pani, i ich przyjaciele wyjechali, utrudni ci to pewnie ich zakończenie. A może nie...

Wrócił do ogólnej rozmowy z uśmieszkiem zadowolonego z siebie konspiratora.

Opuściłem dom Megarusa, nie mając zamiaru ponownie wstępować po drodze do willi Kapitona. Dowiedziałem się już właściwie wszystkiego, po co przybyłem do Amerii, miałem nawet w swej sakwie kopię petycji, którą Tytus i jego współobywatele złożyli Chryzogonosowi w proteście przeciwko proskrybowaniu Sekstusa Roscjusza. Ani się oglądałem na sielską, spokojną dolinę ameryjską. Prowadząc mojego niczym się nie wyróżniającego wierzchowca pod górę, poświęcałem wszystkie myśli Rzymowi, Bethesdzie, Cyceronowi i Tironowi, a także ludziom z ulicy „Domu Łabędzi”. Zmarszczyłem czoło, wspomniawszy wdowę Polię, potem uśmiechnąłem się na myśl o pięknej dziwce Elektrze; a w końcu zawróciłem konia i skierowałem się ku domowi Kapitona.

Niewolnik Karus nie był zachwycony moim widokiem. Rozpoznał mnie od razu, patrząc na mnie tak żałośnie, jakbym był demonem przybywającym go prześladować.

– Coś taki ponury? – spytałem, omijając go i wchodząc do westybulu. Ściany były świeżo pomalowane na różowo. Podłoga, wyłożona czarnymi i białymi płytkami w szachownicę, pokryta była trocinami, a całe pomieszczenie pobrzmiewało echami typowymi dla domu w renowacji. – Sądziłem, że to dla ciebie jak święto, kiedy pan i pani wyjeżdżają.

Ściągnął twarz, jakby zamierzał skłamać, ale zrezygnował.

– Czego chcesz? – zapytał.

– Co tam było wcześniej? – zignorowałem pytanie, podchodząc do niszy, w której stała bardzo kiepska kopia greckiego popiersia Aleksandra Wielkiego. Było absurdalnie pretensjonalne, z pewnością nie umieścił go tam wyznający prosty wiejski styl młodszy Sekstus Roscjusz. Coś takiego pasowało raczej do domu rabusia, ograbiającego wille bogaczy bez gustu.

– Bukiet kwiatów – odrzekł Karus, patrząc bezmyślnie na rzeźbę o pustej twarzy i dziko rozwichrzonej fryzurze; bardziej podobną do Meduzy niż do króla. – W czasach przed zmianą moja pani trzymała tu srebrny wazon ze świeżymi kwiatami z ogrodu. Czasami też dziewczynki przynosiły dzikie kwiaty ze wzgórz.

– Czy zarządca jest już pijany?

Popatrzył na mnie podejrzliwie.

– Analeus rzadko bywa trzeźwy.

– Więc może powinienem zapytać, czy jest niedysponowany?

– Jeśli rozumiesz przez to „nieprzytomny”, to chyba tak. Na końcu, gospodarstwa jest mały domek, w którym lubi się zadekować, kiedy jest w stanie tam dojść.

– Domek, w którym mieszkał Sekstus Roscjusz z rodziną, kiedy Kapito go wysiedlił?

Karus spojrzał aa mnie mrocznie.

– Ten sam. Widziałem Analeusa idącego w tamtym kierunku dziś rano po wyjeździe pana. Zabrał ze sobą nową niewolnicę z kuchni. To wraz z flaszką wina powinno zająć go na resztę dnia.

– Dobrze, nikt nam więc nie przeszkodzi – stwierdziłem, przechodząc do następnego pokoju.

Wykorzystywali go jako jadalnię. Cały był zarzucony pozostałościami po wczorajszej uczcie w rodzaju takich, jakie trójka brutali może wyprawiać pod nieobecność żon. Potulna młoda niewolnica usiłowała doprowadzić pokój do porządku, krążąc między kupami śmieci z wyrazem kompletnej bezsilności na twarzy. Unikała mojego spojrzenia. Karus klasnął w dłonie i przepędził ją z pokoju.

Na ścianie powieszono wielki portret rodzinny, wykonany techniką enkaustyczną^* na drewnie. Rozpoznałem Kapitona: siwowłosego mężczyznę o szerszeniowatym wyglądzie. Jego żona była surową matroną z wielkim nosem. Przedstawieni zostali w otoczeniu licznych dorosłych dzieci z małżonkami. Cała rodzina zdawała się piorunować wzrokiem malującego ich artystę, jakby już go podejrzewali o zawyżenie honorarium.

– Jak ja ich nie cierpię – szepnął Karus. Popatrzyłem na niego zaskoczony. Nie spuszczał wzroku z portretu. – Cała ich banda jest zepsuta do szpiku kości. Popatrz na nich, jacy nadęci i zadowoleni z siebie. Ten portret to pierwsza rzecz, jaką zrobili po wprowadzeniu się tutaj. Sprowadzili artystę aż z Rzymu. Tak im było spieszno utrwalić dla potomności ten wyraz dzikiego triumfu na twarzach! – Zdawało się, że nie może mówić dalej; jego usta drżały, jakby był chory z nienawiści. – Jak mam ci opisać, co widziałem w tym domu, gdy się wprowadzili? Ich wulgarność, podłość, okrucieństwo? Sekstus Roscjusz może nie był najlepszym z panów, a pani też miewała chwile gniewu, ale nigdy nie splunęli mi w twarz. A jeśli nawet Roscjusz był okropnym ojcem dla swoich córek, cóż mnie to mogło obchodzić? Ach, dziewczynki zawsze były takie słodkie... Jak mi ich było żal!

– Okropnym ojcem? Co masz na myśli?

Karus nie słuchał. Zamknął oczy i odwrócił się od portretu.

– Czego ty chcesz? Kto cię przysłał do Amerii? Sekstus Roscjusz? A może ta bogata kobieta z Rzymu, o której mówił? Przybyłeś zabić ich we śnie?

– Nie jestem zabójcą – odrzekłem.

– To po co tu przyjechałeś? – powtórzył, nagle wystraszony.

– Przyjechałem, bo wczoraj zapomniałem cię o coś zapytać.

– Tak?

– Sekstus Roscjusz... pater, nie filius... odwiedzał w Rzymie prostytutkę. To znaczy, odwiedzał ich wiele, ale ta była dla niego kimś szczególnym. Młoda dziewczyna o miodowych włosach, bardzo słodka. Na imię miała...

– Elena – dokończył.

– Znasz ją?

– Przywieźli ją tu niedługo po śmierci starego pana.

– Kto ją przywiózł?

– Trudno mi sobie dokładnie przypomnieć kto i kiedy. Wszystko było przewrócone do góry nogami przez całą tę bzdurę z listami i prawem. Chyba Magnus i Malliusz Glaucja ją przywieźli.

– I co z nią zrobili?

– Spytaj, czego z nią nie zrobili! – parsknął.

– Chcesz powiedzieć, że ją zgwałcili?

– A Kapito ich obserwował. I śmiał się. Kazał kuchennym dziewczynom przynosić sobie jedzenie i wino, kiedy to trwało; okropnie były przerażone. Powiedziałem im, żeby zostały w kuchni, że ja zajmę się podawaniem... na to Kapito zdzielił mnie biczem i zapowiedział, że mi obetnie jaja. Sekstus Roscjusz był wściekły, kiedy mu powiedziałem. To było wtedy, kiedy jeszcze pozwalali mu tu mieszkać, mimo że żołnierze go wysiedlili. Ciągle się wykłócał z Kapitonem, a w przerwach zaszywał się ponury w swym domku. Wiem, że się kłócili o Elenę.

– Czy wówczas już jej ciąża była widoczna?

Obrzucił mnie gniewnym i lękliwym zarazem spojrzeniem, i widziałem, że się zastanawia, jakim cudem mogę tyle wiedzieć, nie będąc jednym z nich.

– Oczywiście – warknął. – Przynajmniej, gdy była naga. Nie rozumiesz? O to właśnie chodziło. Magnus i Glaucja twierdzili, że mogą doprowadzić do poronienia, zwłaszcza jeśli wezmą ją obaj naraz.

– A doprowadzili?

– Nie. Zostawili ją potem w spokoju. Może Sekstusowi udało się zmiękczyć Kapitona, nie wiem. Jej brzuch był coraz większy. Przydzielono ją do kuchni i musiała pracować. Ale zaraz po rozwiązaniu zniknęła.

– Kiedy to było?

– Ze trzy miesiące temu? Nie pamiętam dokładnie.

– Więc zabrali ją z powrotem do Rzymu?

– Może. A może ją zabili. Zabili albo ją, albo dziecko, a może i oboje.

– Jak to?

– Chodź, pokażę ci.

Wyprowadził mnie bez słowa z domu na pola na tyłach, pomiędzy szeregami winorośli, gdzie w cieniu spali lub siedzieli ponuro niewolnicy. Kręta ścieżka prowadziła pod górę, do rodzinnego cmentarza, którego groby widziałem z daleka poprzedniego dnia.

– Tutaj. Po ziemi rozpoznasz te najnowsze. Stary pan jest pochowany tu, przy Gajuszu. – Wskazał ręką dwa spośród grobów.

Na starszym z nich stała pięknie rzeźbiona stela przedstawiająca przystojnego młodego Rzymianina w stroju pasterskim, otoczonego przez nimfy i satyrów; poniżej wygrawerowano epitafium, z którego wychwyciłem słowa GAJUSZ, UKOCHANY SYN, DAR BOGÓW. Świeższa mogiła oznaczona była tylko prostym kamieniem bez napisu, wyglądającym na tymczasowy.

– Możesz się domyślić, jak bardzo ojciec kochał Gajusza – opowiadał Karus. – Rzeźbił to specjalnie sprowadzony artysta, który znał chłopaka; podobieństwo zostało uchwycone doskonale. Nawet wyraz oczu oddany jest prawdziwie. Oczywiście stary pan nie ma jeszcze nic poza takim żebraczym nagrobkiem, nawet bez imienia. Sekstus zamierzał wkrótce wymienić go na nowy, zamówiony na podstawie portretów ojca. Możesz się założyć, że Kapito nie będzie marnował nowych pieniędzy na kamienie.

Przyłożył palce do ust, a potem do obu kamieni, w stary etruski sposób okazując zmarłym szacunek, po czym powiódł mnie w bok zachwaszczoną ścieżyną.

– A ten grób pojawił się po zniknięciu Eleny.

Nie było tu nic poza kopczykiem ziemi i pękniętym kamieniem na czubku.

– Noc wcześniej słyszeliśmy, jak rodzi – perorował dalej Karus. – Krzyczała tak głośno, że cały dom się zbudził. Może Magnus i Glaucja zrobili jej jednak coś strasznego. Następnego dnia w domu zjawił się Sekstus, choć Kapito od dawna zabronił mu przychodzić. Sekstus jednak wtargnął siłą i wdarł się do gabinetu Kapitona. Zatrzasnął drzwi za sobą i słyszałem jak się kłócą, najpierw wrzeszcząc, a później cicho. Potem już nie widziałem Eleny i nie wiem, co się z nią stało. Później jeden z niewolników powiedział mi o świeżym grobie. Mały, nie sądzisz? Ale za duży, jak na samo dziecko. Elena też była mała, prawie dziewczynka. Jak myślisz, czy mogą tu leżeć oboje?

– Nie wiem – odpowiedziałem.

– Ani ja. I nikt mi nie powiedział. Ale tak sobie myślę: dziecko albo się urodziło martwe, albo je zabili.

– A Elena?

– Zabrali ją do Chryzogonosa, do Rzymu. W każdym razie taka płotka krążyła wśród niewolników. A może tylko chciałbym, żeby tak było.

– A może leży tu właśnie Elena, a dziecko gdzieś żyje.

Karus tylko wzruszył ramionami i zawrócił do domu.

I tak oto opuściłem Amerię jeszcze później, niż się spodziewałem. Zastosowałem się do rady Tytusa Megarusa i spędziłem tę noc u jego kuzyna. Przez cały dzień w drodze i całą noc pod obcym dachem obracałem w myślach to, czego się dowiedziałem od Karusa, i z jakiejś przyczyny nie były to słowa o Elenie i jej dziecku ani o Kapitonie i jego rodzinie, ale coś, co powiedział o swym byłym panu. „A jeśli nawet Roscjusz był okropnym ojcem dla swoich córek, cóż mnie to mogło obchodzić?” Było w tych słowach coś niepokojącego i głowiłem się nad ich znaczeniem, dopóki nie zapadłem w sen.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY

Do Rzymu dotarłem krótko po południu. Upał był przytłaczający, lecz w gabinecie Cycerona wiało chłodem.

– I gdzieś ty był? – rzucił na powitanie mój zleceniodawca, maszerując po pokoju z założonymi rękoma, na zmianę mierząc wzrokiem mnie i ogród, w którym niewolnik wyrywał chwasty.

Tiro stał przy stoliku, na którym leżał stos rozwiniętych i obciążonych kamieniami pergaminów. Był tam i Rufus; siedział w kącie, postukując się palcem po wargach. Obaj rzucili mi współczujące spojrzenia, mające oznaczać, że nie ja pierwszy jestem ofiarą Cyceronowego gniewu tego dnia. Do procesu pozostały jeszcze tylko cztery dni. Początkujący adwokat nie znosił dobrze napięcia.

– Ależ z pewnością wiedziałeś, że jestem w Amerii – broniłem się. – Mówiłem o tym Tironowi przed wyjazdem.

– Tak, ty sobie robisz wycieczki na prowincję, a nas zostawiasz tu samych ze sprawą. Tiro mówił, że miałeś wrócić wczoraj. – Odbiło mu się cicho. Skrzywił się i złapał za brzuch.

– Powiedziałem Tironowi, że nie będzie mnie co najmniej jeden dzień. Pewnie cię nie zainteresuje, że od naszego ostatniego spotkania, na mój dom napadli uzbrojeni zbóje... a może w tym czasie zjawili się ponownie, nie wiem, bo nie byłem w domu. Przyjechałem prosto do ciebie. Grozili mojej niewolnicy, która na szczęście uciekła, zarżnęli mi kota, co dla ciebie może być drobnostką, ale w cywilizowanym kraju jak Egipt byłby to omen o katastroficznym wymiarze.

Tiro wyglądał na wstrząśniętego. Cycero wyglądał, jakby go dopadł atak nadkwasoty.

– Napad na twój dom, w dzień twojego wyjazdu z Rzymu? Ale to nie może mieć związku z twoją pracą dla mnie! Skąd ktokolwiek mógłby wiedzieć...

– Nie umiem na to odpowiedzieć, ale wiadomość dla mnie wypisana krwią na ścianie była dostatecznie jasna: „Milcz albo giń. Pozwól działać rzymskiej sprawiedliwości według jej woli”. To pewnie dobra rada. Zanim opuściłem Rzym, musiałem spalić kocie zwłoki, znaleźć mieszkanie dla mojej niewolnicy i zorganizować straż przed domem. Co do samej wycieczki, to zachęcam cię, byś kiedyś wybrał się do Amerii i z powrotem w dwa dni, a zobaczymy, czy będziesz w lepszym nastroju. Tyłek mnie tak boli, że ledwo stoję, a co tu mówić o siadaniu. Ramiona mam spalone słońcem, a wnętrzności tak obolałe, jakby złapał mnie Tytan i grał mną w kości.

Szczęka Cycerona zesztywniała i zadrżała, wargi zacisnęły się. Już miał warknąć na mnie znowu, ale powstrzymałem go uniesioną dłonią.

– Ależ nie, Cyceronie, nie dziękuj mi jeszcze za poniesione na twoją rzecz trudy. Najpierw usiądźmy spokojnie na kilka chwil, podczas gdy każesz słudze przynieść coś na ugaszenie palącego pragnienia i posiłek odpowiedni dla głodnego człowieka z żelaznym żołądkiem, który nic nie jadł od świtu. Ja zaś ci opowiem, czego się dowiedziałem w czasie moich wędrówek z Tironem i co wywęszyłem w Amerii. Wtedy będziesz mógł mi podziękować.

Co też uczynił wylewnie, kiedy skończyłem swoje sprawozdanie. Jego niestrawność się ulotniła, a nawet złamał swój reżim i napił się z nami wina. Dałem nurka w mroczne odmęty moich finansów i stwierdziłem, że można się z nim świetnie dogadać. Nie tylko zgodził się pokryć dodatkowe koszty związane z pozostawieniem Wespy na kilka dodatkowych nocy w Amerii, ale nawet zaoferował, że sfinansuje zawodowego uzbrojonego strażnika, by do zakończenia procesu pilnował mojego domostwa. „Wynajmij gladiatora, gdzie tylko ci pasuje, i obciąż mój rachunek”, powiedział. Kiedy zaś pokazałem mu petycję obywateli Amerii z prośbą o anulowanie proskrypcji starego Roscjusza, wydawał się gotów mianować mnie swym spadkobiercą.

Opowiadając o wszystkim, zwracałem baczną uwagę na twarz młodego Rufusa. Sulla był w końcu jego szwagrem. Rufus wprawdzie wyrażał się o dyktatorze niechętnie, a poza tym zeznanie Tytusa Megarusa wskazywało nie bezpośrednio na Sullę, lecz na Chryzogonosa, jego byłego niewolnika i obecnego zastępcę, niemniej obawiałem się, iż może się poczuć urażony. Rozważałem nawet, czy to nie Rufus zdradził mnie wrogom Sekstusa Roscjusza i spowodował wizytę Glaucji w mym domu, ale w brązowych oczach chłopaka nie mogłem się doszukać podstępu. Trudno było uwierzyć, że te badawczo patrzące źrenice i piegowaty nos należą do szpiega. Jak mawiają Aleksandryjczycy, należy się wystrzegać rudej kobiety, ale rudemu mężczyźnie można zaufać. W samej rzeczy, kiedy moja opowieść dotknęła Sulli i postawiła go w złym świetle, Rufus wydawał się po cichu zadowolony.

Gdy dobrnąłem do końca opowiadania, a Cycero jął rozmyślać nad strategią obrony, Rufus już palił się do pomocy. Cycero chciał go wysłać po coś na Forum, lecz zasugerowałem, by zamiast tego poszedł ze mną, a ową misją zajął się później. Teraz, gdy odkryłem prawdę, chciałem konfrontacji z Sekstusem Roscjuszem, chciałem się przekonać, czy uzbrojony w fakty zdołam się przebić przez skorupę, jaką się otoczył. Dla zachowania konwenansów zaś wolałem wpaść do Cecylii Metelli nie jako samotny śledczy, ale skromny towarzysz jej drogiego młodego przyjaciela.

Tiro zajęty był pisaniem streszczenia mojego ustnego sprawozdania, ale gdy tylko napomknąłem o odwiedzinach u Cecylii, dostrzegłem, że rzuca mi ukradkowe spojrzenia. Oczywiście myślał o tej małej. Kiedy zaczęliśmy się z Rufusem sposobić do wyjścia, Tiro stawał się coraz bardziej podenerwowany, ale nie odezwał się ani słowem.

– I jeszcze jedno, Cyceronie... – powiedziałem, litując się nad nim w końcu. – Gdybyś mógł się obejść bez Tirona... to jest, o ile nie jest ci potrzebny do czegoś ważniejszego... będę ci wdzięczny, jeśli pozwolisz mu pójść z nami.

Twarz Tirona rozbłysła szczęściem.

– Ale chciałem z nim posiedzieć nad twoim sprawozdaniem – zaoponował Cycero. – Może będę chciał porobić jakieś własne notatki...

– Tak, oczywiście. Myślałem tylko, że... To znaczy, są pewne szczegóły moich rozmów z tego dnia, kiedy razem poszliśmy... zwłaszcza przesłuchania w „Domu Łabędzi”... o których chciałbym z nim pogadać. Luki w mojej pamięci wymagają załatania, by tak rzec. Oczywiście mogę z tym zaczekać do jutra, tylko że tak znowu wiele czasu nie mamy. Poza tym podejrzewam, że będzie mi potrzebny do zapisywania nowych zeznań Roscjusza.

– Dobrze więc – zgodził się Cycero. – Jakoś dam sobie radę bez niego.

W uniesieniu wywołanym perspektywą oszałamiającego zwycięstwa na Forum posunął się aż do tego, by nalać sobie drugi kubek wina i sięgnąć po kęs chleba. Tiro wyglądał na tak uszczęśliwionego, że pomyślałem, iż lada chwila się rozpłacze.

Okłamałem Cycerona; nie miałem dla jego niewolnika żadnego zadania. To z Rufusem prowadziłem rozmowę po drodze przez Forum i w górę, na Palatyn, do domu Cecylii Metelli. Tiro sunął za nami w milczeniu i ze szklistymi oczami.

Kiedy po raz pierwszy spotkałem Rufusa, nie zrobił na mnie specjalnego wrażenia. Każda z jego zalet była przyćmiona przez kogoś z otoczenia. Choć szlachetnie urodzony, nie dorównywał prestiżem Cecylii. Cycero dalece przewyższał go jako uczony, a pod względem uroku młodości Rufus przegrywał z Tironem. Teraz, kiedy wreszcie rozmawiałem z nim sam na sam, byłem zaskoczony jego rezerwą i manierami, a także szybkością rozumowania. Cycero korzystał z jego pomocy na Forum codziennie od chwili przyjęcia sprawy Roscjusza, powierzając mu składanie niezbędnych dokumentów i prowadzenie w jego imieniu drobnych czynności proceduralnych. Podczas naszego marszu przez Forum młodzieniec wymieniał pozdrowienia i ukłony ze znanymi sobie osobami, z szacunkiem wobec starszych arystokratów i nieco z góry wobec bliższych sobie lub niższych klasą. Pomimo że nie nosił jeszcze męskiej togi, najwyraźniej znany był wielu ważnym personom i zaskarbił sobie ich uznanie.

Na Forum, człowieka określa się według wielkości jego świty. Krassus przeszedł do legendy dzięki swym przemarszom na czele pochodu strażników, sekretarzy, pochlebców, wróżbitów i gladiatorów. Jesteśmy w końcu republiką i uwagę na polityka zwraca najzwyczajniej liczba otaczających go ciał. Liczebność bardziej niż jakość dodaje na Forum prestiżu; ubiegający się o urzędy podobno kupują orszaki hurtem, a wśród Rzymian jest sporo takich, którzy żyją z datków otrzymywanych za podążanie za możnym obywatelem po mieście. W połowie drogi przez Forum zorientowałem się, że wraz z Tironem jesteśmy przez wszystkich brani za – mizerną może, ale jednak – świtę Rufusa. Serdecznie mnie to ubawiło.

Jakby czytając w moich myślach, Rufus odezwał się:

– Ostatnimi czasy mój szwagier – wymówił to słowo w taki sposób, że nie miałem wątpliwości, iż chodzi o Sullę – nabrał zwyczaju, chodzenia po Forum bez żadnego orszaku, nawet bez eskorty. Przygotowuje się w ten sposób do odejścia, jak mówi, i do powrotu do prywatnego życia.

– Czy to rozważne z jego strony?

– Przypuszczam, że jest tak wielki, iż niepotrzebne mu dodatkowe splendory; tak genialny, że każdy towarzysz zginąłby w jego cieniu, albo raczej w roztaczanym przezeń oślepiającym blasku, niczym świeca przy słońcu.

– No i podczas gdy świecę może byle kto zdmuchnąć, któż mógłby zgasić słońce?

Rufus skinął głową.

– Na cóż zatem komuś takiemu eskorta? W każdym razie Sulla chyba tak myśli. Zaczął mówić o sobie „Sulla, ukochany Fortuny”, jakby był z boginią żonaty. Wydaje mu się, że wiedzie zaczarowane życie, jak więc z nim dyskutować?

Rufus uczynił więc pierwszy krok, pokazując gotowość do szczerej rozmowy o mężu swej siostry.

– Nie lubisz Sulli, co? – spytałem.

– Bardzo go szanuję. Myślę, że naprawdę jest wielkim człowiekiem. Ale nie mogę znieść przebywania z nim w jednym pokoju. Nie mam pojęcia, co Waleria w nim widzi, choć wiem, że szczerze go kocha. Jakże pragnie urodzić mu dziecko! Słyszałem, jak gada o tym bezustannie z kobietami, kiedy odwiedza nasz dom. Będąc ukochaną ukochanego Fortuny, zapewne dostanie, czego chce.

– Poznałeś go dobrze?

– O tyle, o ile muszę, będąc braciszkiem jego żony.

– I poznałeś ludzi z jego kręgu?

– Chcesz mnie zapytać o Chryzogonosa.

– Tak.

– Wszystkie historie o nim są prawdziwe. Oczywiście teraz nie łączy go z Sulla nic prócz przyjaźni. W sprawach ciała Sulla jest, jak mówią, niestały, ale przy tym wierny, ponieważ nigdy nie porzuca kochanków; raz obdarzywszy kogoś uczuciem, nigdy go nie odbiera. Sulla jest stały jak opoka, jako przyjaciel i jako wróg. Co do Chryzogonosa, gdybyś go zobaczył, zrozumiałbyś. To prawda, że zaczynał jako nędzny niewolnik, ale czasami bogowie w ciele jagnięcia umieszczają duszę lwa.

– Chryzogonos jest zatem drapieżnym barankiem?

– To już nie baranek. Sulla strzygł jego runo, nie ma dwóch zdań, ale odrosło mu złotą lwią grzywą. Chryzogonos nosi ją godnie. Jest bardzo bogaty, potężny i absolutnie bezlitosny. I piękny jak bóg. Sulla ma oko do takich rzeczy.

– Zdaje się, że jego faworyta lubisz jeszcze mniej?

– Nigdy nie powiedziałem, że nie lubię Sulli. To nie jest takie proste. Trudno to ubrać w słowa. Uwaga, jaką mi poświęca, pochlebia mi, choć może nie jest zbyt na miejscu, zważywszy, że jest żonaty z moją siostrą. – Rzucił mi spojrzenie z ukosa; wyglądał na znacznie więcej niż szesnaście lat. – Pewnie myślałeś, że Cecylia żartuje albo straciła zmysły, kiedy zasugerowała, bym oczarował Sullę na konto Sekstusa Roscjusza. – Zmarszczył nos i mruknął: – Z Sullą? Nie wyobrażam sobie tego.

Minęliśmy grupę senatorów. Niektórzy z nich, rozpoznawszy Rufusa, przystanęli, by pogawędzić, pytając o jego studia i – o czym zasłyszeli od jego brata Hortensjusza – o jego udział w przygotowywaniu procesu na Forum. Wobec ludzi równych sobie Rufus zachowywał się prawie idealnie: zarazem czarujący i uniżony, pomniejszający swe znaczenie i jednocześnie podkreślający swe zalety, jak wszyscy Rzymianie. Widziałem jednak, że w głębi duszy pozostaje chłodny i pełen rezerwy, niby obserwator i krytyk własnego zachowania. Zacząłem rozumieć, dlaczego Cycero tak chętnie go widzi jako swego protegowanego; zastanawiałem się, czy to aby pan Groszek nie jest uczniem Rufusa, zgłębiającym u mistrza sztukę wzniesienia się ponad swoją prowincjonalną anonimowość i naśladowania owej naturalnej pewności siebie młodego arystokraty urodzonego w jednej z najlepszych rzymskich rodzin.

Senatorowie poszli swoją drogą, a Rufus podjął naszą rozmowę, jakbyśmy jej w ogóle nie przerywali.

– Na jutrzejszy wieczór jestem zaproszony na przyjęcie w domu Chryzogonosa na Palatynie, całkiem blisko Cecylii Metelli. Będzie tam Sulla i najbliższy krąg jego przyjaciół, choć bez Walerii. Dziś rano otrzymałem od niego wiadomość, że zdecydowanie powinienem przyjść. Wkrótce przywdziejesz męską togę, pisze, czas więc rozpocząć twą męską edukację. Gdzież lepiej niż w towarzystwie najznamienitszych Rzymian? Wyobrażasz sobie? On mówi o swych przyjaciołach ze sceny, samych aktorach, komediantach i akrobatach. I niewolnikach, których uczynił obywatelami, by zajęli miejsce proskrybowanych. Moi rodzice nakłaniają mnie, bym szedł, Hortensjusz mówi, że byłbym głupcem, odrzucając zaproszenie. Nawet Waleria uważa, że powinienem iść.

– I ja też – powiedziałem cicho, biorąc głęboki wdech przed rozpoczęciem wspinaczki na Palatyn.

– I mam się opędzać przed zalotami Sulli przez cały wieczór? Musiałbym sam być akrobatą, aktorem i komediantem w jednej osobie, żeby mi się to udało.

– Zrób to dla Sekstusa Roscjusza i jego sprawy. Zrób to dla Cycerona.

Na wzmiankę o Cyceronie ożywił się.

– Jak to rozumiesz? – zapytał.

– Potrzebuję dostępu do domostwa Chryzogonosa. Muszę się tam dostać, by zobaczyć, którzy z niewolników Roscjusza są nadal w jego posiadaniu. Przesłuchać ich, jak się uda. Będzie mi łatwiej, jeśli będę miał tam przyjaciela. Myślisz, że to przypadek, że to przyjęcie zbiega się z naszymi potrzebami? Bogowie uśmiechają się do nas, Rufusie.

– Mam nadzieję, że Fortuna, a nie Wenus.

Roześmiałem się, choć kosztowało mnie to zadyszkę, i brnąłem dzielnie pod górę.

– Więc to prawda? – rzuciłem, wbijając wzrok w Sekstusa Roscjusza i usiłując zmusić go, by pierwszy mrugnął. – Wszystko, co słyszałem od Megarusa? Ale jeśli tak, to czemu od razu nam o tym nie powiedziałeś?

Siedzieliśmy w tym samym dusznym, brudnym pokoju, w którym spotkałem go po raz pierwszy. Tym razem Cecylia Metella, której opowiedzieliśmy w skrócie całą historię, przyszła z nami. Myśl, że jej umiłowany Sekstus został proskrybowany jako wróg Sulli, była dla niej absurdalna, wręcz nieprzyzwoita. Bardzo chciała usłyszeć, co jego syn ma do powiedzenia. Rufus usiadł blisko niej, a jedna z niewolnic ochładzała ją wachlarzem z pawich piór osadzonych na długim kiju, jakby była egipską królową. Tiro stanął po mej prawicy z tabliczką i rylcem, niecierpliwie przestępując z nogi na nogę.

Sekstus odwzajemnił mi twarde spojrzenie, bynajmniej nie mrugając. Efekt był dla mnie równie niemiły, jak panujący upał. Jeżeli on coś ukrywał, nie dawał tego po sobie poznać. Większość ludzi, grających na zwłokę, by wymyślić jakieś kłamstwo lub unik, odwraca oczy, przenosząc spojrzenie na coś, cokolwiek, co nie wpatruje się w nich tak uporczywie. Sekstus Roscjusz zaś patrzył mi wprost w oczy, a jego twarz nie miała żadnego wyrazu. W końcu nie wytrzymałem i mrugnąłem. Wydawało mi się, że uśmiechnął się wtedy, ale mogła to być tylko sprawka mojej pobudzonej wyobraźni. Zacząłem podejrzewać, że jest naprawdę szalony.

– Tak – potwierdził w końcu. – To prawda. Co do słowa.

Cecylia jęknęła zrozpaczona. Rufus natychmiast pogładził ją po pomarszczonej dłoni.

– Dlaczego więc nie powiedziałeś o tym Cyceronowi? Czy mówiłeś Hortensjuszowi, gdy jeszcze był twoim adwokatem? – spytałem.

– Nie.

– Więc jak oni mają cię bronić, jeśli nie chcesz im mówić, co wiesz?

– Nigdy żadnego z nich nie prosiłem o zajęcie się moją sprawą. To ona prosiła. – Wskazał niegrzecznie Cecylię.

– Chcesz przez to powiedzieć, że nie życzysz sobie adwokata? – spytał Rufus. – Jaką będziesz miał szansę, stając na Forum samotnie naprzeciw takiego prokuratora jak Gajusz Erucjusz?

– A jaką mam teraz? Nawet gdybym jakimś cudem wymknął im się w sądzie, dopadną mnie później i załatwią, tak jak to zrobili z ojcem.

– Niekoniecznie – zaprotestował Rufus. – Nie wtedy, gdy Cycero będzie mógł ujawnić kłamstwa Magnusa i Kapitona przed sądem.

– Ale w tym celu będzie musiał wyciągnąć na światło dzienne imię Chryzogonosa, prawda? Och, tak. Nie da się wyłapać pcheł, nie walcząc uprzednio z psem, a tego z kolei nie można dokonać bez szarpania za smycz w ręku jego pana. Pies może ugryźć, a jego pan nie będzie zadowolony, że jakiś przemądrzały adwokat wpędza go w zakłopotanie. Nawet gdyby wygrał tę sprawę, twój drogi pan Groszek zyska tylko tyle, że jego głowa zawiśnie na tyce. Nie mówcie mi, że jest w Rzymie prawnik, który podejmie się ryzyka naplucia w twarz Sulli. A jeśli nawet się taki znajdzie, to jest o wiele za głupi, by prowadzić moją sprawę.

I Rufus, i Tiro byli zaszokowani. Jak Roscjusz mógł powiedzieć coś podobnego o ich Cyceronie? Obawy Sekstusa nic dla nich nie znaczyły; ich wiara w Cycerona była niezachwiana. Ja jednak podejrzewałem, że Sekstus Roscjusz ma rację. Ta sprawa była właśnie tak niebezpieczna, jak to przedstawił. Ktoś już przecież nastawał na moje życie (o czym celowo nie wspomniałem pod dachem Cecylii Metelli). Jeżeli to samo nie spotkało dotąd Cycerona, to tylko dlatego, że na razie był jeszcze o krok w tyle w śledztwie, no i miał ode mnie znacznie większe koneksje. Mimo to w słowach Roscjusza brzmiała nieszczera nuta. Tak, istotnie jego sprawa była niebezpieczna i zajmowanie się nią mogło ściągnąć na człowieka gniew możnych. Cóż to jednak mogło mieć dla niego za znaczenie, skoro alternatywą była ohydna śmierć? Gdyby walczył o siebie, gdyby uzbroił nas w znajomość prawdy, która mogła wykazać jego niewinność i winę jego wrogów, mógł zyskać wszystko: życie, zdrowie psychiczne, może nawet odwołanie proskrypcji ojca i zwrot majątku. Czy mógł naprawdę do tego stopnia utracić nadzieję, by go to sparaliżowało? Czy można upaść na takie dno moralne, by pragnąć własnej klęski i śmierci?

– Sekstusie Roscjuszu – odezwałem się – pomóż mi zrozumieć. Dowiedziałeś się o śmierci ojca wkrótce po fakcie. Jego zwłoki przewiezione zostały do Amerii, a ty rozpocząłeś obrzędy żałobne. Potem przybyli żołnierze, głosząc, że był proskrybowany, że jego śmierć nie była morderstwem, lecz egzekucją, a jego majątek przejęło państwo. Wypędzono cię z domu i musiałeś zatrzymać się u przyjaciół. W Rzymie odbyła się licytacja; Kapito, albo też, co jest całkiem prawdopodobne, Chryzogonos, wykupuje posiadłość. Czy wówczas wiedziałeś, kto zabił twego ojca?

– Nie.

– Ale musiałeś mieć jakieś podejrzenia.

– Tak.

– Dobrze więc. Kiedy raz się już zadomowił w twoich włościach, Kapito łaskawie pozwala ci tam zamieszkać, oddając twej rodzinie byle jaki domek z dala od willi. Jak zniosłeś to upokorzenie?

– Cóż mogłem zrobić? Prawo jest prawem. Tytus Megarus i rada municypalna udali się z petycją do samego Sulli. Mogłem tylko czekać.

– Kapito jednak w końcu cię wyrzucił na dobre. Z jakiego powodu?

– Pewnie miał mnie ostatecznie dosyć. A może zaczęło go gryźć sumienie.

– Do tego czasu musiałeś się jednak zorientować, że sam Kapito jest zamieszany w morderstwo twego ojca. Czy zagroziłeś mu?

Odwrócił wzrok.

– Nigdy nie starliśmy się bezpośrednio, ale nasze kłótnie były ostre. Powiedziałem mu, że jest głupcem, urządzając się tak wygodnie w dużym domu, bo nigdy nie uda mu się go zatrzymać. On na to, że nie jestem lepszy od żebraka i powinienem całować go po stopach za okazywaną mi łaskę. – Złapał za poręcze krzesła, aż mu zbielały kłykcie, i zgrzytnął zębami w nagłej furii. – Oświadczył, że prędzej umrę, niż odzyskam posiadłość, i mam szczęście, że w ogóle jeszcze żyję. Wygnał mnie, tak to w każdym razie mogło wyglądać, ale prawda jest taka, że uciekałem w obawie o swe życie. Nie byłem bezpieczny nawet w domu Tytusa. Czułem, jak obserwują mnie w nocy, jak drapieżne ptaki wyczekujące sposobnej chwili. Dlatego musiałem przybyć do Rzymu. Ale i tutaj nie byłbym bezpieczny na ulicach. Ten pokój jest jedynym miejscem, w którym nie czuję się zagrożony. A i tu nie zostawią mnie w spokoju! Nigdy nie myślałem, że do tego dojdzie, że zaciągną mnie przed sąd i zamkną w worku. Czy nie widzisz, że po ich stronie jest cała siła? Kto wie, z jakimi kłamstwami wyskoczy ten cały Erucjusz? Ostatecznie to będzie kwestia tylko jego słowa przeciwko słowu Cycerona. Jak myślicie, za kim staną sędziowie, gdy cała sprawa sprowadzi się do potencjalnego znieważenia dyktatora? Nic nie możecie uczynić!

I nagle rozpłakał się. Cecylia Metella zrobiła minę, jakby zjadła coś niesmacznego. Bez słowa podniosła się z krzesła i opuściła pokój, a niewolnica z pawim wachlarzem spiesznie podążyła za nią. Rufus zerwał się również, ale powstrzymałem go stanowczym gestem. Roscjusz siedział z twarzą ukrytą w dłoniach.

– Dziwny z ciebie człowiek – powiedziałem wreszcie. – Jesteś w fatalnym położeniu, ale jakoś nie znajduję w sobie współczucia. Stoisz w obliczu okropnej śmierci; każdy człowiek w takiej sytuacji wymyśliłby jakiekolwiek kłamstwo, by się ratować, a ty nie chcesz powiedzieć prawdy, która sama mogłaby cię ocalić. Teraz, gdy ona i tak wyszła na jaw, ty ją potwierdzasz i nie mam powodu ci nie wierzyć, ale... Przez ciebie wątpię we własny instynkt, Sekstusie Roscjuszu. Nie wiem, co myśleć, niby pies, który czuje lisa w króliczej jamie.

Uniósł z wolna głowę. Twarz wykrzywiała mu niechęć i nieufność, w oczach czaił się strach.

Potrząsnąłem głową.

– Rozmowa z tobą wyczerpuje mnie – oznajmiłem. – Przyprawiasz mnie o ból głowy. Mam tylko nadzieję, że głowa Cycerona jest mocniejsza.

Wstaliśmy, zbierając się do wyjścia. Odwróciłem się jeszcze raz i powiedziałem:

– Jeszcze jedno. Taka drobnostka. Chodzi o młodą prostytutkę Elenę. Wiesz, o kim mówię?

– Tak, oczywiście. Przez jakiś czas mieszkała w willi, gdy przejął ją Kapito.

– A skąd się tam wzięła?

Zastanowił się; przynajmniej przestał pochlipywać.

– Magnus i Glaucja odszukali ją w mieście, jak sądzę. Mój ojciec musiał ją kupić jakiś czas przedtem, ale zostawił ją pod opieką właściciela burdelu. Po licytacji Magnus zabrał ją jako swą własność.

– Była w ciąży, jak słyszałem.

– Tak, masz rację. – Odpowiedział jednak dopiero po wyraźnej przerwie.

– Z kim?

– A któż to może wiedzieć? Była przecież prostytutką.

– Jasne. I co się z nią stało?

– Skąd mam to wiedzieć?

– Chodzi mi o to, co się z nią stało po rozwiązaniu.

– Skąd mam wiedzieć? – powtórzył gniewnie. – Co ty byś zrobił z dziwką i jej bachorem, gdybyś był człowiekiem w rodzaju Kapitona? Pewnie sprzedał oboje na targu dawno temu.

– Nie. Nie oboje – sprostowałem. – Przynajmniej jedno z nich nie żyje i pochowane jest nieopodal grobu twego ojca w Amerii.

Patrzyłem nań uważnie od drzwi, ale wiadomość ta nie wywołała u niego żadnej reakcji.

Poszliśmy ku pokojom Cecylii w milczeniu. Kątem oka widziałem, z jakim oporem Tiro idzie za nami, coraz bardziej się niepokojąc, w miarę jak zbliżał się koniec naszej wizyty. Głowę miałem zbyt nabitą Roscjuszem, by przejmować się problemami młodzieńca, ale w końcu, gdy już wróciliśmy do skrzydła Cecylii, zacząłem się zastanawiać nad jakąś wymówką, żebym mógł go puścić na poszukiwanie dziewczyny. Tiro był jednak o krok przede mną. Nagle stanął i zaczął czegoś szukać, perfekcyjnie udając człowieka, który coś zgubił.

– Na Herkulesa! – rzekł. – Zostawiłem mój rylec i tabliczkę. Za chwilę wrócę, chyba że nie miałem ich przy sobie, kiedy przesłuchiwałeś Roscjusza, lecz zostawiłem je gdzie indziej – dodał, szukając sposobu na usprawiedliwienie dłuższej nieobecności.

– Miałeś je przy sobie – odezwał się Rufus. W jego głosie dała się wyczuć jakaś wroga nuta. – Pamiętam, że miałeś je w ręku.

Potrząsnąłem głową.

– Nie jestem wcale taki pewien. W każdym razie idź i poszukaj, Tironie. Nie spiesz się. Jest już za późno, by Rufus mógł coś zdziałać na Forum, a słońce przypieka jeszcze zbyt mocno, byśmy od razu gnali z powrotem do Cycerona. Myślę, że uda się nam z Rufusem nakłonić gospodynię, by zabawiała nas w swym ogrodzie przez chwilę i dała nam odpocząć od tego żaru.

Cecylia jednak okazała się niedysponowana i nie mogła nam towarzyszyć. Eunuch Ahausaurus wyjaśnił, że wyczerpała ją rozmowa z Sekstusem Roscjuszem, pozwala nam jednak skorzystać z usług jej niewolników. Służba żwawo zajęła się przenoszeniem krzeseł w cień, podawaniem chłodnych napojów i robiła wszystko, by było nam wygodnie.

Rufus był niespokojny i nerwowy. Zagadnąłem go znowu na temat przyjęcia u Chryzogonosa.

– Jeśli naprawdę nie chcesz iść, to nie idź – uspokoiłem go. – Pomyślałem tylko, że mógłbyś mnie wprowadzić do domu, może przez wejście dla niewolników. Jest kilka detali, których w inny sposób raczej nie odkryję. Ale oczywiście nie mam prawa cię do tego nakłaniać...

– Nie, nie – mruknął, jakby wyrwany z zamyślenia. – Pójdę. Pokażę ci jego dom po drodze, to całkiem niedaleko. Zrobię to choćby dla Cycerona.

Przywołał jednego ze sług i zażądał więcej wina. Wydało mi się, że wypił już za dużo. Kiedy przyniesiono kubek wina, opróżnił go jednym haustem i zawołał o drugi.

Odchrząknąłem i zmarszczyłem brwi.

– Jestem pewien, że lekcja brzmiała: „umiarkowanie we wszystkim”. W każdym razie upiera się przy tym Cycero.

– Cycero – powtórzył, jakby to było przekleństwo, a potem jeszcze raz, jakby żart.

Przesiadł się z taboretu na miękkie krzesło i rozłożył na jego wygodnych poduszkach. Powiał lekki zefirek, grzechocząc zaschniętymi liśćmi papirusu i szeleszcząc wśród akantu. Rufus zamknął oczy; jego słodka twarz przypomniała mi, że jest naprawdę tylko chłopcem, mimo swych męskich manier i aury światowca, odzianym w dziecięcą tunikę z długimi rękawami; taką samą, jaką w tej chwili miała na sobie Roscja Starsza, chyba że Tiro zdążył ją już z niej zedrzeć.

– Jak myślisz, co oni teraz robią? – spytał nagle Rufus, otwierając oko i chwytając w ten sposób wyraz zaskoczenia na mojej twarzy.

Udałem, że nie wiem, o co mu chodzi, i potrząsnąłem głową.

– Wiesz, o kim mówię – warknął młodzieniec. – Tiro strasznie długo szuka swego rylca. Rylca! – Zaśmiał się, jakby właśnie usłyszał dobry dowcip. Śmiech był jednak krótki i gorzki.

– A zatem wiesz – powiedziałem.

– Oczywiście, że wiem. To się stało już za pierwszym razem, kiedy tu przyszliśmy z Cyceronem. Robił to za każdą wizytą. Zacząłem myśleć, że tego nie dostrzegasz. Zastanawiałem się, co z ciebie za poszukiwacz, skoro nie widzisz, co się dzieje pod twoim własnym nosem. To śmieszne, jak wyraźnie to po nich widać.

Wyglądało na to, że jest zazdrosny i rozgoryczony. Kiwnąłem ze współczuciem głową. Wszak Roscja jest bardzo atrakcyjną dziewczyną. Sam byłem o Tirona z lekka zazdrosny. Ściszyłem głos, próbując mówić łagodnie, lecz nie protekcjonalnie:

– On jest w końcu tylko niewolnikiem i na tak niewiele może liczyć w życiu.

– W tym cała rzecz! O to właśnie chodzi, że nędzny niewolnik potrafi znaleźć satysfakcję, a dla mnie to jest niemożliwe. Chryzogonos też był niewolnikiem, a znalazł, czego chciał, tak jak Sulla znalazł, i w nim, i w Walerii, i w całej reszcie swoich zdobyczy, konkubin i żon. Czasem wydaje mi się, że cały świat składa się z ludzi, którzy wzajemnie się odnajdują, i tylko ja jeden stoję na uboczu. A kto z nich wszystkich mnie pragnie? Sulla. To chyba żart bogów. – Potrząsnął głową, ale nie zaśmiał się. – Sulla chce mnie i nie może mnie mieć. Ja pragnę kogoś innego, kto nawet nie wie, że istnieję. Jakie to straszne, pragnąć tylko jednej osoby na całym świecie i nie móc zaspokoić swej tęsknoty! Czy kiedykolwiek kochałeś kogoś, kto nie odwzajemniał twej miłości, Gordianusie?

– Oczywiście. Któryż mężczyzna tak nie kochał?

Nadszedł niewolnik ze świeżym kubkiem wina. Rufus upił łyk, odstawił naczynie na stolik i zapatrzył się na nie bezmyślnie. Wydawało mi się, że Roscja nie bardzo jest warta takiego cierpienia, ale też nie miałem już szesnastu lat.

– Tak bezczelnie oczywiste – mruknął Rufus. – Jak długo mogą to robić?

– Czy Cecylia o nich wie? – spytałem. – Albo Sekstus Roscjusz?

– O kochliwych ptaszkach? Jestem pewien, że nie wiedzą. Cecylia żyje jak we mgle, a któż może wiedzieć, co dzieje się w głowie Sekstusa? Przypuszczam, że mógłby się nawet poczuć w obowiązku wykrzesać trochę świętego gniewu, dowiedziawszy się o schadzkach córeczki z niewolnikiem innego mężczyzny.

Nie chciałem za szybko zasypywać go pytaniami. Rozmyślałem o Tironie; igrał z niebezpieczeństwem. Rufus jest młody i rozżalony, szlachetnie urodzony, a on – tylko niewolnikiem, popełniającym coś nie do pomyślenia w domu arystokratki. Jednym słowem Rufus mógł zniszczyć całe jego życie. Po chwili spytałem:

– A Cycero? Czy on wie?

Rufus spojrzał mi prosto w oczy. Wyraz jego twarzy był dziwny, nie mogłem go określić.

– Czy Cycero wie? – powtórzył napiętym szeptem. Po chwili jednak napięcie minęło i w jego głosie zabrzmiało tylko zmęczenie – O Tironie i Roscji, chcesz powiedzieć. Nie, oczywiście, że nie wie. Nigdy by czegoś takiego nie zauważył. Takie namiętności są poniżej jego świadomości. – Opadł na poduszki z wyrazem ostatecznej rozpaczy.

– Rozumiem cię – powiedziałem. – Choć może trudno ci w to uwierzyć, ale rozumiem. Roscja, jest naturalnie śliczną dziewczyną, ale weź pod uwagę jej sytuację. Nie ma honorowego sposobu, byś mógł się do niej otwarcie zalecać.

– Roscja? – Otworzył szeroko oczy. – A co mnie obchodzi Roscja?

– Rozumiem – rzekłem, ani w ząb nie rozumiejąc. – Och. Więc to Tiro jest tym, którego...

Nagle stanąłem, oko w oko z całym zestawem nowych komplikacji. W końcu powoli dotarła do mnie prawda. W jednej chwili zrozumiałem, nie dzięki jego słowom czy malującemu się na twarzy uczuciu, ale raczej przez pewne akurat przypomniane akcenty, jakiś szczegół pozornie nie związany z innym szczegółem; w ten sposób czasem, przychodzą niespodziewane olśnienia, rozwiązania, zdawałoby się, nierozwiązywalnych zagadek. Jakież to absurdalne i zarazem jakie wzruszające, pomyślałem, bo kogóż by nie poruszył ogrom jego cierpienia? Prawa natury dążą ku równowadze, ale prawa miłości są czystym kaprysem. Wydawać by się mogło, że Cycero – stateczny, gderliwy żołądkowiec, Cycero – jest człowiekiem najmniej skłonnym do odwzajemnienia uczuć Rufusa w całym Rzymie; chłopiec nie mógł wybrać sobie bardziej beznadziejnego obiektu uczuć. Bez wątpienia Rufus, tak młody, tak pełen intensywnie przeżywanych uczuć, wychowany w kręgu greckich ideałów Cycerona, myślał o sobie jako o Alcybiadesie wobec Sokratesa-Cycerona. Nic dziwnego, że myśl o tym, czym w tej chwili się cieszą Tiro i Roscja, podczas gdy on płonie niewypowiedzianą namiętnością i nabrzmiałą energią młodości, przyprawiała go o furię. Siedziałem jak sparaliżowany, nie znajdując słów pociechy ani rady. Klasnąłem w dłonie i kazałem niewolnicy przynieść więcej wina.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY

Właściciel stajni był niezadowolony, gdy zamiast Wespy ujrzał chłopską szkapę, na której doń zajechałem. Garść monet i zapewnienia, że będzie sowicie wynagrodzony za wszelkie niedogodności, powoli go udobruchały. Poinformował mnie, że Bethesda przez cały czas chodziła nadąsana, stłukła trzy miski w kuchni, zmarnowała materiał, który dostała do szycia, i doprowadziła do rozpaczy szefa kuchni. Zarządca błagał o pozwolenie sprawienia jej cięgów, ale właściciel stajni dotrzymał danego mi słowa i zabronił jej tknąć. Teraz krzyknął na jednego z niewolników, by ją przyprowadził.

– I obym już jej tu nie oglądał – dodał, choć kiedy wymaszerowała majestatycznie z domu i wkroczyła do stajni, zauważyłem, że nie może od niej oderwać oczu.

Udawałem brak zainteresowania. Ona udawała chłód. Uparła się, żeby po drodze zrobić zakupy na kolację. Podczas gdy ona targowała się z przekupniami, ja spacerowałem po ulicy, chłonąc podłe zapachy i widoki Subury i ciesząc się z powrotu do domu. Nawet góra świeżego łajna, którą zmuszeni byliśmy ominąć w naszym zaułku, nie odebrała mi dobrego humoru.

Niewolnik ze stajni, Skaldus, siedział na progu, opierając się plecami o drzwi. W pierwszej chwili pomyślałem, że śpi, ale gdy się zbliżyliśmy, olbrzym poruszył się i wstał z niepokojącą szybkością. Rozpoznawszy mnie, rozluźnił mięśnie i uśmiechnął się głupkowato. Powiedział, że trzymał straż na zmianę ze swym bratem i dom nie pozostawał nie strzeżony, nikt też nie przychodził pod moją nieobecność. Dałem mu miedziaka i odprawiłem go. Bethesda spojrzała na mnie z niepokojem, ale zapewniłem ją, że będziemy bezpieczni. Cycero obiecał opłacić ochronę naszego domu, a zanim, udamy się na nocny spoczynek, znajdę w Suburze odpowiedniego zawodowca. Chciała coś powiedzieć, a po ułożeniu jej warg poznałem, że miało to być coś wielce sarkastycznego; zamknąłem jej usta pocałunkiem. Nie wypuszczając z objęć, poprowadziłem ją tyłem do domu i zamknąłem drzwi kopnięciem. Upuściła na posadzkę chleb i pęk zieleniny, i zarzuciła mi ręce na szyję. Osunęła się w dół, pociągając mnie za sobą. Była uradowana, że znów mnie widzi, i okazywała mi to. Była na mnie zła, że zostawiłem ją samą w obcym domu, i to również okazywała, wbijając mi paznokcie w ramiona i okładając pięściami po plecach, gryząc w uszy i szyję. Syciłem się nią, jak człowiek od wielu dni głodujący pochłania jedzenie; aż trudno uwierzyć, że nie widziałem jej tylko dwie noce. Wykąpała się tego ranka i jej ciało smakowało nieznanym mi mydłem, a za uszami, na szyi i w innych interesujących miejscach namaściła się jakimiś wonnościami. Później powiedziała mi, że zwędziła je z szafki żony właściciela stajni.

Leżeliśmy wyczerpani i nadzy w ostatnich promieniach słońca w westybulu, odciskając spoconymi ciałami ciemne wzory na podniszczonym dywanie. W pewnej chwili uniosłem wzrok ponad smukłe linie jej ciała i zobaczyłem krwawe litery zostawionej przez napastników wiadomości, wciąż widniejące na ścianie nad nami. Milcz albo giń...

Nagły powiew z atrium zmroził pot na moich plecach i pokrył Bethesdę gęsia skórką. Przez okamgnienie wydawało mi się, że serce przestało bić w mojej piersi, zagubione gdzieś pomiędzy gasnącym światłem dnia, ciepłem jej ciała i grozą czerwonego napisu. Świat stał się nagle obcym i nieznanym miejscem; w wyobraźni usłyszałem owe złowrogie słowa szeptane wprost do mego ucha. Mogłem to odczytać jako omen. Mogłem wtedy uciec z domu, z Rzymu, od rzymskiej sprawiedliwości. Zamiast tego ugryzłem Bethesdę w ramię. Wciągnęła głośno powietrze; nasza noc trwała dalej, aż do desperackiego spełnienia.

Razem zapaliliśmy lampy. Chociaż Bethesda udawała odważną, znowu uparła się, by oświetlić wszystkie pomieszczenia. Zaproponowałem, by poszła ze mną do Subury poszukać strażnika, ale wolała zostać i zająć się przygotowaniem kolacji. Poczułem ukłucie lęku przed zostawieniem jej samej choćby na krótką chwilę, ale była nieugięta i powiedziała tylko, bym się pospieszył. Zrozumiałem, że chce być dzielna i na swój sposób ponownie objąć władzę nad domem. Pod moją nieobecność miała zapalić kadzidło i odprawić pewien rytuał, którego dawno temu nauczyła ją matka. Wyszedłszy, przystanąłem i upewniłem się, że zamknęła porządnie drzwi na zasuwę. Właśnie wschodził księżyc. Bliski pełni oblewał domy na zboczu niebieskawą poświatą, nadając dachówkom miedziany połysk. W dole Subura była morzem świateł i przytłumionych dźwięków, które pochłonęło mnie, kiedy szybko zszedłszy z Eskwilinu, stanąłem na najruchliwszej o tej porze ulicy Rzymu.

Osiłka z jakiejś bandy mogłem znaleźć na każdym rogu, ale nie chciałem zatrudniać zwykłego zbira. Potrzebny mi był zawodowiec, strażnik z eskorty jakiegoś bogacza lub zaufany niewolnik.

Udałem się do małej tawerny przycupniętej za jednym z droższych burdeli w okolicy i odszukałem Warusa Pośrednika. Od razu pojął, w czym rzecz, i wiedział, że jestem wypłacalny. Postawiłem mu kubek wina, po czym zniknął gdzieś. Nie minęło wiele czasu i wrócił, prowadząc ze sobą olbrzyma.

Stanowili bardzo kontrastową parę; Warus jest tak niski, że sięgał olbrzymowi ledwie do łokcia; jego łysina i upierścienione palce lśniły w blasku światła, a nalana twarz zdawała się topnieć i rozpływać. Krocząca obok niego bestia wyglądała na ledwie oswojoną. W oczach migotały wydawało mi się, że krwawo – dziwne błyski, nie pochodzące od lamp. Emanował prawie nienaturalną siłą i masywnością, jakby zbudowano go z bloków granitu albo z ociosanych pni. Nawet twarz wyglądała jak ciosana, pierwszy zarys kamiennej rzeźby, odrzucony przez artystę z powodu nadmiernej brutalności oblicza. Włosy i brodę miał długie i skręcone, choć nie niechlujne, a jego tunika uszyta była z dobrej materiału. Świadczyło to, że jego pan traktuje go odpowiedzialnie; był zadbany, jak koń dobrej rasy. Wyglądał na kogoś, kto potrafi zabijać gołymi rękami. Właśnie kogoś takiego potrzebowałem. Na imię miał Zotikus.

– Ulubieniec swojego pana – zapewnił mnie Warus. – Gość nigdy nie rusza się z domu bez Zotikusa u boku. Wypróbowany zabójca... nie dalej jak miesiąc temu skręcił kark włamywaczowi. Silny jak wół, to jasne. Czujesz od nie czosnek? Jego pan karmi go nim jak konia owsem. To sztuczka stosowana przez gladiatorów, daje człowiekowi siłę. Jego pan jest zamożny i szanowany, ma trzy burdele, dwie tawerny i dom gry tu, w Suburze. Pobożny mąż, jestem pewien że nie ma choćby jednego wroga, ale lubi zabezpieczyć się wszelki wypadek. Kto nie lubi? Nigdy nie zrobi kroku swego wiernego Zotikusa. Jednak specjalnie dla mnie, bo jest mi winien przysługę, zgodził się wynająć mi tę bestię, cztery dni, tyle, ile chciałeś, i ani dnia więcej. Tylko dlatego że chce spłacić stary dług. Jakie to szczęście, Gordianusie, że masz Warusa Pośrednika za przyjaciela!

Targowaliśmy się, ale ostatecznie zgodziłem się na jego warunki, niecierpliwie pragnąc wrócić do Bethesdy. Niewolnik jednak wart był swej ceny – krocząc poprzez tłum wypełniający via Subura, widziałem, jak ludzie rozstępują się przed nami, i dostrzegałem trwogę w ich oczach, gdy patrzyli ponad moją głową na podążającego za mną potwora. Zotikus nie mówił wiele, co mi się podobało. W drodze pod górę do mego domu unosił się nade mną niby duch opiekuńczy, nieprzerwanie rozglądając się wokoło.

Gdy doszliśmy do domu, usłyszałem, jak przyspiesza oddech, i poczułem na ramieniu jego dłoń jak cegłę. Pod mymi drzwiami stał obcy mężczyzna. Krzyknął, byśmy się zatrzymali, i wyciągnął z rękawa długi sztylet. Nie zdążyłem nawet mrugnąć, kiedy nagle znalazłem się za Zotikusem zamiast przed nim, a kiedy – jak mi się zdawało – świat śmignął obok mnie naprzód, w jego ręku również zabłysło stalowe ostrze. Drzwi otworzyły się i usłyszałem śmiech Bethesdy, a potem słowa jej wyjaśnienia. Wyglądało na to, że źle zrozumiałem Cycerona. Nie tylko zaoferował, że opłaci strażnika, ale nawet zadał sobie trud przysłania go do mnie. Ledwie parę minut po moim odejściu ktoś załomotał do drzwi. Najpierw zignorowała to, ale później wyjrzała przez kratę. Gość zapytał o mnie; Bethesda udawała, że jestem w domu, ale niedysponowany. Podał potem nazwisko Cycerona, przekazał od niego pozdrowienia i powiedział jej, że został przysłany dla ochrony domu, jak zapewne jej pan sobie przypomina. Stanął na warcie na progu bez dalszych wyjaśnień.

– Dwóch będzie lepszych od jednego – upierała się, aż poczułem ukłucie zazdrości, gdy taksowała ich wzrokiem po kolei.

Być może właśnie zazdrość zamknęła mi oczy na to, co było oczywiste. Miałbym spory kłopot z określeniem, który z nich dwóch jest brzydszy albo większy, albo który budzi większy strach. Gdyby nie ruda czupryna i broda, ten drugi mógłby uchodzić za brata mojego Zotikusa. Nawet w jego oddechu czuć było ten sam odór czosnku. Mierzyli się wzajemnie wzrokiem jak gladiatorzy, z zaciśniętymi szczękami i spojrzeniem bazyliszka, jak gdyby najmniejsze drgnięcie wargi mogło zmącić czystość ich wzajemnej pogardy.

– No, dobrze – zgodziłem się. – Dzisiejszej nocy niech zostaną obaj, a jutro zobaczymy. Jeden będzie krążył wokół domu i patrolował zaułek, drugi zostanie w westybulu.

Cycero kazał mi zająć się znalezieniem strażnika samemu, pamiętałem wyraźnie. Pomyślałem jednak, że może w podnieceniu wywołanym moimi nowinami zapomniał o tym. W tej chwili mogłem myśleć tylko o zapachach dobiegających z kuchni i o czekającym mnie długim, beztroskim śnie.

Opuszczając sień, zerknąłem na rudobrodego od Cycerona. Usiadł na krześle pod ścianą, zwrócony twarzą ku zamkniętym drzwiom, z założonymi rękami i wciąż nie schowanym sztyletem w dłoni. Nad jego głową widniał krwawy napis; nie mogłem go nie przeczytać jeszcze raz. Milcz albo giń. Niedobrze już mi się od tego robiło. Rano powiem Bethesdzie, żeby go zmyła, pomyślałem. Spojrzałem w nieruchome oczy rudobrodego i uśmiechnąłem się doń. Nie odwzajemnił uśmiechu.

W farsach często występują postaci popełniające różne głupstwa, tak boleśnie oczywiste dla każdego z widzów, chyba nawet dla każdego w świecie, tylko nie dla nich. Widzowie wiercą się niespokojnie, śmieją się, czasem nawet krzyczą: „Nie, nie! Czyż nie widzisz, ty głupcze?” Ale on nie słyszy, bogowie zaś zadowoleni z siebie przygotowują klęskę jeszcze jednego śmiertelnika.

Czasem jednak bogowie wiodą człowieka na skraj unicestwienia tylko po to, by w ostatniej chwili zawrócić go znad przepaści, równie ubawieni jego niewytłumaczalnym ocaleniem, jak nieprzewidzianą śmiercią. Obudziłem się raptownie bez najmniejszej przerwy miedzy snem i jawą. Leżałem w sypialni sam. Bethesda zaprowadziła mnie tu wieczorem po długiej kolacji (ryba i wino), rozebrała mnie, mimo upału przykryła cienkim kocem i pocałowała w czoło jak dziecko. Wstałem teraz, tak że pled obsunął się na posłanie.

Noc była ciężka od gorąca. Ciemności rozpraszała jedynie wąska smuga światła księżyca wpadająca przez małe okienko wysoko na ścianie. Poczłapałem na pamięć w róg pokoju, ale nie mogłem znaleźć nocnika; może też Bethesda opróżniła go i nie przyniosła z powrotem. No cóż. Ta noc była tak dziwaczna, że nocnik mógłby się nawet zmienić w grzyb albo rozpłynąć w powietrzu, i jeszcze niewiele by to znaczyło. To było takie samo uczucie, jakiego doznałem wcześniej, leżąc z Bethesdą. Widziałem i czułem – wszystko dookoła zupełnie wyraźnie, a jednak zdawało mi się, że znalazłem się na obcym i tajemniczym terytorium; jak gdyby księżyc zmienił barwę, jak gdyby sami bogowie odpłynęli w ciężkim śnie z ziemi, pozostawiając ją samej sobie. Mogło się zdarzyć wszystko.

Odsunąłem zasłonę i wyszedłem do atrium. Może jednak wcale się nie obudziłem i śniłem dalej na stojąco? Cały dom nabrał jakiejś nierealnej aury znanego, lecz przenicowanego przez geografię nocy miejsca. Ogród zalany był błękitnawą poświatą; wyglądał jak dżungla kości rzucających cienie ostre jak noże. Gdzieniegdzie płonęły jeszcze lampy, jak gasnące słońca u kresu istnienia. Najjaśniejsza lampa świeciła za ścianą odgradzającą westybul; smuga żółtego światła przypominała ognisko zza szczytu wzniesienia.

Podszedłem na skraj ogrodu i uniosłem brzeg tuniki. Poruszałem się cicho, starając się bezszelestnie stąpać po miękkiej trawie. Kostna dżungla w cieniu przelotnej chmury zamieniła się w spopielałe ruiny Kartaginy w bezksiężycową noc.

Pośród zapachu ziemi, uryny i hiacyntów w ciepłym, suchym powietrzu niosła się słaba woń czosnku. Blask lampy z westybulu rzucił na przeciwległą ścianę cień mężczyzny. Niczym we śnie poszedłem w tamtym kierunku. Niczym we śnie wydawało mi się, że jestem niewidzialny. Jasno płonąca lampa stała na podłodze. Rudobrody stał przed zbezczeszczoną ścianą, spoglądając na napis. Przesuwał ręką po jej powierzchni. Poruszająca się dłoń zawinięta była w poplamioną czerwono szmatę, z której kapało coś gęstego i ciemnego. Druga dłoń wciąż ściskała sztylet. Połyskujące ostrze umazane było krwią.

Drzwi wejściowe były szeroko otwarte. Jakby je podtrzymując, leżało pod nimi masywne ciało Zotikusa. Gardło miał tak mocno przecięte, że głowa ledwo trzymała się tułowia. Z rany wylała się wielka kałuża krwi. Cały dywan był nią przesiąknięty. Rudobrody cofnął się i pochylił, by zamoczyć szmatę we krwi, nie odrywając wzroku od ściany, jakby był artystą, a ona jego powstającym dziełem. Po chwili zaczął pisać znowu. A potem powoli odwrócił się i zobaczył mnie. Rozchylił usta w szerokim, strasznym uśmiechu.

Musiał mnie dopaść bardzo szybko, ale wydawało mi się, że porusza się wolno i ociężale. Miałem aż nadto czasu, by obserwować, jak unosi sztylet, poczuć nagły powiew czosnkowego odoru, przyjrzeć się napiętej, jakby drżącej skórze jego twarzy i jak dureń zastanawiać się, z jakiejże to przyczyny aż tak mnie nie lubi.

Moje ciało było mądrzejsze od mózgu. Jakimś cudem udało mi się schwycić go za nadgarstek i odchylić błyskawicznie zbliżające się ostrze. Musnęło mnie w policzek, wycinając w nim płytką, długą szramę, co miałem poczuć znacznie później, nagle znalazłem się przy ścianie, brakowało mi oddechu, i byłem tak skołowany, że przez moment zdawało mi się, że leżę, a rudobrody przyciska mnie całym swym ciężarem do podłogi. Po chwili zresztą przewróciliśmy się w ciężkim półobrocie, jak para akrobatów wybitych z rytmu ćwiczenia. Walcząc, toczyliśmy się po posadzce niczym tonący porwani przez fale przyboju, aż straciłem poczucie, gdzie jest góra, gdzie dół. Czubek sztyletu drżał tuż przy moim gardle, ale zawsze jakoś udawało mi się uniknąć pchnięcia. Był absurdalnie silny, bardziej jak burza lub lawina niż mężczyzna. Czułem się przy nim jak dziecko. Nie było żadnej nadziei na pokonanie go; mogłem jedynie trzymać się przy życiu z chwili na chwilę.

Pomyślałem nagle o Bethesdzie i wiedziałem, że musi już nie żyć, tak jak Zotikius. Dlaczego zostawił mnie na koniec? Wtedy właśnie pałka spadła z trzaskiem na czaszkę rudobrodego. Podczas gdy oszołomiony zaprzestał na chwilę walki, dojrzałem przelotnie nad jego ramieniem Bethesdę. W rękach ściskała drewnianą belkę, której używaliśmy do zamykania drzwi, tak ciężką, że ledwie mogła ją utrzymać. Uniosła ją do kolejnego ciosu, ale zachwiała się pod ciężarem i zatoczyła do tyłu. Rudobrody odzyskał równowagę. Z rozcięcia na głowie sączyła się krew, zalewając mu usta i brodę; wyglądał jak oszalałe zwierzę albo wilkołak raczący się krwią ofiary. Uniósł się na kolana i obrócił ku niej z gotowym do ciosu sztyletem. Uderzyłem go w pierś, ale nie miałem dość siły, by odniosło to skutek. Sztylet świsnął w powietrzu, ale zdołał jedynie przeciąć szatę dziewczyny, nie raniąc jej. Napastnik szybko odwrócił się w drugą stronę, złapał wolną ręką materiał i pociągnął, aż upadła do tyłu. Belka wypadła jej z rąk i opadła pod własnym ciężarem; czy przez przypadek, czy też już wycelowana, trafiła go w czubek głowy, uderzenie było tak silne, że przewrócił się na mnie. Zanim upadł, schwyciłem jego uzbrojoną rękę i wykręciłem ku górze. Ostrze wbiło mu się w pierś po rękojeść. Jego twarz, z oczami wywróconymi w górę i szeroko rozwartymi ustami, znalazła się tuż nad moją. Od odoru czosnku i zepsutych zębów zrobiło mi się słabo. Nagle zatrząsł się, jakby coś w nim eksplodowało. W chwilę potem z otwartych ust buchnął strumień krwi. Gdzieś z oddali doszedł mnie krzyk Bethesdy. Wielki, martwy ciężar przygniatał mnie do podłogi. Ciało jeszcze drgało w konwulsjach, krew płynęła, zalewając mi oczy, nozdrza i usta, czułem ją nawet w uszach. Usiłowałem się uwolnić, ale udało mi się to dopiero z pomocą Bethesdy. Przewróciliśmy ogromnego trupa na plecy; leżał, wpatrując się niewidzącymi, wytrzeszczonymi oczyma w sufit.

Z trudem podniosłem się na kolana. Objęliśmy się kurczowo, oboje drżąc tak bardzo, że ledwo mogliśmy się utrzymać razem.

Wyplułem krew, dmuchnąłem nosem i otarłem twarz o jej czystą białą tunikę. Tuliliśmy się do siebie, głaskaliśmy i bełkotaliśmy niewyraźne słowa pociechy i uspokojenia, jak ocaleli z jakiejś wielkiej katastrofy. Lampa dopalała się i migotała, rzucając upiorne cienie; w jej pulsującym świetle zdawało nam się, że zwłoki wciąż jeszcze drgają. Nieziemska noc panowała nad nami niepodzielnie, byliśmy kochankami z poematu, jedno nagie, drugie na pół ubrane, obejmowaliśmy się, klęcząc nad olbrzymim, nieruchomym jeziorem. To jezioro jednak było z krwi – tyle krwi, że mogłem zobaczyć w niej swoje odbicie. Patrzyłem sobie w oczy i nagle, wstrząśnięty, wróciłem do rzeczywistości i wiedziałem, że nie jestem w koszmarnym śnie, ale na ziemi, w samym sercu wielkiego, śpiącego miasta.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI

– Nie ma wątpliwości – powiedziałem z naciskiem – że ostrzeżenie było przeznaczone dla ciebie, Cyceronie.

– Ale jeżeli on zamierzał zamordować ciebie i twoją niewolnice, dlaczego nie zrobił tego w pierwszej kolejności? Dlaczego nie zabił was we śnie, żeby potem spokojnie napisać swą wiadomość?

Wzruszyłem ramionami.

– Bo miał już wystarczająco dużo krwi z rozciętego gardła Zotikusa. Bo w domu panowała cisza i nie obawiał się, że się przedwcześnie obudzę. Bo mając napis już gotowy, na wypadek nieprzewidzianych komplikacji, albo gdybyśmy zdążyli krzyczeć przed śmiercią, mógł natychmiast umknąć. A może też czekał na nadejście wspólnika? Nie mam pojęcia, Cyceronie. Nie mogę mówić za nieżyjącego. Ale on chciał mnie zabić, tego jestem pewien. Ostrzeżenie zaś adresowane jest do ciebie.

Księżyc już zaszedł. Noc weszła w najczarniejsze stadium, choć do brzasku, nie mogło być daleko. Bethesda była gdzieś w kwaterach niewolników, miałem nadzieję, że twardo śpi. Rufus, Tiro i ja siedzieliśmy w gabinecie Cycerona, otoczeni lampami. Nasz gospodarz chodził tam i z powrotem, pocierając podbródek i strojąc przeróżne miny. Twarz miał ściągniętą i zmęczoną, szczęki pokrywał zarost, ale oczy mu błyszczały i ani mu w głowie był sen. Tak go zastaliśmy z Bethesdą, kiedy załomotaliśmy nad ranem w jego drzwi po pospiesznym przemarszu przez pół miasta w środku nocy. Cycero nie spał, a dom był jasno oświetlony. Niewolnik z zapuchniętymi oczami poprowadził nas do gabinetu, po którym adwokat z plikiem pergaminów w garści chodził żwawym krokiem, czytając na głos i popijając parującą zupę z porów – receptę Hortensjusza na słodkie brzmienie głosu, podczas gdy Tiro zapisywał dyktowany tekst, Cycero prawie zakończył komponowanie roboczej wersji mowy obrończej, nad którą, pracował nieprzerwanie całą noc. Kiedy przybyliśmy, drżący i zakrwawieni, odczytywał ją właśnie na próbę Tironowi i Rufusowi.

Bethesda szybko zniknęła, przytulona do gospodyni Cycerona, która obiecała zająć się nią troskliwie. Cycero nalegał, bym się obmył i zmienił odzienie, zanim zrobię cokolwiek innego. Starałem się jak mogłem, ale w jasnym gabinecie dostrzegałem, wciąż nowe, nie domyte plamki zaschniętej krwi wokół paznokci i na gołych stopach.

– Więc teraz w twoim domu są dwa trupy – zwrócił się do mnie Cycero, przewracając oczami. – Ach, cóż, rano poślę tam kogoś, by się nimi zajął. Nowe wydatki! Bez wątpienia właściciel owego Zotikusa nie będzie uszczęśliwiony, kiedy zwrócimy mu go martwego. Trzeba będzie mu zapłacić. Giordianusie, jesteś jak bezdenna studnia, do której wciąż wrzucam pieniądze.

– Ten napis – wtrącił Rufus w zamyśleniu. – Jak on dokładnie brzmiał, powiedz jeszcze raz?

Przymknąłem oczy i ujrzałem każde słowo, płonące żywą czerwienią, w świetle migoczącej lampy.

– Głupiec nie posłuchał i teraz jest trupem. Mądrzejszy niech zrobi sobie wakacje z nadejściem id majowych – przytoczyłem. – Poprawiał też na świeżo tamten stary napis.

– Cóż za pedant – skomentował Cycero.

– Właśnie. Ortografię też znał lepiej od Malliusza Glaucji. Jego litery są kształtne i wyglądało na to, że pisze z pamięci, a nie odtwarza znaki z papieru. Niewolnik jakiegoś znaczniejszego pana.

– Mówią, że Chryzogonos trzyma gladiatorów, którzy potrafią czytać i pisać – powiedział Rufus.

– Tak... Niedobrze, że musiałeś zabić tego rudobrodego – rzekł Cycero z dezaprobatą. – Moglibyśmy się dowiedzieć, kto go nasłał.

– Ale przecież powiedział, Cyceronie, że przybywa od ciebie.

– Nie musisz przybierać tego sarkastycznego tonu, Gordianusie. Oczywiście, że to nie ja go posłałem. Miałeś sam wynająć ochronę, a ja za nią zapłacić. Taka była umowa. Szczerze mówiąc, zapomniałem o niej natychmiast po twoim wyjściu. Zabrałem się do pracy nad notatkami i nie poświęciłem tej sprawie ani jednej dodatkowej myśli.

– A mimo to, kiedy przyszedł do mych drzwi, wyraźnie powiedział niewolnicy, że jest przysłany przez ciebie. To był oczywisty podstęp obliczony, by wprowadzić mnie w błąd. To zaś znaczy, że ktokolwiek go przysłał, musiał wiedzieć o naszej umowie, zawartej raptem parę godzin wcześniej, że zapłacisz za jednego strażnika, by chronił mój dom. Jak to możliwe, Cyceronie? Jedynymi ludźmi, którzy o tym wiedzieli, jesteśmy my tu w tej chwili obecni.

Wlepiłem oczy w Rufusa. Zarumienił się i spuścił wzrok. Zawiedziona miłość może się przerodzić w nienawiść, nie zaspokojone pożądanie w mściwość. Przez cały czas był żmiją, myślałem, wyhodowaną na sercu Cycerona; powierzano mu tajniki strategii obrony, a on knuł jej udaremnienie. Nigdy nie należy wierzyć ludziom z wyższych sfer, pomyślałem, choćby nie wiem jak młodzi i niewinni się wydawali. W jakiś sposób wrogowie Sekstusa Roscjusza nagięli jego rozpacz do swoich potrzeb do tego stopnia, że był skłonny poświęcić moje i Sekstusa życie, byle doprowadzić do klęski Cycerona.. Wydawało się to niemożliwe, gdy się patrzyło na jego chłopięcą twarz i piegowaty nos; ale Rzymianie są z takiej gliny ulepieni.

Już miałem go głośno oskarżyć i obnażyć jego tajemnicę ukrytą namiętność do Cycerona i zdradę – ale którykolwiek to bóg ocalił mi tej nocy życie, w tym momencie postanowił ocalić także mój honor i zostało mi oszczędzone upokorzenie przed mym szczodrym zleceniodawcą i jego szlachetnie urodzonym wielbicielem.

Tiro wydał z siebie stłumiony, zduszony dźwięk, jak gdyby usiłował odchrząknąć i mu się nie udało. Jak jeden mąż zwróciliśmy się ku niemu. Jego twarz była wcieleniem winy – mrugał szybko, czerwienił się i zagryzał wargi.

– Tironie?

Głos Cycerona był wysoki i chrapliwy, pomimo zupy z porów. Na jego twarzy jednak malowało się tylko łagodne zdziwienie, jakby wstrzymywał się z osądem w oczekiwaniu na jakieś całkiem proste i zadowalające wytłumaczenie.

Rufus spojrzał na mnie z ogniem w oczach, jakby mówił: „I jak mogłeś we mnie wątpić?”

– Tak, Tironie – powiedział zaś głośno, zakładając ręce na piersiach i patrząc na niewolnika z góry. – Czy chcesz nam coś wyjaśnić?

Był bardziej wyniosły, niż bym przypuszczał. To zimne, nieubłagane spojrzenie – czy to maska, jaką noszą wszyscy możni przy sobie, by jej użyć w stosownym momencie, czy też ich prawdziwa twarz, jaka ukazuje się, gdy wszystkie maski opadną?

Tiro ugryzł się w palce i zaczął szlochać. Nagle domyśliłem się prawdy.

– Dziewczyna – szepnąłem. – Roscja...

Tiro ukrył twarz w dłoniach i głośno zapłakał.

Cycero był rozwścieczony. Krążył po pokoju jak głodny wilk. Chwilami, kiedy przechodził obok siedzącego potulnie Tirona, załamującego ręce i pochlipującego, miałem wrażenie, że go naprawdę uderzy. Zamiast tego jednak tylko wymachiwał rękami i krzyczał na całe gardło, aż tak ochrypł, że z trudem mógł mówić. Co jakiś czas Rufus próbował się wtrącić, przybierając postawę wszystko rozumiejącego i wszystko wybaczającego pana. Nie czuł się jednak dobrze w tej roli.

– Ale, Cyceronie, takie rzeczy dzieją się wszędzie. Poza tym, Cecylia nie musi się o tym wcale dowiedzieć.

Chciał ująć adwokata za rękę, ale Cycero gniewnie odtrącił jego dłoń, nie zauważając bolesnej reakcji młodzieńca.

– Podczas gdy cały jej dom śmieje się za jej plecami? Nie, nie, Cecylia może i dała się oszukać, podobnie jak ja, ale czy sądzisz, że jej niewolnicy nie orientowali się, co się dzieje? Nie ma nic gorszego od skandalu pod nosem szacownej rzymskiej matrony, gdy jej służba naśmiewa się z niej potajemnie. I pomyśleć, że to ja sprowadziłem na jej dom taką hańbę! Już nigdy nie będę mógł jej spojrzeć w oczy!

Tiro pociągnął nosem i skulił się lękliwie, kiedy Cycero przechodził obok.

Zająłem się wydrapywaniem zakrzepłej krwi zza paznokci i skrzywiłem się, czując pierwsze zwiastuny bólu głowy. Atrium zaczynały już głaskać różane palce Eos.

– Wychłostaj go, jeśli musisz, Cyceronie – odezwałem się. – Albo każ go udusić. To twoje prawo i nikt nawet nie zaprotestuje. Ale zachowaj swój głos na proces. Krzycząc, karzesz tylko mnie i Rufusa.

Cycero zesztywniał i rzucił mi ostre spojrzenie. Przynajmniej przerwałem jego nerwowe miotanie się po gabinecie.

– Tiro może postąpił głupio, a nawet niemoralnie – kontynuowałem. – Albo też jak każdy młody człowiek spragniony miłości. Nie ma jednak powodu, by sądzić, że cię zdradził, ani któregoś z nas, w każdym razie nie świadomie. Został oszukany. To historia stara jak świat.

Przez chwile Cycero zdawał się uspokajać, oddychając głęboko i wpatrując się w podłogę. Nagle jednak znów eksplodował.

– Ile razy?! – krzyknął, wyrzucając ręce nad głowę. – Ile?

Już to przerabialiśmy, ale liczba powtórzonych wykroczeń zdawała się jątrzyć go szczególnie.

– Chyba pięć... Może sześć – odpowiedział pokornie Tiro, tak jak za każdym razem, kiedy Cycero zadawał mu to samo pytanie.

– Czyli od pierwszej mojej wizyty u Cecylii Metelli. Jak mogłeś coś takiego zrobić? A potem ciągnąć to w sekrecie za moimi plecami, za plecami jej ojca i jego protektorki, w samym jej domu! Czyż nie masz żadnego poczucia przyzwoitości? A co by było, gdyby was nakryto? Nie miałbym innego wyjścia, jak tylko wymierzyć najsroższą karę od razu na miejscu. I wina spadłaby na mnie. Jej ojciec mógłby mnie pozwać do sądu, mógłby mnie zrujnować!

– Mało prawdopodobne – ziewnął Rufus. – W jego sytuacji...

– Co za różnica! Doprawdy, Tironie, nie wiem, jak mam z, tego wybrnąć. Każda odpowiednia kara, jaka przychodzi mi na myśl, jest tak surowa, że aż przyprawia mnie o drżenie. A jednak nie mam innego wyjścia.

– Zawsze możesz wybrać przebaczenie – powiedziałem, trąc zmęczone oczy.

– Nie! Po trzykroć nie! Gdyby Tiro był jakimś prostym, nieświadomym robotnikiem, niewolnikiem z dolnego szczebla drabiny, ledwie różniącym się od zwierzęcia, wówczas jego zachowanie można by zrozumieć. Oczywiście musiałby ponieść karę, ale przynajmniej przestępstwo byłoby jakoś wytłumaczone. Ale Tiro jest wykształconym niewolnikiem, zna prawo lepiej niż niejeden obywatel. To, co zrobił z młodą Roscją, nie było instynktownym aktem nierozumnego stworzenia, lecz świadomym wyborem dobrze wyszkolonego niewolnika, którego pan najwyraźniej był dotąd nazbyt tolerancyjny i o wiele za ufny.

– Och, na Jowisza, przestań już, Cyceronie! – nie wytrzymał w końcu Rufus.

Zamknąłem oczy i w duchu zaniosłem bogom dzięki, że to on, nie ja, już od dobrej chwili bowiem tak się gryzłem w język, że prawie czułem słony smak krwi.

– Nie widzisz, że to bez sensu? – ciągnął Rufus. – Jakąkolwiek straszną zbrodnię popełnił Tiro, wiemy o niej tylko my czterej, poza tym nie wie nikt, kogo by ona mogła obchodzić, o ile dziewczyna będzie trzymać język za zębami. To jest sprawa do rozstrzygnięcia między tobą a twoim niewolnikiem. Prześpij się z nią i odłóż na stronę do zakończenia procesu, a tymczasem trzymaj go z dala od dziewczyny. Jak powiedział Gordianus, oszczędzaj głos i gniew do bardziej istotnych spraw, takich jak ratowanie Sekstusa Roscjusza. Teraz ważne jest ustalenie, co Tiro jej powiedział i w jaki sposób informacje przedostały się do naszych wrogów.

– I dlaczego dziewczyna chciałaby zdradzić własnego ojca – dodałem, patrząc ze znużeniem na Tirona. – Może ty masz na ten temat jakąś teorie.

Tiro spojrzał potulnie na Cycerona, jakby sprawdzając, czy wolno mu się odezwać albo nawet oddychać. Przez chwilę wydawało się, że Cycero znowu wybuchnie, ale zaklął tylko i odwrócił się ku atrium, obejmując się ciasno ramionami, jakby chciał powstrzymać rozpierającą go furię.

– No wiec, Tironie?

– To wciąż wydaje się niemożliwe – powiedział cicho chłopak, potrząsając głową. – Może się mylę. Po prostu, kiedy powiedziałeś, że to ktoś spośród nas cię zdradził, pomyślałem: „Nie, ja nic nikomu nie powiedziałem”, i nagle przypomniałem, sobie, że mówiłem Roscji...

– Tak samo, jak powiedziałeś jej o mnie wszystko wtedy, gdy po raz pierwszy przesłuchiwałem Roscjusza.

– Tak.

– I zaraz następnego dnia w moim domu zjawił się Malliusz Glaucja z innym zbirem Magnusa, usiłując odstraszyć mnie od przyjęcia sprawy, zabijając mi kota i mażąc jego krwią po ścianach. Tak, wydaje mi się całkiem prawdopodobne, że to młoda Roscja stanowi przeciek w naszym okręcie.

– Ale jak to możliwe? Ona kocha ojca. Zrobiłaby wszystko, by mu pomóc.

– Tak ci powiedziała?

– Tak. To dlatego zawsze wypytywała mnie o postępy w dochodzeniu, o to, co Cycero robi, by wybronić jej ojca. Sekstus Roscjusz zawsze kazał jej wychodzić z pokoju, kiedy rozmawiał o swoich sprawach, i nic nie mówił jej ani żonie. Nie mogła znieść tej nieświadomości.

– I dlatego w czasie, przed albo po waszych pospiesznych... schadzkach, zasypywała cię szczegółowymi pytaniami o obronę jej ojca.

– Tak. Ale w twoich ustach brzmi to tak złowrogo, sztucznie i niezręcznie...

– Och, naturalnie, jestem pewien, że w jej ustach brzmiało to słodko jak harfy eolskie.

– Przedstawiasz ją jako aktorkę – ściszył głos i obejrzał się na Cycerona, który wyszedł do atrium i stał zwrócony do nas plecami. – Albo jako dziwkę.

Roześmiałem się.

– O nie, nie jako dziwkę, Tironie. Powinieneś lepiej się na tym znać. – Dostrzegłem, że się rumieni i znów spogląda na Cycerona, jakby w obawie, że za chwilę opowiem o Elektrze i do końca pogrążę go w oczach pana. – Nie. Motywacja dziwki jest zawsze wyraźna, zrozumiała właśnie dlatego, że jest podejrzana, może omamić jedynie głupca albo kogoś, kto bardzo pragnie być omamiony. – Wstałem z krzesła, przeszedłem sztywno przez pokój i położyłem mu rękę na ramieniu. – Ale nawet mądrego może zwieść coś, co się wydaje młode, niewinne i szczere. Zwłaszcza jeśli sam jest młody i niewinny.

Tiro zerknął ku atrium; Cycero odszedł poza zasięg naszego głosu.

– Czy naprawdę sądzisz, Gordianusie, że ona tylko tego ode mnie chciała? Czy to był tylko jej sposób na wydobycie ze mnie informacji?

Pomyślałem o tym, co ujrzałem owego pierwszego dnia u Cecylii; wyraz twarzy dziewczyny i tęskne wygięcie jej ciała wspartego o ścianę. Pomyślałem o znaczącym uśmieszku młodego Lucjusza Megarusa na wspomnienie jej pobytu w domu jego ojca w Amerii.

– Nie, niezupełnie – orzekłem. – Jeśli pytasz, czy w ogóle nic nie czuła, będąc z tobą, to bardzo w to wątpię. I zdrada, i zaufanie rzadko bywają całkowite.

– Możliwe, że ona celowo zbierała informacje – wtrącił Rufus – ale może przekazywała je dalej bez złych zamiarów. W domu może być jakiś niewolnik, któremu się zwierzała, szpieg umieszczony tam przez Chryzogonosa, który zarzuca ją pytaniami tak samo jak ona ciebie.

Potrząsnąłem przecząco głową.

– Nie sadzę. Powiedz, czy mam rację, Tironie. Do tej pory udawało ci się z nią spotykać tylko wtedy, gdy mogłeś towarzyszyć jednemu, z nas do domu Cecylii Metelli, prawda?

– Taak... – przeciągnął słowo, jakby przeczuwając następne pytanie i obawiając się go.

– Ale coś mi mówi, że Roscja wyszła z jakąś propozycją dodatkowego spotkania... jutro?

– Tak.

– Skąd o tym wiedziałeś? – spytał Rufus.

– Stąd, że zbliża się dzień rozpoczęcia procesu. Ktokolwiek odbiera, od niej informacje, z pewnością naciska ją o bardziej regularne raporty. Nie mogą polegać na przypadkowej szansie, że Tironowi uda się ją odwiedzać codziennie w domu.. Muszą nalegać, by zaplanowała spotkanie. Prawda, Tironie?

– Tak.

– A jutro właśnie nadeszło. – Spojrzałem na ogród: Cycero jeszcze dochodził do siebie po przeżytym wstrząsie. Niebo zmieniło kolor z różu na ochrę i szybko zmierzało do dziennej bieli. Chłód, nocy już ustępował. – Gdzie i kiedy, Tironie?

Spojrzał na swego pana, który nie dawał po sobie poznać, że nas słyszy, po czym westchnął głęboko.

– Na Palatynie. Nieopodal domu Cecylii Metelli jest kawałek wolnego placu porośniętego trawą i drzewami, mały park między dwoma domami. Mam się z nią tam spotkać o trzeciej po południu. Powiedziałem jej, że to może nie być możliwe. Odrzekła, że jeśli będę z tobą lub z Rufusem, mogę powiedzieć, że mam do wykonania pilne zlecenie Cycerona, i na odwrót. Powiedziała, że na pewno coś wymyślę.

– No, to już nie musisz. Idę z tobą.

– Co takiego?! – krzyknął wzburzony Cycero, wpadając do gabinetu. – Nie ma mowy! Niemożliwe! Nie będzie już więcej ani jednego spotkania!

– Owszem, będzie – oznajmiłem z naciskiem. – Ponieważ ja tak mówię. Ponieważ w każdej minucie od tej chwili aż do procesu stawką, jest moje życie i nie pominę żadnej ścieżki, która może mnie doprowadzić do prawdy.

– Przecież już znamy prawdę.

– Czyżby? Tak samo jak ty znałeś prawdę godzinę temu, zanim Tiro wyznał swój grzech? Zawsze jest jeszcze jakaś prawda do odkrycia, i jeszcze jedna, i następna. Tymczasem proponuję, żebyśmy wszyscy się trochę przespali. Mamy przed sobą długi i męczący dzień. Rufus ma sprawy do załatwienia na Forum, ja z Tironem jesteśmy umówieni z Roscją Starszą, a wieczorem, gdy ty, Cyceronie, będziesz ślęczał nad notatkami, szlifował mowę i poił się zupą z porów, my trzej udamy się na małe przyjęcie, które łaskawy Chryzogonos wydaje w swej willi na Palatynie. A teraz dzień dobry ci, Cyceronie, a jeśli wskażesz mi miejsce, gdzie mógłbym się położyć, również dobranoc.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI

Nigdy się nie dowiedziałem, jak długo i czy w ogóle mój gospodarz spał. Wiem tylko, że kiedy Tiro przyszedł po południu, by mnie łagodnie obudzić, usłyszałem, jak Cycero chrapliwie deklamuje swą mowę, przechadzając się po małym ogródku.

– Przypomnijcie sobie, panowie, tę nie tak dawną historię niejakiego „Tytusa Kleliusza z Tarracyny, miłego miasteczka leżącego przy via Appia sześćdziesiąt mil na południe od Rzymu. Pewnej nocy zjadł kolację i ułożył się do snu w jednym pokoju ze swymi dwoma dorosłymi synami. Następnego ranka znaleziono go z poderżniętym gardłem. Dochodzenie nie ujawniło ani osób podejrzanych, ani prawdopodobnych motywów zbrodni. Obaj synowie twierdzili, że spali i nic nie słyszeli. Oskarżono ich jednak o ojcobójstwo, bo też okoliczności były podejrzane. Jak mogli przespać takie zdarzenie, nie budząc się? – argumentował prokurator. – Dlaczego nie stanęli w obronie ojca? I któryż morderca ośmieliłby się wtargnąć do pokoju, gdzie śpią trzej mężczyźni, by zabić jednego z nich, a potem zniknąć bez śladu? A mimo to dobrzy sędziowie uniewinnili synów i oczyścili ich z wszelkich zarzutów. Jaki zaś dowód przechylił szalę na ich korzyść? Otóż zastano ich rano twardo śpiących. Jak by to było możliwe, dowodził obrońca, a sędziowie się z nim zgodzili, gdyby synowie byli winni morderstwa? Jaki człowiek mógłby najpierw popełnić najstraszliwszą, najohydniejszą zbrodnię przeciw prawom boskim i ludzkim, a potem sobie najzwyczajniej w świecie błogo zasnąć? Z pewnością, argumentowano, ludzie, którzy popełnili takie przestępstwo, nie mogliby mocno spać w tym samym pokoju, chrapiąc beztrosko obok jeszcze ciepłych zwłok własnego ojca. I tak oto dwaj synowie Tytusa Kleliusza zostali uniewinnieni... Tak, tak! Ten ustęp jest bardzo dobry, bardzo dobry, ani jedno słowo nie wymaga zmiany!

Odchrząknął głośno, po czym zaczął nowy wątek, szybko przechodzące od szeptu do pełnego głosu:

– Legendy mówią o synach, którzy zabili swe matki, mszcząc śmierć swych ojców: o Orestesie, który zgładził Klitajmestrę, winną śmierci Agamemnona, o Alkmeonie, który zabił Eryfilę, by pomścić Amfiaraosa... Czy może to Amfiaraos zabił Eryfilę? Nie, nie, odwrotnie... A chociaż mówi się o nich, że działali zgodnie z wolą bogów, posłuszni słowom wyroczni i nawet samym boskim głosom, przecież ich również ścigały potem Erynie, bezlitośnie odbierając im wszelki spokój. Takie jest bowiem prawo natury, że nawet jeśli usprawiedliwieni byli, działając w imię synowskiego obowiązku wobec zamordowanego ojca, natura... Nie, nie, zaraz. Tak nie można. Nie, to w ogóle nie ma sensu. Za wiele słów, za wiele słów...

– Czy mam odsunąć zasłony? – spytał Tiro.

Podniosłem się na łokciu i zsunąłem stopy na podłogę, przecierając piekące oczy i oblizując spierzchnięte wargi.

W pokoju było gorąco jak w piecu i uciążliwie duszno. Na żółtą zasłonę padało światło równie ostre, jak głos Cycerona.

– W żadnym wypadku – zaprotestowałem. – Musiałbym, wtedy nie tylko go słuchać, ale i oglądać. Poza tym nie wiem, czy wytrzymałbym to jaskrawe światło. Jest tu coś do picia?

Tiro podszedł do małego stolika i nalał mi kubek wody ze srebrnego dzbanka.

– Która godzina, Tironie?

– Dziewiąta godzina dnia^*

– Ach, więc mamy jeszcze godzinę do naszego spotkania. Czy Rufus wstał?

– Rufus Messala od paru godzin jest na Forum. Cycero obarczył go całą listą zleceń.

– A moja niewolnica?

Tiro uśmiechnął się skromnie. Co Bethesda z nim zrobiła? Pocałowała go w policzek, pochlebiła mu, prowokowała go czy po prostu strzygła oczkiem?

– Nie jestem pewien, gdzie ona teraz jest. Cycero wydał polecenie, że nie musi robić nic poza dbaniem o twoje potrzeby, ale ona sama zgłosiła się rano do pomocy w kuchni. Dopóki kucharz nie zaczął nalegać, żeby sobie poszła.

– Wrzeszcząc i ciskając za nią garnkami, jak sądzę.

– Coś w tym rodzaju.

– Ach, dobrze więc, jeśli zobaczysz się z zarządcą, powiedz mu, że może ograniczyć jej swobodę ruchów do mego pokoju. Niech tu siedzi i przez cały dzień słucha Cycerona deklamującego swe dzieło. To powinna być wystarczająca kara za wszystkie potłuczone naczynia.

Tiro zmarszczył czoło, nie aprobując mego sarkazmu. Lekki wietrzyk poruszył zasłoną i przyniósł słowa Cycerona:

– I właśnie z powodu ogromu zbrodni ojcobójstwa musi ona zostać udowodniona podejrzanemu ponad wszelką wątpliwość, zanim ktokolwiek z rozumnych ludzi w nią uwierzy. Bo też jakiż szaleniec, jaki bezgranicznie zdeprawowany wyrzutek chciałby ściągnąć na siebie takie przekleństwo nie tylko od ludzi, ale i od bogów? Wiecie, czcigodni Rzymianie, że to, co mówię, jest prawdą: tak wielka jest potęga więzów krwi, że nawet jedna jej przelana kropla tworzy plamę nie do zmycia. Przenika ona do serca ojcobójcy i sieje szaleństwo i furię w duszy, która i tak musi już być całkowicie zdeprawowana... O, tak! Właśnie tak! Na Herkulesa, ależ to dobre!

– Gdybyś zechciał obmyć twarz, przyniosłem miskę wody i ręcznik – rzekł Tiro, wskazując na stolik przy sofie. – A ponieważ nie zabrałeś z domu żadnych ubrań, rozejrzałem się i znalazłem parę rzeczy, które powinny na ciebie pasować. Są używane, oczywiście, ale czyste.

Rozłożył przyniesione tuniki na sofie. Nie mogły należeć do Cycerona, którego tors był znacznie dłuższy i szczuplejszy od mojego. Podejrzewałem, że były uszyte dla Tirona. Nawet najprostsza, z nich była lepiej sporządzona i z lepszego materiału niż moja najlepsza toga. W nocy sam Cycero dał mi luźną koszulę bez rękawów, kiedy odprowadzał mnie do sypialni; najwyraźniej nie wiedział, że możliwe jest spanie nago. Moja własna zakrwawiona tunika, którą narzuciłem pospiesznie przed wyjściem z domu, z pewnością została wyrzucona.

Podczas gdy ja się myłem i ubierałem, Tiro przyniósł z, kuchni chleb i miskę owoców. Zjadłem wszystko i posłałem go po więcej. Byłem wygłodniały i ani upał, ani bezustanna recytacja, powtarzanie się i samouwielbienie naszego oratora nie mogły odebrać mi apetytu. W końcu wyszedłem z Tironem do zalanego słońcem ogrodu. Cycero spojrzał znad swego tekstu, ale zanim zdążył wypowiedzieć choćby słowo, zjawił się Rufus.

– Cyceronie, Gordianusie, posłuchajcie! Nie uwierzycie. To po prostu skandal! – Ledwie łapał oddech. – Oczywiście to tylko plotki, ale z pewnością da się je zweryfikować. Czy wiecie, ile są warte wszystkie majętności Sekstusa Roscjusza razem wzięte?

Cycero lekko wzruszył ramionami i oddał mi pierwszeństwo w odpowiedzi. Zacząłem głośno obliczać.

– Kilka, posiadłości, niektóre na doskonałej ziemi u zbiegu Tybru i Naru; kosztowna willa w głównym majątku pod Amerią; nieruchomość w mieście... Co najmniej cztery miliony sesterców.

Rufus pokręcił głową.

– Bliżej sześciu – uściślił. – A jak myślicie, ile zapłacił za nie wszystkie Chryzogonos... tak jest, to był sam Pan Złocisty, nie Magnus ani Kapito... na licytacji? Dwa tysiące sesterców. Dwa tysiące!

Cycero był wstrząśnięty.

– Niemożliwe! – wykrzyknął. – Nawet Krassus nie jest tak zachłanny!

– Ani tak bezczelny – dodałem. – Gdzie się tego dowiedziałeś?

Rufus się zarumienił.

– W tym właśnie problem. I skandal. Powiedział mi o tym jeden z oficjalnych licytatorów. On sam prowadził tę aukcję.

Cycero chwycił się za głowę.

– On się nigdy nie zgodzi zeznawać!

Rufus wydawał się urażony.

– Oczywiście, że nie – powiedział. – Ale przynajmniej zechciał ze mną rozmawiać. Jestem pewien, że w jego słowach nie było przesady.

– Żadna różnica. Nam potrzebny jest oficjalny zapis o sprzedaży. I oczywiście nazwisko Sekstusa Roscjusza na liście proskrypcyjnej.

Rufus wzruszył ramionami.

– Szukałem cały dzień. Nic nie ma. Naturalnie oficjalne archiwum to katastrofa. Widać, że grzebano w nim, zaznaczano i skreślano, a najpewniej i wykradano akta. Archiwa z okresu między wojnami domowymi a proskrypcjami to nieprawdopodobny chaos.

Cycero w zadumie skubał wargę.

– Wiemy, że jeśli nazwisko Sekstusa Roscjusza znalazło się na liście, to tylko wskutek jakiegoś matactwa. A jednak jeśli ono tam jest, to oznacza to uniewinnienie jego syna.

– A jeśli go tam nie ma, jak Magnus i Kapito uzasadnią przejęcie majątku? – dodał Rufus.

– Właśnie dlatego – wtrąciłem – Chryzogonos i spółka chcą Sekstusa uśmiercić i usunąć raz na zawsze z drogi, jak się da, to środkami prawnymi. Gdy rodzina zostanie unicestwiona, nie będzie nikogo, kto by im zagroził, a pytanie, czy to proskrypcja, czy ojcobójstwo, straci sens. Skandal jest oczywisty dla każdego, kto choćby pobieżnie zainteresuje się prawdą. To dlatego są tak zdeterminowani i nie przebierają w środkach. Ich jedyną strategią jest uciszenie każdego, kto coś na ten temat wie i kogo to choć trochę obchodzi.

– A jednak – rzekł Cycero – coraz bardziej jestem przekonany, że oni zupełnie się nie przejmują opinią publiczną ani nawet wyrokami sądu. Ich głównym celem jest ukrycie skandalu przed Sullą. Na Herkulesa, naprawdę uważam, że on o niczym nie wie, a oni rozpaczliwie chcą taki stan rzeczy zachować.

– Być może – zgodziłem się. – I bez wątpienia liczą na to, że twój instynkt samozachowawczy powstrzyma cię przed wywleczeniem odrażającego skandalu na Rostrę. Niemożliwe, byś zdołał dojść prawdy, nie wciągając w to imienia Sulli. W najlepszym razie wprawisz go w zakłopotanie, w najgorszym przypiszesz mu współudział. Nie ma sposobu, by oskarżyć byłego niewolnika, nie obrażając jego byłego pana. I obecnego przyjaciela.

– Doprawdy, Gordianusie, czy tak nisko cenisz moje zdolności oratorskie? Jasne, że będę stąpał po ostrzu noża. Ale Diodotos nauczył mnie cenić takt w równym stopniu jak prawdę. Jedynie winni muszą się obawiać oręża retoryki w ręku mądrego i uczciwego obrońcy, a rozsądny orator nigdy nie zwraca tej broni przeciwko sobie.

Obdarzył mnie swym najbardziej pewnym siebie uśmiechem, ale ja pomyślałem, że to, co do tej pory usłyszałem z jego mowy, zaledwie ociera się o skandal. Szokowanie audytorium tajemniczymi opowieściami o ludziach mordowanych w środku nocy i usypianie go legendami to jedna rzecz; rzucenie na szalę nazwiska Sulli to, na Herkulesa, całkiem inna sprawa. Spojrzałem na zegar słoneczny. Zostało pół godziny, zanim młoda Roscja zacznie się niecierpliwić. Pożegnałem Rufusa i Cycerona, położyłem rękę na ramieniu Tirona i wyruszyliśmy. Za plecami słyszałem, jak Cycero natychmiast podejmuje swe ćwiczenia oratorskie, prezentując Rufusowi swój ulubiony fragment: „...Bo też jakiż szaleniec, jaki bezgranicznie zdeprawowany ludzki wrak chciałby ściągnąć na siebie takie przekleństwo nie tylko od ludzi, ale i od bogów? Wiecie, czcigodni Rzymianie, że to, co mówię, jest prawdą...” Obejrzałem się przez ramię i zobaczyłem, że Rufus śledzi każde słowo i gest wzrokiem pełnym zachwytu.

Nagle zdałem sobie sprawę, że Cycero ani słowem nie odezwał się do Tirona przed naszym odejściem, jedynie chłodno skinął mu głową. Cokolwiek dalej zaszło między nimi w sprawie postępku Tirona, nikt mi o tym nie powiedział; jeśli wymierzona została formalna kara, nic o tym nie wiedziałem. Cycero więcej ani razu, przynajmniej w mojej obecności, na ten temat się nie wypowiedział.

Tiro zachowywał milczenie przez całą drogę przez Forum i w górę na Palatyn. W miarę jak zbliżaliśmy się do miejsca schadzki, stawał się coraz bardziej niespokojny, a jego twarz przybrała wyraz tak ponury jak aktorska maska. Kiedy znaleźliśmy się w pobliżu małego parku, dotknął mojego rękawa i przystanął.

– Pozwolisz mi tam pójść samemu, chociaż na chwilę? – zapytał z pochyloną głową i spuszczonym wzrokiem, jak niewolnik błagający o łaskę.

Wziąłem głęboki oddech.

– Tak, oczywiście – zgodziłem się. – Ale tylko na chwilę. Nie mów nic, co mogłoby ją spłoszyć.

Stanąłem w cieniu wierzby i patrzyłem, jak znika szybko w przejściu między dwoma wysokimi murami sąsiednich domów, zasłonięty gęstwą liści, cisowych igieł i powodzi róż. Nie dowiedziałem się nigdy, co jej powiedział. Gdy nadeszła chwila, w której mogłem go o to zapytać, nie zrobiłem tego, a on sam nie kwapił się z opowiadaniem. Być może później Cycero wziął go na spytki i dowiedział się szczegółów, ale nie wydaje mi się to prawdopodobne. Czasami nawet niewolnik może mieć sekret, choć świat nie pozwala mu posiadać niczego innego.

Odczekałem tylko krótką chwilę, krócej, niż zamierzałem. Z każdą upływającą sekundą coraz bardziej obawiałem się, że dziewczyna umknie drugim wyjściem, aż wreszcie nie wytrzymałem. Nigdy nie będzie odpowiedniej chwili na wydobycie z niej prawdy; ale teraz miałem okazję najlepszą z możliwych.

Mały park był cienisty i chłodny, ale przy każdym kroku tam, gdzie trawa zwiędła i zmarniała, spod stóp unosił się pył. Jego drobinki lepiły się do zeschniętych liści róż i bluszczu pnącego się po murach. Trzeszczały gałązki i szeleściły liście; usłyszeli, że nadchodzę, mimo iż starałem się stąpać jak najciszej. Ujrzałem ich poprzez plątaninę roślin i w następnej chwili znalazłem się tuż przy nich; siedzieli na niskiej kamiennej ławce. Dziewczyna patrzyła na mnie z dołu oczami przerażonego zwierzęcia. Uciekłaby, gdyby Tiro nie przytrzymywał jej za nadgarstek.

– Kim jesteś? – spytała gniewnym tonem i skrzywiła się, próbując uwolnić rękę.

Spojrzała na Tirona, ale on unikał jej wzroku, wpatrując się za to w splątane liście. Siedziała zupełnie nieruchomo, lecz w jej oczach widziałem panikę i gonitwę myśli.

– Będę krzyczeć – zagroziła cicho. – Choćby nikt inny nie słyszał, to zwrócę uwagę strażników pilnujących willi Cecylii. Przyjdą tu, jak mnie usłyszą.

– Nie – powiedziałem łagodnie, by ją trochę uspokoić. I cofnąłem się o krok. – Nie będziesz krzyczeć. Porozmawiamy.

– Kim jesteś?

– Wiesz, kim jestem.

– Tak, wiem. Nazywają cię Poszukiwaczem.

– Tak jest. I właśnie zostałaś odkryta, Roscjo Starsza.

Zagryzła wargę i zmrużyła oczy. Zdumiewające, jak taka ładna twarz mogła przybrać tak nieprzyjemny wyraz.

– Nie wiem, co masz na myśli. No więc, zastałeś mnie siedzącą tu z tym niewolnikiem... on jest niewolnikiem Cycerona, prawda? To on mnie tu zwabił, powiedział, że ma wiadomość od jego pana dla mojego ojca...

Nie mówiła niepewnym tonem kogoś, kto właśnie wymyśla kłamstwo na późniejszy użytek, ale tak, jakby to była najszczersza prawda. Było oczywiste, że jest doświadczonym łgarzem. Tiro nie chciał na nią patrzeć.

– Proszę, Giordianusie – wyszeptał. – Czy teraz mogę już odejść?

– Absolutnie nie. Jesteś mi tu potrzebny, by powiedzieć, kiedy ona skłamie. Poza tym jesteś moim świadkiem. Zostaw mnie z nią sam na sam, a z pewnością wymyśli jakieś plugawe historie na temat mojego zachowania.

– Niewolnik nie może być świadkiem – rzuciła gniewnie.

– Oczywiście, że może. Nie sądzę, by w Amerii uczono dziewczęta podstaw prawa rzymskiego, co? Niewolnik jest zupełnie wiarygodnym świadkiem, pod warunkiem że jego zeznanie zostanie złożone pod wpływem tortur. Prawo wymaga, by zeznający przed sądem niewolnik był torturowany. Dlatego mam nadzieję, że nie będziesz wrzeszczeć ani sprawiać kłopotów, Roscjo. Nawet jeśli nie czujesz do Tirona nic prócz wzgardy, chyba nie chcesz wziąć na siebie odpowiedzialności za jego mękę.

Wbiła we mnie palące spojrzenie.

– Potwór, oto kim jesteś. Taki sam jak cała reszta. Nienawidzę was wszystkich.

Odpowiedź znalazłem bez trudu, ale wstrzymałem się z nią przez długą chwilę, ponieważ wiedziałem, że gdy to powiem, nie będzie już odwrotu.

– Ale najbardziej swojego ojca.

– Nie wiem, o czym mówisz!

Na moment zaparło jej dech w piersiach. Gniew, pokrywający jej twarz twardą maską, nagle znikł, odsłaniając ból. Była jednak dzieckiem, pomimo całej swej przebiegłości. Starała się odzyskać równowagę, na powrót skryć się za swą gorzką tarczą, ale udało jej się tylko częściowo; kiedy odezwała się znowu, była jak półnaga – cyniczna i wroga, ale jednocześnie boleśnie odkryta.

– Czego ty chcesz? – szepnęła ochryple. – Po co przyszedłeś? Dlaczego nie zostawisz nas w spokoju? Powiedz mu, Tironie.

Sięgnęła do jego dłoni, wciąż ściskającej jej nadgarstek, i zaczęła czule go głaskać, zerkając nań z ukosa, po czym skromnie spuszczając oczy. Gest wydawał się zarazem wyrachowany i szczery, zwodniczy, a mimo to wyrażający silne pragnienie odwzajemnionej czułości.

Tiro zaczerwienił się po korzonki włosów. Po jego białych kłykciach i nagłym grymasie bólu na twarzy Roscji poznałem, że ścisnął jej rękę, może nawet o tym nie wiedząc.

– Powiedz mu, Tironie! – szepnęła.

Nikt by nie potrafił ocenić, czy łzy w jej oczach są szczere, czy nie.

– Tiro dość już mi opowiedział. – Patrzyłem jej w oczy, lecz ignorowałem malujący się na jej twarzy ból. Nadałem głosowi zimne i twarde brzmienie. – Z kim się spotykasz, gdy wychodzisz z domu Cecylii? Oprócz Tirona, oczywiście. Czy to tutaj zdradzasz tajemnice swego ojca owym wilkom, którzy pragną go widzieć zamęczonego na śmierć? Odpowiadaj, ty głupie dziecko! Czym cię przekupili, że zdradzasz swą własną krew i ciało?!

– Moje własne ciało! – krzyknęła przeraźliwie. – Zdradzam moje ciało? Nie mam własnego ciała! To jest ciało mojego ojca, to! – Wyrwała się Tironowi, podsunęła szybkim ruchem rękaw w górę i uszczypnęła się w ramię. – To jest jego ciało! – powiedziała znowu, unosząc brzeg szaty i ukazując nagie, białe uda, szczypiąc ich napięte mięśnie, jakby chciała go oderwać od kości. – I to, i to, i to! Nie moje, lecz jego! – krzyczała, drapiąc się i szczypiąc po rękach, policzkach i włosach.

Kiedy pociągnęła za materiał, by odsłonić piersi, Tiro powstrzymał ją. Chciał ją objąć, lecz go odtrąciła.

– Rozumiesz? – spytała, trzęsąc się od płaczu, choć z jej błyszczących jak w gorączce oczu nie popłynęły łzy.

– Tak – powiedziałem.

Tiro siedział przy niej, potrząsając głową, nadal nie pojmując.

– Naprawdę rozumiesz? – Po jej policzku potoczyła się pojedyncza łza.

Przełknąłem, z nagłym trudem ślinę i powoli skinąłem głową.

– Kiedy to się zaczęło?

– Kiedy byłam w wieku Młodszej.

– Młodszej? Twojej małej siostry?

Kiwnęła głową. Tiro w końcu zrozumiał. Usta zaczęły mu drżeć, oczy pociemniały.

– Więc to jest twoja zemsta... pomagasz jego wrogom, jak tylko umiesz?

– Kłamca! Powiedziałeś, że rozumiesz! Nie zemsta... Młodsza...

– Zatem chcesz uratować przed nim swą siostrę.

Znów kiwnęła głową, odwracając ze wstydem twarz. Tiro patrzył na nią z wyrazem całkowitej bezsilności; jego dłonie wykonywały raptowne, minimalne ruchy, jakby chciał jej dotknąć, ale się obawiał. Nie mogłem znieść widoku cierpienia ich obojga naraz i odwróciłem wzrok ku pustemu, niemiłosiernie rozpalonemu niebu nad głową. Lekki wietrzyk zaszeleścił liśćmi i ucichł. Gdzieś z dali dobiegł kobiecy okrzyk, po czym znów zapadła cisza, w której głęboko dało się słyszeć odległy pomruk rozciągającego się u naszych stóp miasta. Wysoko nad nami przeleciał ptak, na mgnienie oka rozcinając czarną smugą niebo.

– Jak do ciebie dotarli? Skąd wiedzieli?

– Któregoś dnia... był tu... mężczyzna. – Nie szlochała już, ale głos się jej rwał. – Przychodziłam tu każdego popołudnia, odkąd tylko przybyliśmy do miasta. To jedyne miejsce, które przypomina mi wieś i dom. Pewnego dnia przyszedł za mną jakiś człowiek. Musieli obserwować dom Cecylii Metelli, wiedzieli, że jestem jego córką. Z początku mnie przeraził. Potem zaczęliśmy rozmawiać. Plotkować, jak to nazwał, starając się, by zabrzmiało niewinnie, gdy zaczął mnie wypytywać o ojca. Jakby był po prostu ciekawskim sąsiadem. Myślał zapewne, że jest bardzo subtelny albo też miał mnie za kompletną idiotkę, jeśli sądzić po pytaniach, jakie mi zadawał. Dawał mi głupi naszyjniczek, który Cecylia wyrzuciłaby na śmietnik. Powiedziałam, żeby go schował i przestał mnie obrażać. Powiedziałam, że nie jestem głupia i wiem dokładnie, o co mu chodzi. Ależ nie, powiada i zaczyna taki pokaz, że miałam ochotę napluć mu w twarz. Powiedziałam, żeby dał spokój, żeby po prostu przestał! Wiem, czego chce. Wiem, że przysłał go stary Kapito albo Magnus. Udawał, że w ogóle ich nie zna. Nie obchodzi mnie to, powiedziałam, wiem, czego chce, i pomogę mu, jak tylko będę mogła. Wreszcie dotarło to do jego zakutego łba. Trzeba było widzieć jego twarz!

Wpatrywałem się w bluszcz nad jej głową; w zieloną, ciemną gęstwę, królestwo os, ślimaków i innych niezliczonych, drobnych form życia, bezustannie się nawzajem pożerających.

– I nadal przychodzisz tu każdego popołudnia.

– Tak.

– I spotykasz się z tym samym mężczyzną.

– Tak. A potem każę mu odejść, żebym mogła być sama.

– I mówisz mu wszystko.

– Wszystko. Co mój ojciec jadł na śniadanie. Co powiedział wieczorem do matki, gdy leżeli w łóżku, a ja podsłuchiwałam za drzwiami. O każdej wizycie Cycerona czy Rufusa, i o czym mówili.

– I wszystkie małe sekreciki, które wyciągnęłaś od Tirona?

Zawahała się na krótką chwilę.

– Tak, to też.

– Na przykład moje imię i to, z jakiego powodu Cycero mnie zatrudnił?

– Tak.

– I to, że prosiłem Cycerona, by wynajął dla mnie strażnika?

– O, tak. To było zaledwie wczoraj. Wypytał mnie o to bardzo dokładnie. Chciał wiedzieć wszystko, co Tiro mi o tym mówił, każdy szczegół.

– A ty oczywiście jesteś bardzo dobra w wynajdywaniu i zapamiętywaniu szczegółów.

Popatrzyła mi wprost w oczy; jej twarz znów stwardniała.

– Tak. Bardzo dobra. Nie zapominam niczego. Niczego!

Potrząsnąłem głową.

– Lecz cóż możesz na tym zyskać? Co z twoim życiem? Jaka przyszłość cię czeka, gdy zabraknie ojca?

– Nie gorsza, od przeszłości, nie straszniejsza od tych wszystkich, lat, przez które zmuszał mnie... przez które byłam jego.

Tiro znów próbował ją pocieszyć, lecz i teraz go odepchnęła.

– Ale nawet jeśli nienawidzisz go tak morderczą nienawiścią, jakie będzie wasze życie, twoje, matki i Młodszej, gdy ta sprawa dobiegnie końca? Nie mając się do kogo zwrócić o pomoc, będziecie żebraczkami...

– Już jesteśmy.

– Ale twój ojciec może zostać uniewinniony. Jeśli to nastąpi, jest szansa na odzyskanie majątku.

Popatrzyła na mnie twardo, rozważając moje słowa. Na jej twarzy nie malowało się żadne uczucie. W końcu stwierdziła:

– To niczego nie zmienia. Gdybyś dał mi wybór, zrobić to jeszcze raz czy wrócić do przeszłości, wybrałabym to samo. Nie żałuję ani trochę. Zdradziłabym go na każdy możliwy sposób. Zrobiłabym wszystko, by pomóc jego wrogom spowodować jego śmierć. On już zaczyna się do niej dobierać. Widzę to po sposobie, w jaki na nią patrzy, kiedy matka wychodzi z pokoju. Ten wyraz w jego oczach... czasem popatrzy na Młodszą, a potem na mnie i uśmiecha się. Wyobrażasz sobie? Uśmiecha się, by mi pokazać, że wie, iż rozumiem. Uśmiecha, się, by mi przypomnieć te wszystkie razy, gdy czerpał ze mnie przyjemność. Uśmiecha się na myśl o wszystkich przyjemnościach, które może przez jeszcze tyle lat czerpać z Młodszej. Nawet teraz, gdy jego życie wisi na włosku, wciąż o tym myśli. Być może myśli wyłącznie o tym. Jak dotąd, udawało mi się trzymać go od niej z daleka – chytrością, kłamstwem, raz nawet zagroziłam mu nożem. Ale wiesz, co myślę? Jeżeli skażą go na śmierć, to będzie ostatnia rzecz, jaką zrobi. Nawet jeśli będzie musiał to zrobić przed swoimi katami, znajdzie jakiś sposób, by zedrzeć z niej ubranie i wejść w nią.

Zadrżała i zachwiała się, jakby miała zemdleć. W swej bezsilności pozwoliła w końcu Tironowi łagodnie objąć się za ramiona. Jej głos był pusty i daleki, jakby docierał do mnie z księżyca.

Uśmiecha się, ponieważ w głębi nadal nie wierzy, by mogli go zabić. Myśli, że będzie żył wiecznie, a jeśli to prawda, to nie ma nadziei, bym mogła go powstrzymać.

Potrząsnąłem głową.

– Nienawidzisz go tak bardzo, że nie obchodzi cię, kogo twoja zdrada rani albo ilu niewinnych ludzi może zgubić. Przez ciebie już dwa razy mogłem zginąć.

Pobladła, lecz tylko na chwilę.

– Żaden człowiek, który pomaga memu ojcu, nie jest niewinny – powiedziała tępo.

Uścisk Tirona zaczynał się rozluźniać.

– I każdy człowiek zasługuje na twe ciało, jeśli możesz go wykorzystać?

– Tak! Tak, i nie wstydzę się tego! Mój ojciec ma nade mną całkowitą władzę, bo tak mówi prawo. Jestem tylko dziewczyną, nikim. Jestem jak brud za jego paznokciami, zaledwie odrobinę lepsza od niewolnicy. Jakąż mam broń, by móc ochronić Młodszą? Tylko moje ciało i mój rozum. Więc ich używam.

– Nawet jeśli twoja zdrada oznacza moją śmierć?

– Tak! Jeśli taka jest cena, jeśli inni muszą zginąć... – Zaczęła znowu płakać, uprzytomniwszy sobie, co powiedziała. – Chociaż nie wiedziałam, nigdy nie myślałam, że coś takiego może nastąpić. Ja tylko jego nienawidzę.

– A kogo kochasz, Roscjo?

Walczyła z płaczem, usiłując odzyskać równowagę.

– Młodszą – szepnęła.

– I nikogo więcej?

– Nikogo.

– A ten chłopiec w Amerii, Lucjusz Megarus?

– Skąd o nim wiesz?

– A jego ojciec, poczciwy Tytus, najlepszy przyjaciel twego ojca na tym świecie?

– To kłamstwo – warknęła. – Z nim nic nie było.

– Chcesz powiedzieć, że ofiarowałaś mu siebie, ale on odmówił.

Byłem prawie tak zaskoczony jak Tiro, kiedy jej milczenie przyznało mi rację. Odsunął się od niej całkowicie; zdawała się tego nie dostrzegać.

– Kto jeszcze poznał twą szczodrość, Roscjo? Inni niewolnicy Cecylii, w zamian za szpiegowanie twego ojca? Ten szpieg, który się tu z tobą spotyka, ten sługus wrogów? Co robicie, gdy już przekażesz mu najświeższe wiadomości?

– Nie bądź głupcem – powiedziała tępo. Już nie płakała, tylko siedziała ponuro.

Westchnąłem cicho.

– Tiro nic dla ciebie nie znaczy, co?

– Nic.

– Był tylko narzędziem, którym się posłużyłaś?

Spojrzała mi w oczy.

– Tak – potwierdziła. – Niczym więcej. Niewolnik. Głupi chłopaczek. Narzędzie. – Spojrzała ku niemu, lecz odwróciła wzrok.

– Proszę... – zaczął Tiro.

– Tak, możesz już odejść, Tironie – rzekłem. – Obaj pójdziemy. Nie ma już więcej o czym rozmawiać.

Nie próbował już jej dotknąć ani nawet na nią nie spojrzał. Weszliśmy między krzewy i wynurzyliśmy się po drugiej stronie na jasne promienie opadającego ku zachodowi słońca. Tiro potrząsał głową, kopiąc piasek i kamyki.

– Gordianusie, wybacz mi – zaczął.

– Nie teraz, Tironie – powiedziałem najłagodniej jak mogłem. – Nasza mała schadzka jeszcze się nie zakończyła. Podejrzewam, że jesteśmy obserwowani... nie, nie oglądaj się. Patrz prosto przed siebie i niczego nie dostrzegaj. Każdego południa, powiedziała. Nie spotkałaby się z nim przed tą wizytą, musi to zrobić po niej. On tylko czeka, żebyśmy odeszli. Chodź za mną do tej wierzby przy domu Cecylii. Jeśli schowamy się za nią, myślę, że będziemy mogli obserwować podejście do parku nie zauważeni.

Nie musieliśmy długo czekać. Chwilę później mężczyzna w czarnej tunice przebiegł chyłkiem przez ulicę i zniknął w zaroślach. Skinąłem na Tirona. Pospieszyliśmy za nim i weszliśmy w gęstwinę. Wkrótce usłyszeliśmy ich głosy, dałem Tironowi znak, by się zatrzymał. Wytężyłem słuch, ale pochwyciłem tylko kilka słów, nim nagle dojrzałem przez przerwę w listowiu twarz Roscji. Traf chciał, że i ona spojrzała w tym kierunku i dostrzegła mnie. Przez moment myślałem, że nie zareaguje, ale ona okazała się do końca lojalna wobec wrogów ojca.

– Uciekaj! – krzyknęła. – Oni tu wrócili!

Rozległ się trzask gałęzi, gdy mężczyzna rzucił się w naszą stronę.

– Nie! – wrzasnęła. – W drugą stronę!

On jednak był zbyt wystraszony, by słyszeć. Wpadł prosto na mnie; zderzyliśmy się głowami, aż upadliśmy na ziemię. W sekundę potem jednak on zerwał się na nogi i rzucił do ucieczki, odpychając na bok Tirona. Chłopak pobiegł za nim, ale pościg był już przegrany. Dogoniłem go na otwartej ulicy; był zlany potem i wracał z miną pokonanego. Trzymał się za ramię, skaleczył się o cierń.

– Próbowałem, Gordianusie, lecz nie mogłem go dogonić.

– To dobrze. Gdyby ci się udało, miałbyś teraz pewnie nóż w żebrach. To nie ma znaczenia. Zdążyłem mu się wystarczająco dobrze przyjrzeć.

– I co?

– To znana w Suburze twarz, a i na Forum nieobca. Sługus Gajusza Erucjusza, prokuratora. Tak też myślałem. Erucjusz nie cofa się przed niczym, by uzyskać dowody na swą korzyść.

Ruszyliśmy znużeni w dół Palatynu. Droga, choć prowadziła z góry, wydawała się nam długa i męcząca. Czułem gorzki wstyd z powodu tak bezlitosnego przesłuchania dziewczyny, ale zrobiłem to dla Tirona. Kochał ją wcześniej; ujawnienie jej cierpienia sprawiło, że pokochał ją jeszcze bardziej. Widziałem, jak jego uczucie rozkwita na mych oczach. Taka beznadziejna namiętność mogła mu przynieść tylko niekończący się ból i żal. Tylko odtrącenie go przez nią samą mogło go uwolnić, postarałem się więc wzburzyć w niej całą gorycz, by mógł ją dostrzec. Teraz jednak zaczynałem się zastanawiać, czy Roscja nie spiskowała ze mną na rzecz Tirona; ostatnie spojrzenie, jakie ze mną wymieniła, zanim przemówiła, powiedziało mi, że ona rozumie. Gdy mówiła o Tironie z taką nagą pogardą, mogła to być prawda – a mógł to być również ostatni czuły dar, jaki mogła mu ofiarować.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY

Kiedy wróciliśmy do domu na Kapitolu, Rufusa nie było. Cycero udał się na spoczynek, ale zostawił polecenie, by zaprowadzono mnie doń, gdy tylko się zjawię. Podczas gdy Tiro zajął się swoją pracą w gabinecie, stary Tiro, odźwierny, wprowadził mnie w głąb domu, gdzie jeszcze dotąd nie byłem. Sypialnia Cycerona była równie spartańska jak ta, którą mi przydzielono. Jedyną oznaką luksusu był mały, prywatny ogród, na który się otwierała. Miniaturowa fontanna szemrała i połyskiwała, odbijając w drobnych falach poważne oblicze stojącej nad nią kamiennej Minerwy. Wypoczynek w rozumieniu Cycerona najwyraźniej oznaczał pracę w pozycji leżącej zamiast stojącej. Zastałem go leżącego na wznak z plikiem pergaminów w ręku. Znacznie więcej arkuszy walało się dookoła na podłodze.

Opowiedziałem mu w prostych, chłodnych słowach o zdradzie Roscji, o krzywdzie doznanej od ojca, jej rozgoryczeniu i o skwapliwości, z jaką Gajusz Erucjusz obrócił jej rozpacz na swoją korzyść. Wieści zdawały się nie wywierać na Cycernie żadnego wrażenia. Zadał mi parę pytań, by wyjaśnić szczegóły, skinął głową na znak zrozumienia, po czym wrócił do swej lektury z krótkim gestem odprawy. Stałem nad nim niepewny i zdziwiony, zastanawiając się, czy ujawnienie charakteru Roscjusza rzeczywiście nie odniosło żadnego skutku. W końcu powiedziałem:

– Czy to nic dla ciebie nie znaczy?

– Co takiego? – spytał, marszcząc czoło z irytacją, ale nie podniósł wzroku znad swoich pergaminów.

– Ojcobójca czy nie, ale jakim człowiekiem jest Sekstus Roscjusz?

Cycero położył pergamin na piersi i popatrzył mi przeciągle w oczy, po czym odpowiedział:

– Posłuchaj, Gordianusie. W tej chwili nie interesuje mnie ocena charakteru Sekstusa Roscjusza ani roztrząsanie jego moralności. Ta informacja nie wnosi nic, co mogłoby mi pomóc w przygotowaniach. Nie jest mi potrzebna. Nie mam na nią czasu, tak jak na nic innego, co może mnie oderwać od prostego, zamkniętego kręgu logiki, na którym usilnie próbuje zbudować obronę mojego klienta. Twoim obowiązkiem, Gordianusie, jest pomóc mi wznieść tę budowlę, a nie podkopywać jej fundamenty ani wydłubywać cegły, które już w nią wmurowałem. Rozumiesz mnie?

Nie sprawdził, czy przytaknąłem, czy nie. Z westchnieniem i machnięciem ręki odprawił mnie i zagłębił się w swych notatkach.

Bethesdę odnalazłem w swojej sypialni. Zajęta była malowaniem paznokci u nóg nowym rodzajem henny, jaki odkryła na rynku, przy Circus Flaminius, gdzie spędziła większość dnia na przechadzaniu się i plotkowaniu. Właśnie kończyła duży palec. Siedziała pochylona z ugiętą nogą i jej tunika podwinęła się, odsłaniając nagie udo. Uśmiechała się i poruszała, palcami nóg jak rozbawione dziecko. Podszedłem do niej blisko i pogłaskałem po włosach wierzchem dłoni. Zmrużyła oczy i uniosła policzek, ocierając się miękką, gładką skórą o moje kłykcie. Poczułem się nagle jak zwierzę, zmęczony myślami i spragniony jedynie zanurzenia się w doznania zmysłowe. Jednak zamiast poddać się tym pragnieniom, nagle stwierdziłem, że wszystko mi się miesza. Gdzieś na obrzeżach wyobraźni kołatało się oblicze Roscji, rozpalając mnie, barwiąc mi twarz gorącym rumieńcem ni to pożądania, ni to wstydu. Przesunąłem dłonią po ciele Bethesdy, zamknąłem oczy i ujrzałem nagie, drżące ciało dziewczyny, ściśnięte pomiędzy ścianą a rytmicznie poruszającym się tors Tirona. Dotknąłem wargami ucha Bethesdy; westchnęła, a ja drgnąłem, bo wyobraziłem sobie, że słyszę, jak imię małej dziewczynki: „Młodsza...” Oczywiście podczas pierwszej wizyty u Sekstusa Roscjusza widziałem dziecko ale ani trochę nie pamiętałem, jak wygląda. Przed oczyma miałem tylko twarz Roscji Starszej, wykrzywioną w udręce kiedy ją przesłuchiwałem, i taki sam wyraz, kiedy brał ją Tiro. Żądza, wstyd, ekstaza i udręka – wszystko było jednym i jedno wszystkim; nawet moje własne ciało nie było już sobą, stapiając się z ciałem Bethesdy. Zacisnęła chłodne uda na mojej męskości, śmiejąc się cichutko. Przypomniałem sobie młodego Lucjusza Megarusa na drodze do Amerii, jego rumieniec i uśmieszek. Wyobraziłem sobie Roscję, jak z udami wciąż mokrymi od jego nasienia ofiarowuje siebie jego ojcu. Jak Tytus ją odrzucił? Z westchnieniem żalu, ze wzdrygnięciem odrazy, może po ojcowsku uderzył ją w policzek? Ujrzałem brutalne, stwardniałe od pracy na roli ręce Sekstusa Roscjusza wślizgujące się między nogi dziewczyny, jego odciski drapiące delikatną skórę ud. Zacisnąłem mocno powieki i zobaczyłem jego oczy, wpatrujące się we mnie, gorące jak dwa rozżarzone węgle. Bethesda objęła mnie, zamruczała do ucha i spytała, czemu drżę. Kiedy nadszedł szczyt, wycofałem się z niej, mocząc prześcieradło i tak już wilgotne i zmięte pod naszymi rozgrzanymi ciałami. Wielka otchłań otworzyła się na mgnienie oka i znów zamknęła.

Leżałem z głową na jej piersiach, łagodnie unoszących się i opadających niczym okręt na dalekim morzu. Powoli, powoli odsunęła od moich pleców pomalowane henną paznokcie, jak kot chowający pazury. Ponad biciem jej serca dotarły do mnie z ogrodu słowa:

– Natura i bogowie wymagają absolutnego posłuszeństwa ojcu. Mędrcy twierdzą, co im przynosi zaszczyt, że nawet zwykły grymas niezadowolenia może być złamaniem świętego obowiązku... Nie, nie, tę część już dość przećwiczyłem. Gdzie to jest, ten rozdział... Tironie, chodź tu i pomóż mi! A, tutaj. Ale wróćmy do roli, jaką odegrał Chryzogonos, bynajmniej nie zrodzony ze złota, jak to sugeruje jego cudzoziemskie imię, ale stworzony raczej z najpospolitszego metalu, ukrytego i tanio wybłyszczonego przez jego własne starania, jak cynowe naczynie pokryte kradzionym złotem...

Uczta u Chryzogonosa nie miała się rozpocząć przed zmierzchem. W tym czasie Cycero był już po kolacji i przebrał się w nocną koszulę. Większość jego niewolników już spała, a dom był ciemny, poza pokojami, w których Cycero miał szlifować swe przemowy przed udaniem się na spoczynek. Na me nalegania zgodził się niechętnie wystawić co silniejszych niewolników na straży w sieni i na dachu. Wydawało mu się nieprawdopodobne, by wrogowie ośmielili się zaatakować go bezpośrednio, ale już przedtem okazali się o wiele bardziej skłonni do siania terroru i przelewania krwi, niż kiedykolwiek się spodziewałem.

Początkowo myślałem, że będziemy mogli z Tironem towarzyszyć Rufusowi, udając jego niewolników, ale to wydawało się już niemożliwe. Mieliśmy wszelkie podstawy, by sądzić, że wśród zaproszonych gości znajdą się tacy, którzy mogą nas rozpoznać. Zmieniłem plany; mieliśmy teraz czekać w ciemnościach na zewnątrz, podczas gdy Rufus przybędzie ze swego domu z własnym orszakiem. Dom Chryzogonosa oddalony był tylko o krótki spacer od posiadłości Cecylii Metelli, bardzo blisko miejsca schadzki Tirona z Roscją. W gasnącym świetle dnia widziałem, że chłopak rzuca w tamtą stronę ukradkowe spojrzenia, jakby miał nadzieję, że ona tam jeszcze na niego czeka. Zwolnił kroku, aż wreszcie przystanął, wpatrując się w ciemność. Pozwoliłem mu na to przez chwilę, po czym pociągnąłem go za rękaw. Wzdrygnął się, spojrzał na mnie nieprzytomnie, wreszcie ruszył szybko za mną.

Wejście do domu Chryzogonosa ożywiała feeria świateł i bogactwo dźwięków. Bramę oświetlały pochodnie, niektóre osadzone w uchwytach, inne dzierżone przez nieruchomo stojących niewolników. W pobliżu grupka muzykantów grała na lirach, miedzianych talerzach i podwójnych fletach, podczas gdy goście napływali nie kończącym się strumieniem. Większość z nich przyniesiono w lektykach; ich niewolnicy stali w cieniu, z trudem łapiąc powietrze po wspinaczce na szczyt Palatynu. Niektórzy, sami mieszkający na wzgórzu, byli na tyle skromni, że przyszli pieszo, w asyście uniżonych i zbytecznych sług i niewolników. Lektyki i ich tragarzy odprawiano na tyły willi, niewolników ze świty kierowano na wyznaczone dla nich miejsca, gdzie mieli czekać na swych panów. Wieczór był ciepły i wielu z gości nie spieszyło się, z upodobaniem słuchając muzyki. Melodia zdawała się unosić nad zmierzchem bardziej słodko niż śpiew ptaków. Chryzogonosa stać było na najlepszych artystów.

– Z drogi!

Głos był znajomy i dobiegł zza naszych pleców. Uskoczyliśmy z Tironem na bok i wielka lektyka, niesiona przez dziesięciu niewolników, przepłynęła obok nas. Pasażerami jej byli – któżby inny? – nasz Rufus w towarzystwie przyrodniego brata, Hortensjusza. To Rufus na nas krzyknął. Zdawał się nieźle bawić, śmiał się i obdarzył nas konspiracyjnym mrugnięciem. Po rumieńcach poznałem, że musiał się już napić dla kurażu. Na szczęście Hortensjusz patrzył w inną stronę i nie dostrzegł nas, w przeciwnym razie z pewnością by mnie rozpoznał. Nagle zdałem sobie sprawę, jak jesteśmy widoczni, i pociągnąłem Tirona w głęboki cień pod rozłożystymi gałęziami figowca. Odczekaliśmy tam jakiś czas, obserwując przybywających gości i ich orszaki. Jeśli Chryzogonos osobiście ich witał, musiał to czynić w głębi domu, ponieważ dotąd nie wypatrzyłem w okolicy żadnego przystojnego złotowłosego półboga.

W końcu rzeka gości zaczęła płynąć coraz wolniej i wyschła zupełnie; zapewne przybyli już wszyscy zaproszeni. Mimo to niewolnicy z pochodniami wciąż tkwili nieporuszeni wokół wejścia, muzykanci nie przerywali gry. Scena zaczęła przybierać nieco niesamowity i nierzeczywisty, a wreszcie dziwaczny charakter: na opustoszałej, skąpanej w księżycowej poświacie ulicy wspaniale odziani niewolnicy grali i świecili pochodniami niewidocznemu audytorium. Gość honorowy najwyraźniej jeszcze nie przybył.

Wreszcie do mych uszu doszedł tupot licznych stóp. Obejrzałem się w stronę, skąd przybyliśmy, i ujrzałem wyłaniającą się z ciemności bryłę żółtej gazy, jasną i migoczącą, jakby niosły ją niewidzialne fale. Wydawało się, że płynie w powietrzu bez żadnego podparcia czy napędu. Przez moment iluzja, była absolutnie przekonywająca, jakby wymyślona tylko dla chwilowego omamienia mych zmysłów.

A potem ruchome fale przybrały kształt. Przed ułamkiem sekundy wydawały się tylko złudzeniem, sugestią czegoś niewidzialnego, aż nagle oblekły się w ciało. Tragarze byli Nubijczykami. W mroku nocy byli niemal niewidzialni: ich skórę, doskonale czarną, skrywały jedynie czarne przepaski na biodra, i sandały. Kiedy wyszli na otwartą przestrzeń, zdawali się pochłaniać światło księżyca, oddając jedynie mdłą poświatę zaznaczającą kontury ich masywnych ramion. Było ich dwunastu, po sześciu z każdej strony – o wiele za dużo do niesienia, lektyki z jednym pasażerem. Dzięki swej liczbie poruszali się z niesamowitą płynnością. Za nimi maszerował wielki orszak sług, niewolników, sekretarzy i zwykłych pochlebców. Może to i prawda, jak twierdził Rufus, że Sulla zaczął samotnie pojawiać się w biały dzień na Forum, ale nocą wciąż podróżował z pompą i ostrożnością, jaka przystoi dyktatorowi republiki.

Nareszcie pojawił się i Chryzogonos. Kiedy orszak Sulli zamajaczył w oddali, jeden z niewolników rzucił się w głąb domu; po chwili gospodarz, przybrany żółto i złoto, wyszedł na powitanie. Jakoś tak się złożyło, że w trakcie mych rozlicznych, interesów nigdy go wcześniej nie widziałem, słyszałem jedynie, co o nim opowiadają. Był rzeczywiście uderzająco przystojny, wysoki i mocno zbudowany; miał złote włosy, szeroką szczękę i połyskujące błękitne oczy. W migotliwym, blasku pochodni widać było, jak jego twarz się zmienia: najpierw niepewna i niespokojna, jak u każdego gospodarza wyglądającego spóźnionego gościa honorowego, raptem ostra i skupiona, jakby zbierał siły, wreszcie rozświetlona tak nagłym i zniewalającym czarem, że trudno było sobie wyobrazić na niej jakikolwiek inny wyraz. Wykonał nieznaczny gest ręką. Muzykanci, którzy pozwolili sobie na pewne rozleniwienie gry, silniej uderzyli w struny i zadęli we flety, muzyka nabrała wigoru.

Lektyka podpłynęła do drzwi i zatrzymała się. Nubijczycy złożyli swój ciężar na ziemi. Herold odsłonił płachtę żółtej gazy, skrywającej osobę pasażera. Sulla wstał, uśmiechnięty, korpulentny; jego czerwona twarz błyszczała w świetle pochodni. Miał na sobie wyszukaną szatę o azjatyckim kroju, do którego nabrał smaku podczas kampanii przeciwko Mitrydatesowi, z materiału mieniącego się różnymi odcieniami zieleni i haftowanej srebrną nicią. Jego włosy, niegdyś złote jak u Chryzogonosa, teraz spłowiałe, choć wciąż gęste, miały barwę prosa.

Chryzogonos wyszedł mu na spotkanie z lekkim ukłonem. Objęli się, zamienili kilka krótkich zdań, śmiejąc się przyjaźnie. Otoczyli się wzajemnie ramionami i poszli do środka. Tragarzy odprawiono. Orszak niepostrzeżenie uporządkował się według znaczenia i zaczął wchodzić do domu w ślad za swym panem. Za nim weszli muzykanci, na końcu zniknęli z ulicy niewolnicy z pochodniami. Pozostali tylko dwaj, by trzymać straż u wejścia i witać ewentualnych spóźnialskich. Z willi dobiegły oklaski i wiwaty. Honorowy gość dotarł na przyjęcie.

Dwa dni wcześniej Rufus pokazał mi od zewnątrz dom Chryzogonosa, zwracając uwagę na każde z wejść i wyjaśniając najlepiej, jak pamiętał, rozkład pomieszczeń. Od strony północnej, schowane za rogiem i zasłonięte kępą cyprysów od ogrodu na tyłach, znajdowały się niewielkie, wpuszczone w ścianę drzwi. Rufus sądził, że prowadzą do mieszczących się na tyłach domu wielkich kuchni. Umówiłem się, że będziemy przy nich na niego czekać, chyba że sam zdoła odnaleźć niewolników Sekstusa Roscjusza, Feliksa i Chrestusa; miał ich wówczas posłać do nas. Mrok nocy skrywał nas od ulicy, cyprysy zasłaniały nas przed wzrokiem tragarzy, którzy rozsiedli się w ogrodzie w oczekiwaniu na swych pasażerów. Dom nie miał od tej strony okien, jedynie pusty, nie oświetlony balkonik na piętrze. Obawiałem się, że Tiro będzie podenerwowany, gdyż nie przywykł do bezczynnego siedzenia w ciemnościach, ale wydawał się całkiem spokojny – oparty plecami o pień drzewa i zapatrzony gdzieś w mrok. Prawie się do mnie nie odzywał od naszego spotkania z Roscją. Bardziej go to zraniło, niż chciał okazać. Z rzadka rzucał ku mnie krótkie spojrzenie; widziałem wówczas jego błyszczące oczy, które jednak zaraz się odwracały.

Zdawało mi się, że czekamy bardzo długo. Płynąca z domu muzyka mieszała się z cykaniem świerszczy; w którymś momencie usłyszałem głosy deklamujące poezję, przerywane wybuchami śmiechu, i oklaskami. Wreszcie drzwi otworzyły się gwałtownie. Przywarłem do pnia cyprysu, gotów zerwać się do ucieczki, ale to była tylko niewolnica wylewająca wiadro brudnej wody. Chlusnęła przed siebie, nie patrząc gdzie, odwróciła się i zatrzasnęła za sobą drzwi. Tiro trzepnął dłonią po nogach; najdalej lecące krople zmoczyły mu brzeg tuniki. Sięgnąłem dłonią do rękawa i objąłem palcami rękojeść noża – tego samego, który dostałem od syna Polii; wydawało mi się, że bardzo dawno i daleko stąd. Prawie się zdrzemnąłem, zanim wreszcie drzwi znów się otworzyły. Ścisnąłem w ręku nóż i wyprostowałem plecy. Drzwi cicho zaskrzypiały zawiasami, uchylając się tak teatralnie ukradkowo, że to musiał być Rufus; albo może zabójcy wysłani, by nas zgładzić.

– Gordianus? – wyszeptał ktoś.

– Wyjdź, Rufusie. Zamknij za sobą drzwi.

Zamknął je z taką samą ostrożnością i stanął przed nami, mrugając jak kret, po wyjściu z jaskrawo oświetlonego domu niezdolny jeszcze zobaczyć cokolwiek w nagłej ciemności, mimo że księżyc jasno świecił.

– Znalazłeś ich już? – spytałem.

– Tak, wiem, że są w domu. W każdym razie mieszkają tu dwaj niewolnicy o imionach Feliks i Chrestus, obaj od niedawna. Powiedziała mi to jedna z usługujących dziewczyn. Ale sam ich nie widziałem, nie zajmują się gośćmi. Nie kontaktują się z nikim poza domem. Chryzogonos wykorzystuje ich jako popychadła do wszystkiego. Dziewczyna mówi, że prawie nie schodzą z piętra.

– Może zaniosłaby im wiadomość?

– Już ją o to spytałem. Mówi, że to beznadziejne. Chryzogonos byłby wściekły, gdyby ich zobaczył na dole podczas przyjęcia. Ale podjęła się zaprowadzić was do nich.

– Gdzie ona jest?

– Czeka na mnie w spiżarni. Wymyśliła jakąś wymówkę, że ma coś przynieść.

– Albo w tej właśnie chwili biegnie powiedzieć Chryzogonosowi.

Rufus obejrzał się niespokojnie na drzwi, po czym potrząsnął głową.

– Nie sądzę.

– Dlaczego?

– Wiesz, jak to jest. To się da wyczuć, kiedy niewolnik chce zrobić coś nieładnego za plecami pana. Myślę, że nie bardzo lubi pana Złocistego. Wiesz, co się mówi... niewolnicy nie cierpią służyć wyzwoleńcom. Były niewolnik bywa najokrutniejszym panem.

Spojrzałem na drzwi, myśląc o tym, że łatwo może się za nimi czaić śmierć. Wziąłem głęboki oddech i postanowiłem zaufać ocenie Rufusa.

– No, to prowadź – powiedziałem.

Skinął głową i ostrożnie otworzył drzwi. Były tak niskie, że musiałem się schylić. Tiro szedł w ślad za mną. Nie było powodu, by wchodził do domu, i zamierzałem pozostawić go na zewnątrz, lecz kiedy obejrzałem się przez ramię, dostrzegłem na jego twarzy wyraz takiej determinacji, że nie zaprotestowałem. Zamknął za nami drzwi z cichym skrzypnięciem zawiasów.

Dziewczyna była młoda i ładna, o długich, czarnych włosach i delikatnej skórze, połyskującej miodowo w świetle lampy. Gdyby była prostytutką, jej wygląd nie zwracałby uwagi; jak na zwykłą służącą, jej uroda wydawała się zbyteczną ekstrawagancją. Chryzogonos słynął z otaczania się pięknymi zabawkami i dekoracjami.

– To są ci ludzie – szepnął do niej Rufus. – Możesz zabrać ich na górę po cichu, nie zwracając niczyjej uwagi?

Dziewczyna skinęła głową i uśmiechnęła się, jakby pytanie było zbyt naiwne, by na nie odpowiadać. Nagle rozchyliła usta, głośno wciągnęła powietrze i obróciła się na pięcie. Drzwi za nią zaczęły się otwierać.

Izba była niska i wąska, wyłożona półkami pełnymi butelek, amfor, mis i worków. Z sufitu zwieszały się wiązki czosnku, a powietrze przepełniała woń stęchłej mąki. Wcisnąłem się najgłębiej, jak mogłem, w jeden z zakamarków, popychając przed, sobą Tirona. W tej samej chwili Rufus objął jedną ręką talie dziewczyny i pocałował ją w usta. Drzwi otworzyły się. Rufus trzymał ją w objęciach jeszcze przez chwilę, po czym odsunęli się od siebie.

Mężczyzna, który stanął w drzwiach, był wysoki i szeroki w ramionach, tak wielki, że prawie wypełniał sobą framugę. Jego włosy oświetlone od tyłu okalały zacienioną twarz złocistą aureolą. Zaśmiał się cicho i podszedł bliżej. Światło z lampy trzymanej przez dziewczynę padło na jego oblicze. Zobaczyłem błękitne oczy i dołek w szerokiej brodzie, wystające kości policzkowe i gładkie, spokojne czoło. Był ledwie o parę kroków ode mnie i gdyby nie cień, z pewnością zauważyłby mnie wśród glinianych garnków i amfor. Zdałem sobie sprawę, że dziewczyna celowo zasłania nas sobą przed światłem, oślepiając go jednocześnie lampą i pogrążając nas w głębszymi cieniu.

– Rufusie – odezwał się w końcu przybyły, kończąc słowo przeciągłym sykiem, jakby wzdychał, a nie wypowiadał czyjeś imię. Powtórzył jeszcze raz, niewyraźnie i z dziwnym akcentem. Głos miał głęboki i wibrujący, jakby rozbawiony, tak przy tym intymny jak dotyk. – Sulla cię szuka. Soreks zaraz będzie tańczył. Medytacja nad śmiercią Dydony, jak mi się zdaje. Widziałeś to? Sulla byłby niepocieszony, gdybyś to przeoczył.

Nastąpiła długa pauza. Wyobraziłem sobie, że widzę, jak Rufusowi czerwienieją uszy, ale może to tylko prześwitywało przez nie światło lampy.

– Oczywiście, jeśli jesteś zajęty, powiem Sulli, że wyszedłeś się przejść – dodał Chryzogonos powoli, jak ktoś, kto nigdzie nie musi się spieszyć.

Zwrócił uwagę na dziewczynę. Przebiegł oczyma po jej ciele i sięgnął do niej ręką. Dotknął jej; gdzie, nie widziałem. Zesztywniała i sapnęła cicho, a lampa zadrżała w jej ręku. Tiro poruszył się za mną niespokojnie. Na oślep odszukałem jego rękę i ścisnąłem ostrzegawczo.

Chryzogonos wziął lampę od dziewczyny i odstawił ją na półkę. Odpiął zapinkę jej tuniki i zsunął ją z jej ramion. Opadła na podłogę, odsłaniając jej nagość. Chryzogonos odstąpił o krok, ściągając swe szerokie, mięsiste usta, i spod ciężkich powiek spoglądał to na nią, to na Rufusa. Roześmiał się.

– Jeśli jej pragniesz, młody Messalo, oczywiście możesz ją mieć. Nie odmawiam swoim gościom niczego. Jakąkolwiek przyjemność możesz znaleźć w tym domu, jest twoja bez pytania. Ale nie musisz tego robić jak uczniak, po kryjomu gdzieś w spiżarni. Na górze jest mnóstwo wygodnych pokojów. Każ jej się tam zaprowadzić. Przeparaduj z nią nagą przez cały dom, ba, dosiądź ją jak kucyka! Nie byłby to pierwszy raz.

Dotknął ją znowu; jego ręka przesunęła się, jakby rysował linię w poprzek jej nagich piersi. Dziewczyna drgnęła i jęknęła, ale stała nieruchomo. Odwrócił się i już miał wyjść, ale się zatrzymał.

– Nie marudź jednak zbyt długo – powiedział. – Sulla wybaczy mi twoją nieobecność podczas tańca, ale potem Metrobiusz ma przedstawić nową pieśń, napisaną przez... ach, tego czy innego pochlebcę, kto by tam ich wszystkich spamiętał. Biedny głupiec jest tu dzisiaj, próbuje zaskarbić sobie łaskę. Zdaje mi się, że pieśń jest dziękczynieniem bogom za zesłanie na ziemię męża, który położył kres wojnom domowym: „Sulla, ulubieniec Rzymu, zbawca republiki”, tak to się chyba zaczyna i jestem pewien, że dalej jest tak samo obrzydliwie wzniosła i nabożna, z wyjątkiem... – Chryzogonos uśmiechnął się i zaśmiał cicho niskim, chrapliwym śmiechem, który zdawał się zatrzymywać w sobie, jak ktoś obracający w dłoni monety. – Z wyjątkiem paru miejsc, gdzie, jak mi powiedział Metrobiusz, pozwolił sobie na dodanie kilku własnych, rubasznych rymów, wystarczająco skandalicznych, by młodego poetę skrócono o głowę. Wyobraźcie sobie durną twarz lizusa, kiedy usłyszy, jak jego pean obraca się w zniewagę w obecności samego Sulli. Który, oczywiście, od razu pozna się na dowcipie i wejdzie w rolę, tupiąc nogami i udając rozwścieczonego – to akurat taki żart, jakie Sulla uwielbia. To będzie kulminacyjny moment wieczoru, Rufusie; dla niektórych z nas, w każdym razie. Sulla byłby wielce rozczarowany, gdybyś nie dzielił z nami zabawy.

Obdarzył parę wymownym uśmiechem, patrząc na nich przez długą chwilę, po czym wreszcie wycofał się, zamykając za sobą drzwi.

Nikt się nie poruszył. Patrzyłem, jak migotliwe światło obramowuje miękkie ciało dziewczyny, gładzi jej uda i biodra. Po chwili schyliła się, by podnieść leżącą na podłodze tunikę. Tiro przepchnął się obok mnie i pomógł jej się okryć. Rufus nie patrzył w jej stronę.

– No, dobrze – powiedziałem w końcu. – Zdaje się, że mamy pozwolenie pana domu na myszkowanie na górze. To jak, idziemy?

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIĄTY

Drzwi, za którymi zniknął Chryzogonos, wychodziły na krótki korytarz. Z wąskiego przejścia po lewej dochodziły odgłosy ożywionej krzątaniny w kuchni. Zasłona po prawej wciąż jeszcze się kołysała po przejściu Chryzogonosa. Dziewczyna nie poprowadziła nas tamtędy, ale otworzyła inne drzwi w końcu korytarza, za którymi ukazały się kręcone schody prowadzące na górę.

– W salonie, gdzie pan przyjmuje gości, są jeszcze inne schody, z pięknego marmuru, z posągiem Wenus pośrodku. To są schody dla nas, niewolników. Jeśli kogoś spotkamy, po prostu nie zwracajcie uwagi, nawet gdyby się nam dziwnie przyglądał. Albo jeszcze lepiej, uszczypnijcie mnie mocno, żebym aż zapiszczała i udawajcie pijanych. Pomyślą wtedy o najgorszym i zostawią nas w spokoju.

Na schodach jednak nie natknęliśmy się na nikogo, korytarz na piętrze też był pusty. Gdzieś z dołu słychać było przytłumiony dźwięk piszczałek i lir, czasem śmiech i oklaski – pewnie z uznaniem dla tanecznego kunsztu Soreksa – tu jednak było cicho i ciemnawo. Korytarz był szeroki i bajecznie zdobiony, widoczne zaś z niego przestronne pokoje urządzone z jeszcze większym przepychem. Miało się wrażenie, że każdy skrawek powierzchni jest pokryty dywanami, kilimami, draperiami, intarsjami lub chociaż starannie pomalowany. Gdzie nie spojrzeć, wszędzie uderzało szaleństwo barw, faktur i kształtów.

– Wulgarne, co? – powiedział Rufus z wzgardliwą wyższością.

Cycero by się z nim zgodził, ale trzeba było przyznać, że wnętrze było wulgarne tylko z powodu przeładowania i ostentacji. Największe wrażenie wywarła na mnie konsekwencja, z jaką Chryzogonos nabywał wyłącznie najlepsze wyroby rękodzielnicze – grawerowane srebro, naczynia z delijskiego i korynckiego brązu, haftowane narzuty, przepyszne wschodnie dywany, delikatnie rzeźbione stoły, krzesła inkrustowane macicą perłową i lazurytem, kunsztowne mozaiki z bogato barwionych kafli, wspaniałe marmurowe posągi i cudowne malowidła. Nie było wątpliwości, że wszystkie te dzieła sztuki zostały zagrabione ofiarom proskrypcji, w przeciwnym razie zebranie takiej ich liczby, tak doskonałej klasy i rozmaitego pochodzenia musiałoby zająć całe długie życie. Nikt jednak nie mógłby zarzucić Chryzogonosowi bezmyślnego, bezładnego rabunku. Niech inni zadowalają się miernotą; dla siebie wybierał wyłącznie rzeczy najlepsze. Miał oko wrażliwe na jakość, jak to się spotyka u niewolników bogatych panów, którzy marzą, że pewnego dnia sami będą wolni i bogaci. Dobrze, że nie było z nami Cycerona; gdyby widział, w jakim luksusie i na jaką skalę żyje – wskutek kradzieży – były niewolnik Sulli, jego delikatne wnętrzności mogłyby ucierpieć jak nigdy przedtem.

Korytarz zwęził się. Pokoje nie były tu już tak wspaniale urządzone. Dziewczyna uniosła ciężką kurtynę, przepuszczając nas przodem. Kiedy ją opuściła, wszelkie dźwięki dochodzące dotąd z dołu raptem ucichły. Otoczenie również uległo metamorfozie: nagle znaleźliśmy się na powrót w przeciętnym domu o zwyczajnie tynkowanych ścianach i poczerniałym od dymu suficie. To były pomieszczenia użytkowe: magazyny, kwatery niewolników, pracownie – ale nawet tu zgromadzono obfite łupy. Całe skrzynie brązowych naczyń ułożono w stosy po rogach, zrolowane dywany stały niczym zaspani stróże, krzywo oparte o ściany; owinięte w tkaninę krzesła i stoły piętrzyły się pod sufit. Dziewczyna ruszyła przez ten labirynt, rozglądając się ukradkowo na boki, po czym skinęła, byśmy szli za nią. Odsunęła zasłonę.

– Co tu robisz? – spytał czyjś rozdrażniony głos. – Czyż na dole nie odbywa się dziś przyjęcie?

– Och, daj jej spokój – odezwał się drugi głos, przedzierając się przez czyjeś najwyraźniej wypełnione jedzeniem usta. – Tylko dlatego, że Aufilia przynosi mi dodatkowe porcje i kręci noskiem na twą paskudną gębę... Ale kto jest z tobą?

– Nie – powiedziałem. – Nie wstawajcie, zostańcie na miejscach. Skończcie posiłek.

Obaj siedzieli na podłodze przy mdłym świetle samotnej świecy, jedząc kapustę i jęczmienną kaszę z popękanych glinianych misek. Pokój był mały i wąski, o nagich ścianach; wszystkie pęknięcia w murze chybotliwy płomień pogłębił do rozmiarów mrocznych wąwozów. Zatrzymałem się w drzwiach. Tiro stanął tuż za mną, zaglądając mi przez ramię. Rufus trzymał się nieco dalej.

Ten chudy, drażliwy parsknął znacząco w swoją miskę.

– Na to, co masz na myśli, Aufilio, ten pokój jest za mały – orzekł. – Nie możesz znaleźć sobie pustej izby gdzie indziej, z sofą dość szeroką dla całej waszej trójki?

– Feliksie! – syknął drugi z nich, wymierzając mu kuksańca pulchnym łokciem.

Feliks podniósł wzrok i pobladł, ujrzawszy pierścień na mym palcu. Myślał, że wszyscy jesteśmy niewolnikami, szukającymi miejsca na własne przyjęcie.

– Wybacz mi, obywatelu – szepnął, pochylając głowę.

Zamilkli, czekając, aż przemówię. Przed chwilą byli ludźmi: jeden z nich chudy i gniewny, drugi tłusty i jowialny, ich twarze żywe i promieniejące ciepłem, gdy pożywiali się i przekomarzali z dziewczyną. Teraz w okamgnieniu zobaczyłem, jak szarzeją i tracą odrębną osobowość, ich twarze przybierają jednakowy wyraz pustki, od dawien dawna właściwy każdemu niewolnikowi każdego surowego pana w Rzymie.

– Spójrzcie na mnie – rozkazałem. – Patrzcie na mnie! A jeśli nie zamierzacie dokończyć posiłku, odstawcie miski i wstańcie, abym widział was twarzą w twarz. Nie mamy wiele czasu.

– Nóż wyskoczył znikąd, zanim można się było zorientować – mówił Feliks. – Jeden błysk!

– Tak jest, dosłownie błysk! – przytaknął Chrestus. Stał tuż przy Feliksie, przenosząc wzrok na przemian to na mnie, to na swego przyjaciela.

Kiedy im wyjaśniłem, kim jestem i czego chcę, okazali się zadziwiająco skorzy, wręcz palili się do rozmowy. Tiro stał cicho obok mnie, zamyślony. Rufusa postawiłem na czatach w pobliskiej izbie, by mógł zawracać z drogi nieproszonych gości. Dziewczynę posłałem z nim; miała być wytłumaczeniem jego obecności w tej części domu, a poza tym nie było potrzeby mieszać jej do sprawy bardziej ani też powierzać jej całej prawdy o celu naszej wizyty.

– Nie mieliśmy najmniejszej szansy pomóc naszemu panu. Odrzucili nas na bok, na ziemię – opowiadał Feliks. Silni mężczyźni, wielcy jak konie.

– I śmierdzący czosnkiem – dodał Chrestus. – Nas by też zabili, gdyby Magnus ich nie powstrzymał.

– Zatem jesteście pewni, że to był Magnus?

– O, tak – potwierdził Feliks i zadrżał. – Nie widziałem jego twarzy, pilnował dobrze, by była zakryta. Ale słyszałem jego głos.

– I pan też wykrzyknął jego imię, pamiętasz? Tuż przed tym, kiedy Magnus pchnął go nożem po raz pierwszy – wtrącił Chrestus. – Magnusie, Magnusie, bądź przeklęty! Wciąż to słyszę w snach.

Feliks ściągnął usta i przyznał mu rację, mówiąc, że o tym zapomniał.

– A dwaj pozostali zabójcy? – spytałem.

Obaj równocześnie wzruszyli ramionami.

– Jeden z nich to mógł być Malliusz Glaucja, choć nie jestem pewien – stwierdził Feliks. – Ten drugi miał brodę, to pamiętam wyraźnie.

– Rudą?

– Być może. Trudno było to stwierdzić w tym świetle... Był większy od Malliusza i śmierdziało od niego czosnkiem.

– Rudobrody – mruknąłem. – A w jaki sposób Magnus powstrzymał ich przed zabiciem was?

– Zabronił im. Krzyknął: stójcie, głupcy! – warknął Chrestus, jakby odgrywając rolę. – To cenni niewolnicy. Uszkodzicie któregoś, to potrącę wam go z waszej zapłaty! Nazwał nas cennymi, a popatrz, gdzie wylądowaliśmy: smarujemy sandały i polerujemy nocniki pana Złocistego.

– Ale jednak wartościowi – zauważyłem. – Zupełnie, jakby zamierzał was odziedziczyć.

– O, tak – potwierdził Feliks. – To musiało być od początku zaplanowane, że on i Kapito w jakiś sposób położą łapy na dobrach naszego pana. Któż może sobie wyobrazić, jak tego dokonali? A my znaleźliśmy się w mieście, tylko że w ogóle miasta nie widzimy. Złoty trzyma nas w tych dusznych pokojach dzień i noc. Można by pomyśleć, że spotyka nas za coś kara. Albo że jesteśmy ukrywani, tak samo jak połowa jego łupów. Czy to zbieg okoliczności, że rozglądam się po tych pomieszczeniach i rozpoznaję wiele przedmiotów z domu mego pana przy cyrku? Te krzesła, które widziałeś tu złożone w stos, i żółta waza w holu, i aleksandryjski kilim zawinięty tam w rogu... to wszystko należało do mego pana, zanim go zamordowali. Nie, my nie jesteśmy jedyną jego własnością, która trafiła do rąk Chryzogonosa.

Chrestus kiwnął głową potakująco.

– Wróćmy do nocy zabójstwa. – Chciałem ich sprowadzić do właściwego tematu. – Odrzucono was na bok, uratowanych słowem Magnusa, a potem zniknęliście. Rozpłynęliście się w ciemnościach bez choćby jednego krzyku o pomoc, nie zaprzeczajcie, bo mam na to świadków.

Feliks potrząsnął głową.

– Nie wiem, jakich to masz świadków, ale my nie uciekliśmy, niezupełnie tak to było. Odbiegliśmy nieco w dół uliczką, po czym stanęliśmy. Chrestus byłby biegł dalej, ale go zatrzymałem.

– To prawda – powiedział Chrestus skruszony.

– Staliśmy w mroku i patrzyliśmy, jak to robią. Jakiż to był wspaniały człowiek! Jaki prawy Rzymianin! Żaden niewolnik nie mógłby pragnąć lepszego pana. Ani razu przez trzydzieści lat mnie nie uderzył. Ilu niewolników może to samo powiedzieć?

– Cóż to był za okropny widok! – westchnął Chrestus. – Nigdy nie zapomnę, jak jego ciało trzęsło się, gdy wbijali w nie sztylety. Jak krew tryskała w powietrze. Pomyślałem wtedy, że powinienem pobiec tam i rzucić się na ziemię obok niego, i krzyknąć: zabierzcie i moje życie! Tak właśnie powiedziałem, prawda, Feliksie?

– No...

– Nie pamiętasz? Tak ci powiedziałem, że nasze życie jakby się skończyło. Nic już nie będzie takie samo. Czyż nie tak powiedziałem? I co, nie miałem racji? – Zaczął cicho szlochać.

Feliks skrzywił się i dotknął jego ramienia, by go pocieszyć, jednocześnie patrząc na mnie ze wzruszeniem ramion, jakby własna delikatność zawstydzała go.

– To prawda – rzekł. – Pamiętam, że tak mówiłeś. Ach, to było straszne, widzieć to od początku do końca. Kiedy koniec nastąpił, kiedy już ponad wszelką nadzieję wiedzieliśmy, że pan nie żyje, wówczas ostatecznie uciekliśmy. Biegliśmy całą drogę do domu. Posłaliśmy lektykę po jego zwłoki, a następnego ranka wysłaliśmy gońca z wiadomością do Amerii. – Nagle ściągnął brwi.

– Cóż takiego? – spytałem.

– Właśnie coś sobie przypomniałem. Coś dziwnego. Dziwiło mnie to wtedy, a teraz nawet bardziej. Kiedy skończyli, kiedy już nie mogło być wątpliwości, że nasz biedny pan nie żyje, ten brodaty zaczął odcinać mu głowę.

– Co takiego?

– Złapał go za włosy, odciągnął głowę do tyłu i zaczął ciąć długim, wielkim nożem. Jak rzeźnik, który wyuczył się fachu, praktykując przez całe życie. Magnus tego z początku nie zauważył, myślę, że rozglądał się po oknach. Ale kiedy spojrzał na nich, krzyknął, kazał mu natychmiast przestać. Odepchnął go i uderzył na odlew w twarz. Musiał wysoko sięgnąć w tym celu.

– Uderzył rudobrodego w twarz, podczas gdy tamten odcinał głowę ofierze? To zbyt głupi postępek, bym mógł w to uwierzyć!

Feliks pokręcił głową.

– Nie znasz Magnusa, jeśli sądzisz, żeby się zawahał. Kiedy straci panowanie nad sobą, gotów jest trzasnąć w gębę samego Plutona i jeszcze go opluć. Jego wynajęty kompan znał go na tyle dobrze, że nie odważył się oddać uderzenia. Ale dlaczego on to chciał zrobić, jak myślisz? To znaczy, odciąć panu głowę?

– Z przyzwyczajenia – orzekłem. – Tak robiono w czasie proskrypcji. Odcinano ofiarom głowy, by domagać się nagrody od państwa. Rudobrody był zawodowcem, tak nawykłym do odcinania głów, że automatycznie chciał to samo zrobić z Sekstusem Roscjuszem.

– Ale czemu Magnus go powstrzymał? Cóż go to mogło obchodzić? – spytał milczący dotąd Tiro; w świetle jego twarz nabrała rysów mędrca. – Przecież takie sobie wymyślili usprawiedliwienie zbrodni, że Sekstus został proskrybowany. Czemu więc nie mieliby mu odciąć głowy?

Wszyscy trzej wpatrzyli się we mnie wyczekująco.

– Ponieważ... – zacząłem, ale nie skończyłem. – Nie wiem. Może Magnus chciał, żeby to wyglądało na zwykłe morderstwo, a nie proskrypcyjną egzekucję? Żeby to można było przypisać złodziejaszkom zamiast płatnym zabójcom? Tak, może w tamtej chwili jeszcze nie byli zdecydowani użyć fałszywej historyjki o proskrypcji ani też nie pomyśleli o oskarżeniu Sekstusa syna o ojcobójstwo...

Słowa wydawały się sensowne w chwili ich wypowiadania i przez moment myślałem, że dostrzegam prawdę. Lecz po chwili rozpłynęła się gdzieś, nieuchwytna, jak gdyby ktoś z nas zdmuchnął lampę.

Potrząsnąłem głową.

– Nie wiem.

– Nie rozumiem sensu tych pytań – odezwał się Tiro ponuro. – Przecież to wszystko wiedzieliśmy już wcześniej od niemego chłopca.

– Mały Eko nie bardzo może być pełnoprawnym świadkiem. Jego matka zaś nigdy nie zechce zeznawać.

– Ale co z Feliksem i Chrestusem? Żaden z nich nie może złożyć zeznań, chyba że... – Urwał nagle.

– Chyba że co? – spytał nie znający prawa Chrestus.

Dopóki im o tym nie powiedziałem, żaden z nich nawet nie wiedział, że ma się odbyć proces Sekstusa Roscjusza. Nowość, jaką stanowiłoby składanie zeznań przed sądem, zdawała się oczarować Chrestusa. Tiro, jako niewolnik prawnika, miał właściwsze na ten temat zdanie.

– Chyba że – dokończyłem za niego – wasz nowy pan wyrazi na to zgodę. A myślę, że wszyscy wiemy, iż Chryzogonos nigdy by do tego nie dopuścił, więc na tym sprawa się kończy – powiedziałem, dobrze wiedząc, że daleko jej do końca. Postanowiłem, że nazajutrz rano poproszą Rufusa, by załatwił w sądzie oficjalną prośbę do Chryzogonosa, by zezwolił na składanie zeznań przez swych niewolników. Miałby prawo odmówić, ale jak by taka odmowa wyglądała? Cycero może go przycisnąć i wymusić na nim zgodę. W końcu nie widzieli twarzy zabójców, a Chryzogonon może nie zdawać sobie sprawy z tego, ile wiedzą naprawdę. I jaką może mieć wymówkę, by odmówić sądowi dowodów, poza ukryciem własnego udziału w sprawie?

A jeśli się zgodzi i przekaże sądowi niewolników? Prawo rzymskie w swej mądrości domaga się, by każdy niewolnik składający zeznania był poddawany torturom. Dowody przedstawiane przez niewolnika z jego własnej woli są nieważne jedynie tortury są akceptowalnym potwierdzeniem prawdomówności. Jak by się do tego zabrano? Wyobraziłem sobie korpulentnego Chrestusa zawieszonego nago na łańcuchach z pośladkami przypalanymi rozżarzonym żelazem, i chudego Feliksa, przywiązanego do krzesła z ręką ściskaną imadłem

– A potem – dodałem, by zmienić temat – pojechaliście służyć synowi waszego pana w Amerii?

– Nie od razu – uściślił Feliks. – I nigdy nie służyliśmy młodemu Sekstusowi Roscjuszowi. Pozostaliśmy w domu Circus Flaminius, zajmując się pilnymi sprawami, pomagając zarządcy. Nie pojechaliśmy do Amerii nawet, by wziąć udział w pogrzebie naszego pana. A potem któregoś dnia zjawił się Magnus, twierdząc, że dom należy teraz do niego i my z nim. To wszystko było w przyniesionych przez niego papierach, cóż więc mogliśmy zrobić?

– To było wtedy, gdy nastały chłody – rzekł Chrestus. – Ale po zachowaniu Magnusa można by sądzić, że jest pełnia lata. Och, stary pan żył dobrze i dogadzał sobie, nie ma co, nie wiedział, że każdy grzech ma swoje miejsce – pijaństwo w karczmach, pederastia w łaźniach, łajdaczenie się z dziwkami w burdelach, a nie w domu; wiedział, że każda rzecz ma początek i koniec. Z Magnusem jednak to była jedna wielka, nieustająca orgia, przerywana czasem jakąś bójką. Dom śmierdział gladiatorami i bandziorami; w niektóre noce Magnus nawet brał opłaty za wejście. To było nie do zniesienia, jak ludzie sobie wchodzili i wychodzili z domu, bezczeszcząc pamięć pana.

– A potem wybuchł pożar – rzucił kwaśno Feliks. – Czego można się spodziewać w domu ogarniętym pijaństwem i niechlujstwem? Zaczął się w kuchni, a potem przerzucił się na dach. Magnus był tak pijany, że ledwo stał. Śmiał się do płomieni, mało się nie przewrócił ze śmiechu. To nie znaczy, że był przyjaźnie nastawiony. Zmuszał nas, byśmy wracali do domu i wynosili wartościowe przedmioty, grożąc pobiciem, gdybyśmy się wzbraniali. Dwaj niewolnicy zginęli w taki sposób, odcięci przez ogień, gdy Magnus wysłał ich po swe ulubione kapcie. Niech to świadczy o tym, jak bardzo się go baliśmy, że woleliśmy stawić czoło płomieniom niż jego gniewowi. Pewnie życie u Sekstusa Roscjusza zepsuło nas wszystkich.

– A potem załadowano nas na wozy i powieziono do Amerii, na to pustkowie, i znaleźliśmy się w wielkim domu, zmuszeni służyć Kapitonowi i tej jego żonie. Z deszczu pod rynnę, jak to się mówi. Nocami ledwo można było spać, tak się oboje na siebie darli. Ta kobieta jest szalona, mówię ci. Nie ekscentryczna... ekscentryczna to jest Cecylia Metella... ale dzika, szalona wariatka. W środku nocy potrafiła mnie wezwać do swej sypialni i kazać mi liczyć włosy na swej szczotce, a potem oddzielać siwe od czarnych. Chciała, bym utrzymywał bieżący rachunek traconych przez nią włosów. I żadna pora nie była do tego tak dobra jak środek nocy, kiedy Kapito spał w swej sypialni, ona zaś siedziała przed lustrem wpatrując się w swoją twarz. Myślałem, że w następnej kolejności każe mi prowadzić ewidencję zmarszczek.

Przerwał, by odetchnąć, i myślałem, że skończył; on jednak dopiero się rozkręcał.

– A co było najdziwniejsze, młody Sekstus Roscjusz bez przerwy się tam pojawiał, syn naszego pana. Myślałem, że i on zginął, bo inaczej przejąłby nas, ale potem stwierdziłem, że mógł nas i majątek sprzedać z jakichś powodów. To jednak z trudem można by przyjąć, skoro mieszkał jak więzień w maleńkim, ciasnym domku na skraju posiadłości. To wtedy dowiedzieliśmy się od innych niewolników o plotkach krążących na temat proskrypcji, co było bezsensowne. Wydawało mi się, że cały świat oszalał jak żona Kapitona. A najdziwniejsze ze wszystkiego było zachowanie młodego Roscjusza. Oczywiście prawie nas nie znał, bo nie byliśmy jego niewolnikami, nigdy też nie spędzał więcej niż parę chwil w domu swego ojca przy tych rzadkich okazjach, kiedy coś go sprowadzało do Rzymu. Ale mógłbyś przypuszczać, że postara się nas odciągnąć gdzieś na bok, tak jak ty teraz, i wypytać o śmierć ojca. Byliśmy w końcu jej świadkami, musiał to wiedzieć. Jednak zawsze, gdy nas spotykał, odwracał wzrok, jeśli na przykład czekał na Kapitona... zwykle przychodził żebrać u niego o pieniądze... a gdy któryś z nas przebywał w westybulu, on wychodził czekać na dworze, nawet zimą. Jak gdyby się nas obawiał! Zacząłem myśleć, że może powiedziano mu, iż jesteśmy wspólnikami zamordowania jego ojca, jak gdyby ktokolwiek mógł uwierzyć w coś takiego... dwóch nieszkodliwych niewolników!

I znów coś jakby prawda zamigotało w pokoju, jak blade światło tłumione przez płomień świecy, za słabe, by rzucać cień. Potrząsnąłem głową zawiedziony. Poczułem czyjąś dłoń na ramieniu i wzdrygnąłem się zaskoczony.

– Gordianusie!

Był to Rufus, bez dziewczyny. Feliks i Chrestus skulili się niepewni.

– Gordianusie, muszę wrócić na przyjęcie. Posłałem już dziewczynę przodem. Chryzogonos przysłał po mnie niewolnika, wkrótce będzie śpiewał Metrobiusz. Jeśli mnie tam nie będzie, zwrócę tylko na siebie uwagę.

– Jasne – zgodziłem się. – Musisz iść.

– Dasz sobie sam radę z wyjściem?

– Oczywiście.

Rozejrzał się po pokoju, nie czując się dobrze w zgrzebnym otoczeniu kwater niewolniczych. Rola szpiega mu nie odpowiadała, wolał grać na rozsłonecznionym Forum rolę uczciwego młodzieńca z dobrego rodu.

– Dużo jeszcze czasu ci to zajmie? – zapytał. – Powinieneś opuścić willę jak najszybciej. Kiedy tylko Metrobiusz skończy śpiewać, będzie właściwie po rozrywkach i dom zaroi się od włóczących się tam i z powrotem gości. Nie będziesz tu bezpieczny.

– Pospieszymy się – zapewniłem go, ściskając jego ramię i popychając do wyjścia. – Poza tym – dodałem cicho – nie mogło to być takie straszne, zabawiać Aufilię przez całą godzinę.

Skrzywił lekko usta i strącił moją dłoń.

– Widziałem, jak ją całowałeś w spiżarni – nie ustępowałem.

Odwrócił się na pięcie i wbił we mnie gniewne spojrzenie, potem zerknął na pozostałych i cofnął się na korytarz, by go nie widzieli. Zniżył głos, tak że ledwie mogłem go dosłyszeć:

– Gordianusie, nie strój sobie z tego żartów.

Wyszedłem za nim na korytarz.

– Nie żartuję – powiedziałem. – Chciałem tylko powiedzieć...

– Wiem, co chciałeś powiedzieć. Ale niech cię to nie zmyli nie całowałem jej dla przyjemności. Zrobiłem to, bo musiałem. Zamknąłem oczy i pomyślałem o Cyceronie. – zacisnął usta, po czym nagle znów złagodniał, uspokojony jak każdy kochanek brzmieniem imienia ukochanej osoby, nabrał powietrza, uśmiechnął się do mnie dziwnie i odwrócił się, by odejść.

Patrzyłem, jak przechodzi za kurtynę do lepszej części domu. To, co zobaczyłem w następnej chwili, sprawiło, że serce zatrzymało mi się na jedno uderzenie.

– Tutaj więc jesteś, młody Messalo!

Głos był zaiste złoty, jak miód i jak bursztyn. Szedł korytarzem w stronę Rufusa, oddalony o dwadzieścia kroków. Przez przelotną chwilę widziałem jego twarz i on widział moją. Potem kurtyna opadła. Słyszałem, jak mówi do Rufusa:

– Chodź, Rufusie! Aufilia musi wracać do pracy, a ty do przyjemności. – Zaśmiał się gardłowym, mocnym śmiechem. – Eros czyni starych głupcami, a młodych niewolnikami. Tak mówi nasz słodki Sulla, który z pewnością wie coś o tym. Ale nie pozwolę, byś grasował po domu w poszukiwaniu kolejnych podbojów, podczas gdy tam stary Metrobiusz świergoli w najlepsze.

W jego głosie nie było tonu podejrzenia i ku mej uldze usłyszałem, jak oddala się korytarzem. Wiedziałem jednak, co zobaczyłem, kiedy nasze oczy się spotkały. Leciutka zmarszczka przebiegła przez gładkie czoło i złote brwi, a w błękitnych źrenicach błysnęło zdziwienie, jak gdyby się zastanawiał, którym spośród jego licznych niewolników jestem, a jeśli nie jego, to czyim? I co robię na górze podczas przyjęcia? Jeżeli moja twarz w tamtej chwili była tak przejrzysta jak jego – jeśli choć w jednej dziesiątej ukazała mój strach i zaskoczenie – Chryzogonos niezwłocznie przyśle tu straż. Cofnąłem się szybko do pokoju.

– Rufus ma rację. Musimy się spieszyć. Jest tylko jeszcze jedna rzecz, o którą chciałem was zapytać – powiedziałem. Tak naprawdę tylko z jej powodu tu przyszedłem. – Była pewna dziewczyna, niewolnica, prostytutka. Młoda, ładna blondynka. Z „Domu Łabędzi”, na imię miała Elena.

Poznałem po ich oczach, że ją znali. Wymienili konspiracyjne spojrzenie, jakby ustalając, kto pierwszy ma się odezwać. Feliks odchrząknął i rzekł:

– Tak, Elena. Pan ją bardzo lubił.

– Jak bardzo?

Zapadło pełne skrępowania milczenie. Stałem w drzwiach, wyobrażając sobie, że słyszę coś na korytarzu.

– Szybko! – ponagliłem.

Odpowiedział mi Chrestus. Wrażliwszy z ich dwójki, to on wcześniej płakał. Tym razem głos jego brzmiał beznamiętnie i płasko, jakby wszelkie uczucia już się w nim wypaliły.

– Wspomniałeś o „Domu Łabędzi”, wiesz zatem, skąd pochodziła. To tam pan ją znalazł. Od początku wydała mu inna niż wszystkie, tak przynajmniej myślał. Dziwiliśmy się tylko, że tak długo jej stamtąd nie zabierał. Tak się wahał, jakby wybierał sobie narzeczoną. Jak gdyby zabranie jej do domu miało prawdziwie odmienić jego życie, a on nie był pewien, czy na starość rzeczywiście pragnie takiej odmiany. Zdecydował się w końcu ją wykupić, ale właściciel burdelu twardo się targował. Wciąż odwlekał transakcję i zmieniał cenę. Nasz pan zaczynał popadać w rozpacz. To z powodu listu, który otrzymał od Eleny, wyszedł tamtej nocy z przyjęcia u Cecylii Metelli.

– Czy wiedział, że ona jest w ciąży? A wy?

Popatrzyli na siebie zamyśleni.

– Wtedy nie wiedzieliśmy – odrzekł Chrestus. – Ale później nietrudno było do tego dojść.

– Później, to znaczy wtedy, gdy przywieziono ją do domu Kapitona?

– Ach, tak. To znaczy, że i to wiesz. Więc może wiesz także, co oni jej zrobili tej pierwszej nocy? Próbowali ją fizycznie złamać. Chcieli zabić w niej dziecko, choć nie uciekli się do prawdziwej aborcji. Kapito uznał, że byłoby to obraza bogów. Wyobraź sobie, człowiek, który ma tyle krwi na sumieniu! Obawia się nie narodzonych i duchów zmarłych, ale całkiem spokojnie jest gotów dusić żywych.

– A Elena?

– Nie udało im się. Przeżyła. Trzymali ją z dala od innych, tak samo jak i nas tutaj trzymają, ale udało mi się z nią parę razy porozmawiać i po trochu zyskać odrobinę jej zaufania. Zaklinała się, że to nie ona wysłała wiadomość, która wyciągnęła naszego pana na ulicę tamtej nocy. Nie byłem pewny, czy jej wierzyć. Przysięgała też, że dziecko było jego.

Coś zaszurało na podłodze za moimi plecami. Złapałem rękojeść sztyletu i odwróciłem się w samą porę, by dojrzeć długi szczurzy ogon znikający pomiędzy zrolowanymi dywanami.

– A potem je urodziła. – Niecierpliwiłem się już. – I co dalej?

– Dalej nic. To był koniec ich obojga.

– Jak to?

– Koniec z Eleną, koniec z dzieckiem.

– Co się stało?

– To było tej samej nocy, kiedy zaczęła rodzić. Wszyscy w domu wiedzieli, że nadszedł jej czas. Kobiety jakby wiedziały bez mówienia, mężczyźni byli nerwowi i drażliwi. Tej samej nocy zarządca powiedział mi i Feliksowi, że Kapito odeśle nas do Rzymu. Myśleliśmy, że do Magnusa, który wówczas przebywał w mieście wraz z Malliuszem Glaucją. On jednak powiedział, że posyłają nas do zupełnie nowego pana. Następnego ranka skoro świt załadowali nas na wóz z kilkoma rzeczami dla Chryzogonosa... meble, skrzynie i tak dalej. Już mieliśmy ruszać, kiedy wyprowadzili Elenę. Była tak słaba, że z trudem trzymała się na nogach. Zmarniała, wychudzona, mokra od potu... poród musiał się skończyć nie dalej niż parę godzin przedtem. Na wozie nie było miejsca, żeby się położyła. Mogliśmy jedynie zwinąć nasze ubrania w rodzaj poduszek i pomóc jej usiąść i oprzeć się o jedną ze skrzyń. Miała gorączkę i była półprzytomna, nie bardzo wiedziała, gdzie się znajduje, ale wciąż pytała o dziecko. W końcu z domu wybiegła akuszerka. Ledwo dyszała, płakała, była bliska histerii. Na bogów, powiedziałem, gdzie jest dziecko? Wpatrywała się w Elenę, obawiając się mówić. Elena jednak była prawie nieobecna, leżała z głową na ramieniu Feliksa, mamrocząc coś, mrugając powiekami, dygocząc. Chłopiec, szepnęła akuszerka, to był chłopiec. Tak, tak, mówię, ale gdzie on jest? Lada moment odjeżdżamy! Możesz sobie wyobrazić, jak bardzo byłem niespokojny i zły, nie wiedząc, jak sobie damy radę z opieką nad osłabioną matką i noworodkiem. Nie żyje, szepnęła tak cicho, że ledwo ją słyszałem. Próbowałam go powstrzymać, powiedziała, ale nie mogłam, wyrwał mi dziecko. Poszła za nim aż do kamieniołomu i widziała, jak rzuca dzieckiem o skały. A potem zjawił się woźnica, za nim Kapito, wrzeszcząc, by natychmiast odjeżdżał. Kapito był blady jak kreda. Jaki zmieniony! Pamiętam tę scenę, jakbym tam był. Trzask bata woźnicy. Wóz zaczyna się toczyć, dom maleje za nami. Wszystko się trzęsie i kolebie na boki. Elena nagle obudzona, lamentuje za dzieckiem, zbyt słaba, by krzyczeć. Kapito patrzy za nami, sztywny jak słup, zszarzały na twarzy. I akuszerka, padająca na kolana, łapiąca go za nogi, krzycząca: Panie, łaski! A kiedy już wyjeżdżaliśmy na drogę, zza rogu domu wybiegł mężczyzna, dysząc ciężko, potem cofnął się w cień drzew. To był Sekstus Roscjusz. Ostatnie, co zapamiętałem, kiedy dom znikał nam z oczu, to akuszerka u kolan Kapitona i jej krzyk: Łaski, panie!

Zadrżał, wzdychając, i odwrócił twarz do ściany. Feliks położył mu uspokajająco dłoń na ramieniu i podjął opowiadanie:

– A co to była za podróż! Trzy dni... nie, cztery... na rozklekotanym wozie. Dość, by kości ci popękały i szczęki wypadły z zawiasów. Szliśmy obok tak często, jak mogliśmy, ale jeden z nas musiał zostawać przy Elenie. Nie mogła nic jeść. W ogóle nie spała, ale i nie wydawała się obudzona. Przynajmniej oszczędziło nam to powiedzenia jej o dziecku Na trzeci dzień dostała krwotoku spomiędzy nóg. Woźnica nie chciał się zatrzymać aż do południa. Odszukaliśmy w okolicy akuszerkę, która zatamowała krwawienie, ale Elena była rozpalona jak węgiel. Następnego dnia zmarła nam na rękach, gdy widać już było bramę Źródlaną.

Lampa zamigotała i w pokoju zrobiło się nagle ciemniej. Feliks ze spokojem podniósł ją, zaniósł na ławę na końcu pokoju i dolał oliwy. W świetle nagle rozbłysłego płomienia zobaczyłem Tirona, wpatrującego się w obu niewolników z szeroko otwartymi ustami i oczami.

– Więc to Kapito zabił dziecko? – spytałem bez przekonania, jak aktor wypowiadający nie swoją kwestię.

Feliks stał z rękoma mocno splecionymi, aż zbielały mu kłykcie. Chrestus spojrzał na mnie, mrugając niczym ktoś wyrwany ze snu.

– Kapito? – powtórzył cicho. – No cóż, chyba tak. Mówiłem ci już, że Magnus i Glaucja byli daleko, w Rzymie. Któż inny mógłby to zrobić?

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SZÓSTY

Dom Chryzogonosa był duży, ale nie tak wielki jak Cecylii Metelli. Niemniej jednak bez Aufilii jako przewodnika zabłądziliśmy z Tironem, szukając schodów dla niewolników. Po nieudanej próbie powrotu własnym śladem do punktu wyjścia znaleźliśmy się na wąskiej galerii, otwierającej się na pusty balkon nad naszą pierwotną kryjówką pod cyprysami. Gdzieś z wnętrza domu dobiegał dziwny głos – albo mężczyzny śpiewającego nienaturalnie wysoko, albo też alt kobiecy. Kiedy przyciągnąłem Tirona bliżej do muru, śpiew stał się głośniejszy. Dźwięk zdawał się dochodzić zza wiszącego na ścianie cienkiego kilimu. Przysunąłem ucho do lubieżnego Priapa otoczonego nie mniej wyuzdanymi leśnymi nimfami i stwierdziłem, że mogę rozróżnić słowa pieśni.

– Cicho, Tironie! – szepnąłem i skinąłem, by pomógł mi unieść brzeg kilimu i podwinąć go do góry.

Oczom naszym ukazała się wąska, pozioma szczelina w murze. Była na tyle duża, że mogliśmy obaj stać wygodnie obok siebie i obserwować Chryzogonosa i jego towarzystwo.

Przestronna sala, w której odbywało się przyjęcie, wznosiła się bez żadnych ograniczeń od marmurowej posadzki aż po kopulasty dach domu. Okienko, przez które zaglądaliśmy, wycięte było pod ostrym kątem w dół, tak że żadna krawędź nie zasłaniała nam widoku – najwyraźniej zaprojektowane do szpiegowania.

Jak wszystko inne w domu Chryzogonosa, także i dzisiejsza kolacja była wystawna aż do przesady. Wokół wolnego miejsca pośrodku pokoju ustawione były cztery niskie stoły, każdy otoczony półkoliście przez dziewięć sof. Cycero, a nawet Cecylia Metella pewnie by się oburzyli na pomysł zapraszania więcej niż ośmioro gości naraz – mało które z niepisanych praw Rzymu jest równie nieustępliwe jak zasada, że gospodarz nie powinien gromadzić przy swoim stole więcej biesiadników niż tylu, z iloma może jednocześnie swobodnie prowadzić konwersację. Chryzogonos podejmował czterokrotnie więcej gości, stoły zaś zarzucone były piramidami przysmaków. Były tam oliwki nadziewane rybią ikrą, makaron z pierwszymi, delikatnymi szparagami tego sezonu, figi i gruszki w żółtym syropie, półmiski pieczonych przepiórek i gołębi. W powietrzu unosiła się mieszanina zapachów; w brzuchu mi nagle zaburczało.

Wśród gości większość stanowili mężczyźni. Nieliczne kobiety wyróżniały się zmysłowością kształtów – nie żony czy kochanki, ale kurtyzany. Młodsi mężczyźni byli jednakowo smukli i przystojni; starsi promieniowali tym leniwym wypielęgnowaniem bawiących się bogaczy. Patrzyłem kolejno na wszystkie twarze, gotów w każdej chwili odskoczyć od okna, dopóki nie zrozumiałem, że prawdopodobieństwo, iż ktokolwiek spojrzy w górę, jest niewielkie. Wszystkie oczy zwrócone były na śpiewaka stojącego na środku pokoju, albo też strzelały przelotnymi chytrymi spojrzeniami ku Sulli i młodzieńcowi, który wiercił się nerwowo i gryzł palce za swym najpośledniejszym stołem.

Śpiewak miał na sobie fałdzistą purpurową szatę, haftowaną czerwoną i szarą nicią. Bujne, czarne, przetykane siwizną włosy unosiły się nad jego głową w sfalowanych lokach tak architektonicznie skomplikowanej fryzury, że aż prawie komicznej. Kiedy zwrócił się w naszą stronę, zobaczyłem jego twarz, pomalowaną kryjącymi zmarszczki odcieniami kredy i umbry, i rozpoznałem ją natychmiast. Był to sławny odtwórca ról kobiecych, Metrobiusz. Widziałem go wcześniej parę razy, nigdy w miejscu publicznym i nigdy nie w trakcie występu; przelotne spotkania na ulicy, a raz w domu Hortensjusza, kiedy wielki adwokat łaskawie pozwolił mi przestąpić swój próg. Sulli Metrobiusz spodobał się dawno temu, w czasach ich młodości, kiedy sam był nikim, a Metrobiusz, jak mówią, pięknym i czarującym artystą. Mimo zniszczeń dokonanych przez czas i kaprysów Fortuny Sulla nigdy go nie odtrącił. Po pięciu małżeństwach dyktatora, tuzinach romansów i niezliczonych podbojach właśnie jego związek z Metrobiuszem okazał się najtrwalszy.

Przypuszczam, że kiedy aktor był smukły i piękny, musiał być też dobrym śpiewakiem. Obecnie postępował mądrze, ograniczając swe występy do prywatnych spotkań z tymi, którzy go kochali, a i wtedy trzymał się repertuaru komiczno-parodystycznego. A jednak mimo chrapliwego głosu i wysilonych górnych nut było coś w jego kwiecistym manieryzmie i subtelnych gestach dłoni, i ruchach brwi, co przykuwało uwagę. Jego dzisiejszy występ był czymś pomiędzy śpiewem a deklamacją, jak wiersz recytowany przy akompaniamencie liry. Z rzadka odzywał się werbel, kiedy epicka opowieść dotykała tematów wojennych. Artysta udawał, że traktuje każde słowo poematu jak najpoważniej, co tylko wzmagało komiczny efekt. Musiał już zacząć zmieniony tekst, zanim przybyliśmy, ponieważ młody pochlebca, który oficjalnie był autorem, przeżywał widoczne katusze wstydu i zakłopotania.

Kto pomni dni owe, gdy Sulla był tyci,

Bezdomny i bosy, bez grosza przy rzyci?

A jakże wychynął z tych czarnych obierzy,

By rolę swą spełnić i z losem się zmierzyć?

Przez dziurę! Przez dziurę! Przez czeluść gorącą,

Śród ud Nikopolis ku niemu ziejącą!

Zebrani wybuchnęli niepohamowanym śmiechem. Sulla pokręcił głową z dezaprobatą i udawał wściekłość. Siedzący przy nim Chryzogonos wprost promieniał z zadowolenia. Przy tym samym stole Hortensjusz szeptał coś do ucha młodemu tancerzowi Soreksowi, a Rufus wyglądał na znudzonego i zdegustowanego. Po drugiej stronie pokoju nieszczęsny poeta świecił bladością jak rybie podbrzusze. Z każdym wersem pieśń stawała się bardziej rubaszna, a biesiadnicy coraz swobodniej rechotali. Wkrótce i sam Sulla zanosił się od śmiechu. Poeta zagryzał wargi i kulił się na swym siedzeniu, zmieniając kolory niczym rozżarzony węgielek na wietrze, to blednąc przy kolejnym bluźnierstwie, to znów czerwieniejąc przy następnym umęczonym rymie. Kiedy wreszcie poznał się na dowcipie, w pierwszej chwili odczul ulgę – w końcu nikt nie może go obwiniać za cudzą trawestację, a Sulla nawet był ubawiony. Poeta uśmiechnął się blado, ale potem zamknął się w nadąsanej skorupie, bez wątpienia urażony z powodu splugawienia jego patriotycznego hołdu. Inni młodzieńcy przy jego stole, kiedy nie udało im się sprowokować go do śmiechu, odwrócili się doń plecami i śmiali się tym głośniej. Rzymianie uwielbiają silnych ludzi, którzy potrafią się z siebie śmiać, gardzą zaś słabymi, którzy tego nie umieją.

Pieśń rozbrzmiewała dalej.

Nie jest prawdą, że Lucjusz Korneliusz Sulla był za młodu bezdomny. Nie sądzę też, by nie miał co włożyć na nogi, ale we wszystkich opowieściach o jego młodości podkreśla się jego ubóstwo. Pokolenia wcześniej patrycjuszowski ród Korneliuszów cieszył się pewnymi wpływami i prestiżem. Jeden z nich, niejaki Rufinus, uzyskał nawet urząd konsula, dawno temu, kiedy jeszcze takie stanowisko rzeczywiście świadczyło o charakterze i mądrości piastującego je człowieka. Jego kariera zakończyła się skandalem – pomyślcie tylko, cóż to były za czasy, że obywatelowi nie wolno było posiadać więcej niż dziesięć funtów srebra! Rufinusa wyrzucono z senatu. Ród z wolna podupadał i zginął w zapomnieniu.

Aż do pojawienia się Sulli. Jego dzieciństwo naznaczone było nędzą. Ojciec zmarł młodo, nie pozostawiając mu niczego, i młody Sulla mieszkał w dzielnicach biedoty, wśród wdów i wyzwoleńców. Wrogowie zarzucali mu, że jego wyniesienie z tak mizernych początków na piedestał władzy i bogactwa jest niechybnym znakiem zdeprawowania i korupcji. On sam i jego sojusznicy wolą podkreślać mistykę tego, co nazywają dobrym losem, jakby to wola któregoś z bóstw raczej niż charakter i wola działania Sulli popchnęła go do tylu triumfów i kazała przelać tyle krwi.

Jego młode lata w niczym nie zapowiadały przyszłej świetnej kariery. Wykształcenie odebrał chaotyczne i przypadkowe. Obracał się wśród ludzi teatru – akrobatów, komediantów, poetów, tancerzy, aktorów i pieśniarzy. Metrobiusz był jednym z jego pierwszych kochanków, ale bynajmniej nie jedynym. Z tamtego właśnie okresu wzięła początek ciągnąca się za nim przez całe życie reputacja rozpustnika. Podobno młody Sulla był czarujący. Był grubokościstym młodzieńcem mocnej budowy, o kwadratowej szczęce i dość miękkiej talii, za to muskularnych ramionach. Z tłumu wyróżniały go złote włosy, niezwykłe były też jego oczy – przenikliwe, bladobłękitne, dominujące nad otoczeniem i wprowadzające w błąd tych, którzy wytrzymywali ich spojrzenie; przybierały psotny wyraz, kiedy popełniał najstraszliwsze zbrodnie, straszny i surowy zaś, gdy oddawał się przyjemnościom.

Wśród jego najwcześniejszych podbojów znalazła się bogata wdowa Nikopolis. Była szeroko znana z tego, że na jej łaski i wdzięki mógł liczyć praktycznie każdy młodzieniec, który by miał na nie ochotę. Mówiono o niej, że postanowiła oddać ciało wszystkim mężczyznom, ale serca żadnemu. Według wszelkich przekazów Sulla gorąco się w niej zakochał. Z początku wyśmiewała jego uczucie, ale w końcu jego upór i czar zwyciężyły; w wieku pięćdziesięciu lat stwierdziła, że jest zakochana w chłopcu młodszym od niej o połowę. Kiedy zmarła na febrę, cały majątek zapisała Sulli. Zaczęła się jego dobra passa. Inny spadek otrzymał od swej macochy, drugiej żony ojca, która sama odziedziczyła poważną sumę po rodzinie. I ona wyznaczyła Sullę na jedynego spadkobiercę, znalazł się więc w posiadaniu niepośledniej fortuny.

Poznawszy dobrze sekrety ciała i złota, Sulla zdecydował wkroczyć w świat polityki poprzez służbę wojskową. Mariusza właśnie wybrano po raz pierwszy na konsula (miał pełnić ten urząd siedmiokrotnie). Sulla wyjednał sobie nominację na kwestora i stał się ulubionym protegowanym wielkiego populara^* Znalazłszy się w Afryce w czasie kampanii przeciwko Jugurcie, rzucił się w wir romansów, awantur szpiegowskich i dwulicowej, perfekcyjnie planowanej dyplomacji. Morderczo zawikłane szczegóły tych działań można znaleźć w jego Dziejach, których pierwsze tomy już krążą po Rzymie, nielegalnie skopiowane. Pokonanego Jugurtę przywiedziono do Rzymu nagiego i zakutego w łańcuchy; wkrótce umarł w lochu, na pół oszalały od tortur i upokorzenia. Mariusz dowodził kampanią, ale to Sulla, ryzykując życie, przekonał króla Mauretanii Bokchusa, by ten zdradził swego nieszczęsnego zięcia. Mariuszowi urządzono triumfalny wjazd do Rzymu, ale wielu szeptało, że to Sulli należy się uznanie.

Pochwały dla Sulli irytowały starego polityka i choć dalej wysługiwał się nim, awansując go po każdej kampanii, wkrótce jego zawiść zmusiła Sullę do poszukania innych protektorów. Objąwszy dowództwo nad legionami konsula Katulusa, odrzucił wkrótce zagrażające prowincjom rzymskim plemiona germańskie w Alpach. Gdy przedwczesne zimowe wichury odcięły rzymskie oddziały na pogórzu bez dostatecznych zapasów żywności, Sulla po mistrzowsku zreorganizował system zaopatrzenia, dostarczając świeżą żywność nie tylko swoim, ale i Mariuszowym legionom, co starego dowódcę wprawiło w pełną urażonej godności złość. Długa i wyniszczająca rywalizacja między Sullą i Mariuszem, która ostatecznie przyniosła Rzymowi tyle nieszczęść i chaosu, zaczęła się od takich drobnych incydentów i małostkowych pretensji.

Sulla znalazł się na Wschodzie, gdzie Fortuna darzyła go kolejnymi zwycięstwami w Kapadocji. Z misjami dyplomatycznymi zapuszczał się aż nad Eufrat i był pierwszym rzymskim urzędnikiem, który nawiązał przyjazne rozmowy z królestwem rządzącym resztą świata – z Partami. Jego czar (albo też arogancja) musiał rzucić dziwny urok na partyjskiego posła, który dopuścił nawet do tego, by posadzono go na niższym podium od Sulli, jakby był petentem wobec rzymskiego pana. Król Partów uśmiercił go za to; straciwszy twarz, utracił głowę, jak Sulla zwykł później żartować.

Legenda każdego potężnego człowieka musi zawierać jakieś proroctwa wielkości: gwiazdy spadały z firmamentu przy narodzinach Aleksandra, Herkules w kolebce udusił węża, orły biły się w powietrzu, kiedy wydzierano Romulusa i Remusa z łona matki. Od czasów poselstwa partyjskiego i kariera Sulli zaczęła przybierać znamiona legendy. Czy to prawda, czy fikcja, wie tylko sam Sulla, ale wieść niesie, że przybyły w partyjskim orszaku chaldejski mędrzec studiował twarz Rzymianina według naukowych zasad nie znanych na Zachodzie. Prawdopodobnie szukał słabych punktów, o których mógłby donieść swym mocodawcom; zamiast tego jednak mędrzec cofnął się zadziwiony. Sulla, który nigdy nie grzeszył fałszywą skromnością, cytuje wypowiedź Chaldejczyka w Dziejach: „Czyż może mąż być tak wielki i nie być największym spośród ludzi? Zadziwia mnie – nie jego wielkość, ale to, że nawet teraz wzbrania się zająć należne mu pierwsze we wszystkim miejsce ponad bliźnimi!”

Gdy Sulla powrócił do Rzymu, Mariusz nie był uszczęśliwiony. Kością niezgody stała się nadesłana przez króla Bokchusa statua, upamiętniająca koniec wojny w Afryce i upadek Jugurty. Pod rozpostartymi skrzydłami bogini zwycięstwa pozłacane figury wyobrażały króla przekazującego skutego Jugurtę swemu wielkiemu przyjacielowi, Sulli. Figury Mariusza nie było. Konsul o mało nie postradał zmysłów ogarnięty zawistną furią z powodu odbierania mu chwały przez Sullę. Zagroził, że własnymi rękami rozbije statuę, jeżeli senat nie uchwali jej usunięcia z Kapitolu. Zapalczywość po obu stronach rosła, aż przepaść dzieląca obu antagonistów stała się nie do przebycia. Z pewnością doszłoby do użycia siły, ale wszystkie prywatne waśnie zostały raptownie odsunięte w czasie, przez wybuch wojny sprzymierzeńczej między Rzymem a italskimi prowincjami.

Skala tej wojny domowej nie miała precedensu na ziemi italskiej, podobnie jak cierpienia i chaos przez nią wywołane. W końcu jednak osiągnięto kompromis, rebeliantów bezlitośnie ukarano i Rzym przetrwał; nie wszystkim rzymskim politykom udało się to w takim samym stopniu. Ponad sześćdziesięcioletni Mariusz, którego potęga militarna osłabła, a zdrowie przestało dopisywać, nie dokonał na wojnie praktycznie niczego. Sulla, w kwiecie męskiego wieku i niesiony na szczycie fali dobrego losu, był wszędzie naraz, zyskując reputację bohatera, zbawcy i pogromcy wrogów, zaskarbiając sobie przychylność legionów i umacniając polityczny prestiż.

Kiedy wojna się skończyła, Sulla doczekał się wreszcie powierzenia mu konsulatu – w szacownym wieku pięćdziesięciu lat. Rzym, niczym chory w gwałtownych drgawkach, dopiero co przeżywszy jeden wielki spazm, wkrótce miał wpaść w kolejny.

Ruch popularów Mariusza osiągnął szczyt. Jego prawą ręką był radykalny trybun i demagog Sulpicjusz, reprezentant ludu, którego każde posunięcie było naigrawaniem się z potęgi i prestiżu nobilów. Pod rządami Sulpicjusza obywatelstwo rzymskie było sprzedawane na licytacjach na Forum niewolnikom i obcym przybyszom – bezbożny akt, który przyprawiał starą arystokrację o apopleksję. Co więcej, Sulpicjusz zebrał wokół siebie prywatną armię trzech tysięcy ambitnych i bezlitosnych młodych ludzi z klasy ekwitów^* gotowych na wszystko. Spośród nich wyłonił elitarną, sześciusetosobową straż przyboczną, nieustannie krążącą po Forum. Nazywał ich antysenatorami.

Tymczasem król Pontu Mitrydates najechał i pustoszył wschodnie posiadłości rzymskie, włącznie z Grecją. Senat przegłosował wysłanie tam Sulli z misją odebrania zawłaszczonych ziem – przywilej, na jaki zasłużył swoimi czynami wojennymi, który przysługiwał mu jako konsulowi. Dowództwo w tej kampanii musiało być nadzwyczaj pożądane; nie ma nic lukratywniejszego ponad udaną kampanię na Wschodzie, jeśli chodzi o zapewnienie sobie ogromnych przychodów przez podatki, kontrybucje i najzwyklejszą grabież. Wódz zyskałby także wielką władzę.

W dawnych czasach rzymskie legiony były lojalne wobec senatu, ale dziś słuchają tylko swych dowódców. Anty senat Sulpicjusza uznał, że dowództwo kampanii powinno przypaść Mariuszowi. Na Forum wybuchły zamieszki. Senat został zmuszony przenieść nominację na Mariusza, Sulla zaś ledwo uniknął zamordowania na ulicy i musiał ratować się ucieczką z Rzymu. Udał się po pomoc bezpośrednio do armii. Kiedy prości żołnierze usłyszeli, co zaszło, opowiedzieli się po stronie Sulli i ukamienowali swych oficerów (mianowanych przez Mariusza). Poplecznicy Mariusza w Rzymie zareagowali na to atakami na zwolenników Sulli i rabunkiem ich dobytku. W panice ludzie zmieniali przynależność do walczących stron, umykając z miasta do obozu Sulli i na odwrót. Senat poddawał się wszelkim żądaniom Mariusza i Sulpicjusza. Sulla pomaszerował na stolicę. Nastąpiła rzecz nie do pomyślenia – inwazja Rzymian na Rzym.

W noc poprzedzającą atak Sulla miał sen – ukazała mu się w nim Bellona, której kult przyszedł ze Wschodu i której świątynie on sam odwiedzał w Kapadocji. Włożyła mu w ręce pioruny; nazwała po imieniu jego poszczególnych wrogów, a oni wynurzali się z mgły jako maleńkie figurki widziane ze szczytu góry. Bogini kazała Sulli w nich uderzać. Miotał piorunami i wrogowie zginęli. Obudził się, jak pisze w Dziejach, czując wielką energię i najwyższą pewność siebie. Któż miewa takie sny? Szaleniec? Geniusz? A może po prostu ulubieniec Fortuny, któremu rządząca jego przeznaczeniem moc zsyła pokrzepiającą zapowiedź sukcesu?

Przed świtem, gdy armia zwierała szyki, złożono w ofierze jagnię. Przy dymnym blasku pochodni wróżbita Postumiusz czytał z jego wnętrzności. Rzucił się ku Sulli i padł na kolana, wyciągając ręce jakby do kajdan. Błagał Sullę, by ten zatrzymał go jako więźnia i zgładził go, gdyby jego wizja okazała się fałszywa, tak był pewien triumfu wodza. Tak mówi legenda. Jest coś w mężach pokroju Sulli, co przyciąga mędrców, wróżbitów i proroków, i każe im się czołgać u ich stóp.

Sulla zaatakował od wschodu siłą trzydziestu pięciu tysięcy legionistów. Do dzisiaj można ujrzeć na zboczach Eskwilinu czarne, wypalone blizny po jego pochodzie. Mury runęły. Ludność broniła się gradem kamieni i dachówek miotanych z dachów domów. Sulla osobiście był wśród pierwszych szeregów z pochodnią w ręku, niosąc pożogę budynkom, w których zgromadzili się oporni. Łucznicy strzelali płonącymi strzałami w dachy. Całe rodziny spłonęły żywcem, inne zostały bez domu i mienia. Płomienie nie rozróżniały winnych i niewinnych, przyjaciół i wrogów. Pożerały wszystkich.

Mariusza zepchnięto ku świątyni Tellus. Tam jego radykalny populizm sięgnął szczytu: w zamian za wsparcie ofiarował wolność niewolnikom Rzymu. O proroczych talentach niewolników, jak i o upadku Mariuszowej reputacji może świadczyć to, że tylko trzech stawiło się na jego wezwanie. Mariusz i jego zwolennicy uciekli z Rzymu i poszli w rozsypkę. Trybun Sulpicjusz, pan antysenatu, został zdradzony przez własnego niewolnika i zgładzony. Sulla wynagrodził zdrajcę wolnością, po czym już jako wolnego człowieka ukarał, rozkazując strącić go ze Skały Tarpejskiej.

Niesione na skrzydłach pieśni Metrobiusza moje myśli nagle powróciły do teraźniejszości. Dochodzący z dołu głos śpiewaka nabrał teraz dziecięcej modulacji ze szkaradnie kaleczonym greckim akcentem:

Twarz Sulli jak malina, żona zbereźnica.

Twarz czerwona i sina, żona sekutnica.

W czyrakach, co swędzieć muszą ponad miarę -

Czy to Sulli gęba, czy pierś jego starej?

Tłum gości aż się zachłysnął. Kilku zachichotało nerwowo; Chryzogonos stłumił swój złocisty uśmiech. Twarz Sulli nie wyrażała niczego. Rufus wyglądał na zdegustowanego, Hortensjusz zaś, który właśnie wziął do ust kęs jakiegoś smakołyku, rozglądał się po pokoju, niepewny, czy powinien przełknąć. Zniszczony młody poeta wyglądał, jakby zbierało mu się na wymioty, blady i zlany potem, jakby rzeczywiście coś mu zaszkodziło. Lira umilkła i Metrobiusz zamarł na długą chwilę w bezruchu. Potem zabrzmiała pojedyncza struna. Śpiewak przekrzywił głowę i powiedział z godnością:

– No cóż. Nie jest to może Sofokles albo choćby Arystofanes... ale podoba mi się ta pieśń!

Napięcie prysło. Sala zatrzęsła się od śmiechu; nawet Rufus się uśmiechnął. Hortensjusz zdecydował się połknąć, co miał w ustach, i sięgnął po puchar z winem. Poeta niezgrabnie uniósł się ze swej sofy i wybiegł z pokoju, trzymając się za brzuch. Lirnik uderzył w struny, a Metrobiusz wziął głęboki wdech. Pieśń rozbrzmiała na nowo.

Sulla podjął kadencję konsula. Mariusza skazano na banicję. Zostawiając za sobą pokonanych wrogów, uspokojony senat i oszołomiony lud, Sulla pociągnął do Grecji, by wyprzeć z granic Mitrydatesa i na nowo okryć się chwałą. Krytycy później narzekali, że jego wschodnia kampania była najkosztowniejszą wyprawą wojenną w historii Rzymu. Grecy zapłacili straszliwą cenę. W przeszłości zawsze wielcy rzymscy zdobywcy Grecji i Macedonii obsypywali miejscowe świątynie złotem i srebrem, przynajmniej ze względu na pamięć Aleksandra i Peryklesa. Sulla potraktował świątynie inaczej. Ograbił je. Posągi w Epidauros zostały odarte ze złoceń, święte wota z Olimpii przetopione na monety. Sulla napisał do kapłanów wyroczni delfijskiej i poprosił o wydanie mu świątynnych skarbów, ponieważ w jego ręku miały być bezpieczniejsze przed wojennymi zagrożeniami, a gdyby nawet był zmuszony je na jakiś cel wykorzystać, z pewnością je potem zwróci. Wysłaniec Sulli, Kafis, przybył do Delf, wszedł do sanktuarium, usłyszał dźwięki niewidzialnej liry i wybuchnął płaczem. Wysłał wiadomość do Sulli, błagając go, by przemyślał to jeszcze raz. Sulla odpisał, że głos liry był z pewnością znakiem od Apolla, tylko że nie gniewu, lecz aprobaty. Co tylko dało się unieść, spakowano w worki. Wielką srebrną urnę pocięto na złom i wywieziono wszystko wozami. Wyrocznia umilkła. Grecy nie zapomną tego i przez sto pokoleń.

Grecy, zwłaszcza Ateńczycy, z radością witali Mitrydatesa, szczęśliwi, że mogą zrzucić jarzmo Rzymu. Sulla wymierzył im karę. Gdyby wśród Greków znalazł się drugi Eurypides, poeta cierpienia i grozy, mógłby znaleźć natchnienie w trawiącej Sullę żądzy zdeptania Aten – tylko że nad Rzymianinem nie unosiło się żadne mroczne fatum, jedynie nieustanne łaski Fortuny, jak morskie fale bijące o brzeg. Oblężenie było bezwzględne. Ateńczycy, dręczeni głodem, podtrzymywali się na duchu komponowaniem frywolnych przyśpiewek na temat rzymskiego wodza. Tyran Aristion szydził z Rzymian z murów miasta, miotając obelgi na Sullę i jego żonę (czwartą, Metellę), wspomagając je szerokim i skomplikowanym arsenałem obscenicznych gestów, spośród których wielu Rzymianie dotąd nie widzieli, ale które następnie trafiły do Rzymu i dziś są popularne w środowisku ulicznych rzezimieszków i próżniaczej młodzieży. Wiele z owych gestów zyskało humorystyczne nazwy, głównie związane tematycznie z gwałceniem Ateny przez Sullę ku zgryzocie jego żony.

Kiedy mury zostały zdobyte i bramy stanęły otworem, nastąpiła przerażająca rzeź. Wieść niesie, że zamknięta agora zalana była krwią dosłownie po kostki. Kiedy fala furii opadła, Sulla położył kres grabieży i wspiął się na Akropol, by tam wyrzec kilka słów pochwały dawnych pokoleń Ateńczyków, kończąc sławnym zdaniem, często później przytaczanym jako przykład albo jego głębokiej mądrości, albo wielce sarkastycznego humoru: „Przebaczam garstce przez wzgląd na wielu; przebaczam żywym przez wzgląd na umarłych”.

Tymczasem w Rzymie wojna domowa była bliska wrzenia, jak gdyby jego mury były ścianami wielkiego tygla politycznych ambicji i pretensji. Italikowie szemrali z powodu zbyt powolnego przyznawania praw obywatelskich, przyobiecanych u kresu wojny ze sprzymierzeńcami; konserwatyści w senacie narzekali, że przywileje wynikające z obywatelstwa ulegną drastycznemu osłabieniu; wygnany Mariusz wędrował między Italią i Afryką niczym Ulisses ścigany przez Harpie. Przeciwny Sulli konsul Cynna, kolejny radykalny demagog, zaprosił go z powrotem do Rzymu, wyjmując za to spod prawa Sullę. Pośród chaosu i rozlewu krwi Mariusz otrzymał po raz siódmy urząd konsula – jak się okazało, na siedemnaście dni przed śmiercią.

Odrzuciwszy Mitrydatesa na powrót do Pontu, Sulla ogłosił całkowity sukces kampanii i spiesznie ruszył do Italii. Legendy i Dzieje przytaczają tu więcej wypowiedzi usłużnych wróżbitów i proroczych snów, ale po cóż je powtarzać? Bellona powtórzyła dostawę piorunów, Sulla rozdał je swoim lojalnym dowódcom, z Pompejuszem i Krassusem na czele, którzy miotali nimi po całej północnej Afryce i Italii, obracając w popiół wrogów wodza. Fortuna ani na chwilę nie przestawała się uśmiechać. Pod Signią Sulli stawiła czoło armia dowodzona przez syna Mariusza, noszącego to samo imię. Dwadzieścia tysięcy Mariuszowych żołnierzy poległo, osiem tysięcy dostało się do niewoli; Sulla stracił jedynie dwudziestu trzech własnych.

Drugie oblężenie Rzymu nie było już tak łatwe. Sulla z Krassusem nadciągnęli z północy, Pompejusz od południa. Lewe skrzydło Sulli poszło w rozsypkę, a on sam cudem uniknął śmierci od włóczni; później twierdził, że ocalenie zawdzięcza małej złotej figurce Apolla, którą zwędził w Delfach i zawsze zabierał z sobą do walki, często podnosząc ją do ust, mrucząc modlitwy i szepcząc miłośnie jak kochanek. Pogłoski o jego śmierci rozeszły się jednak po obu stronach, siejąc nawet rozpacz w armii Pompejusza. Wreszcie, już po zmierzchu, dotarła do Sulli wieść o pokonaniu wroga przez prawe skrzydło pod dowództwem Krassusa.

Raz znalazłszy się w Rzymie, Sulla rozbroił niedobitki obrońców, sześć tysięcy Samnitów i Lukańczyków, których otoczono i zapędzono jak bydło do Circus Maximus. W tym czasie zwołał posiedzenie senatu. Kiedy zaczynał swą mowę, na arenie rozpoczęła się rzeź. Wrzaski mordowanych słyszano w całym mieście; odbijały się echem w gmachu senatu jak jęki duchów. Senatorowie osłupieli. Sulla przemawiał idealnie zrównoważonym tonem, jak gdyby nic nadzwyczajnego się nie działo. Senatorowie zaczęli krążyć niespokojnie i szeptać między sobą, aż Sulla tupnął nogą i krzyknął, by słuchali, co ma do powiedzenia. „Nie zwracajcie uwagi na hałas na zewnątrz” – powiedział. – „To tylko pewnym zbrodniarzom wymierza się z mojego rozkazu karę”. Za zgodą senatu – a więc legalnie – Sulla ogłosił się dyktatorem, ale na czas nieograniczony; od ponad stu lat nikt się na coś podobnego nie ośmielił. Zniszczył opozycję i wynagrodził swych wiernych oficerów. Nie ponosił odpowiedzialności za wszelkie przeszłe działania. Zmienił prawa tak, by sparaliżować rosnące wpływy populistycznych trybunów ludowych, za to przywrócić przywileje arystokracji. Kiedy upłynęła jego legalna roczna kadencja, senat usłużnie zapewnił mu bezprecedensowe i niezgodne z prawem jej przedłużenie jako dyktatorowi legibus scribundis et reipublicae constituendae – „dla spisania praw i ustanowienia rzeczpospolitej”.

Początkowo Sulla sprawował rządy w sposób zrównoważony. Miasto odetchnęło z ulgą, jak gdyby po długiej i ciężkiej zimie wreszcie nadeszła wiosna. Ale dyktatora nie satysfakcjonował jego prawie absolutny triumf. Być może jakiś wróżbita ostrzegł go przed niebezpieczeństwem. Może we śnie Bellona podrzuciła mu jeszcze trochę piorunów. Wraz z ogłoszeniem pierwszej „listy osiemdziesięciu” rozpoczęły się proskrypcje. Następnego dnia pojawiła się druga lista z około dwustu nazwiskami. Na trzeci dzień kolejna i znów dwieście nazwisk. Sulli nie opuszczało poczucie humoru. Czwartego dnia wygłosił publiczne przemówienie, usprawiedliwiające zabójstwa. Zapytany, czy można się spodziewać czwartej listy, odpowiedział, że w jego wieku pamięć zaczyna zawodzić. „Na razie wywiesiliśmy listy wszystkich wrogów państwa, których pamiętam. Gdy sobie przypomnę o innych, wtedy ogłosimy nowe listy”. Liczba proskrybowanych miała sięgnąć tysięcy.

Pewien syn wyemancypowanego niewolnika, został oskarżony o ukrywanie człowieka z pierwszej listy. Karą za to była śmierć. Prowadzony na stracenie na Skałę Tarpejską napotkał orszak Sulli i przypomniał mu, że kiedyś mieszkali w jednej kamienicy. „Nie pamiętasz? Ja mieszkałem na górze i płaciłem dwa tysiące sesterców; ty zajmowałeś pokój pode mną za trzy tysiące”. Uśmiechał się i nikt nie wiedział, czy żartuje, czy mówi poważnie. Sulla nie wydawał się rozbawiony. Być może nie był w nastroju do wspomnień o swych nędznych początkach. „Zatem docenisz Skałę Tarpejską” odpowiedział. – „Czynsz nie będzie cię nic kosztował, a widok z niej jest niezapomniany”. To rzekłszy, ruszył dalej, głuchy na błaganie o łaskę.

Niektórzy dowcipnisie insynuowali, że ludzie trafiają na listy proskrypcyjne po prostu dlatego, aby państwo i przyjaciele państwa mogli przejąć ich majątek. Popularny dowcip głosił, że „Taki-to-a-taki został zabity przez swą nową willę, Taki-owaki przez swój ogród, a Tamten przez nową łaźnię”. Opowiadano sobie o niejakim Kwintusie Aureliuszu, który wybrał się na Forum i znalazł swe nazwisko na liście. Przechodzący akurat przyjaciel zaprosił go na obiad. „Nie mogę, odpowiedział Kwintus, poluje na mnie moja posiadłość w Albie”. Zniknął za rogiem i nie uszedł nawet dwudziestu kroków, kiedy zabójca poderżnął mu gardło.

Proskrypcje jednak w końcu ustały. Pompejusz wyruszył do Afryki rozgromić ostatnich wrogów swego pana. Krassus rzucił się w spekulacje nieruchomościami. Młodzi popularzy, jak Cezar, umknęli na krańce świata. Sulla rozwiódł się z czwartą żoną, Metellą (której piersi oszczerczo wyszydzali Ateńczycy), tłumacząc się pobudkami religijnymi: jej choroba groziła sprowadzeniem nieczystości na jego dom. Dyktatora upolowała młoda i piękna rozwódka Waleria (tak, siostra Rufusa); na pokazie walk gladiatorów urwała z togi wielkiego męża odstającą nitkę, by „przyciągnąć do siebie cząstkę jego szczęścia”, wpadła mu w oko i wkrótce odbył się ślub. Zaczęły się rozchodzić pogłoski, że Sulla ma złożyć władzę dyktatorską i ogłosić wolne wybory konsularne.

W dole, w jadalni Chryzogonosa, w otoczeniu łupów z wojny sprzymierzeńczej, domowej i proskrypcji, Metrobiusz stał z wysoko uniesioną głową i splecionymi dłońmi, biorąc głęboki wdech. Zbliżał się do końca pieśni, w jadowicie satyrycznych słowach opisawszy główne punkty kariery bohatera. Nawet upokorzony autor, kiedy już uwolnił brzuch od bolesnego ciężaru i przywlókł się z powrotem na sofę, przyłączył się wreszcie do ogólnej wesołości.

Tiro kręcił z dezaprobatą głową.

– Zupełnie nie rozumiem tych ludzi – szepnął mi do ucha. – Cóż to za przyjęcie?

Sam się nad tym zastanawiałem.

– Myślę, że plotki mogą być prawdziwe – powiedziałem. – Być może nasz czcigodny dyktator i zbawca republiki rozważa bliskie odejście. To by oznaczało poważne uroczystości, ceremonie, hymny pochwalne, wspominkowe przemówienia, oficjalne wydanie jego Dziejów. Wszystko wielce sztywne i dostojne, szacowne, rzymskie. Jednak tu wśród swoich Sulla woli raczej się napić i obrócić wszystko w żart. Cóż to za dziwny człowiek! Ale czekaj, pieśń jeszcze się nie skończyła.

Metrobiusz trzepotał powiekami, składał ręce w skromnym, panieńskim geście, parodiując wstydliwą dziewicę. Otworzył umalowane usta i zaśpiewał:

Poznali się, wieść niesie, w orężne igrzyska.

Gladiatorzy się bili, klaskali ludziska;

Dziewczę go za tuniki brzeg chwyciło śmiało -

Dla pamiątki, czy Sulli mieczyk ujrzeć chciało?

Śmiech gości był ogłuszający. Sam Sulla aż się zgiął, grzmotnął pięścią w stół i o mało nie spadł z sofy. Chryzogonos uśmiechał się, zadowolony z siebie, nie pozostawiając wątpliwości co do autorstwa zwrotki. Hortensjusz dla żartu rzucił w śpiewaka szparagiem; jarzyna przeleciała nad jego głową i trafiła w sam środek czoła pogodzonego z losem młodego poetę. Rufus odsunął się od Soreksa, który z uśmiechem usiłował szeptać mu coś do ucha. Nie wyglądał na rozbawionego.

Krew się lała dnia tego pośród ludu wrzawy;

Sulla mieczyk wyciągnął, dowiódł, że nie rdzawy.

Dama z tym się zgodziła, dama przytaknęła...

Te rubaszne żarty przerwał hałas przewracanego stołu. Rufus, cały czerwony, zerwał się na równe nogi. Hortensjusz próbował go powstrzymać ręką, ale młodzieniec odepchnął go gniewnie.

– Waleria jest może dla ciebie tylko przyrodnią siostrą, Hortensjuszu – warknął – ale dla mnie to moja krew i ciało. Nie będę wysłuchiwał takich świństw! A ty jesteś jej mężem! – rzucił, zatrzymując się nagle przed gościem honorowym i nie kryjąc gniewu w spojrzeniu. – Jak możesz spokojnie znosić takie obelgi?!

W pokoju zapadła cisza. Przez długą chwilę Sulla się nie poruszył, pozostając w tej samej pozycji, półleżąc oparty na łokciu, z wyprostowanymi nogami. Wpatrywał się gdzieś w przestrzeń i poruszał szczęką, jakby trapił go ból zęba. Wreszcie zsunął nogi na podłogę i usiadł wyprostowany. Popatrzył na Rufusa z wyrazem jednocześnie sardonicznym, ponurym i rozbawionym.

– Jesteś bardzo dumnym młodzieńcem – rzekł – bardzo dumnym i bardzo pięknym, jak twoja siostra. – Sięgnął po puchar wina i wypił łyk. – Jednakże w przeciwieństwie do Walerii nie masz poczucia humoru. A skoro Hortensjusz jest ci jedynie półbratem, to i nie dziwota, że masz tylko połowę jego zdrowego rozsądku, by już nie wspomnieć o dobrych manierach. – Pociągnął kolejny łyk i westchnął. – Kiedy byłem w twoim wieku, wiele rzeczy na tym świecie mnie oburzało. Ale zamiast narzekać, zabrałem się do zmieniania świata i dokonałem tego. Jeżeli pieśń ci się nie podoba, nie wpadaj w złość, tylko napisz lepszą.

Rufus wytrzymał jego spojrzenie, trzymając ręce sztywno przy bokach i zaciskając pięści. Wyobraziłem sobie wszystkie obelgi, jakie muszą mu przelatywać przez głowę, i wyszeptałem cichą prośbę do bogów, by kazali mu milczeć. Rufus otworzył usta, by coś powiedzieć, potoczył jednak tylko po pokoju gniewnym wzrokiem i wyszedł. Sulla opadł znów na sofę, wyglądał raczej na rozczarowanego, że ostatnie słowo należało do niego. Panowało niezręczne milczenie, przerwane przez uwagę młodego poety:

– Oto młody człowiek, który zwichnął sobie karierę!

Uwaga była głupia – wypowiedziana przez kogoś, kto jest nikim, i wycelowana w młodego Messalę, szwagra dyktatora. Trwała jeszcze bardziej kłopotliwa cisza, przerywana tylko tu i ówdzie nieszczęśliwymi pomrukami oraz przytłumionym kaszlnięciem Hortensjusza. Gospodarz zachował stoicki spokój. Uśmiechnął się swym złocistym uśmiechem i powiedział ciepło do Metrobiusza:

– Zdaje się, że została jeszcze jedna zwrotka? Bez wątpienia najlepszą zostawiłeś na koniec?

– Naprawdę! – Sulla podniósł się z sofy z błyszczącymi oczyma, odrobinę zataczając się od wina. – Cóż za dar od was wszystkich dziś otrzymuję! Nawet słodki młody Rufus, postępujący tak niemądrze i zadziornie... jakaż to płonąca głowa, jakiż temperament, tak samo buntowniczy, jak jego siostra. Co za noc! Sprawiliście, że mimo woli wróciły wszystkie wspomnienia – i dobrych, i złych dni. Ale te dawne czasy były najlepsze, kiedy byłem młody i nie miałem nic prócz nadziei i wiary w bogów, i miłości moich przyjaciół. Już wtedy byłem sentymentalnym głupcem!

To mówiąc, ujął twarz Metrobiusza w obie dłonie i pocałował go w usta, co spotkało się z gorącym aplauzem zebranych. Kiedy Sulla odsunął twarz od śpiewaka, zobaczyłem, że po policzkach płyną mu łzy. Uśmiechnął się i cofnął niezgrabnie o krok, gestem dając znak lirnikowi, by zaczął grać, a sam opadł znowu na sofę. Metrobiusz podjął pieśń tam, gdzie została przerwana:

...Dama z tym się zgodziła,

dama przytaknęła...

Tiro i ja nie usłyszeliśmy jednak dalszego ciągu. Odwróciliśmy się, zaalarmowani charakterystycznym odgłosem: świstem wyciąganej z pochwy stali. Chryzogonos istotnie posłał kogoś na górę, albo też po prostu za długo zamarudziliśmy w jednym miejscu. Zza drzwi wynurzyła się czyjaś potężna sylwetka. Lekko utykając, mężczyzna wszedł w krąg światła księżyca. Jego zmierzwione włosy wyglądały jak błękitna aureola, a wyraz oczu ściął mi krew w żyłach. W lewej dłoni trzymał nóż o klindze długości męskiego przedramienia – być może ten sam, którym przed kilkoma miesiącami zamordował Sekstusa Roscjusza. W sekundę potem do Magnusa dołączył jego zbir, jasnowłosy olbrzym Malliusz Glaucja. Wypukła blizna na jego twarzy – pamiątka po pazurach Bast – wyglądała paskudnie. I on trzymał nóż, skierowany tak samo jak jego pana – ukośnie ku górze, jakby gotów rozpłatać brzuch dużemu zwierzęciu.

– Co tu robicie? – spytał Magnus, obracając ostrze tak, że błysnęło w poświacie.

Głos miał wyższy, niż się spodziewałem. Jego prowincjonalna łacina miała naleciałości chropowatego, nosowego miejskiego akcentu. Przyjrzałem się im obu. Wyglądało na to, że nie mają pojęcia, kim jestem. Glaucja został wysłany do mego domu, by mnie zastraszyć lub nawet zamordować, niewątpliwie na polecenie Magnusa, ale żaden z nich nie widział mnie wcześniej na oczy, nie licząc przelotnego spotkania jako nieznajomego podróżnego na drodze przed domem Kapitona. Powoli wyjąłem rękę z fałd tuniki. Sięgnąłem tam po swój sztylet; teraz jednak zdjąłem tylko z palca pierścień. Uniosłem ręce w błagalnym geście

– Proszę, wybaczcie. – Zdziwiłem się, jak niewiele potrzeba wysiłku, by wobec dwóch olbrzymów z nożami głos zabrzmiał potulnie i pokornie. – Jesteśmy niewolnikami młodego Marka Waleriusza Messali Rufusa. Posłano nas, byśmy go odszukali, zanim zaczęła się zabawa. Ale my się zgubiliśmy, głupcy...

– I dlatego teraz szpiegujecie pana tego domu i jego gości? – syknął Magnus.

Rozdzielili się i stanęli po naszych obu stronach.

– Zatrzymaliśmy się tu, by po prostu wyjrzeć z balkonu i zaczerpnąć świeżego powietrza. – Wzruszyłem ramionami, trzymając dłonie na widoku i starając się wyglądać na zmieszanego i godnego pożałowania. Zerknąłem na Tirona i zobaczyłem, że naśladuje mnie w sposób godny podziwu, albo też był ogłupiały z przerażenia. – Usłyszeliśmy śpiew, znaleźliśmy to okienko... głupio i bezczelnie z naszej strony, to prawda. Jestem pewien, że młody pan dopilnuje, by nas obito za takie zuchwalstwo. Po prostu nieczęsto mamy okazję przyjrzeć się tak znamienitemu towarzystwu.

Magnus złapał mnie za ramię i pociągnął na środek balkonu, do światła. Glaucja pchnął na mnie Tirona, tak że potknąłem się i musiałem uchwycić ceglanej balustrady, by nie stracić równowagi. Ziejąca za nią przepaść dopiero po chwili zmieniła się w moich oczach w trawiaste zbocze, przecinane cieniami cyprysów. Z dołu balkon nie wydawał się tak wysoki.

Magnus odciągnął moją głowę za włosy i przytknął do gardła nóż, zmuszając, bym patrzył na niego.

– Gdzieś cię już widziałem – szepnął. – Glaucja, popatrz! Skąd znamy tego psa?

Jasnowłosy olbrzym obejrzał mnie dokładnie, wydął usta i zmarszczył czoło. Potrząsnął głową.

– Nie wiem – mruknął. Po chwili twarz mu się rozjaśniła. – Ameria! Pamiętasz, Magnusie? Parę dni temu, na drodze, tuż przed skrętem do domu Kapitona. Był sam, jechał w przeciwnym kierunku.

– Kim jesteś? Czego tu szukasz? – warknął do mnie Magnus.

Nóż nacisnął mocniej, aż poczułem, jak skóra mi pęka pod jego ostrzem. Wyobraziłem sobie ściekającą po nim krew. Nieważne, kim jestem, krzyczałem w myślach, ważne, że ja wiem, kim wy jesteście! Ty z zimną krwią zamordowałeś swojego kuzyna i zawłaszczyłeś jego posiadłość. A ty włamałeś się do mego domu i zostawiłeś krwawy napis na ścianie. Zamordowałbyś Bethesdę, gdybyś miał szansę. Pewnie byś ją przedtem zgwałcił.

Poderwałem kolano, celując prosto w krocze Magnusa. Odruchowo sięgnął, by się zasłonić. Ostrze noża przejechało mi po tunice, przecinając ją i kalecząc pierś. Nieważne. Wiedziałem, że już jestem zgubiony – Glaucja znalazł się tuż obok niego, unosząc nóż do ciosu. Zebrałem się w sobie, oczekując pchnięcia w serce. W wyobraźni już słyszałem przyprawiający o mdłości odgłos rozcinanej skóry.

Tylko że nikt mnie nie zranił. Glaucja upadł na kolana, upuszczając broń i łapiąc się za głowę. Tiro stał za nim z zakrwawioną cegłą w ręku.

– Była luźna w ścianie – wyjaśnił, patrząc z niedowierzaniem to na nią, to na Glaucję.

Żaden z nas nie pomyślał, by sięgnąć po upuszczony nóż, ale Magnus pomyślał. Porwał go i odskoczył o parę kroków, po czym ruszył do ataku, sapiąc jak kreteński byk. Przeskoczyłem przez balustradę, zanim się zorientowałem, co robię; jakby to moje ciało skoczyło, zostawiając za sobą głowę. Spadałem poprzez ciemność, ale nie sam. Nieco z boku i z góry inne ciało szybowało w dół – Tiro. Tuż za nim leciał kawałek cegły, koziołkując w powietrzu, migając wyraźnie widoczną w księżycowym świetle plamą krwi. Magnus był już tylko wykrzywioną w złości twarzą, wystającą sponad balustrady wysoko nad nami; obramowana srebrzystymi smugami dwóch noży malała z każdą chwilą.

CZĘŚĆ TRZECIA

SPRAWIEDLIWOŚĆ

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SIÓDMY

Coś wyjątkowo twardego i olbrzymiego rzuciło się ku mnie i uderzyło od dołu: twarda, ubita ziemia. Czułem, jak jakaś siła, niby ręka olbrzyma, pcha mnie do przodu, przewraca i toczy po szorstkiej powierzchni. Obróciła mnie kilkakrotnie, aż wreszcie się zatrzymałem. Niedaleko słychać było jęki Tirona. Narzekał na coś, ale nie mogłem rozróżnić słów. Przez chwilę zupełnie zapomniałem o Magnusie. Zdołałem pomyśleć jedynie o tym, jak zadziwiająco rzadką substancją jest powietrze i jak nadzwyczajnie gęsta wydaje się przez kontrast ziemia. Potem wróciły mi zmysły i mogłem rozejrzeć się dookoła. Wściekła twarz Magnusa wydawała się niesamowicie oddalona. Jak ja mogłem skoczyć z takiej wysokości? Nie było obaw, że pójdzie w moje ślady – żaden zdrowy na umyśle człowiek nie wykonałby takiego skoku, jeśli od tego nie zależałoby jego życie. Magnus nie ośmieliłby się również wszcząć ogólnego alarmu; nie podczas obecności Sulli. To wiązałoby się z ryzykiem zbyt wielu pytań i nieprzyjemnych komplikacji. Jesteśmy właściwie wolni, pomyślałem. Zanim Magnus zbiegnie po schodach i przedrze się przez labirynt korytarzy, dawno zdążymy rozpłynąć się w mroku nocy. Dlaczego więc on się nagle uśmiechnął?

Tiro jęknął i dźwignął się na czworaki tuż obok mnie, cały drżący. Próbował wstać, ale upadł bezsilnie w przód. Spróbował jeszcze raz i znowu upadł. Twarz wykrzywiał mu ból.

– Moja kostka... – wyszeptał chrapliwie, potem zaklął.

Spojrzałem na balkon; Magnusa już tam nie było. Podźwignąłem się na nogi i pomogłem wstać Tironowi. Zacisnął zęby i wydał dziwny, bulgoczący dźwięk – wycie bólu stłumione ogromnym wysiłkiem woli.

– Możesz iść? – spytałem.

– Oczywiście. – Odsunął się ode mnie, natychmiast padając na kolana.

Podciągnąłem go znów do pozycji pionowej, oparłem sobie na biodrze, zarzuciłem jego rękę na kark i ruszyliśmy przed siebie najszybciej, jak się dało. Jakoś kuśtykał, podskakując i sycząc z bólu. Oddaliliśmy się o parędziesiąt metrów, gdy za plecami usłyszałem szuranie i serce we mnie zamarło. Obejrzałem się i ujrzałem Magnusa, wypadającego na ulicę, oświetlonego jasno płonącymi lampami przy bramie Chryzogonosa. Za nim wypłynęła z ciemności inna sylwetka – olbrzymi Malliusz Glaucja. Przez mgnienie widziałem jego twarz, naznaczoną strużkami krwi, prawie nieludzką. Stanęli na środku ulicy, rozglądając się na wszystkie strony. Pociągnąłem Tirona ku tej samej wierzbie, zza której obserwowaliśmy nadciągający orszak Sulli, sądząc, że w ciemności uda się nam za nią ukryć, ale ten nagły ruch musiał właśnie zwrócić uwagę Magnusa. Usłyszałem okrzyk i tuż potem tupot sandałów.

– Wskakuj mi na plecy! – syknąłem do Tirona.

Zrozumiał natychmiast i gdy przykucnąłem nieco, podskoczył i objął mnie nogami w biodrach. Przytrzymałem go za ręce i zacząłem biec, zdumiony własną siłą: bez wysiłku sunąłem po gładkich kamieniach. Nabrałem powietrza i zaśmiałem się głośno, pewny, że mogę tak biec całą milę i z każdym krokiem zostawiać Magnusa w tyle. Dochodziły mnie z tyłu ich krzyki, ale słabo. Słyszałem przede wszystkim szum własnej krwi i łomot serca. Nagle, w jednej chwili, wraz z kolejnym oddechem, krótszym od innych, euforia prysła. Każdy następny krok coraz bardziej odbierał mi energię. Pozioma ulica zdawała się nagle wieść pod górę, a potem mięknąć, jakbym brnął przez muł. Zamiast się śmiać, nagle zakaszlałem, z trudem mogłem unosić stopy. Tiro był ciężki jak statua z brązu. Usłyszałem za nami Magnusa i Glaucję; odgłos ich kroków wydawał się tak bliski, że poczułem mrowienie w karku, kuląc się w duchu na myśl o nożu, który za chwilę utkwi mi między łopatkami.

Zataczając się, sunąłem wzdłuż muru porośniętego bluszczem. Wkrótce mur się skończył i po lewej ujrzałem dom Cecylii Metelli. Drzwi oświetlała pojedyncza pochodnia; w jej świetle zobaczyłem dwóch strażników pilnujących Sekstusa Roscjusza. Wyskakujący z mroku, ledwo zipiący obywatel z niewolnikiem na barana był zapewne ostatnim widokiem, jakiego mogli oczekiwać znużeni i senni żołnierze. Niezręcznie wyciągnęli miecze, zrywając się na nogi; wyglądali jak spłoszone koty.

– Pomóżcie nam! – udało mi się wysapać. – Cecylia Metella nas zna. Gonią nas dwaj mężczyźni. Uliczni zbóje, mordercy!

Żołnierze odsunęli się na boki, trzymając miecze w gotowości, ale nie uczynili nic, by mnie zatrzymać, gdy schyliłem się i pozwoliłem Tironowi ześliznąć się na ziemię. Postąpił o krok i z jękiem bezsilnie upadł. Ominąłem go i zacząłem walić pięściami w drzwi. Obejrzałem się i zobaczyłem Magnusa i Glaucję wyłaniających się z mroku i zatrzymujących się raptownie na samej krawędzi kręgu światła pochodni.

Nawet uzbrojeni żołnierze cofnęli się na ich widok – Magnus miał rozwiane włosy, naznaczoną blizną twarz i rozszerzone z wściekłości nozdrza, Glaucja zakrwawiony, obaj z nożami w dłoniach. Zabębniłem znowu do drzwi. Magnus wyprostował się, opuścił ostrze i dał znak Glaucji, by uczynił to samo.

– Ci dwaj są złodziejami – powiedział, wskazując na mnie. Mimo swego dzikiego wyglądu miał równy, spokojny głos. Nawet nie sapał. – Włamywacze – oświadczył. – Przyłapaliśmy ich na próbie włamania do domu Lucjusza Korneliusza Chryzogonosa. Wydajcie nam ich.

Żołnierze wymienili niespokojne spojrzenia. Mieli rozkaz pilnować, by więzień nie opuszczał domu, a nie zapobiegać wchodzeniu innych osób ani strzec porządku publicznego.

Nie mieli powodów, by pomagać dwom dzikookim mężczyznom ze sztyletami. Nie mieli też powodu bronić dwóch nieoczekiwanych nocnych gości. Magnus powinien był powiedzieć, że jesteśmy zbiegłymi niewolnikami; to zmusiłoby żołnierzy, jako współobywateli, by nas wydali. Było jednak za późno na zmianę historyjki. Kiedy strażnicy nie odpowiedzieli, Magnus sięgnął za pas i wyciągnął trzos – wyglądał na ciężki. Żołnierze popatrzyli na sakiewkę, na siebie, potem – bez sympatii – na nas. Zacząłem walić w drzwi ze zdwojoną siłą. W końcu otworzyło się w nich małe okienko, przez które wyjrzały wyrachowane oczka eunucha Ahausarusa. Przesunęły się po mnie, przeskoczyły na Tirona, a potem na stojących na ulicy naszych prześladowców. Dyszałem jeszcze ciężko, zbierając oddech, by zacząć wyjaśnienia, ale on i bez tego otworzył drzwi, wpuścił nas do środka i zaryglował je na powrót.

Ahausarus odmówił obudzenia swej pani. Nie chciał też pozwolić nam przenocować. Niemożliwe, syknął z wyższością, jak gdyby już obecność w domu Sekstusa Roscjusza z rodziną przynosiła wystarczającą ujmę. Wyraził obawę, że Magnus może wciąż czyhać w zasadzce przed domem, a co gorsza, mógł posłać Glaucję po posiłki. Im wcześniej sobie pójdziemy, tym lepiej. Po kilku minutach pospiesznych negocjacji, na które w głównej mierze złożyły się moje błagania i wyniosłe gesty i spojrzenia eunucha, Ahausarus chętnie zgodził się wyprawić nas z grupą ziewających tragarzy, którzy mieli nieść Tirona w lektyce, oraz kilkoma gladiatorami z osobistej ochrony jego pani.

– Koniec z przygodami! – oświadczył surowo Cycero. – To już bezcelowe. Kiedy Cecylia o tym usłyszy jutro rano, będzie okropnie oburzona. Tiro zraniony, a kto wie, jakie jeszcze mogą być reperkusje waszej eskapady! Szpiegować Chryzogonosa w jego własnym domu i to wtedy, gdy przebywa tam Sulla! Mój własny niewolnik i podejrzanej reputacji pomagier... wybacz, Gordianusie, ale taka jest prawda... przyłapani na kręceniu się po prywatnym domu na Palatynie podczas przyjęcia na cześć Sulli! Nietrudno to przedstawić jako zagrożenie bezpieczeństwa państwa, prawda? Co by było, gdyby was schwytali i zawlekli przed Chryzogonosa? Mogli was równie dobrze nazwać zabójcami zamiast złodziejami. Chcesz ujrzeć moją głowę na palu? A wszystko to na nic... nie dowiedzieliście się niczego nowego z tej awantury, co? Niczego ważnego, w każdym razie według mnie. Twoje zadanie jest wykonane, Gordianusie. Skończ z tym! Teraz wszystko zależy od Rufusa i ode mnie. Jeszcze dwa dni, jutro i pojutrze, a potem proces. Do tego czasu żadnych innych szaleństw! Trzymaj się w ukryciu i postaraj się trzymać przy życiu. Właściwie to zabraniam ci opuszczać ten dom.

Niektórzy nie są w najlepszej formie, gdy ich wyciągnąć z łóżka w środku nocy. Cycero był zły i opryskliwy od samego naszego pojawienia się w westybulu, przywołany przez odźwiernego, oszołomionego dziwaczną nocną wizytą hałaśliwych ochroniarzy i niewolnika przyniesionego w lektyce. Oczy miał zapadnięte i podkrążone; przypuszczam, że w jego snach nie gościła przyjazna mu bogini rozdająca pioruny. Cycero nie przestawał perorować, głównie mnie strofując, podczas gdy niczym zatroskana kwoka krążył niespokojnie wokół leżącego na brzuchu Tirona. Domowy lekarz, a jednocześnie szef kuchni, patrzył na jego kostkę, obracając ją to w jedną, to w drugą stronę. Tiro krzywił się z bólu i zagryzał wargi. Niewolnik pokiwał poważnie głową i w końcu orzekł:

– Nie jest złamana, tylko skręcona. Ma szczęście, bo inaczej do końca życia by utykał. Najlepszym remedium będzie dużo wina, rozcieńcza skrzepniętą krew i rozluźnia mięśnie. Przyłożyć kompres z zimnej wody, im zimniejszej, tym lepiej. Zapobiega opuchliźnie. Jeśli chcesz, panie, mogę posłać kogoś po świeżą źródlaną wodę. Rano zawinąć ją ciasno i dopilnować, by jej nie obciążał, dopóki ból nie ustanie zupełnie. Każę rano cieśli wystrugać mu kule.

Cycero skinął głową z wyraźną ulgą. Nagle jego szczęka i usta zaczęły drgać, policzki zrobiły się wklęsłe. Otworzył usta w przeciągłym ziewnięciu, nie zdoławszy się powstrzymać. Zamrugał szybko, jakby już zasypiał. Obrzucił mnie jeszcze jednym niechętnym spojrzeniem spod na pół przymkniętych powiek, pokręcił z dezaprobatą głową nad Tironem i wrócił do łóżka.

Poczłapałem znużony do swej sypialni. Bethesda siedziała na łóżku, zupełnie obudzona, czekając na mnie. Nasłuchując przez drzwi, domyśliła się jedynie ogólnego zarysu naszego nocnego wypadu. Teraz zasypywała mnie pytaniami. Odpowiadałem na wszystkie, choć po jakimś czasie moje wymamrotane odpowiedzi przestały mieć sens. W końcu zacząłem śnić.

We śnie leżałem z głową na łonie bogini, która gładziła mnie po czole. Skórę miała jak alabaster, usta jak wiśnie. Choć miałem zamknięte oczy, wiedziałem, że się uśmiecha, ponieważ czułem jej uśmiech na twarzy jak ciepło słońca. Potem otworzyły się drzwi i pokój wypełnił się światłem. Wszedł Apollo z Efezu, niczym aktor wstępujący na scenę, nagi, złoty i oślepiająco piękny. Ukląkł przy mnie i zbliżył usta do mojego ucha, aż jego wargi dotknęły mojej skóry. Jego oddech był równie ciepły jak uśmiech bogini i pachniał kwiatami. Szeptał mi słodkie słowa, kojące jak szmer strumyka. Niewidzialne ręce trącały struny niewidzialnej liry, a niewidzialny chór śpiewał najpiękniejszą pieśń, jaką kiedykolwiek słyszałem – strofa za strofą przepełnione miłością i uwielbieniem, a wszystko na moją cześć. Raz tylko przez pokój przebiegł na oślep dziki olbrzym z oczami przesłoniętymi zakrzepłą krwią z rany na głowie i z nożem w ręku; nic innego nie zakłóciło absolutnej doskonałości pięknego snu.

Zapiał kogut i obudziłem się nagle, wyobrażając sobie, że jestem w swoim domu na Eskwilinie i że w szarym przedświcie słychać obce głosy. Słyszałem jedynie zwykłe odgłosy domowej krzątaniny. Niewolnicy Cycerona zabierali się do codziennych czynności. Bethesda spała u mego boku jak kamień; jej czarne loki rozsypane były bezładnie na poduszce. Leżałem nieruchomo na wznak, wiedząc, że już nie zasnę.

Usnąłem jednak natychmiast. Sen rozpościerał się wokół mnie we wszystkich kierunkach – bezkształtny, czarny, pozbawiony jakichkolwiek cech. Taki sen jest jak wieczność; gdy nie ma nic, czym można by mierzyć upływ czasu, ani żadnych znaków, które pozwoliłyby określić się w przestrzeni, chwila nie różni się od eonu, a atom jest wielki jak wszechświat. Cała różnorodność życia, tak rozkosz, jak i ból, rozpływa się w pierwotną jedność, wchłaniając nawet nicość. Czy tak wygląda śmierć?

A potem, znowu w jednej chwili, obudziłem się. Bethesda siedziała w rogu pokoju, zszywając brzeg tuniki, którą miałem wczoraj na sobie. Rozdarłem ją gdzieś, być może w momencie skoku z balkonu. Obok niej leżała nadgryziona kromka chleba posmarowanego miodem.

– Która godzina? – spytałem.

– Południe, albo coś koło tego.

Przeciągnąłem się. Bolały mnie ręce i nogi. Z atrium dochodziło jednostajne brzęczenie pszczół i Cycerona.

– Gotowe – oznajmiła Bethesda. Podniosła w górę tunikę z uśmiechem zadowolenia. – Uprałam ją rano. Praczka Cycerona pokazała mi nowy, lepszy sposób. Zeszły nawet plamy od trawy. Jest taki upał, że zdążyła wyschnąć.

Stanęła za mną i zaczęła mnie ubierać. Uniosłem w górę sztywne ramiona, wydając przeciągły pomruk.

– Śniadanie, mój panie?

Skinąłem głową.

– Zjem w perystylu na tyłach domu – powiedziałem. – Jak najdalej od głosu naszego oratora.

Dzień był idealny na nieróbstwo. Białe puszyste chmury przepływały pojedynczo przez błękitny kwadrat nieba nad dziedzińcem, nigdy więcej naraz, jakby bogowie zarządzili ich procesję. Powietrze było ciepłe, ale nie tak gorące jak w minionych dniach. Suchy powiew sączył się do środka wszystkimi otworami. Niewolnicy poruszali się po domu cicho, z minami wyrażającymi tłumione podekscytowanie i determinację, zarażeni powagą wydarzeń przebiegających w gabinecie ich pana. Jeszcze dzisiaj i jutro, a potem proces.

Bethesda trzymała się blisko mnie, proponując przyniesienie mi tego czy owego, spełniając wszystkie moje życzenia. – coś do czytania, coś do picia... Była nienormalnie przygaszona. Choć nic o tym nie mówiła, widać było, że pozostałości po nocnej przygodzie – rozdarta tunika, siniec na ramieniu – leżą jej ciężko na sercu, i była szczęśliwa, że jestem przy niej cały i zdrowy. Kiedy przyniosła mi kolejny kubek chłodnej wody, odłożyłem zwój pergaminu, spojrzałem jej w oczy i dotknąłem jej palców. Zamiast odwzajemnić mój uśmiech, jakby zadrżała; zdawało mi się, że dostrzegam leciutkie drżenie jej ust, jak wierzbowych liści w delikatnym powiewie. Po chwili cofnęła rękę i odsunęła się ode mnie, kiedy Tiro Stary pojawił się przed nami; szedł na przełaj przez dziedziniec, lekceważąc zasady przyzwoitości, nakazujące niewolnikom obchodzić go wzdłuż ścian. Minął nasz pokój i znów zniknął wewnątrz domu, cały czas trzęsąc głową i mamrocząc coś pod nosem. W ślad za starym wyzwoleńcem pojawił się jego wnuk. Tiro przykuśtykał do nas, wspierając się na prymitywnej drewnianej kuli. Trzymał obandażowaną kostkę w górze i poruszał się szybciej, niż pozwalała mu na to jego sprawność. Na twarzy miał niezbyt mądry uśmiech i był wyraźnie dumny ze swej przypadłości, niczym żołnierz z pierwszej odniesionej rany.

Bethesda przysunęła mu krzesło i pomogła usiąść.

– Pierwsze blizny i rany mężczyzny są jak oznaka inicjacji – stwierdziłem. – Następne stają się jednak nudne i przykre, a potem przygnębiające. Młodość ochoczo i z dumą składa swą gibkość, siłę i piękno na ołtarzu męskości, a później tylko żałuje.

Moja sentencja nie poruszyła go. Tiro zmarszczył czoło, nie przestając się uśmiechać, i zerknął na leżący obok pergamin, sądząc, że cytuję czyjś epigram.

– Kto to powiedział? – spytał.

– Ktoś, kto kiedyś był młody. Tak, tak młody jak ty teraz, i równie sprężysty. Jesteś, zdaje się, w dobrym nastroju.

– Chyba tak.

– Nie boli?

– Trochę, ale co tam. Wszystko jest takie podniecające...

– Tak?

– U Cycerona, chciałem powiedzieć. Wszystkie dokumenty, które trzeba przygotować, wszyscy ci goście... przyjaciele obrony, dobrzy ludzie jak Marek Metellus i Publiusz Scypio. Nie wspomnę już o cyzelowaniu kształtu jego mowy, próbach przewidzenia argumentów prokuratora. Nie starcza na wszystko czasu, naprawdę. To szalone tempo. Rufus mówi, że tak jest zawsze, nawet u tak doświadczonych adwokatów jak Hortensjusz.

– Widziałeś się już dzisiaj z Rufusem?

– Wcześniej, kiedy spałeś. Cycero obsztorcował go ostro, jak wcześniej ciebie, za jego burzliwe wyjście z przyjęcia Sulli. Powiedział, że Rufus jest zbyt popędliwy i wrażliwy.

– Tylko że w skrytości ducha jest z Rufusa dumny i obaj o tym wiedzą. Jeśli zaś o mnie chodzi, Cycero jest naprawdę zdegustowany. Gdzie teraz jest Rufus?

– Na Forum. Ma załatwić jakieś urzędowe pismo, wzywające Chryzogonosa, by przedstawił w sądzie dwóch niewolników, Feliksa i Chrestusa, w celu złożenia zeznań. Oczywiście Chryzogonos do tego nie dopuści, ale to będzie wyglądało podejrzanie i Cycero będzie mógł to wykorzystać w swej mowie. Nad tym fragmentem pracowaliśmy od rana. Zamierza naprawdę wymienić imię Chryzogonosa. Tego się najmniej spodziewają, bo są przekonani, że wszyscy zbyt się boją mówić prawdę. Chce nawet oskarżyć Sullę. Trzeba było słyszeć, co napisał ubiegłej nocy, gdy byliśmy na Palatynie; o tym, że Sulla dał wolną rękę zbrodniarzom i przestępcom, o tym, jak zachęcał do korupcji i jawnych morderstw. Oczywiście Cycero nie może tego wszystkiego wykorzystać, to byłoby samobójstwo. Będzie musiał to przekształcić w coś łagodniejszego, ale jeśli nawet, to któż inny miałby odwagę stanąć w obronie prawdy na Forum?

Uśmiechnął się znowu, tym razem inaczej, nie z młodzieńczą dumą, ale z ekstatycznym uwielbieniem, oszołomiony perspektywą podążenia za Cyceronem na Forum Romanum, podniecony jak żołnierz maszerujący za ukochanym wodzem. Kontuzja i niebezpieczeństwo tylko wzmogły owo podniecenie i pozwoliły mu poczuć się bohaterem. Ale jak daleko naprawdę posunie się Cycero? Czy zaryzykuje gniew Sulli? Parsknąłem do siebie cicho i byłem już gotów wyrazić kąśliwie moje wątpliwości, ale się powstrzymałem. W końcu niebezpieczeństwo, na jakie chłopak będzie wystawiony u boku Cycerona, nie jest mniej realne od tego, które groziło mu przy mnie. Skakał ze mną w przepaść, biegł przez spowity w księżycowej poświacie Palatyn, umykając przed mordercami w bólu i strachu, lecz nie usłyszałem od niego słowa skargi.

Teraz wracał do swego pana. Podźwignął się, wsparty na kuli, i złapał równowagę na zdrowej nodze. Bethesda ruszyła mu na pomoc, a on, choć z rumieńcem zawstydzenia, pozwolił jej na to.

– Muszę już iść – oznajmił. – Nie mogę dłużej zostać. Cycero będzie mnie potrzebował. On ani na chwilę nie odrywa się od pracy; nie wtedy, kiedy jest w samym wirze spraw. Wyśle Rufusa na Forum jeszcze z mnóstwem zadań i cała nasza trójka będzie pracować całą noc.

– Podczas gdy ja będę nadrabiał zaległości w spaniu. Ale dlaczego nie posiedzisz z nami dłużej? Odpocznij, będziesz potrzebował swych sił dzisiejszej nocy. Poza tym, z kim innym mam rozmawiać?

Tiro zakołysał się na swej podporze.

– Nie, naprawdę muszę już wracać.

– Rozumiem. Przypuszczam, że Cycero po prostu przysłał cię, abyś sprawdził, jak się miewam?

Tiro wzruszył ramionami. Oczy zaczęły mu nieco błądzić i zarumienił się znowu.

– Właściwie to Cycero przysłał mnie z wiadomością.

– Z wiadomością? Dlaczego ciebie, z twoją skręconą kostką?

– Pewnie sądził, że inni niewolnicy... chciałem powiedzieć, że jestem pewien, iż mógłby sam przyjść, ale... Kazał mi przypomnieć ci, co powiedział w nocy. Pamiętasz?

– Co pamiętam? – Nagle znów miałem ochotę być uszczypliwy.

– Mówi, że masz zostać w domu i nigdzie nie wychodzić. Wszelkie wygody, jakie Cycero może ci zapewnić, są do twojej dyspozycji, i prosi cię, byś swobodnie z nich korzystał. A jeśli potrzebowałbyś czegoś z zewnątrz, poślij któregoś z niewolników.

– Nie nawykłem do przesiadywania w domu dzień i noc. Może wybiorę się z Rufusem na Forum.

Tiro poczerwieniał jeszcze bardziej.

– Prawdę mówiąc, Cycero wydał pewne instrukcje strażnikom, których wynajął do pilnowania domu.

– Instrukcje?

– Powiedział im, by nie pozwolili ci wychodzić. Mają cię zatrzymać w domu.

Popatrzyłem na niego z niedowierzaniem, dopóki nie spuścił oczu.

– Zatrzymać mnie w domu? Tak jak straż u Cecylii trzyma w domu Sekstusa Roscjusza?

– No, chyba tak.

– Jestem rzymskim obywatelem, Tironie. Jak Cycero śmie więzić obywatela w swym domu? Co uczynią strażnicy, gdy wyjdę?

– Prawdę mówiąc, Cycero polecił im w razie potrzeby użyć siły. Nie sądzę, by cię rzeczywiście mieli pobić...

Poczułem, że twarz i uszy mi czerwienieją jak Tironowi. Zerknąłem kątem oka na Bethesdę: uśmiechała się leciutko z wyraźną ulgą. Tiro wziął głęboki wdech i odsunął się ode mnie, jakby narysował swoją kulą linię i cofnął się za nią.

– Musisz zrozumieć, Gordianusie. Ta sprawa należy teraz do Cycerona. Zawsze należała. Wystawiłeś się w jego służbie na niebezpieczeństwo i dlatego wziął cię pod swoją ochronę. Poprosił cię, byś odkrył prawdę, i zrobiłeś to. Teraz ta prawda musi zostać oceniona przez sąd. To zaś jest domeną Cycerona. Obrona Sekstusa Roscjusza jest najważniejszym wydarzeniem w jego życiu. Może oznaczać dla niego wszystko. On uczciwie wierzy, że teraz stanowisz bardziej zagrożenie niż pomoc. Nie wolno ci się z nim w tej sprawie spierać. Nie wolno ci go prowokować. Zrób, o co prosi. Zastosuj się do jego oceny sytuacji.

Tiro odwrócił się, nie dając mi czasu na odpowiedź i wykorzystując swą niezręczność w posługiwaniu się kulą, by nie obejrzeć się na mnie ani nie wykonać jakiegokolwiek pożegnalnego gestu. Czułem wciąż jego obecność na pustym teraz dziedzińcu: elokwentny, lojalny, uparty i pewny siebie – pod każdym względem niewolnik swego pana.

Podniosłem odłożone Dzieje Polibiusza, ale słowa zdawały się zlewać w jedno i ześlizgiwać z pergaminu. Podniosłem wzrok i spojrzałem przed siebie, w półmrok zalegający w podcieniach otaczających dziedziniec. Bethesda siedziała w pobliżu z zamkniętymi oczami, podobna do kotki, rozkoszująca się słonecznym ciepłem. Poszarpana chmura zakryła słońce, pogrążając wszystko w plamiastym cieniu, po czym odpłynęła. Po chwili inna zajęła jej miejsce. Bethesda nieomal mruczała z zadowolenia. Zawołałem ją.

– Zabierz to. – Wskazałem na pergamin. – Nudzi mnie. Idź do gabinetu, przeproś naszego gospodarza za kłopot i zapytaj Tirona, czy nie mógłby mi znaleźć czegoś z Plauta, albo może jakąś późną komedię grecką.

Bethesda wyszła spełnić polecenie, powtarzając szeptem nie znane jej nazwisko autora, by nie zapomnieć. Trzymała zwój w ten szczególny sposób, w jaki analfabeci traktują każdy dokument: ostrożnie, bo wiedzą, że jest cenny, ale nie do przesady, bo wiedzą też, że nie może się stłuc, przy tym bez żadnego nabożeństwa, a wręcz z lekkim niesmakiem. Kiedy zniknęła w domu, odwróciłem się i rozejrzałem po perystylu. W pobliżu nie było nikogo. Upał sięgał zenitu. Wszyscy byli w domu, drzemiąc lub w inny sposób uciekając przed gorącem.

Wspięcie się na dach przyszło mi łatwiej, niż się spodziewałem. Podciągnąłem się po jednej ze smukłych kolumn, złapałem krawędź dachu i wygramoliłem się na górę. Wysokość nie robi wrażenia na kimś, kto minionej nocy prawie fruwał. Znacznie większym wyzwaniem było uniknięcie strażnika stojącego na przeciwległym końcu dachu, w każdym razie tak mi się wydawało, dopóki spod mojej stopy nie wysunęła się luźna, popękana dachówka i nie spadła z hałasem na dół. Strażnik nawet nie drgnął, zwrócony do mnie plecami drzemał na stojąco, oparty o włócznię. Być może usłyszał mnie, kiedy zeskoczyłem na ulicę, przewracając przy tym gliniany wazon, ale wtedy było już za późno. Ucieczka udała się doskonale. Tym razem nikt mnie nie ścigał.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY ÓSMY

Wędrówka po znajomym mieście bez konkretnego celu, bez potrzeby spotkania się z kimkolwiek, bez zobowiązań i zadań niesie miłe poczucie wolności. Jedyną moją troską było unikanie pewnych osób, z którymi bardzo nie chciałem się zetknąć – zwłaszcza Magnusa. Miałem jednak dość dobre rozeznanie, gdzie ktoś w rodzaju Magnusa może, a gdzie nie może się znaleźć w tak przyjemne popołudnie, a dopóki trzymałem się z dala od mych ulubionych miejsc, do których ci, którzy mnie znają, mogliby skierować poszukującego mnie nieznajomego, mogłem się czuć względnie bezpiecznie. Prawie jak cień. Albo lepiej, jakbym był zrobiony z cennego szkła; promienie słoneczne, padające na moje ramiona i głowę przeszywały mnie na wskroś, nie rzucając nawet cienia, a każdy mijany obywatel i niewolnik patrzył przeze mnie jak przez powietrze. Byłem niewidzialny. Byłem wolny. Nie miałem nic do zrobienia i miałem do dyspozycji tysiąc bezimiennych, skąpanych w słońcu uliczek, by na nich nic nie robić.

Cycero miał rację; moja rola w dochodzeniu w sprawie morderstwa Sekstusa Roscjusza była zakończona. Ale dopóki proces się nie odbędzie, nie ma mowy, bym wrócił do normalnego, codziennego życia i do własnego domu. Sam nienawykły mieć wrogów (jakże szybko to się zmieni, przy jego ambicji!), Cycero chciał, abym przeczekał gdzieś w ukryciu, póki wszystko się nie uspokoi, jak gdyby to było takie proste. Jednak w Rzymie droga człowieka nigdy nie jest wolna od nieprzyjaciół. Kiedy nawet ktoś zupełnie obcy może się okazać Nemezis^* któż może się naprawdę zabezpieczyć? Co komu po trwożnym zaszywaniu się w cudzym domu, pod ochroną cudzej straży? Jedynie Fortuna może ustrzec cię przed śmiercią. Kto wie, może Sulla rzeczywiście jest wszędzie otoczony opieką bogini, bo inaczej jak wytłumaczyć jego długowieczność, skoro tak wielu z jego otoczenia, o wiele mniej obciążonych winą i z pewnością szlachetniejszych, od dawna nie żyje?

Byłoby zabawne zaskoczyć Rufusa na Forum. Wyobraziłem sobie, jak skradam się doń od tyłu w zakurzonym kącie czyjejś dusznej biblioteki i znienacka nucę fragment Metrobiuszowego poematu z ubiegłej nocy: „...Dama z tym się zgodziła, dama przytaknęła...” Forum było jednak najniebezpieczniejszym dla mnie miejscem w mieście – może poza Suburą. Wędrując bez planu na północ, dotarłem pod Kwirynał, dzielnicę byle jakich domów i zaśmieconych ulic. Doszedłem do jego podnóża, ponad murem Serwiańskim. Ulica opadała tu stromo, a domy, odsunięte od niej, tworzyły szeroki plac z łatą nie pielęgnowanej trawy i rachitycznym drzewkiem.

Nawet w rodzinnym mieście można natrafić na nie znane uliczki, otwierające się na nieoczekiwane widoki, i bogini opiekująca się zbłąkanymi wędrowcami doprowadziła mnie do takiego właśnie miejsca. Zatrzymałem się na długą chwilę, spoglądając na wycinek leżącej poza murami miejskimi części Rzymu, od połyskującego po lewej w słońcu łuku Tybru do szerokiej, prostej jak strzelił via Flaminia po prawej; od stłoczonej wokół Circus Flaminius gmatwaniny domów do Pola Marsowego, rozmytego przez odległość i wirujący w powietrzu kurz. Odgłosy i zapachy miasta unosiły się niczym wydech leżącej poniżej doliny. Mimo wszystkich jego niebezpieczeństw i korupcji, nędzy i brudu, Rzym wciąż cieszy moje oko jak żadne inne miasto na świecie.

Zawróciłem na południe, wąską dróżką na tyłach kamienic krzyżującą się z alejami i wijącą się poprzez kępy zieleni. Kobiety nawoływały się z obu stron, gdzieś zapłakało dziecko i matka zaczęła śpiewać kołysankę, gdzie indziej jakiś mężczyzna ryczał zaspanym, pijackim głosem, by wszyscy się zamknęli. Miasto, łagodnie rozleniwione od wiosennego ciepła, zdawało się mnie połykać. Przeszedłem przez bramę Źródlaną i wałęsałem się bez celu, aż za którymś rogiem natrafiłem na wypaloną bryłę kamienicy, patrzącą, zdawać się mogło, pustymi oczodołami poczerniałych okien w niebo. Spory kawał ściany spadał akurat w dół, ściągany przez grupę niewolników linami. Ziemia wokoło pokryta była sadzą, popiołem i kupkami zniszczonej odzieży i sprzętów domowych: tanie garnki stopione przez ogień, zwęglony szkielet krosna, długa, złamana kość, ludzka czy psia. Pośród tych żałosnych szczątków niemrawo gmerali żebracy. Ponieważ nadszedłem z innego kierunku, nie od razu się zorientowałem, że to ta sama kamienica, której pożar widziałem z Tironem zaledwie parę dni temu. Zwalił się kolejny fragment ściany; przez puste miejsce po nim zobaczyłem Krassusa, stojącego z założonymi rękami i wydającego rozkazy nadzorcom.

Najbogatszy człowiek Rzymu wyglądał na całkiem zadowolonego. Uśmiechał się i gawędził z tymi spośród jego licznej świty, którzy mieli szczęście znaleźć się w jego zasięgu. Obszedłem ostrożnie ruinę i stanąłem na skraju grupy. Lizus o szczurzej twarzy, nie widząc szansy na prześliźnięcie się bliżej ku Ważnej Osobie, okazał się chętnym rozmówcą.

– Sprytny? – odpowiedział na moje zagadnięcie, spoglądając na mnie z wyższością. – To nie jest właściwe słowo dla Marka Krassusa. To geniusz. Nie ma w Rzymie drugiego równie bystrego w sprawach ekonomicznych. Możesz sobie mówić, że Pompejusz jest genialnym dowódcą, czy nawet sam Sulla. Są na tym świecie inne rodzaje wodzów. Legionami Marka Krassusa są srebrne denary.

– A polami bitewnymi?

– Popatrz przed siebie. Czy potrzeba lepszego pobojowiska?

– Kto wygrał tę bitwę?

– Dość popatrzeć na twarz Marka Krassusa, by się o tym przekonać.

– A kto przegrał?

– Ci biedni żebracy na ulicy... próbują odnaleźć coś ze swego dobytku i marzą o dachu nad głową. – Mój rozmówca się zaśmiał. – No i poprzedni właściciel. Był na wakacjach, gdy to się zdarzyło. Kiepski był z niego strateg. Tak zadłużony, że podobno się zabił, gdy usłyszał o pożarze. Krassus musiał dobijać targu z pogrążonym w żalu synem i nie ma dwóch zdań, że dobrze na tym wyszedł. Podobno kupił od niego tę ruinę za równowartość podróży do Bajów. A ty nazywasz go zaledwie sprytnym? – Mężczyzna zmrużył swe szczurze oczka i ściągnął usta w podziwie dla swego idola.

– Ale przecież będzie musiał wyłożyć pieniądze na odbudowę kamienicy – zauważyłem.

Nieznajomy uniósł brwi.

– Niekoniecznie – stwierdził. – Biorąc pod uwagę zagęszczenie zabudowy w okolicy, Krassus może pozostawić tę działkę pustą, przynajmniej przez jakiś czas. W ten sposób będzie mógł podnieść czynsze w sąsiednim domu. Kupił go w tym samym czasie od ogarniętego paniką właściciela, który oddał mu go za bezcen.

– Masz na myśli ten dom obok, który ledwo uniknął pożogi? Ten, z którego ciągle wychodzą ludzie w asyście tych dużych facetów, co to wyglądają na zabijaków z ulicznej bandy?

– To pracownicy Marka Krassusa. Eksmitują mieszkańców, którzy nie chcą lub nie mogą płacić nowych stawek.

Patrzyliśmy obaj, jak stary, chudy mężczyzna wychodzi z kamienicy, dźwigając na plecach pokaźny worek. Jeden z najemników celowo podstawił mu nogę i starzec się przewrócił. Worek upadł na ziemię i pękł, wysypując zawartość. Od załadowanego już wozu nadbiegła kobieta, wrzeszcząc na obu stojących przy drzwiach najemników. Ten niewinny zaczerwienił się i odwrócił głowę zmieszany, ale sprawca tylko w głos roześmiał się, zwracając na siebie uwagę wszystkich wokoło, włącznie z Krassusem. Znalazłszy się nagle na linii wzroku bogacza, mój nowy znajomy natychmiast wykorzystał okazję.

– To nic takiego, Marku Krassusie! To tylko jeden z niesfornych mieszkańców pierdzi na twoich ludzi! – krzyknął i zaśmiał się piskliwie.

Wieczny uśmiech Krassusa przygasł odrobinę. Wódz denarowej armii popatrzył przez chwilę zdumiony na mojego sąsiada, jakby usiłował sobie przypomnieć, kim on może być, po czym odwrócił się i zajął swoimi sprawami.

Szczurza Twarz zadarł triumfalnie długi nos i rzekł z dumą:

– Widziałeś, jak się śmiał z mojego żarciku? Marka Krassusa zawsze bawią moje dowcipy.

Odwróciłem się od niego z niesmakiem i odszedłem tak szybko, że nie widziałem, gdzie idę. Wpadłem na półnagiego, usmolonego sadzą niewolnika z przewieszonym przez ramię końcem napiętej liny. Lina nagle poluzowała się i niewolnik odepchnął mnie na bok, krzycząc, bym uważał. Kawał ściany spadł z łomotem u mych stóp, roztrzaskując się jak gliniana tabliczka. Gdybym nie zderzył się z niewolnikiem, mógłbym wejść wprost pod spadający ciężar i zginąć zapewne na miejscu. Zamiast tego chmura sadzy zawirowała mi tylko wokół kolan, brudząc brzeg tuniki. Poczułem na sobie czyjś wzrok. Obejrzałem się i ujrzałem wpatrującego się we mnie Krassusa. Nie uśmiechnął się, ale z powagą skłonił głowę, w przesądnym geście uznania dla nieoczekiwanego szczęścia nieznajomego człowieka, po czym się odwrócił.

Szedłem dalej jak ktoś zagniewany albo ze złamanym sercem, albo zagubiony w tajemnicy istnienia – bez celu, nieuważnie, nie poświęcając więcej uwagi temu, gdzie stawia kroki, niż poświęca się pulsowi czy oddechowi. A jednak nie mogło być przypadkiem, że znalazłem się na tej samej trasie, którą przebyłem z Tironem pierwszego dnia mojego dochodzenia. Trafiłem na ten sam plac, patrzyłem na te same kobiety czerpiące wodę ze studni i przeganiające te same rozbawione dzieciaki i psy. Przystanąłem przy zegarze słonecznym i drgnąłem zaskoczony, kiedy przeszedł obok mnie ten sam obywatel, którego wtedy pytałem o drogę do „Domu Łabędzi”: znawca cytatów ze sztuk teatralnych i przeciwnik zegarów słonecznych. Uniosłem dłoń i otworzyłem usta, starając się wymyślić jakieś powitalne zdanie. Podniósł na mnie wzrok, nie poznając mnie, po czym ze złością wychylił głowę w bok, dając mi jasno do zrozumienia, że zasłaniam mu zegar. Z gniewnym prychnięciem odczytał godzinę i oddalił się. To wcale nie był ten sam człowiek, nie był nawet specjalnie do tamtego podobny.

Poszedłem dalej wąską, krętą uliczką prowadzącą do „Domu Łabędzi”, wzdłuż ślepych ścian z tkwiącymi w uchwytach kikutami pochodni i pokrytych graffiti, politycznymi lub sprośnymi, a czasami łączącymi obie cechy. (P. KORNELIUSZ SCYPIO NA KWESTORA – CZŁOWIEK, KTÓREMU MOŻESZ ZAUFAĆ, wypisane eleganckim charakterem pisma, a tuż obok pospiesznie i niezbyt poprawnie nabazgrane P. KORNELIUSZ SCYPIO BY OSZUKAŁ ŚLEPĄ DZIWKĘ I ZROBIŁ JEJ WSTRĘTNEGO BACHORA!)

Minąłem ślepy zaułek, w którym zaczaili się na swą ofiarę Magnus i jego dwaj siepacze. Obszedłem plamę krwi znaczącą miejsce śmierci Sekstusa Roscjusza. Była bardziej wyblakła, ale nietrudna do odnalezienia, ponieważ miejsce wokół niej było wyraźnie czystsze od reszty bruku. Ktoś próbował zmyć krew, trąc i szorując, by raz na zawsze się jej pozbyć. Musiało to trwać całe godziny i nie przyniosło rezultatu, przeciwnie – plama była teraz wyraźniej widoczna; wszystkie depczące po niej stopy i ciężkie od sadzy wiatry, które ją przybrudziły, będą teraz musiały na nowo pokryć ją brudem, by znów zlała się z tłem. Kto mógł zadać sobie tyle trudu, przez całe godziny na kolanach szorując ją mokrą szmatą (w biały dzień? w mroku nocy?), desperacko usiłując zatrzeć przeszłość? Żona sklepikarza? Wdowa lub jej niemy syn? Wyobraziłem sobie przy tej pracy Magnusa i prawie się roześmiałem na myśl o ponurym zabójcy w roli sprzątaczki.

Schyliłem się nisko, zbliżając twarz do bruku, i patrzyłem na płaskie kamienie i drobniutkie plamki sczerniałej krwi w każdym zagłębieniu, każdym miniaturowym pęknięciu i dziurce. To ta substancja dawała życie Sekstusowi Roscjuszowi, płynęła w żyłach jego synów, rozgrzewała ciało młodej Roscji, w mojej pamięci na zawsze ciepłej i nagiej na tle ciemnej ściany; ta sama krew, jaka musiała płynąć po jej udach, kiedy jej ojciec odebrał jej dziewictwo; ta sama krew, jaka musi trysnąć z jego własnego ciała, jeżeli – czy też kiedy – rzymski sąd uzna za stosowne go publicznie wychłostać, a potem zaszyć w skórzany wór pełen dzikich zwierząt. Wpatrywałem się w plamę tak długo, aż urosła w moich oczach tak wielka i głęboka, że nie widziałem poza nią nic więcej, ale i wtedy nie przyniosła mi odpowiedzi, nie odkryła nic ani o żywych, ani o zmarłych.

Wyprostowałem się, jęcząc boleśnie, gdy moje nogi i plecy przypomniały mi o nocnym skoku. Postąpiłem parę kroków, by zajrzeć do ponurego sklepiku. Stary siedział za ladą z głową opartą na łokciu i z zamkniętymi oczami; jego żona krzątała się wśród półek i stołów, zastawionych mizernym towarem. Stęchłe, chłodne powietrze niosło słodkawy odór zgnilizny i pleśni.

Wszedłem do kamienicy po drugiej stronie uliczki. Stróża z parteru nigdzie nie było widać. Jego mały kolega z piętra spał; z półotwartych ust ciekła mu drobną strużką ślina, w ręku ściskał kubek wina, przechylony akurat na tyle, by z każdym chrapnięciem uronić parę kropel. Dotknąłem w fałdach tuniki noża, który dał mi niemy chłopiec. Zatrzymałem się, nie wiedząc, co mogę im powiedzieć. Wdowie Polii, że znam nazwiska ludzi, którzy ją zgwałcili? Że jeden z nich, Rudobrody, nie żyje? Małemu Ekonowi, że może zabrać swój nóż, ponieważ nie mam zamiaru zabijać dla niego Magnusa czy Malliusza Glaucji?

Powoli ruszyłem długim, ciemnym korytarzem. Każda deska podłogi skrzypiała pod stopami, zagłuszając przytłumione głosy dochodzące z mieszkań. Kto w taki dzień może się kisić w mrocznym wnętrzu? Chorzy, starzy, słabi, głodujący i kalecy. Bezużyteczni starcy i bezradne niemowlęta. Myślałem, że wdowy Polii i jej syna nie będzie w domu, a jednak serce podeszło mi do gardła, gdy pukałem do jej drzwi. Otworzyła je dziewczynka, ukazując mi widok na cały pokój. W jednym rogu stara kobieta leżała skulona pod kocem, w otwartym oknie klęczał mały chłopiec. Obejrzał się na mnie przez ramię, po czym znów wrócił do obserwowania ulicy w dole. Z wyjątkiem kształtu i wymiarów pokoju wszystko w nim było inne. Dwoje wodnistych oczu spojrzało znad krawędzi koca.

– Kto to, moje dziecko?

Dziewczynka spojrzała na mnie podejrzliwie.

– Nie wiem, babciu.

– Czego chcą?

Dziewczynka zrobiła przesadnie poirytowaną minę.

– Moja babcia pyta, czego chcesz – powiedziała do mnie.

– Chcę się widzieć z Polią.

– Nie tutaj – odpowiedział od okna chłopiec.

– Musiałem pomylić pokoje.

– Nie. Dobrze trafiłeś – odrzekła dziewczynka. – Ale jej już nie ma.

– Mam na myśli młodą wdowę z synem, małym niemową.

– Wiem. – Popatrzyła na mnie jak na imbecyla. – Ale Polii i Ekona już tu nie ma. Najpierw ona poszła, potem on.

– Poszli sobie – dodała stara kobieta. – Dzięki temu nareszcie dostaliśmy ten pokój. Mieszkaliśmy przedtem naprzeciwko, ale ten jest większy. Dość tu miejsca dla nas pięciorga, syna z żoną i dziećmi, i mnie.

– Wolę tak, jak teraz – oświadczył malec. – Gdy mamy i taty nie ma i jesteśmy tylko we trójkę.

– Zamknij się, Appiusz! – rzuciła gniewnie dziewczynka. – Któregoś dnia mama i tata wyjdą i nigdy nie wrócą, tak jak Eko. Znikną jak Polia. Pójdą sobie, bo ty wiecznie beczysz.

Chłopiec zaczął płakać. Stara cmoknęła z dezaprobatą.

– Co chcesz przez to powiedzieć? – spytałem. – Polia odeszła, nie zabierając syna?

– Porzuciła go – potwierdziła.

– Nie wierzę w to.

Stara wzruszyła ramionami.

– Nie stać jej było na czynsz. Właściciel dał jej dwa dni na wyprowadzenie się. Następnego ranka już jej nie było. Zabrała wszystko, co zdołała udźwignąć, i zostawiła chłopca, by sam sobie radził. Na drugi dzień przyszedł właściciel, zabrał resztę jej rzeczy i wyrzucił chłopca na ulicę. Eko kręcił się tu parę dni. Ludzie się nad nim litowali, dawali mu resztki jedzenia, ale odźwierni w końcu go przegonili. Jesteś ich krewnym?

– Nie.

– No, jeśli Polia była ci winna pieniądze, możesz o nich zapomnieć.

– I tak ich nie lubiliśmy – wtrąciła dziewczynka. – Eko był głupi. Nie umiał powiedzieć słowa, nawet kiedy Appiusz go przewracał i siadał na nim, a ja go łaskotałam, aż się robił siny. Piszczał tylko jak świnia.

– Jak bita świnia – dodał chłopiec, nagle śmiejąc się, zamiast płakać. – Tak mówił tata.

– Zamknijcie się oboje! – krzyknęła stara.

W „Domu Łabędzi” interes szedł nieźle, zwłaszcza jak na tę porę dnia. Właściciel przypisywał nagły ruch lekkiej zmianie pogody.

– Upał wszystkich podkręca, doprowadza męską krew do wrzenia. Ale w zbyt wielkim upale więdnie nawet mężczyzna z największym wigorem. Teraz, kiedy pogoda się poprawiła, ciągną tu stadami. Te wszystkie nagromadzone płyny... Jesteś pewien, że nie zainteresuje cię Nubijka? Jest nowa, wiesz. Ach! – Westchnął z ulgą, ujrzawszy wysokiego, dobrze ubranego mężczyznę wychodzącego z korytarza.

Westchnienie oznaczało, że Elektra jest już wolna i mogę się z nią zobaczyć, czyli że wysoki musiał być jej klientem. Był przystojnym mężczyzną, z pasmami siwizny na skroniach. Uśmiechał się ledwo zauważalnie, pozdrawiając skinieniem głowy gospodarza. Poczułem idiotyczne ukłucie zazdrości i powiedziałem sobie, że na pewno uśmiecha się, nie otwierając ust dlatego, że ma popsute zęby. W idealnie prowadzonym tego typu przybytku nie powinniśmy się w ogóle zobaczyć, jako kolejni klienci tej samej dziewczyny, ale idealny przybytek tego typu nie istnieje. Gospodarz miał przynajmniej tyle poczucia przyzwoitości, że stanął pomiędzy nami, najpierw żegnając wysokiego, potem odwracając się ku mnie. Jego szeroki tułów był wspaniałym parawanem.

– Jeszcze tylko małą chwileczkę – powiedział. – Dama musi się trochę ogarnąć. To tak, jak z dobrym falerno; nie należy otwierać butelki za wcześnie. Pośpiech może popsuć bukiet kawałkami korka.

– Czy naprawdę sobie wyobrażasz, że z korka Elektry wiele zostało? – mruknęła kątem ust przechodząca obok mnie dziewczyna.

Szef nie dał po sobie poznać, że dosłyszał, ale dostrzegłem gniewny błysk w jego oku i nerwowe drgnięcie dłoni. Widać było, że ma zwyczaj stosować rękoczyny wobec swych pracownic, ale nigdy przy kliencie. Zostawił mnie na chwilę, po czym wrócił, uśmiechając się dobrotliwie.

– Gotowe – rzekł i wskazał mi korytarz.

Elektra była tak uderzająco piękna, jak ją zapamiętałem, ale w jej oczach i ustach widać było znużenie, kładące cień na jej urodzie. Siedziała z jedną nogą na sofie i opierała łokieć na kolanie z głową odrzuconą do tyłu w aureoli bujnych, czarnych włosów. Z początku nie poznała mnie i poczułem się rozczarowany. Potem jej oczy się rozjaśniły i odruchowo sięgnęła dłonią, by poprawić fryzurę. Pochlebiłem sobie, że przy innym może nie zależałoby jej na wyglądzie; w następnej chwili pomyślałem, że może tą samą subtelną sztuczką częstuje każdego klienta.

– To znowu ty – powiedziała, wciąż grając, niskim, zmysłowym głosem, którego pewnie używała wobec wszystkich. Potem, jak gdyby nagle przypomniała sobie, po co tu byłem poprzednio, zrzuciła swą zawodową maskę i spojrzała na mnie oczami pełnymi takiej bezradności, że aż zadrżałem. – Przyszedłeś dziś sam?

– Tak.

– Bez swojego nieśmiałego niewolnika? – Jej głos znów zabrzmiał prowokacyjnie, choć tym razem było to naturalne i swobodne.

– Nieśmiałego, ale czasami niegrzecznego, w każdym razie według jego pana. Jest dziś zbyt zajęty, by mi towarzyszyć.

– Ale myślałam, że on należy do ciebie.

– Nie należy.

Jej twarz znów nagle się obnażyła.

– A więc okłamałeś mnie.

– Tak? Może, ale tylko w tej sprawie.

Podniosła na sofę drugą nogę i przyciągnęła obie do piersi, jakby chcąc się przede mną ukryć.

– Po co dzisiaj przyszedłeś?

– Zobaczyć ciebie.

Zaśmiała się i uniosła jedną brew.

– I podoba ci się, co widzisz?

Znów ten zmysłowy, fałszywy głos. Zdawał się zmieniać bez jej kontroli. Nie poruszyła się, ale jej pozycja nagle wydała się bardziej zalotna niż obronna. Kiedy ją poznałem, miałem wrażenie, że jest silna i tak naturalnie zmysłowa, prawie niezniszczalna. Dzisiaj wydawała się słaba i złamana, delikatna, stara, pozbawiona złudzeń. Byłem trochę podniecony perspektywą ponownego z nią spotkania, sam na sam i bez pośpiechu; teraz jednak jej uroda wywoływała we mnie dziwny ból.

Zadrżała i odwróciła głowę. Ten drobny ruch sprawił, że jej suknia rozchyliła się i zsunęła z uda. Na białej, smukłej nodze widniała cienka pręga, czerwona na brzegach i purpurowa pośrodku, jak ślad po uderzeniu laską lub sztywnym rzemieniem. Ktoś ją uderzył i to tak niedawno, że siniak jeszcze się tworzył. Przypomniałem sobie leciutki uśmiech na ustach wychodzącego od niej wysokiego przystojniaka.

– Znalazłeś Elenę? – Głos Elektry znów się zmienił; był teraz matowy i gruby, jak ścielący się dym.

– Nie.

– Ale dowiedziałeś się, kto ją zabrał i dokąd.

– Tak.

Dostrzegła, że ją obserwuję w lustrze.

– Dobrze się miewa? Jest w Rzymie? A dziecko?

– Dziecko nie żyje.

Spuściła oczy i westchnęła.

– To był trudny poród.

– Wiedziałam, że tak będzie. Sama była właściwie dzieckiem, miała takie wąskie biodra. – Elektra potrząsnęła głową. Kosmyk włosów opadł jej na twarz. Jej twarz nagle była zbyt piękna, by na nią patrzeć. – Gdzie to było? – spytała.

– W małym miasteczku. O dzień lub dwa od Rzymu.

– Tam, skąd pochodził Sekstus Roscjusz? Ameria, prawda?

– Tak, była w Amerii.

– Marzyła, by tam pojechać. Ach, pewnie jej się tam podoba... świeże powietrze, zwierzęta, drzewa...

Pomyślałem o historii opowiedzianej przez Feliksa i Chrestusa i zrobiło mi się niedobrze.

– Tak, to całkiem miłe miasteczko.

– A teraz? – spytała. – Gdzie ona jest teraz?

– Elena umarła. Niedługo potem. Poród ją zabił.

– No cóż. Tak wybrała. Tak bardzo chciała urodzić jego dziecko.

Odwróciła się tak, bym nie mógł widzieć odbicia jej twarzy. Jak dawno temu Elektra ostatni raz pozwoliła, by mężczyzna widział, jak płacze? Po chwili spojrzała na mnie, opierając głowę na poduszkach. Policzki miała suche, ale oczy jej błyszczały łzami. Kiedy się odezwała, jej głos był zimny i twardy.

– Mogłeś skłamać. Przyszło ci to do głowy?

– Tak.

Teraz ja spuściłem oczy, nie ze wstydu, ale z obawy, że dojrzy w nich całą prawdę.

– Raz już mnie okłamałeś. Powiedziałeś, że chłopiec jest twoim niewolnikiem. Czemu więc nie tym razem?

– Ponieważ zasługujesz na prawdę.

– Ach tak? Czyż jestem taka okropna? Dlaczego nie zasługuję raczej na miłosierdzie? Mogłeś mi powiedzieć, że Elena żyje i jest szczęśliwa, ze ślicznym dzieckiem przy piersi. Skąd bym wiedziała, że to kłamstwo? Ale ty musiałeś powiedzieć mi prawdę. Co mi po prawdzie? Prawda jest jak kara. Czy rzeczywiście na nią zasłużyłam? Czy sprawia ci to przyjemność? – mówiła wzburzona, a łzy ciekły jej, niepowstrzymane, po policzkach.

– Wybacz mi.

Odwróciła się i nie odpowiedziała.

Wyszedłem z „Domu Łabędzi”, przeciskając się między szelmowsko uśmiechającymi się dziwkami i spiętymi klientami czekającymi w holu. Właściciel minął mnie z uśmiechem groteskowej maski z komedii. Na ulicy przystanąłem, by złapać oddech. W chwilę potem wybiegł za mną, krzycząc i zaciskając pięści.

– Coś ty jej zrobił? Czemu ona tak płacze? Płacze i nie chce przestać. Jest za stara, by tak płakać i na tym nie ucierpieć, nawet przy jej urodzie. Jej oczy spuchną i nie będzie z niej pożytku przez resztę dnia! Co z ciebie za człowiek? Jest w tobie coś nieprzyzwoitego, nienaturalnego. Nie fatyguj się tu więcej. Idź gdzie indziej. Znajdź sobie inne dziewczyny do swoich gierek!

Odwrócił się wściekły i wrócił do budynku. Nieco dalej, na tyle blisko, że mógł wszystko słyszeć, stał wysoki przystojniak, który wyszedł przede mną. Miał przy sobie dwóch ochroniarzy i kilku niewolników; musiał być co najmniej jakimś drobnym urzędnikiem miejskim. Cała grupa parskała tłumionym śmiechem, kiedy przechodziłem. Ich pan obdarzył mnie protekcjonalnym uśmieszkiem, jak możny człowiek patrzący na gorszego od siebie i przyznający, że pomimo dzielącej ich przepaści bogowie dali im takie same pragnienia. Zatrzymałem się i wbiłem w niego wzrok, twardo i długo, aż w końcu przestał się uśmiechać. Wyobraziłem go sobie ze złamaną szczęką, skulonego i zakrwawionego, zaszokowanego lawiną bólu. Jeden z ochroniarzy warknął na mnie jak pies, wyczuwający niewidzialną groźbę. Zacisnąłem ukryte w fałdach tuniki pięści, zagryzłem język, odwróciłem się i zmusiłem, by iść dalej.

Szedłem tak długo, aż zatęskniłem do spoczynku. Szedłem przez zatłoczone place, gdzie czułem się jak obcy, mijałem tawerny, nie mogąc się zmusić, by do którejś wejść. Złudzenie niewidzialności ogarnęło mnie ponownie, lecz tym razem nie przyniosło poczucia siły ani wolności, lecz tylko pustki. Rzym stał się miastem niekończącej się nędzy, pełnym wrzeszczących niemowląt, śmierdzącym cebulą, zepsutym mięsem i brudem nie mytego bruku. Patrzyłem, jak beznogi żebrak ciągnie przez ulicę, a podążająca za nim gromada dzieciaków rzuca weń kamykami i obelgami. Słońce zniżyło się i schowało za dachami. Czułem ssanie w żołądku, ale nie mogłem myśleć o jedzeniu. W zapadającym zmierzchu powietrze rozrzedziło się i ochłodziło. W pewnej chwili zorientowałem się, że stoję przed wejściem do Łaźni Pallacyńskich, ulubionych term Sekstusa Roscjusza. Pchnięty impulsem, wszedłem do środka.

– Ruchliwy dzień – zauważył młody łaziebny, odbierając ode mnie ubranie. – Przez ostatnie parę dni prawie nie mieliśmy klientów, było za gorąco. Nie musisz się spieszyć, łaźnia będzie otwarta do późna, by nadrobić straty.

Wrócił po chwili z ręcznikiem. Wziąłem go od niego i powiedziałem coś, by odwrócić jego uwagę, podczas gdy układałem ręcznik na lewej ręce, upewniając się, że zakrywa mój sztylet. Nawet nagi nie zamierzałem pozostać bez broni. Wszedłem do kaldarium^*, a on zamknął za mną drzwi. Przez wysokie okno wpadała dziwna, pomarańczowa poświata zachodzącego słońca. Inny łaziebny zapalił jedną z lamp, umieszczonych w ściennych niszach, a potem został wywołany, nim zdążył zapalić pozostałe. W pokoju panował półmrok, a para unosząca się nad wodą tak gęsta, że znajdujący się w basenie i wokół niego mężczyźni wydawali się niewyraźnymi cieniami, jak posągi widziane poprzez pomarańczową mgłę. Zanurzyłem się powoli w wodzie, centymetr po centymetrze, ledwo mogąc znieść temperaturę, aż wreszcie drobne falki sięgnęły mego gardła. Wokół mnie ludzie stękali jak w bólu albo w ekstazie. Stękałem i ja, rozpływając się w nicości ciepła i pary. Blask z okna gasł niedostrzegalnymi etapami. Łaziebny nie wrócił, by zapalić resztę lamp, ale nikt nie narzekał i nie wołał o światło. Mrok i gorąco były jak kochankowie, których nikt nie śmiał rozdzielać.

Płomień lampy zamigotał. Rozbłysnął na chwilę, potem znów przygasł, pogrążając kaldarium w jeszcze głębszym cieniu. Woda cicho uderzała o kafelki, kąpiący się wzdychali i postękiwali cicho. Rozejrzałem się i nie zobaczyłem nic poza parą, bezkształtną i nieokreśloną; tylko pojedyncza plama światła była jakimś punktem odniesienia, jak błysk latarni na odległym wzgórzu. Ciemniejsze kształty kołysały się w oddali, jak pływające wyspy albo głębinowe monstra buszujące po powierzchni. Zanurzyłem się głębiej, aż poczułem, jak wydychane nosem powietrze burzy powierzchnię wody. Zmrużyłem oczy, wpatrzony przez mgłę w migoczący płomień, i przez chwilę niemal śniłem na jawie. Nie myślałem o niczym i o nikim. Śniłem; byłem jak pływająca, porośnięta mchem wyspa w morzu wilgoci, chłopiec niesiony wyobraźnią przez fantastyczną krainę, dziecko w łonie matki.

Na tle wolno mieszających się oparów zobaczyłem, jak jeden z niewyraźnych kształtów zbliża się ku mnie – głowa płynąca po wodzie. Zbliżyła się i zatrzymała. Znowu zbliżyła się i znowu zatrzymała, za każdym razem przy akompaniamencie prawie niesłyszalnego odgłosu wody rozcinanej przez ciało i nadpływającej pieszczoty drobniutkich fal na mym policzku.

Przysunął się tak blisko, że prawie mogłem odróżnić jego twarz okoloną długimi, ciemnymi włosami. Uniósł się nieco, tak że zobaczyłem szerokie ramiona i muskularną szyję. Zdawało mi się, że się uśmiecha, ale w tym świetle mogłem sobie wyobrazić wszystko.

A potem z wolna zanurzył się pod wodę. Mgła zawirowała, zaszumiały bąbelki powietrza – Atlantyda tonąca w oceanie. Powierzchnia wody zamknęła się nad nim i zlała z parą, znów niezakłócona. Zniknął.

Poczułem, że coś otarło się o moją łydkę, niczym wijący się węgorz. Serce zaczęło mi mocniej bić, poczułem ucisk w klatce piersiowej. Włóczyłem się po mieście przez tyle godzin tak ślepy na otoczenie, że najbardziej niezdarny zabójca mógł mnie z łatwością śledzić, a ja nic bym o tym nie wiedział. Odwróciłem się i sięgnąłem ręką do ręcznika na brzegu basenu i do ukrytego pod nim sztyletu. Akurat gdy moja dłoń zacisnęła się na rękojeści, woda zabulgotała i zawirowała wokół mnie. Dotknął mego ramienia.

Obróciłem się błyskawicznie, chlapiąc i ślizgając się na posadzce basenu. Sięgnąłem na oślep i złapałem go za włosy, po czym przytknąłem ostrze do jego szyi. Zaklął głośno. Za sobą słyszałem zbiorowy pomruk zdziwienia, jakby ślepa bestia zbudziła się ze snu.

– Ręce! – krzyknąłem. – Ręce z wody!

Pomruk zamienił się w zamieszanie. Jak latające ryby wystrzeliły nad powierzchnię dwie dłonie, puste i niewinne. Odjąłem sztylet od jego szyi. Musiałem go skaleczyć – cienka czarna linia znaczyła miejsce dotyku ostrza, a pod nią widniała rozmazana strużka krwi. Mogłem wreszcie zobaczyć jego twarz... nie był to wcale Magnus, lecz nieszkodliwy młodzieniec z zaskoczoną miną i zaciśniętymi ze strachu zębami.

Puściłem go i wygramoliłem się z wody, zanim mógł nadejść łaziebny i zapalić więcej lamp, i wszyscy by zobaczyli, jakim jestem głupcem. Wytarłem się po drodze do drzwi i sprawdziłem, czy nóż jest schowany, po czym wyszedłem na światło i zażądałem swego ubrania. Cycero miał rację. Jestem niezrównoważony i niebezpieczny, i nie nadaję się do chodzenia po ulicach.

ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DZIEWIĄTY

Drzwi otworzył mi Tiro. Wyglądał na wyczerpanego, lecz rozradowanego, tak zadowolonego z siebie i w ogóle z życia, że widziałem, iż z trudem przywołuje wyraz dezaprobaty. W tle słychać było monotonny głos Cycerona, to milknący, to znów brzęczący; naturalny jak cykanie świerszczy w letni wieczór.

– Cycero jest na ciebie wściekły – szepnął Tiro. – Gdzieś ty był cały dzień?

– Szukałem zwłok wśród zgliszczy – odrzekłem. – Gawędziłem z przyjaciółmi bogaczy. Odwiedzałem duchy i starych znajomych. Zabawiałem się z dziwkami. Przepraszam, okłamywałem dziwki. Groziłem sztyletami kochliwym nieznajomym.

Tiro zrobił zdziwioną minę.

– Nie mam zielonego pojęcia, o czym ty mówisz.

– Nie? Sądziłem, że Cycero nauczył cię wszystkiego, co można wiedzieć o słowach. A mimo to nie możesz mnie zrozumieć.

– Jesteś pijany?

– Nie, ale ty jesteś. Tak, przyjrzyj się sobie. Wstawiony jak chłopiec po pierwszym w życiu kubku wina. Pijany retoryką swego pana. Widzę to. Poiłeś się nią bez przerwy przez osiem godzin, przypuszczalnie na czczo. Cud, że umiałeś znaleźć drogę do drzwi.

– Mówisz bez sensu.

– Mówię jak najbardziej sensownie. Ale ty jesteś tak przesiąknięty prawniczym bełkotem, że odrobina zdrowego rozsądku jest dla ciebie równie niestrawna jak źródlana woda dla zatwardziałego pijaka. Tylko go posłuchaj... jakby ciągnął nożem po tarce, jeśli chcesz znać moje zdanie. A ty się zachowujesz, jakby to był śpiew syreny.

Udało mi się w końcu zmazać z twarzy Tirona zadowolenie i zastąpić je grymasem konsternacji. W tym momencie zza rogu wyjrzał ostrożnie Rufus, po czym wkroczył do westybulu zarumieniony, uśmiechnięty, mrugający swymi ciężkimi powiekami. Wyglądał na wyczerpanego, co w jego wieku tylko dodawało mu uroku, zwłaszcza że nie przestawał się uśmiechać.

– Zakończyliśmy drugą wersję – oznajmił. Dochodzące z gabinetu nieustanne brzęczenie Cycerona nagle ustało. Rufus miał wyraz twarzy dziecka, które w lesie ujrzało centaura i nie może znaleźć słów, by go opisać. – Genialne – powiedział w końcu. – Oczywiście, cóż ja wiem o retoryce? Tylko tyle, ile się nauczyłem od moich mistrzów, jak Diodotos i Molon, i ile usłyszałem, od dziecka przesiadując na sesjach senatu i procesach sądowych. Ale przysięgam, on wyciśnie ci łzy z oczu, gdy go usłyszysz na Rostrze. Ludzie zerwą się na nogi z zaciśniętymi pięściami, domagając się uwolnienia Sekstusa Roscjusza. Nie ma jeszcze ostatecznej wersji, naturalnie; musimy uwzględnić wszystkie możliwości, zależnie od tego, z jakimi sztuczkami wyskoczy Erucjusz. Ale Cycero zrobił, co mógł, by przewidzieć każde możliwe posunięcie i rdzeń jego ostatecznej argumentacji jest skończony, gotowy i doskonały. Czuję taką pokorę, obserwując jego tworzenie.

– Nie sądzisz, że to zbyt niebezpieczne? – spytał cicho Tiro, wychodząc zza moich pleców i przysuwając się do Rufusa, jakby chciał ukryć swe wątpliwości przed Cyceronem.

– W niesprawiedliwym państwie każdy akt przyzwoitości jest z natury niebezpieczny – odpowiedział Rufus. – I jest jednocześnie aktem odwagi. Odważny mąż nie zawaha się wystawić na niebezpieczeństwo, jeśli jego sprawa jest słuszna.

– Dobrze, ale czy nie niepokoi cię, co się może wydarzyć po procesie? Takie ostre słowa na temat Chryzogonosa, a i sam Sulla nie został oszczędzony.

– Jest w rzymskim sądzie miejsce dla prawdy czy nie ma? – spytał Rufus. – Oto jest pytanie. Czy już doszło do tego, że prawda jest przestępstwem? Cycero zawierza swą przyszłość zasadniczej uczciwości i sprawiedliwości dobrych Rzymian. Jak inaczej może postąpić człowiek o jego zasadach?

– Oczywiście. – Tiro poważnie pokiwał głową. – Jest w jego naturze rzucać wyzwanie hipokryzji i niesprawiedliwości, działać zgodnie z własnymi zasadami. Więc jaki ma wybór?

Stałem przy nich, samotny i zapomniany. Podczas gdy oni debatowali, wymknąłem się po cichu i dołączyłem do Bethesdy w ciepłym łóżku. Zamruczała jak na pół śpiąca kotka, potem zmarszczyła nos z podejrzliwym chrząknięciem, wyczuwszy ode mnie perfumy Elektry. Byłem zbyt znużony, by jej wyjaśniać czy nawet drażnić się z nią. Nie objąłem jej, lecz odwróciłem się plecami i pozwoliłem się jej objąć. I tak, w tej samej chwili, kiedy głos Cycerona nagle znów rozbrzmiał swym świerszczowym graniem, zapadłem w niespokojny sen.

Można by pomyśleć, że dom jest opuszczony albo że ktoś jest śmiertelnie chory, tak niezwykła panowała następnego ranka cisza. Napięcie i krzątaninę poprzedniego dnia zastąpił monotonny, letargiczny spokój. Niewolnicy nie przemykali żwawo tam i z powrotem, ale wykonywali swe zadania powoli, rozmawiając przyciszonym głosem. Nawet nieustanne recytowanie Cycerona ustało. Z gabinetu nie dochodził żaden dźwięk. Zjadłem miskę oliwek i chleb przyniesione przez Bethesdę i spędziłem ranek tak, jak poprzedniego dnia – odpoczywając i czytając na dziedzińcu na tyłach domu w jej towarzystwie. Reprymenda, której oczekiwałem od Cycerona, nie nadeszła. Ignorował mnie za to, choć nie ostentacyjnie. Zdaje się, że po prostu zniknąłem z jego świadomości. Zauważyłem jednak, że strażnik z dachu, któremu się wczoraj wymknąłem, dziś zmienił sposób pełnienia służby, dodając nieregularny obchód wokół dziedzińca. Po ponurych spojrzeniach, jakie rzucał w moją stronę, poznałem, że on nie uniknął Cyceronowego gniewu. W pewnej chwili pojawił się Tiro. Zapytał, czy mam wszystko, co mi potrzeba, i czy wszystko w porządku. Powiedziałem mu, że przez cały poranek czytałem Katona, ale poza tym na nic nie narzekam.

– A twój pan? – spytałem. – Nie słyszałem go od rana. Ani jednego epigramu, nawet najdrobniejszej aluzji, ani jednego przykładu aliteracji. Choćby zwykłej metafory. Chyba się nie rozchorował?

Tiro skłonił głowę i przemówił przyciszonym tonem kogoś dopuszczonego do tajemnicy wielkiego przedsięwzięcia. Jego wykroczenia z Roscją zostały przebaczone (a w każdym razie chwilowo zapomniane), a on bardziej niż kiedykolwiek znalazł się pod urokiem swego pana. Teraz nadchodził przełom, a jego wiara w Cycerona nabrała prawie mistycznego odcienia.

– Cycero dziś pości i daje odpocząć głosowi – powiedział z całą powagą kapłana wyjaśniającego omen odczytywany z lotu dzikich gęsi. – Wszystkie te próbne przemowy przez ostatnie parę dni nadwerężyły jego krtań, aż ochrypł. Dziś nie przyjmuje stałych pokarmów, jedynie płyny, by podleczyć gardło i nawilżyć język. Przepisywałem najświeższą wersję jego mowy, a Rufus przegląda ją pod względem prawnym. Tymczasem w całym domu ma być tak cicho i spokojnie, jak tylko się da. Cycero musi mieć dzień wypoczynku i spokoju przed procesem.

– Bo w przeciwnym razie co? – spytałem. – Paraliżujący napad kolki gazowej przed Rostrą?

Bethesda prychnęła.

Tiro zaczerwienił się, ale szybko wrócił do równowagi. Był zbyt dumny ze swego pana, by zdenerwowała go byle obelga. Powiedział wyniośle:

– Przedkładam ci to wszystko tylko po to, byś rozumiał, dlaczego proszę cię, żebyś zachowywał się jak najciszej i nie powodował zamieszania.

– Tak jak wczorajszą ucieczką przez dach?

– Właśnie. – Stał dumnie wyprostowany jeszcze przez chwilę, po czym ramiona mu opadły. – Och, Gordianusie, dlaczego nie możesz po prostu zrobić, o co cię prosi? Nie rozumiem, dlaczego stałeś się taki... nierozsądny. Gdybyś tylko wiedział... Cycero rozumie sprawy, jakich my możemy się tylko domyślać. Zobaczysz, co mam na myśli, jutro na procesie. Chciałbym tylko, żebyś mu zaufał, tak jak powinieneś.

Odwrócił się, a odchodząc, wziął głęboki oddech i otrząsnął się niczym pies po wyjściu z wody, jakbym pozostawił na nim warstwę złej woli i niewiary, a on nie chciał się znaleźć w obecności pana nią skażony.

– I ja cię nie rozumiem – rzekła Bethesda cicho, podnosząc wzrok znad swej robótki. – Dlaczego drażnisz chłopaka? On cię wyraźnie podziwia. Czemu każesz mu wybierać między tobą a jego panem? Wiesz, że to nie w porządku.

Bethesda rzadko kiedy beszta mnie tak bezpośrednio. Czy moje zachowanie było tak rażąco niewłaściwe, że nawet moja niewolnica czuła, że może mnie swobodnie krytykować? Nie miałem nic na swoją obronę. Dostrzegła, że trafiła w czułe miejsce, i dodała kolejną szpileczkę:

– Skoro masz jakieś pretensje do Cycerona, nie ma sensu karać za to jego niewolnika. Dlaczego nie pójdziesz z tym do niego samego? Ale muszę przyznać, że nie rozumiem twojego stosunku ani trochę lepiej niż ten chłopiec. Jak dotąd, Cycero był za każdym razem rozsądny i sprawiedliwy, przynajmniej tak, jak ja to mogę ocenić. Nie, więcej niż sprawiedliwy. Nie tak, jak inni ludzie, dla których pracowałeś. Przyjął cię pod swoje skrzydła i to z własną niewolnicą... tylko pomyśl! Karmił cię, otworzył przed tobą swą bibliotekę, nawet wystawił na dachu strażnika, by cię strzegł. Wyobraź sobie twego dobrego klienta Hortensjusza, jak robi to wszystko! Ciekawa jestem, jak wygląda wnętrze jego domu, ilu ma niewolników; ale przypuszczam, że nigdy się tego nie dowiem.

Bethesda odłożyła robótkę. Zasłoniła oczy przed słońcem i rozejrzała się po dziedzińcu, patrząc na dekoracje i kwiaty, jakby zostały ustawione specjalnie dla jej aprobaty. Nie trudziłem się strofowaniem jej za to przędzenie. Cóż w końcu znaczy zdanie niewolnicy – tylko że, jak zawsze, wypowiedziała na głos wszystkie pytania i wątpliwości, które wirowały w mojej głowie.

ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY

Idy majowe rozpoczęły się błękitnym światłem brzasku. Budziłem się powoli, zdezorientowany snami i obcością domu – nie był to ani mój dom na Eskwilinie, ani żaden z innych, które przewinęły się przez moje wypełnione podróżami życie. Zewsząd dobiegały przyciszone, nerwowe głosy. W jakim domu może być taki ruch tak wcześnie rano? Byłem przekonany, że ktoś musiał umrzeć w nocy, ale przecież wówczas obudziłby mnie lament i płacz. Bethesda spała przytulona do moich pleców, jedną ręką obejmowała mnie w pasie. Czułem na sobie jej ciepły, słodki oddech i pulsujący w jego rytm dotyk miękkich poduszek jej piersi. Budziłem się, broniąc się przed tym i kurczowo trzymając snu, jak ktoś, nad kim wisi głucha rozpacz, czekająca, by go ogarnąć wraz z nastaniem dnia. Było mi dobrze z własnymi niewesołymi snami i czułem apatyczną niechęć do kryzysu, który zdawał się narastać w tym obcym domu. Zamknąłem oczy i obróciłem świt na powrót w czarną noc.

Kiedy znowu je otworzyłem, Bethesda, już ubrana, potrząsała mnie za ramię. Pokój wypełniało żółte światło.

– Co się z tobą dzieje?

Usiadłem na łóżku natychmiast i otrząsnąłem się z klejących się do mnie resztek snu.

– Jesteś chory? – niecierpliwiła się. – Nie? Lepiej będzie, jak się pospieszysz. Wszyscy inni już poszli. – Napełniła kubek wodą i podała mi. – Myślałam, że całkiem o tobie zapomnieli, ale Tiro przybiegł z powrotem, pytając, gdzie jesteś. Kiedy mu powiedziałam, że już dwa razy próbowałam cię dobudzić i że jeszcze jesteś w łóżku, tylko machnął w desperacji ręką i pobiegł za swym panem.

– Kiedy to było?

Wzruszyła ramionami.

– Chwilę temu. Ale nie dogonisz ich, jeśli będziesz się chciał umyć i zjeść coś. Tiro powiedział, żebyś się nie martwił, zajmie ci miejsce obok siebie pod Rostrą. – Odebrała ode mnie pusty kubek. – Przyjrzałam się tej kobiecie.

– Jakiej kobiecie? – spytałem. Przez głowę przemknął mi obraz Elektry. Musiałem o niej śnić, choć nie mogłem sobie tego przypomnieć. – I chyba masz dla mnie czystą tunikę?

Wskazała na krzesło w rogu, na którym ułożone były moje najlepsze ubrania. Jeden z niewolników musiał je przynieść z mego domu. Tunika była czysta jak łza. Rozdarty brzeg togi był na nowo zszyty, nawet moje buty były wyczyszczone i natarte oliwą.

– Kobiecie – powtórzyła Bethesda. – Tej, którą zwą Cecylią.

– Cecylia Metella tu była? Dziś rano?

– Przybyła zaraz po świcie we wspaniałej lektyce. Wśród niewolników zapanowało takie poruszenie, że hałas wygnał mnie z łóżka. Dwa razy wpuściła cię do domu, prawda? Musi być wspaniały.

– Jest. Przybyła sama? To znaczy, tylko z własną świtą?

– Nie, on też z nią był. Sekstus Roscjusz. Otoczony przez sześciu strażników z wyciągniętymi mieczami. – Przerwała, jakby usiłując sobie przypomnieć ważny szczegół. – Jeden ze strażników był nadzwyczaj przystojny.

Spuściłem nogi na podłogę, włożyłem i zawiązałem podane przez nią buty.

– Samemu Roscjuszowi pewnie się nie przyjrzałaś? – spytałem.

– I owszem.

– Jak wyglądał?

– Był bardzo blady. Oczywiście światło było słabe.

– Nie aż tak, żebyś nie mogła dobrze widzieć strażnika.

– Strażnika widziałabym nawet po ciemku.

– Tego jestem pewien. Teraz pomóż mi ułożyć togę.

Na Forum Romanum panowała niemal świąteczna atmosfera. Ponieważ były to idy, zamknięte były i Kuria, i Komitium^* jednak część bankierów i lichwiarzy otworzyła swe biura jak co dzień; z początku ulice były opustoszałe, gdy jednak zbliżaliśmy się do Forum, stawały się coraz bardziej zatłoczone. Ludzie z wszystkich warstw, z posępnym podnieceniem malującym się na twarzach, pojedynczo i grupkami podążali ku Rostrze. Tłum, który wypełniał otwarty plac wokół samej mównicy, był tak gęsty, że musiałem torować sobie drogę łokciami. Nic tak nie ekscytuje Rzymianina jak proces, zwłaszcza jeżeli jego rezultatem może być czyjaś ruina.

Pośrodku tłumu minąłem wspaniałą lektykę o szczelnie zasłoniętych zasłonach. Kiedy ją omijałem, spomiędzy zasłon nagle wystrzeliła czyjaś ręka, łapiąc mnie za przedramię. Spojrzałem w tamtą stronę, zdumiony siłą uścisku tak zwiędniętej na oko kończyny. Ręka puściła mnie, pozostawiając na skórze pięć wyraźnych wgłębień po ostrych paznokciach, i skinęła, bym wsadził głowę do środka.

Cecylia Metella, rozparta na łożu z miękkich poduszek, miała na sobie luźną, purpurową suknię i naszyjnik z pereł. Jej wysoki kok spięty był srebrną szpilą o główce ozdobionej kilkoma lapisami. Po jej prawicy siedział ze skrzyżowanymi nogami eunuch Ahausarus.

– Jak myślisz, młody człowieku? – spytała ochrypłym szeptem. – Jak to się potoczy?

– Dla kogo? Cycerona? Sulli? Zabójców?

Zmarszczyła czoło.

– Nie dowcipkuj. Dla młodego Sekstusa Roscjusza, oczywiście.

– Trudno powiedzieć. Tylko augurowie i wyrocznie umieją przewidywać przyszłość.

– Ale dzięki ciężkiej pracy Cycerona i pomocy Rufusa z pewnością Roscjusz uzyska taki werdykt, na jaki zasługuje.

– Jak mam na to odpowiedzieć, skoro nie wiem, jaki ów werdykt powinien być?

Popatrzyła na mnie bez humoru i przyłożyła długie, barwione henną paznokcie do ust.

– Co chcesz przez to powiedzieć? Po wszystkim, czego dowiedziałeś się o prawdzie, nie możesz chyba wierzyć w jego winę? – Głos jej drżał.

– Jak każdy dobry obywatel – odrzekłem – pokładam wiarę w rzymskiej sprawiedliwości.

Cofnąłem głowę i pozwoliłem zasłonom opaść na miejsce. Dosłyszałem, że ze środka tłumu ktoś woła moje imię. W tej chwili wydawało się mało prawdopodobne, że ktokolwiek spośród znających mnie osób może mi dobrze życzyć. Brnąłem dalej, nie oglądając się, ale drogę zagrodziła mi grupa barczystych robotników. Czyjaś ręka schwyciła mnie za ramię. Wziąłem głęboki oddech i powoli się odwróciłem. Z początku go nie poznałem – widziałem go tylko w jego gospodarstwie, w brudnej tunice i znużonego dniem pracy, albo rozluźnionego pod wpływem wina. Tytus Megarus z Amerii wyglądał dziś zupełnie inaczej; miał na sobie porządną togę, włosy starannie natarte oliwą i uczesane. Jego syn Lucjusz, za młody jeszcze na togę, nosił skromną tunikę o długich rękawach. Promieniał entuzjazmem i podnieceniem.

– Gordianusie! Cóż za szczęście, że spotkaliśmy cię w tym tłumie! – zakrzyknął Tytus. – Nie wiesz, jak to dobrze dla prowincjusza ujrzeć w mieście znajomą twarz...

– To jest fantastyczne! – przerwał Lucjusz. – Ależ to miasto! Nigdy nie myślałem, że jest tak wielkie, tak piękne! I ci wszyscy ludzie. W której dzielnicy mieszkasz? To musi być cudowne, mieszkać w takim miejscu, gdzie zawsze się tyle dzieje!

– Mam nadzieję, że wybaczysz memu synowi jego maniery. – Tytus czule odgarnął niesforny lok z czoła chłopca. – W jego wieku też jeszcze nie widziałem Rzymu. Oczywiście byłem tu później najwyżej trzy razy... nie, cztery... ale raz tylko przez niecały dzień. Patrz tam, Lucjuszu, tak, jak ci mówiłem – oto sama Rostra. Ten wielki postument ozdobiony dziobami okrętów zdobytych w bitwie z Latynami. Mówca wchodzi na nią schodami od tyłu, po czym przemawia do audytorium z platformy na szczycie, gdzie każdy na placu może go widzieć. Raz słyszałem samego trybuna Sulpicjusza przemawiającego z Rostry, przed wojną domową.

Przyglądałem mu się. Wtedy, w Amerii, uderzyły mnie jego wdzięk i czar, aura umiarkowanego wyrafinowania. Tu, na Forum, był w równie obcym środowisku jak ryba wyjęta z wody; pokazywał palcami i plótł jak każdy wiejski prostak.

– Jak dawno jesteś w mieście? – spytałem w końcu.

– Od ubiegłego wieczoru. Jechaliśmy z Amerii dwa dni.

– Dwa bardzo długie i ciężkie dni. – Lucjusz się zaśmiał, masując wymownie pośladek.

– Więc jeszcze się nie widziałeś z Cyceronem?

Tytus spuścił wzrok.

– Nie, obawiam się, że nie. Ale udało mi się odszukać stajnię w Suburze i oddać Wespę właścicielowi.

– Myślałem, że przyjedziesz wczoraj. Miałeś przyjść do domu Cycerona, żeby cię przesłuchał i sprawdził, czy może cię wykorzystać jako świadka.

– No, tak...

– Teraz już za późno.

– Tak, tak sądzę. – Tytus wzruszył ramionami i odwrócił wzrok.

– Rozumiem. – Cofnąłem się o krok. – Ale mimo to zdecydowałeś się przybyć na proces. Po prostu z ciekawości.

Zacisnął usta.

– Sekstus Roscjusz jest... był... moim sąsiadem. Mam więcej powodów, by tu być, niż większość tych ludzi.

– I więcej powodów, by mu pomóc.

Tytus ściszył głos.

– Już mu dość pomagałem... petycją do Sulli, rozmową z tobą. Ale wypowiadać się publicznie, tu w Rzymie... Jestem ojcem, nie rozumiesz? Muszę myśleć o, rodzinie.

– A jeśli uznają go winnym i skażą na śmierć, przypuszczam, że zostaniesz i na egzekucji.

– Nigdy nie widziałem małpy – wtrącił wesoło Lucjusz. – Czy sądzisz, że naprawdę zaszyją go w worku...?

– Tak – powiedziałem do Tytusa. – Nie omieszkaj pokazać chłopcu. To widok, jakiego z pewnością nigdy nie zapomni.

Tytus rzucił mi bolesne, błagalne spojrzenie. Lucjusz patrzył na coś ponad moim ramieniem, głuchy i ślepy na wszystko, co mogłoby go oderwać od zachwytu nad wspaniałościami Forum. Odwróciłem się szybko i ruszyłem przez tłum. Za sobą usłyszałem chłopięcy, czysty głos Lucjusza, wołającego: „Ojcze, zawołaj go z powrotem! Jak go odnajdziemy w tym tłoku?” Jednak Tytus Megarus mnie nie zawołał.

Tłum nagle ścisnął się, kiedy nadciągnął nieznany dygnitarz. Orszak gladiatorów torował mu drogę wprost do miejsc sędziów przy Rostrze. Zostałem wchłonięty przez ludzki wir, popychany, aż moje łopatki dotknęły czegoś stałego i niewzruszonego jak mur – cokołu pomnika, który niczym wyspa wynurzał się z morza ciał. Spojrzałem w górę, prosto w rozwarte nozdrza pozłacanego konia w bojowym rynsztunku. Na grzbiecie kamiennego zwierzęcia dojrzałem samego dyktatora – dowódcę, choć z odkrytą głową, by nic nie przesłaniało jego radosnej twarzy. Błyszczący, uśmiechnięty wojownik był młodszy od człowieka, którego widziałem w domu Chryzogonosa, ale rzeźbiarz doskonale sobie poradził z uchwyceniem cech modela: silnie zarysowanej szczęki i widocznej w jego oczach niewzruszonej, strasznej pewności siebie. Oczy te nie spoglądały na Forum ani w dół, na tłum, ani ku ławom sędziów, lecz wprost ku miejscu dla mówców na Rostrze. Każdy, kto ośmielał się stanąć na platformie, stawał oko w oko z najwyższym obrońcą państwa. Cofnąłem się o krok i odczytałem napis na cokole: L. KORNELIUSZ SULLA, ZAWSZE W ŁASKACH FORTUNY.

Znów ktoś złapał mnie za ramię. Odwróciłem się i zobaczyłem Tirona opartego na kuli.

– No, jesteś jednak – powitał mnie. – Obawiałem się, że... mniejsza z tym. Dostrzegłem cię z drugiej strony placu. Chodź za mną.

Pokuśtykał przez tłum, ciągnąc mnie za sobą. Zbrojny strażnik skinął mu głową i przepuścił nas za kordon. Przeszliśmy do samego podnóża Rostry. Obity miedzianą blachą dziób wiekowego okrętu, wykonany na kształt koszmarnej, rogatej bestii, zwieszał się nad naszymi głowami, zdając się patrzeć na nas jak żywy.

Placyk pod Rostrą był niewielki, kwadratowy. Po jednej stronie stał tłum widzów, z którego statua Sulli wyrastała jak wyspa. Ludzie wspinali się na palce, wyciągali szyje, starając się dojrzeć coś ponad głowami i ramionami innych, stłoczeni za kordonem straży sądowej. Na innym jego boku umieszczone były ławy dla przyjaciół stron procesu i dla znamienitszych. W rogu, pomiędzy nimi a Rostrą, przygotowano miejsca dla świadków oskarżenia i obrony. Bezpośrednio przed Rostrą na amfiteatralnie ustawionych krzesłach zasiadało siedemdziesięciu pięciu sędziów wybranych spośród senatorów.

Przebiegłem wzrokiem po sędziowskich twarzach. Niektórzy drzemali, inni czytali. Część coś jadła, część spierała się o coś między sobą. Niektórzy nerwowo wiercili się na krzesłach, wyraźnie nieszczęśliwi z powodu obowiązku, jaki im przypadł w udziale. Inni zajmowali się własnymi sprawami, dyktując teksty niewolnikom i rzucając polecenia asystentom. Wszyscy nosili senatorskie togi, odróżniające ich od motłochu kłębiącego się za kordonem. Niegdyś sędziów dobierano zarówno spomiędzy senatorów, jak i zwykłych obywateli. Sulla położył kres tym praktykom.

Spojrzałem na ławę oskarżyciela, gdzie siedział Magnus, z założonymi na piersiach rękami, nachmurzony. Wpatrywał się we mnie nienawistnym wzrokiem. Obok niego Gajusz Erucjusz z asystentem przeglądali dokumenty. Erucjusz był znany z płomiennych, jadowitych mów oskarżycielskich, pisanych czasem na zamówienie, czasem z potrzeby sumienia. Był również znany z tego, że najczęściej wygrywał. W przeszłości sam dla niego pracowałem, ale tylko wtedy, gdy groził mi głód. Płacił dobrze. Bez wątpienia obiecano mu pokaźne honorarium za uzyskanie wyroku śmierci dla Sekstusa Roscjusza.

Erucjusz podniósł wzrok, gdy przechodziłem, obdarzył mnie wzgardliwym prychnięciem i odwrócił się, by wydać jakieś polecenie gońcowi. Postarzał się bardzo, odkąd go widziałem ostatni raz. Wałki tłuszczu na karku jeszcze mu pogrubiały, a brwi domagały się wyrównania. Pulchne wargi wyglądały jak wiecznie wydęte, w oczach miał, jak zawsze, to samo: wyrachowanie. Był uosobieniem prawniczego krętacza. Wielu w sądzie nim pogardzało; tłum go uwielbiał. Jego jawne skorumpowanie w połączeniu z miłym głosem i obłudą wypowiedzi utrzymywały motłoch w fascynacji, z którą swojska uczciwość i proste rzymskie cnoty nie mogły w żaden sposób konkurować. Mając mocne argumenty, potrafił zręcznie pokierować tłumem i sprawić, by wręcz dyszał żądzą kary dla winnego. Gdy argumentów mu brakowało, za to sprawa miała konotacje polityczne, można było mieć pewność, że nie omieszka subtelnie, choć wyraźnie przypomnieć sędziom, gdzie leży ich własne dobro. Hortensjusz mógłby się z nim równać. Ale Cycero? Erucjusz najwyraźniej nie przejmował się przeciwnikiem. Krzyknął coś głośno do jednego z niewolników; odwrócił się, by podzielić się z Magnusem jakimś dowcipem, po którym obaj się roześmieli; przeciągnął się i zaczął przechadzać z rękami na biodrach, nie zaszczycając ławy obrony i oskarżonego choćby spojrzeniem.

Sekstus Roscjusz siedział zgarbiony, mając za plecami dwóch strażników – tych samych, którzy trzymali wartę u drzwi Cecylii Metelli. Wyglądał, jakby już go skazano – blady, milczący, nieruchomy jak głaz. Nawet Cycero wyglądał przy nim na krzepkiego faceta, kiedy wstał i ścisnął mnie za ramię na powitanie.

– Dobrze, dobrze! Tiro mówił, że cię zobaczył w tłumie. Bałem się, że się spóźnisz albo w ogóle nie przyjdziesz.

Nachylił się ku mnie z uśmiechem, nie puszczając mego ramienia, i przemówił poufale, jakbym był jego najbliższym przyjacielem. Taka intymność po okazywanej ostatnio oziębłości zbiła mnie z tropu.

– Spójrz na sędziów, Gordianusie. Połowa z nich jest śmiertelnie znudzona, druga śmiertelnie przerażona. Do której połowy powinienem skierować swe argumenty? – Roześmiał się; nie był to śmiech wymuszony, ale pełen dobrego humoru. Drażliwy Cycero, który mruczał i burczał nieustannie od mego powrotu z Amerii, zniknął gdzieś z nastaniem id.

Po prawicy Cycerona, między nim a Sekstusem Roscjuszem, siedział Tiro. Odłożył kulę, by nie rzucała się w oczy. Na lewo od adwokata zasiadł Rufus wraz ze swymi wysokiego rodu pomocnikami z Forum; rozpoznałem wśród nich innego młodego krewnego Cecylii, Marka Metellusa, i szacownego Publiusza Scypiona, niegdyś poważanego, dziś zapomnianego urzędnika miejskiego.

– Oczywiście nie możesz zasiąść z nami na ławie – oznajmił Cycero – ale chcę cię mieć w pobliżu. Kto wie? Może w ostatniej chwili jakaś data lub nazwisko umknie mi z pamięci? Tiro postawił niewolnika, by grzał ci miejsce.

Wskazał na galerię; dostrzegłem tam licznych senatorów i urzędników, pomiędzy nimi Hortensjusza i rozmaitych przedstawicieli rodów Messalów i Metellów. Rozpoznałem też starego Kapitona – wyglądał na zasuszonego i małego przy olbrzymim Malliuszu Glaucji z obandażowaną głową. Chryzogonosa nie było nigdzie widać. Sulla był obecny tylko jako pozłacany posąg. Na gest Cycerona z jednej z ław podniósł się niewolnik. Kiedy szedłem zająć jego miejsce, Glaucja nachylił się do Kapitona i coś mu szepnął do ucha. Obaj zwrócili ku mnie głowy i w milczeniu wpatrywali się we mnie, gdy siadałem dwa rzędy za nimi. Glaucja zmarszczył brwi i wykrzywił wargi w wilczym grymasie, pomiędzy tylu spokojnymi i eleganckimi Rzymianami wyglądał na prawdziwą dziką bestię.

Forum pokreślone było długimi porannymi cieniami. Słońce akurat wyjrzało sponad bazyliki Emiliusza^* kiedy pretor Marek Fanniusz, przewodniczący sądu, wszedł na Rostrę i odchrząknął. Z należytą powagą otworzył posiedzenie, odwołując się do bogów i odczytał akt oskarżenia. Zapadłem w owo nieuniknione umysłowe odrętwienie, jakie dotyka każdego rozsądnego człowieka śledzącego proces sądowy – zalewanego oceanem słonawej retoryki, szturmującym skały metafor. Podczas gdy Fanniusz monotonnie ciągnął swą mowę, studiowałem ich twarze – Magnus był jak żarzący się węgielek, Erucjusz nadęty i znudzony, Tiro z trudem powstrzymywał podniecenie, Rufus wyglądał jak dziecko pośród tylu posiwiałych jurystów. Cycero tymczasem pozostawał w pogodnym nastroju, niezrozumiale spokojny, Sekstus Roscjusz zaś nerwowo śledził tłum jak zapędzone w ślepy róg zwierzę, zbyt wyczerpane, by podjąć walkę.

Fanniusz skończył wreszcie i wrócił na swoje miejsce wśród sędziów. Gajusz Erucjusz powstał z ławy oskarżycieli i podążył niespiesznie schodami na Rostrę. Wydmuchnął powietrze z płuc, wydymając policzki, po czym wziął głęboki wdech. Sędziowie odłożyli papiery i przerwali konwersacje. Tłum z wolna ucichł.

– Czcigodni sędziowie, wybrani członkowie senatu! Przybyłem tu dzisiaj z wielce nieprzyjemnym zadaniem. Bo też czy przyjemnym może być oskarżanie człowieka o morderstwo? Jednak czasem taki właśnie obowiązek spada na barki tych, którym na sercu leży spełnianie wymogów prawa. – Erucjusz spuścił oczy, przyjmując postawę wyrażającą głęboki smutek, po czym kontynuował: – Lecz, czcigodni sędziowie, moim zadaniem jest nie tylko wymierzenie sprawiedliwości mordercy, ale dopilnowanie, by dziś w tym sądzie respektowano o wiele starszą, o wiele głębszą zasadę niż prawa ludzi śmiertelnych. Bowiem zbrodnia, której winny jest Sekstus Roscjusz, nie jest zwyczajnym morderstwem, co samo w sobie byłoby wystarczająco straszne, ale ojcobójstwem. – Głęboki smutek przerodził się w głęboką zgrozę. Erucjusz zmarszczył pulchną twarz i tupnął nogą. – Ojcobójstwem! – wrzasnął tak przenikliwie, że nawet na krańcach Forum ludzie zadrżeli.

Oczyma duszy ujrzałem, jak Cecylia Metella trzęsie się w swej lektyce i zatyka uszy.

– Wyobraźcie to sobie, jeśli potraficie! Nie, nie cofajcie się przed ohydą tej zbrodni, ale spójrzcie tej bestii prosto w wyszczerzone kły. Jesteśmy mężczyznami, jesteśmy Rzymianami i nie wolno nam pozwolić, by naturalna odraza odebrała nam siłę i zdolność stawienia czoła nawet najwstrętniejszej zbrodni. Musimy przełknąć wezbraną żółć i dopilnować, by sprawiedliwości stało się zadość. Popatrzcie na tego człowieka, który siedzi na ławie oskarżonych ze zbrojną strażą za plecami. Ten człowiek jest mordercą. Ten człowiek jest ojcobójcą! Mówię o nim „ten człowiek”, bowiem wypowiadanie jego imienia – Sekstus Roscjusz – sprawia mi zbyt wielki ból. Sprawia mi to ból, ponieważ takie samo imię nosił przed nim jego ojciec; ojciec, którego ten człowiek wtrącił do grobu! To niegdyś zaszczytne imię dziś ocieka krwią, jak tunika na zwłokach starego człowieka, pocięta na strzępy nożami zabójców. Ten człowiek obrócił je w przekleństwo! Co mogę wam powiedzieć o... Sekstusie Roscjuszu? – Erucjusz nasycił to imię całą nienawiścią, jaką mógł wyrazić głosem i postawą. – W Amerii, mieście, z którego pochodzi, powiedzą wam, że daleko mu do pobożnego męża. Udajcie się do Amerii, jak ja się udałem, i zapytajcie obywateli, kiedy ostatni raz widzieli Sekstusa Roscjusza na religijnym festynie. Z trudem się domyślą, o kogo pytacie! Ale przypomnijcie im imię Sekstusa Roscjusza, jako człowieka oskarżonego o zabicie własnego ojca, a odpowiedzą znaczącym spojrzeniem i westchnieniem, i odwrócą wzrok z obawy przed gniewem bogów. Powiedzą wam, że Sekstus Roscjusz jest pod wieloma względami zagadką: samotnik, nietowarzyski, niereligijny, grubiański i szorstki w sporadycznych kontaktach z innymi. Wśród społeczności Amerii jest znany – czy może osławiony? – z jednej i tylko jednej rzeczy: ze swej trwającej całe życie waśni z ojcem. Dobry człowiek nie kłóci się z ojcem. Dobry człowiek szanuje i słucha ojca, nie tylko dlatego, że tak nakazuje prawo, ale dlatego, że taka jest wola niebios. Kiedy zły człowiek ignoruje ten nakaz i otwarcie walczy z tym, który dał mu życie, wstępuje na drogę, która niechybnie zawiedzie go ku najgorszym przestępstwom. Tak, nawet do zbrodni, jaką dziś to zgromadzenie ma ukarać. Co wywołało ów spór między ojcem i synem? Nie wiemy na pewno, choć człowiek, który siedzi przy mnie na ławie oskarżycieli, Tytus Roscjusz Magnus, może zaświadczyć, iż widział wiele plugawych przykładów owej waśni na własne oczy; podobnie jak i inny obywatel, którego mogę powołać, kiedy już obrona powie, co ma do powiedzenia; czcigodny Kapito. Magnus i Kapito obaj byli kuzynami zamordowanego, jak również i tego człowieka. Są szanowanymi obywatelami Amerii. Przez lata obserwowali z obrzydzeniem i rosnącym niepokojem, jak Sekstus Roscjusz odmawia ojcu posłuszeństwa i przeklina go za plecami. Ze zgrozą patrzyli, jak stary człowiek, by ochronić własną godność, odwraca się od tej obrzydliwości, która z jego własnego nasienia wykiełkowała w wiek męski. Odwrócił się, powiedziałem. Tak, Sekstus Roscjusz pater odwrócił się od Sekstusa Roscjusza filius, czego ostatecznie niewątpliwie pożałował, rozsądny człowiek bowiem nie odwraca się plecami do żmii ani do męża o duszy zbrodniarza, choćby ów był jego rodzonym synem – jeśli nie chce, by mu wbito nóż w plecy!

Eracjusz uderzył pięścią w balustradę Rostry i spojrzał szeroko rozwartymi oczami gdzieś ponad głowy tłumu, przez chwilę trwając w tej pozie, po czym cofnął się i nabrał powietrza.

Po grzmocie jego głosu plac zalegała dziwna cisza. Oskarżyciel zdążył się już spocić. Ujął brzeg togi i otarł czoło i wydatne policzki. Wzniósł oczy w niebo, jakby szukając ulgi od męki poszukiwania sprawiedliwości. Żałosnym głosem, akurat na tyle podniesionym, by wszyscy mogli go usłyszeć, rzekł:

– Jowiszu, daj mi siły!

Zobaczyłem, że Cycero krzyżuje ręce i przewraca oczami. Tymczasem Gajusz Erucjusz najwyraźniej przyszedł do siebie, z pochyloną głową przysunął się bliżej balustrady i podjął mowę:

– Ten człowiek... po cóż męczyć się wypowiadaniem jego przeklętego imienia, skoro ma czelność pokazywać publicznie swe oblicze i każdy przyzwoity mąż może je ujrzeć i wzdrygnąć się z odrazą? Ten człowiek nie był jedynym potomkiem swego ojca. Był i drugi syn. Nazywał się Gajusz. Jakże ojciec go kochał! I dlaczegóżby nie? Ze wszystkich przekazów wynika, że mógłby on być wzorem dla wszystkich młodych Rzymian: pobożny, posłuszny ojcu, pełen wszelkich zalet. Młodzieniec miły, czarujący i wytworny. Jakież to dziwne, że człowiek może mieć dwóch tak od siebie różnych synów! Ach, ale tych synów urodziły dwie matki. Być może więc to nie nasienie było zatrute, ale grunt, na który padło? Rozważcie: dwa ziarna z jednego winogrona posadzono w dwóch różnych glebach. Jedna winorośl rośnie mocna i zdrowa, rodząc słodkie owoce, dające mocne wino. Druga jest karłowata i od początku dziwna, pokręcona i najeżona cierniami; jej owoc jest gorzki, a wino z niego trujące. Pierwszą winorośl nazywam Gajuszem, drugą Sekstusem! – Znów przerwał, otarł pot z czoła, zadygotał z odrazy i ciągnął: – Sekstus Roscjusz pater jednego syna kochał, drugiego nie. Gajusza miał zawsze u swego boku, z dumą pokazując go w najlepszym towarzystwie, obsypując go publicznie wyrazami uczucia. Sekstusa z drugiej strony trzymał jak najdalej od siebie, odsyłając go do rodzinnej posiadłości w Amerii, chowając go przed ludźmi jak coś, co wstyd im pokazać. Tak głęboki był ten podział w jego uczuciach, że Roscjusz pater długo i gruntownie rozważał zupełne wydziedziczenie swego imiennika i naznaczenie Gajusza jedynym spadkobiercą, mimo iż ten był młodszym synem. Niesprawiedliwe, powiecie. Lepiej, kiedy człowiek traktuje wszystkich swych synów z jednakowym szacunkiem i uczuciem. Kiedy zaczyna wybierać faworytów, nie czeka go nic poza kłopotami we własnym pokoleniu i następnych. To prawda, lecz w tym wypadku uważam, że musimy zawierzyć instynktowi starszego Sekstusa Roscjusza. Czemu tak nie cierpiał swego pierworodnego syna? Myślę, że dlatego, iż lepiej niż ktokolwiek inny widział, jakie zło czai się w piersi młodego Sekstusa. Kto wie, może i przeczuwał gwałt, jaki kiedyś syn może mu zadać? Dlatego też trzymał go z dala od siebie. Niestety, ostrożność okazała się niewystarczająca! Historia Roscjuszów kończy się wielowarstwową tragedią; serią tragedii, których nie można naprawić, jedynie pomścić. I możecie tego dokonać tylko wy, czcigodni sędziowie. Po pierwsze, przedwczesna śmierć młodego Gajusza Roscjusza. Wraz z nim umarły wszystkie nadzieje jego ojca na przyszłość. Rozważcie: czyż nie jest największą radością ludzkiego istnienia dać życie synowi i widzieć w nim własne odbicie? Wychowywać go i kształcić, by się w nim odrodzić? Ja to wiem, sam jestem ojcem. I czyż nie jest błogosławieństwem w godzinie śmierci pozostawić jako następcę i spadkobiercę istotę poczętą z samego siebie? Pozostawić mu nie tylko majątek, ale i całą zebraną mądrość, i sam święty płomień życia, by on sam przekazał go własnym synom, tak że kiedy twoje martwe ciało marnieje, ty żyjesz dalej w swych potomkach? Ze śmiercią Gajusza ta nadzieja na nieśmiertelność umarła w Sekstusie Roscjuszu. Zaprotestujecie: przecież miał jeszcze jednego syna! To prawda, ale w tym synu nie widział on własnego odbicia, prawdziwego i prostego, jakie widzi się w lustrze czystej wody. Zamiast tego widział odbicie jak w zgniecionej srebrnej płycie, zniekształcone, poskręcane i szydercze. Nawet po śmierci Gajusza Sekstus pater wciąż rozważał wydziedziczenie swego jedynego żyjącego syna. Z pewnością było wielu bardziej tego godnych kandydatów w rodzinie, nie najpośledniejszym z nich jego kuzyn Magnus – ten sam, który dziś siedzi u mego boku na ławie oskarżycieli, który tak kochał swego kuzyna, by dopilnować ukarania jego mordercy. Młody Sekstus Roscjusz jak bestia knuł zabicie swego ojca. Szczegółów nie znamy i znać nie możemy. Tylko ten człowiek może nam je zdradzić, o ile odważy się przyznać. Znamy tylko nagie fakty. W noc wrześniową, opuściwszy dom swej protektorki, wielce czcigodnej Cecylii Metelli, Sekstus Roscjusz pater został napadnięty w okolicy Łaźni Pallacyńskich i zasztyletowany. Czy przez samego Sekstusa Roscjusza syna? Oczywiście, że nie! Przypomnijcie sobie tumult, jaki panował w ubiegłym roku, o czcigodni sędziowie. Nie będę się nad tym rozwodził, gdyż nie jest to sąd polityczny, ale muszę wam przypomnieć o gwałcie, jaki zalewał ulice tego miasta. Jak łatwo musiało przyjść intrygantowi w rodzaju młodego Roscjusza znalezienie zbirów, którzy wykonaliby za niego brudną robotę! I jak sprytny był jego plan, by sfingować egzekucję w czasach niepokoju, w nadziei, że śmierć jego ojca zostanie przeoczona pośród takiego zamieszania. Dziękujmy bogom za takich ludzi jak Magnus, którzy mają oczy i uszy otwarte i nie wahają się powstać i oskarżyć winnych! Tej samej nocy jego zaufany wyzwoleniec, Malliusz Glaucja, przybył do niego tu, w Rzymie, z wieścią o zamordowaniu jego drogiego kuzyna. Magnus natychmiast posłał go z tą wieścią do swego dobrego kuzyna Kapitona w Amerii. A teraz do historii obok tragedii wkracza ironia, gorzka, ale przy tym dziwnie sprawiedliwa. Oto przez szczególne zrządzenie losu ten człowiek nie będzie dziedzicem majątku, dla którego popełnił ojcobójstwo! Jak już nadmieniłem, nie jest to sąd polityczny ani polityczny proces. Nie obchodzą nas tu dramatyczne środki, jakie państwo było zmuszone podjąć w owym okresie rozruchów i niepewności. Dlatego też nie będę próbował odkryć, dlaczego nazwisko Sekstusa Roscjusza starszego, z wszelkich oznak człowieka godnego i dobrego, pewni sumienni urzędnicy państwowi, badający okoliczności jego śmierci, odnaleźli wśród proskrybowanych. Jakimś cudem stary człowiek uchował się przez całe miesiące. Jak musiała go ukochać Fortuna albo jakim musiał wykazywać się sprytem! Oto ironia! Syn zabija ojca – i okazuje się, że spadek już przejęło państwo! Wyobraźcie sobie jego rozpacz! Jego zawód i desperację! Bogowie zaiste w przerażający sposób zadrwili z tego człowieka, ale który śmiertelnik może im odmówić tak nieskończonej mądrości, jak i poczucia humoru? W odpowiednim czasie majątek nieboszczyka Sekstusa Roscjusza został sprzedany na licytacji. Dobrzy kuzyni Magnus i Kapito byli wśród pierwszych licytujących, ponieważ dobrze znali posiadłości i ich wartość, i tak stali się spadkobiercami starego Roscjusza, którymi powinni byli być od samego początku. Tak to czasem Fortuna nagradza sprawiedliwych i karze podłych. A teraz co z tym człowiekiem? Magnus i Kapito podejrzewali jego winę, a nawet byli o niej przekonani. Jednak z litości nad jego rodziną ofiarowali mu schronienie na swych nowych ziemiach. Przez jakiś czas pomiędzy kuzynami panował chwiejny pokój – do czasu, kiedy Sekstus Roscjusz zdradził się ze swym mrocznym sekretem. Najpierw odkryto, że zatrzymał dla siebie różne przedmioty, które były legalnie przejęte przez państwo – innymi słowy, okazał się zwykłym złodziejem, okradając lud rzymski z tego, co mu się prawnie należało. Ach, sędziowie, ziewacie na to oskarżenie o sprzeniewierzenie – i słusznie, czym bowiem jest ten występek wobec jego największej zbrodni? Kiedy Magnus i Kapito zażądali, by oddał owe przedmioty, zagroził im śmiercią. No, gdyby był trzeźwy, pewnie trzymałby język za zębami. Ale od śmierci swego ojca pił ponad miarę – jak to bywa z winnymi zbrodni. Zaprawdę, do swych wszystkich wad Sekstus Roscjusz dodał jeszcze pijaństwo; rzadko bywał trzeźwy. Stał się nie do zniesienia obraźliwy, co więcej, posuwał się do gróźb wobec swych gospodarzy. W samej rzeczy, groził, że ich zabije – i w ten sposób niechcący przyznał się do zamordowania ojca. W obawie o własne życie i z poczucia obowiązku Magnus zdecydował się wnieść przeciwko temu człowiekowi oskarżenie. Tymczasem Roscjusz wymknął się z jego ręki i uciekł do Rzymu, z powrotem na miejsce zbrodni; ale oko prawa czuwa nad miastem i morderca nie mógł się skryć wśród milionowej rzeszy jego mieszkańców. Sekstusa Roscjusza odnaleziono. Zazwyczaj, nawet oskarżony o najohydniejsze przestępstwo obywatel Rzymu może zrzec się obywatelstwa i uciec na wygnanie, zamiast stawać przed sądem, jeśli takiego dokona wyboru. Ale zbrodnia popełniona przez tego człowieka jest tak okropna, że do czasu procesu i kary zatrzymano go pod zbrojną strażą. A dlaczego? Otóż jego zbrodnia wykracza daleko poza zwykłą krzywdę wyrządzoną przez śmiertelnika drugiemu śmiertelnikowi. To cios w same fundamenty tej republiki i w zasady, które uczyniły ją wielką. Jest atakiem na prymat ojcostwa. Jest zniewagą dla samych bogów, a przede wszystkim Jowisza, ojca bogów. Nie, państwo nie może wziąć na siebie najmniejszego ryzyka, że taki wstrętny zbrodniarz mógłby ujść sprawiedliwości, ani też wy, czcigodni sędziowie, nie możecie go wypuścić bez słusznej kary. Jeśli bowiem tak by się stało, pomyślcie o boskiej karze, jaka niechybnie czekałaby to miasto za tolerowanie takiej obrzydliwości. Pomyślcie o innych miastach, których ulice spłynęły krwią, których obywatele marli z głodu, kiedy bezmyślnie udzielili schronienia bezbożnikom. Nie wolno wam sprowadzić takiego nieszczęścia na Rzym!

Erucjusz po raz kolejny przerwał, by otrzeć pot. Każda para oczu śledziła go z największym, prawie hipnotycznym skupieniem. Cycero i jego koledzy już nie przewracali oczami i nie przedrzeźniali z cicha oskarżyciela; wyglądali raczej na zmartwionych. Sekstus Roscjusz siedział jak skamieniały. Erucjusz wznowił przemowę.

– Powiedziałem o zniewadze uczynionej przez tego człowieka Jowiszowi, powiedziałem o jego niewypowiedzianie ohydnej zbrodni. Jest ona również obelgą, jeśli wolno mi uczynić małą dygresję, dla ojca naszej odrodzonej republiki! – Erucjusz wykonał całkiem teatralny popis, rozkładając szeroko ręce jakby w niemej prośbie skierowanej do konnego posągu Sulli, który, widziany z mojego miejsca, zdawał się obdarzać go łaskawym uśmiechem. – Nie muszę nawet wypowiadać jego imienia, jego oko bowiem spoczywa na nas wszystkich w każdym momencie. Tak, jego uważne oko obserwuje wszystko, co robimy w tym miejscu, w naszej roli sumiennych obywateli, sędziów, obrońców i oskarżycieli. Lucjusz Korneliusz Sulla, zawsze w łaskach Fortuny, przywrócił funkcję sądu. Po wielu latach ciemności Sulla na nowo rozniecił ogień sprawiedliwości w Rzymie; od nas zależy, czy zbóje tacy jak ten człowiek obrócą się w nim w popiół. W przeciwnym razie, czcigodni sędziowie, przysięgam, że odwet spadnie na głowy nas wszystkich z wysoka, niczym grad z czarnego, gniewnego nieba.

Erucjusz przybrał egzaltowaną pozę i trwał w niej przez dłuższą chwilę. Jego uniesiony palec wskazywał niebo, brwi ściągnęły się groźnie; wpatrywał się w sędziów jak gotujący się do szarży byk. Mówił o odwecie Jowisza, ale wszyscy usłyszeliśmy, że sam Sulla będzie rozgniewany, gdyby zapadł wyrok uniewinniający. Groźba nie mogła być wyraźniejsza.

Erucjusz zebrał fałdy swej togi, podrzucił dumnie w górę podbródek i odwrócił się. Kiedy schodził z Rostry, nie było słychać oklasków ani aplauzu; nad placem panowała śmiertelna cisza. Nie udowodnił niczego. Zamiast dowodów przedstawił insynuacje. Nie odwołał się do sprawiedliwości, lecz do strachu. Jego mowa była pstrokatą łataniną bezczelnych kłamstw, napuszonego pustosłowia i jawnych gróźb. A jednak wśród zgromadzonych tego ranka na Forum ludzi nie było chyba nikogo, kto by mógł wątpić, że Gajusz Erucjusz już wygrał ten proces.

ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY PIERWSZY

Cycero podniósł się z miejsca i pomaszerował zdecydowanym krokiem ku schodom na mównicę, aż toga falowała mu u kolan. Zerknąłem na Tirona, który gryzł nerwowo paznokieć, i na Rufusa, siedzącego z rękami złożonymi na kolanach i ledwie tłumionym uśmiechem uwielbienia na ustach. Cycero podszedł do balustrady Rostry, odchrząknął i zakaszlał. Przez tłum przebiegła fala sceptycznych gestów i pomruków. Nikt przedtem nie słyszał jego oracji; nieudany początek nie wróżył nic dobrego. Na ławie oskarżycieli Gajusz Erucjusz przesadnie głośno cmoknął ustami i spojrzał teatralnie w niebo. Cycero odchrząknął raz jeszcze i zaczął. Głos jego był nierówny i nieco zachrypnięty.

– Sędziowie Rzymu! Musicie się zastanawiać, dlaczego spośród wszystkich szacownych obywateli i wspaniałych oratorów, jacy tu dzisiaj się znaleźli, właśnie ja powstałem, by się do was zwrócić...

– W samej rzeczy – rzucił doskonale słyszalnym szeptem Erucjusz.

W tłumie rozległy się śmiechy i parsknięcia. Cycero brnął dalej.

– Z pewnością nie dorównuję im wiekiem, zdolnościami i autorytetem. Z pewnością wierzą oni nie mniej niż ja, że niesprawiedliwe oskarżenie uknute przez złe siły spadło na niewinnego człowieka i musi zostać odrzucone. Dlatego więc przybyli tu, wezwani oczywistym obowiązkiem wobec prawdy, ale milczą... z powodu nieodpowiedniej dziś pogody.

Uniósł dłoń, jakby chciał złapać kroplę deszczu z jasnego nieba – jednocześnie zdając się wskazywać na posąg Sulli. Wśród sędziów dało się zauważyć niespokojne wiercenie i szuranie krzeseł. Erucjusz, zajęty oglądaniem własnych paznokci, nie dostrzegł tego. Cycero znów odchrząknął. Jego głos rozbrzmiał ponownie, tym razem silniej i głośniej. Początkowe drżenie gdzieś zniknęło.

– Czy jestem o tyle śmielszy od owych czcigodnych mężów? A może bardziej oddany sprawiedliwości? Myślę, że nie. A może po prostu tak bardzo pragnąłem usłyszeć własny głos na Rostrze i jestem żądny pochwał za odwagę? Nie! Nie, jeśli znalazłby się godniejszy orator, zasługujący na większą chwałę i lepiej przemawiający. Cóż zatem popchnęło mnie, bym podjął się obrony Sekstusa Roscjusza z Amerii? Otóż przyczyna jest taka: gdyby ktokolwiek z owych dostojnych mężów zabrał głos w jego obronie i wspomniał o sytuacji politycznej w republice – co jest nieuniknione w tej sprawie – dopatrywano by się w tym ukrytych treści i niebezpiecznych aluzji. Zaczęłyby się plotki. Padłyby podejrzenia. Pozycja tych mężów jest taka, że nic, co powiedzą, nie pozostaje nie zauważone i żadna implikacja z ich przemowy nie pozostaje nie omówiona. Ja mogę powiedzieć wszystko, co w tej sprawie powiedzieć należy, bez obawy o wrogą reakcję i wzbudzanie kontrowersji. Jest tak dlatego, że jeszcze nie rozpocząłem kariery publicznej. Nikt mnie nie zna. Jeżeli powiem coś niewłaściwego, jeśli wypsnie mi się jakaś niedyskrecja, nikt nawet nie zauważy, a jeśli, zostanie mi wybaczona z uwagi na mój młody wiek i brak doświadczenia, choć słowa „wybaczona” użyłem tu raczej luźno, gdyż faktyczne odpuszczanie takich win i swobodne prawne dochodzenie zostały ostatnio zniesione przez państwo.

Rozległo się głośniejsze szuranie krzeseł. Erucjusz podniósł wzrok znad paznokci i zmarszczył nos, wpatrując się w przestrzeń, jakby gdzieś dostrzegł niepokojącą smugę dymu.

– Widzicie więc, że nie zostałem wybrany dlatego, że mam największy dar krasomówstwa. – Cycero uśmiechnął się przepraszająco. – Nie, byłem po prostu jedyną osiągalną osobą, gdy inni odsunęli się na bok. Mogłem przyjąć sprawę i ująć się za oskarżonym, wystawiając się na względnie najmniejsze niebezpieczeństwo. Nikt nie może twierdzić, że zostałem wybrany, aby Sekstus Roscjusz miał obronę najlepszą z możliwych. Raczej po to, żeby miał w ogóle jakąkolwiek obronę. Zapytacie może, jakiego rodzaju i przed czym strach powstrzymuje najlepszych adwokatów i pozostawia Sekstusa Roscjusza jedynie z początkującym, nieopierzonym prawnikiem? Słysząc Erucjusza, nigdy byście nie zgadli, że gdziekolwiek czyha choćby najmniejsze zagrożenie, ponieważ celowo unikał wymienienia nazwiska jego prawdziwego mocodawcy, ani też nie wspomniał o nienawistnych motywach, jakimi się kieruje owa tajemnicza osoba, by postawić mego klienta przed sądem. Cóż to za osoba? Jakie motywy? Pozwólcie sobie wyjaśnić. Majątek zamordowanego Sekstusa Roscjusza – który w normalnych okolicznościach byłby dziś własnością jego syna i następcy – obejmuje posiadłości i nieruchomości o łącznej wartości przekraczającej sześć milionów sesterców! To nie byle jaka fortuna, zgromadzona przez całe długie i pracowite życie nieboszczyka... A jednak cały ten majątek został kupiony przez pewnego młodego człowieka, przypuszczalnie na publicznej licytacji, za śmieszną sumę dwóch tysięcy sesterców. Nie najgorszy interes! Skąpym młodym kupcem był Lucjusz Korneliusz Chryzogonos – widzę, że sama wzmianka o nim wywołuje tu poruszenie, i dlaczegóżby nie? Jest on wyjątkowo potężnym człowiekiem. Domniemanym sprzedającym, reprezentującym interes naszego państwa, był mężny i wspaniały Lucjusz Sulla, którego imię wypowiadam tu z największym należnym mu szacunkiem.

W tym momencie cichy syk wypełnił plac przed Rostrą niczym odgłos mżawki padającej na rozgrzane słońcem kamienie, gdy ludzie zwracali ku sobie zdumione twarze i szeptali zza skrywających ich oblicza rąk. Kapito złapał Glaucję za ramię i coś mu gorączkowo zaskrzeczał do ucha. Wszędzie dookoła szlachetnie urodzeni Rzymianie krzyżowali jakby w obawie ręce i wymieniali ponure spojrzenia. Dwaj starsi Metellusowie po mojej prawicy skinęli sobie porozumiewawczo głowami. Gajusz Erucjusz, którego obwisłe policzki przybrały barwę szkarłatu na samą wzmiankę o Chryzogonosie, schwycił za kark młodego niewolnika, wysyczał jakiś rozkaz i posłał go biegiem w sobie tylko wiadomym kierunku.

– Niech mi wolno będzie mówić szczerze – ciągnął tymczasem Cycero. – Nikt inny, tylko Chryzogonos jest motorem tego oskarżenia, rzuconego na mego klienta. Bez choćby pozorów prawnego usprawiedliwienia Chryzogonos zajął majątek niewinnego człowieka. Nie mogąc w pełni cieszyć się skradzionymi dobrami, ponieważ ich prawowity właściciel nadal żyje i oddycha, zwrócił się do was, sędziowie, byście złagodzili jego niepokój, usuwając z jego drogi mego klienta. Jedynie wówczas będzie mógł swobodnie roztrwonić fortunę nieżyjącego Sekstusa Roscjusza z całą beztroską, z jakiej słynie. Czy to się wam wydaje słuszne, o sędziowie? Czy to jest przyzwoite? Czy to jest sprawiedliwe? Pozwólcie mi przedłożyć przeciwne żądania, które z pewnością uznacie za skromniejsze i rozsądniejsze. Po pierwsze: niechże ten złoczyńca Chryzogonos zadowala się zabieraniem naszego majątku i posiadłości. Niech się powstrzyma przed łaknieniem naszej krwi!

Cycero zaczął chodzić tam i z powrotem po mównicy, jak to miał w zwyczaju w swoim gabinecie. Z jego głosu ulotniła się cała niepewność; wibrował teraz mocą i budził większy niepokój, niż kiedykolwiek słyszałem.

– Po drugie, dobrzy sędziowie, błagam was: odwróćcie się plecami od niecnych knowań niecnych ludzi. Otwórzcie oczy i serca na prośby niewinnej ofiary. Ocalcie nas wszystkich przed straszliwym niebezpieczeństwem, ponieważ niebezpieczeństwo, jakie zawisło w tym procesie nad Sekstusem Roscjuszem, wisi nad każdym wolnym obywatelem Rzymu! Jeśli naprawdę pod koniec procesu będziecie się czuli przekonani o winie Sekstusa Roscjusza – nie, nawet nie przekonani, ale choćby zaledwie podejrzliwi; jeżeli choćby strzępek dowodu będzie sugerował, iż potworne oskarżenie nań rzucone może być usprawiedliwione; jeżeli z całą uczciwością będziecie mogli uwierzyć, że jego prześladowcy postawili go przed sądem z jakichkolwiek innych pobudek niż żądza zaspokojenia swej nienasyconej zachłanności – wówczas uznajcie go winnym, a ja nie zaprotestuję. Ale jeżeli jedyną sprawą, jaką dziś rozpatrujemy, jest bezlitosna chciwość jego oskarżycieli i ich pragnienie usunięcia swej ofiary z pomocą wypaczonego wymiaru sprawiedliwości, to wzywam was wszystkich, byście odwołali się do waszej uczciwości jako senatorów i sędziów i nie pozwolili na wykorzystywanie waszych urzędów i osób jako zwykłych narzędzi w rękach złoczyńców. Wzywam cię, Marku Fanniuszu, jako przewodniczącego tego sądu: spójrz na olbrzymi tłum, jaki zgromadził się, by śledzić ten proces. Co ich tu przyciągnęło? Ach, tak, natura oskarżenia jest w najwyższym stopniu sensacyjna. Już od bardzo dawna rzymski sąd nie rozważał sprawy o morderstwo – chociaż w tym czasie z pewnością nie brakowało ohydnych mordów! Ci, którzy tu dzisiaj przybyli, brzydzą się morderstwem i tęsknią za sprawiedliwością. Chcą ujrzeć, jak zbrodniarzom wymierza się surową karę. Chcą ujrzeć, jak z nieubłaganą stanowczością zbrodnia zostaje potępiona! O to właśnie prosimy: surowa kara i stanowczość sądu. Zazwyczaj to oskarżyciel występuje z takim żądaniem, ale nie dzisiaj. Dzisiaj to my, strona oskarżana, zwracamy się do ciebie, Fanniuszu, i do twych kolegów sędziów, byście ukarali zbrodnię z całą bezwzględnością, na jaką możecie się zdobyć. Jeśli bowiem tego nie zrobicie, jeśli nie uchwycicie się tej sposobności pokazania nam, na jakim stanowisku stoją sędziowie i sądy naszego miasta, to stanie się jasne, iż osiągnęliśmy ten punkt, w którym wszelkie ograniczenia ludzkiej chciwości i gwałtu zostały zmiecione! Alternatywą jest anarchia, absolutna i nieograniczona. Skapitulujcie wobec oskarżenia, zawiedźcie w swych obowiązkach, a od dzisiejszego dnia rzeź niewinnych już nie będzie się odbywać w cieniu i pod osłoną prawnych kruczków. Nie, takie morderstwa będą popełniane w biały dzień na samym Forum, Fanniuszu, przed tym samym podium, na którym teraz siedzisz. Cóż jest bowiem celem tego procesu, jak nie to, by kradzież i zbrodnia mogły być popełniane bezkarnie? Widzę tu przed Rostrą dwa obozy. Oskarżyciele: ci, którzy zajęli majątek mego klienta, którzy bezpośrednio odnieśli korzyść z morderstwa jego ojca, którzy teraz usiłują nakłonić państwo, by zabiło niewinnego obywatela. I oskarżony: Sekstus Roscjusz, któremu oskarżyciele nie pozostawili nic prócz ubóstwa, któremu śmierć ojca przyniosła nie tylko żałobę, ale i ruinę, który teraz siedzi przed wami ze zbrojną eskortą za plecami – nie dla bezpieczeństwa sądu, jak Erucjusz wzgardliwie insynuuje, ale dla własnego bezpieczeństwa! Obawia się bowiem, że może zostać zamordowany tu, na waszych oczach! Która z tych stron jest dzisiaj naprawdę sądzona? Której należy się gniew Temidy? Żaden zwyczajny opis tych bandytów nie wystarczy, by zapoznać was z głębią czerni ich charakterów. Żaden zwykły wykaz ich przestępstw nie odda stopnia ich bezczelności, z jaką ośmielają się oskarżać Sekstusa Roscjusza o ojcobójstwo. Muszę zacząć od początku i przedstawić wam cały bieg wydarzeń, który doprowadził do tej chwili. Dopiero wówczas poznacie całe upokorzenie, jakiego doznał mój niewinny klient. Dopiero wówczas zrozumiecie w pełni bezczelność jego oskarżycieli i ogrom ich zbrodni. Przekonacie się też, nie w pełni, ale jednak z przerażającą jasnością, jak niebezpiecznie nisko upadła nasza republika!

Cycero był jak przeobrażony. Jego gesty były stanowcze i niedwuznaczne. Głos emanował pasją i czystością. Gdybym patrzył z daleka, nie poznałbym go. Gdybym go słyszał, nie widząc, nie domyśliłbym się, że to on przemawia. Bywałem już świadkiem podobnych przeistoczeń, lecz jedynie w teatrze bądź podczas pewnych uroczystości religijnych, kiedy można oczekiwać zadziwienia elastycznością tego naczynia duszy, jakim jest człowiek. Jednak ujrzeć to na własne oczy w człowieku, którego – jak myślałem – znam, było zupełnym zaskoczeniem. Czy Cycero od początku wiedział, że w potrzebie taka zmiana w nim nastąpi? A Rufus i Tiro? Z pewnością musieli wiedzieć, bo nie było innego wytłumaczenia ich pogodnej pewności, jaka zdawała się ich nie opuszczać od początku procesu. Co takiego potrafili dostrzec w Cyceronie, na co ja byłem ślepy? Erucjusz zabawiał tłum nonszalancją i napuszonym stylem, i tłum był zadowolony. Rzucał sędziom groźby w twarz i znosili jego zniewagi w milczeniu. Cycero pragnął obudzić w słuchaczach prawdziwe namiętności, a jego głód sprawiedliwości był zaraźliwy. Decyzja, by na samym początku mowy oskarżyć Chryzogonosa, była śmiałym posunięciem. Na sam dźwięk jego imienia Erucjusza i Magnusa ogarnęła panika. Najwyraźniej oczekiwali potulnego przeciwnika, który by wystąpił z równie chaotyczną i powierzchowną oracją jak ich własna. Zamiast tego Cycero rzucił się w swą mowę odważnie, nie pomijając niczego i nie szczędząc nikogo. Opisał sytuację starszego Sekstusa Roscjusza, jego rzymskie koneksje i zadawniony spór z kuzynami Magnusem i Kapitonem. Przedstawił ich niesławne charaktery (Kapitona przyrównał do poharatanego i posiwiałego gladiatora, Magnusa do protegowanego starego zabijaki, który już zdążył przerosnąć swego mistrza w warcholstwie). Określił dokładnie czas i miejsce morderstwa i podkreślił dziwny fakt, że Malliusz Glaucja jechał spiesznie całą noc, by zawieźć wiadomość o nim oraz krwawy sztylet Kapitonowi w Amerii. Szczegółowo opisał powiązania kuzynów z Chryzogonosem, nielegalne wciągnięcie Sekstusa Roscjusza na listę proskrybowanych już po jego śmierci i po prawnym zniesieniu proskrypcji. Opowiedział o bezskutecznych protestach dekurionów Amerii, o zajęciu majątku Roscjuszów przez Chryzogonosa, Magnusa i Kapitona, o ich próbach wyeliminowania Sekstusa Roscjusza młodszego i jego ucieczce pod skrzydła Cecylii Metelli w Rzymie. Przypomniał sędziom pytanie, jakie stawiał przy rozważaniu wszelkich spraw sądowych wielki Lucjusz Kasjusz Longinus Rawilla: Qui bono? Kto skorzystał na przestępstwie?

Kiedy doszedł do momentu, w którym trzeba było wspomnieć o dyktatorze, nie zawahał się, nie cofnął; zdawał się wręcz uśmiechać z przekąsem.

– Jestem przekonany, dobrzy sędziowie, że wszystko to działo się bez wiedzy czcigodnego Lucjusza Sulli. W końcu jego horyzont jest rozległy i szeroki: sprawy najwyższej wagi państwowej wymagają jego całej koncentracji, gdy pracowicie leczy rany przeszłości i uprzedza zagrożenia przyszłości. Na niego są zwrócone wszystkie oczy, w jego pewnych rękach spoczywa wszelka władza. Budować pokój czy nieść wojnę – wybór i środki realizacji należą do niego i tylko do niego. Wyobraźcie sobie zgraję drobnych łotrzyków, jacy zwykle otaczają takiego człowieka; jak bezustannie obserwują wszelkie jego poczynania, by wychwycić moment, kiedy cała jego uwaga zwrócona jest gdzie indziej, i niezwłocznie to wykorzystać. Sulla, wybranek Fortuny, jest nim naprawdę, lecz, na Herkulesa, bogini nikogo ze śmiertelnych tak nie ukochała, by gdzieś w jego rozległym domostwie nie czaił się jakiś nieuczciwy niewolnik, albo – co gorsza – przebiegły i pozbawiony skrupułów były niewolnik.

Cycero sprawdzał swoje notatki i obalał jeden po drugim każdy punkt oskarżycielskiej mowy Erucjusza, ośmieszając jego naiwność. Argumentowi, że zobowiązanie Sekstusa Roscjusza do pozostawania na wsi świadczyło o niezgodzie między ojcem i synem, przeciwstawił długą dygresję na temat wartości wiejskiego życia – zawsze miły temat dla uszu rzymskiego mieszczucha. Ujawnił, że niewolnicy, którzy byli świadkami morderstwa, nie mogli zostać powołani na świadków, ponieważ ich nowy pan, Magnus, trzymający ich w ukryciu w domu Chryzogonosa, nie wyraził na to zgody. Opisał prastarą karę dla mordercy ojca, co wzbudziło pomieszaną ze zgrozą fascynację tłumu. Snuł rozważania na temat hańby ojcobójstwa, zbrodni tak straszliwej, że wyrok skazujący wymaga absolutnego udowodnienia winy.

– Powiedziałbym nawet, że sędziowie powinni ujrzeć ręce syna splamione krwią ojca, zanim uwierzą w tak okropną, tak przeciwną naturze i wstrętną zbrodnię!

Jego oracja była tak wyczerpująca i długa, że sędziowie poczęli się wiercić na krzesłach, już nie z powodu strachu na dźwięk imienia Sulli, lecz ze zwykłego zniecierpliwienia. Jego głos zaczynał słabnąć i chrypnąć, mimo że od czasu do czasu odświeżał się łykiem wody z kubka ukrytego pod mównicą. Zacząłem podejrzewać, że chce zyskać na czasie, choć nie wiedziałem dlaczego.

Jakiś czas temu Tiro zniknął z ławy obrony – pewnie by sobie ulżyć, myślałem, jako że sam czułem taką rosnącą potrzebę. W tej właśnie chwili Tiro pojawił się znowu, kuśtykając o kuli, i zajął swe miejsce przy ławie. Ze szczytu Rostry Cycero spojrzał na niego i uniósł pytająco brew. Musieli sobie przekazać jakiś niewidoczny sygnał, bowiem obaj się uśmiechnęli. Cycero odchrząknął i pociągnął długi łyk wody. Nabrał powietrza i na krótką chwilę zamknął oczy.

– A teraz, czcigodni sędziowie, przechodzimy do sprawy pewnego łotra i eksniewolnika, niezaspokojonego chciwca z natury... ale spójrzcie, oto i on sam! Przybywa tu na czele wspaniałego orszaku, ze swego pięknego, pełnego przepychu domu na Palatynie, gdzie zamieszkuje pośród senatorów i urzędników miejskich z najstarszych rodów Rzymu.

Zaalarmowany przez Erucjusza, Chryzogonos nareszcie się zjawił. Jego eskorta niewiele potrzebowała czasu, by oczyścić ostatni rząd na galerii, gdzie co sprytniejsi spośród pospólstwa zajęli pozostawione przez pomniejszych nobilów wolne miejsca. Głowy się odwracały i szept poniósł się ponad tłumem zgromadzonym na placu, kiedy Chryzogonos dumnie kroczył do środka ławy i zasiadł na niej. Otoczony był przez tak wielu służących, że część z nich musiała pozostać w przejściach.

Odwróciłem głowę wraz z innymi, by spojrzeć na legendarne złote loki, dumną Aleksandrową brew i szeroką, silną szczękę, która dziś zaciśnięta była w wąską, ponurą linię. Zerknąłem znów na Cycerona, który zdawał się fizycznie spinać do ataku, prężąc wąskie ramiona i zniżając czoło niczym szarżujący kozioł.

– Pytałem wokoło o tego byłego niewolnika – powiedział orator. – Dowiedziałem się, że jest bogaty i nie wstydzi się tego okazywać. Oprócz swej willi na Palatynie ma jeszcze piękną posiadłość na wsi, by nie wspomnieć o mnóstwie innych majątków, wszystkich na doskonałych glebach i w pobliżu miasta. Jego dom pęka w szwach od delijskich i korynckich naczyń ze złota, srebra i miedzi... wśród nich jest mechaniczna urna do gotowania, którą ostatnio nabył na aukcji za tak niebotyczną sumę, że przechodnie, słysząc jego ostateczną ofertę, sądzili, iż chodzi o całą nieruchomość. Łączna wartość jego grawerowanych sreber, haftowanych kap, obrazów i marmurowych posągów przekracza możliwości obliczania – chyba że znajdzie się ktoś, kto potrafi zsumować wszystkie łupy, jakie można zrabować różnym znamienitym rodzinom i zgromadzić w jednym domu! Ale to tylko nieme przedmioty. A co z jego mówiącą własnością? Składa się na nią cały dom niewolników o najświetniejszych zdolnościach i przymiotach urody. Nie ma po co wymieniać zwykłych rzemieślników i służby: kucharzy, piekarzy, krawców, tragarzy, cieśli, tapicerów, sprzątaczek, czyścicieli podłóg, malarzy, pomywaczy, podręcznych, stajennych, dekarzy i lekarzy. Dla przyjemności ucha i ducha trzyma tylu muzykantów, że cała okolica rozbrzmiewa nieustannym dźwiękiem strun, bębnów, fletów i śpiewu. Nocami dom rozbrzmiewa odgłosami rozpustnych przyjęć, występów akrobatów i sprośnych deklamacji poetów. Kiedy mąż wiedzie takie życie, o sędziowie, czy możecie sobie wyobrazić jego dzienne wydatki? Koszt jego garderoby? Sumy wydawane na wystawne przyjęcia i wykwintne posiłki? Jego dom trudno nazwać domem – raczej kuźnią występku i wszeteczeństwa, i schronieniem dla wszelkiej maści przestępców. Cały majątek Sekstusa Roscjusza zaledwie wystarczyłby mu na miesiąc! Popatrzcie na niego samego, sędziowie! Obróćcie głowy i spójrzcie! Ufryzowany i wyperfumowany, jak dumnie kroczy przez Forum z orszakiem urodzonych w Rzymie obywateli, którzy hańbią swe togi podążaniem za niedawnym niewolnikiem! Jak się nadyma złudzeniem, że on jeden posiada całą potęgę i bogactwo!

Obejrzałem się przez ramię. Ktokolwiek teraz widział Chryzogonosa po raz pierwszy, nigdy by go nie nazwał przystojnym. Jego twarz tak nabrzmiała i nabiegła krwią, a oczy tak wytrzeszczył, że zdawało się, iż za chwilę chwyci go apopleksja. Gdyby dosłownie eksplodował, nie zaskoczyłoby mnie to.

Cycero z wysokości Rostry z pewnością mógł dostrzec tę reakcję na swoje słowa i nieubłaganie ciągnął dalej. I on wyglądał na podnieconego i był zaczerwieniony. Mówił coraz szybciej, a mimo to zachowywał pełną kontrolę, ani razu się nie jąkając czy szukając w pamięci brakujących słów.

– Obawiam się, że przez mój atak na tę kreaturę niektórzy mogą mnie źle zrozumieć, mogą sądzić, iż chcę zaatakować arystokrację, która zatriumfowała w wojnach domowych, i jej orędownika, Sullę. Tak nie jest. Ci, którzy mnie znają, wiedzą, że tęskniłem do pokoju i zgody w czasie wojen, ale skoro zgody być nie mogło, zwycięstwo przypadło stronie, po której była słuszność. Tak się stało dzięki woli bogów, zapałowi rzymskiego ludu i oczywiście mądrości, potędze i szczęściu Lucjusza Sulli. Nie ulega wątpliwości, że zwycięzcom należy się nagroda, a zwyciężonym kara. Jednak nie mogę uwierzyć, że nobilitas powstała zbrojnie tylko po to, aby najpodlejszym niewolnikom i wyzwoleńcom wolno było tuczyć się naszymi dobrami i majątkami.

Nie mogłem już dłużej wytrzymać. Mój pęcherz był tak bliski eksplozji jak czerwone policzki Chryzogonosa. Wstałem i przecisnąłem się przed nobilami, którzy nie omieszkali wyrazić niezadowolenia z zamieszania i skrzętnie unosili brzegi swych tog, jakby samo dotknięcie przeze mnie mogło skalać tkaninę. Spiesząc zatłoczonym przejściem pomiędzy miejscami sędziów i galerią, obejrzałem się na plac i ogarnęło mnie to dziwne uczucie oderwania, jakiego doznaje anonimowy widz, opuszczając samo jądro wydarzeń. Cycero z pasją gestykulował, tłum patrzył nań zafascynowany, Erucjusz i Magnus zgrzytali zębami. Tiro akurat spojrzał w moim kierunku; uśmiechnął się, a potem nagle się zaniepokoił.

Próbował mnie nieznacznie przywołać gestem. Odpowiedziałem uśmiechem i machnąłem ręką. Zaczął gestykulować gwałtowniej i podnosić się z ławy. Odwróciłem się i pospieszyłem w swoją stronę. Jeżeli chciał odbyć ze mną jakąś szeptaną konferencję ostatniej chwili, to będzie musiał zaczekać, aż załatwię bardziej pilną sprawę. Dopiero poniewczasie się zorientowałem, że próbował mnie ostrzec przed niebezpieczeństwem za plecami.

Na końcu galerii minąłem Chryzogonosa i jego towarzystwo. Wydawało mi się, że naprawdę czuję gorąco, jakie promieniuje z jego purpurowej twarzy.

Przecisnąłem się przez gęsty tłum służących i niewolników, wypełniających szczelnie przestrzeń za galerią. Dalej widniała pusta, otwarta ulica. Niektórzy z widzów, pozbawieni obywatelskiej dumy, wypełnili już najbliższy rynsztok fetorem uryny, ale mój pęcherz nie był aż tak słaby, bym nie mógł wytrzymać do najbliższej publicznej latryny. Za świątynią Wenus była mała nisza specjalnie w tym celu zbudowana, mieszcząca się tuż nad Cloaca Maxima^*, z lekko nachyloną podłogą i otworami ściekowymi u podstawy każdej ze ścian. Właśnie wychodził stamtąd stary siwobrody mężczyzna w nienagannie czystej todze. Pozdrowił mnie skinieniem głowy.

– Ciekawy proces, co? – wychrypiał.

– Ciekawy.

– Ten Cycero jest niezłym mówcą.

– Dobrym – potwierdziłem pospiesznie.

Starzec się oddalił. Stanąłem pod najdalszą od wejścia ścianą, wpatrując się w porowaty piaskowiec i wstrzymując oddech, żeby nie czuć fetoru. Dzięki jakiemuś akustycznemu zbiegowi okoliczności wyraźnie, choć z dziwnym pogłosem słyszałem Cycerona, nadal przemawiającego z Rostry.

„Ostateczny cel oskarżycieli jest tyleż oczywisty, co karygodny: zadowoli ich tylko całkowite zniszczenie dzieci proskrybowanego z użyciem wszystkich dostępnych im środków. Wasz werdykt i egzekucja Sekstusa Roscjusza mają być pierwszymi posunięciami tej kampanii”.

Cycero dotarł do swych końcowych argumentów. Usiłowałem przyspieszyć czynność fizjologiczną, która mnie tu sprowadziła. Zamknąłem oczy i śluza się otworzyła. Uczucie ulgi było cudowne. Wtedy usłyszałem za plecami niski gwizd. Obejrzałem się i ujrzałem Malliusza Glaucję, stojącego o dziesięć kroków ode mnie. Przesunął dłoń, jakby wygładzając tunikę, aż dotknął wyraźnie zarysowanego w fałdach kształtu sztyletu. Delikatnie zamknął dłoń na rękojeści i uśmiechnął się obscenicznie, jakby dotykał swego członka.

„Bądźcie czujni, sędziowie. W przeciwnym razie możecie tu i teraz zainicjować drugą falę proskrypcji, o wiele okrutniejszą i bezlitosną od pierwszej. Pierwsza przynajmniej wymierzona była w ludzi, którzy mogli się bronić; tragedia, którą widzę oczyma duszy, dotknie dzieci proskrybowanych, ich niemowląt w kołyskach! Na nieśmiertelnych bogów, któż może wiedzieć, dokąd takie okropności doprowadzą tę republikę?”

– No, dalej – powiedział Glaucja. – Dokończ to, co robiłeś.

Puściłem brzeg tuniki i stanąłem twarzą do niego. Glaucja uśmiechnął się. Sięgnął powoli za tunikę, wyciągnął nóż i zaczął się nim bawić. Przeciągnął ostrzem po kamiennej ścianie ze zgrzytem, od którego zadzwoniły mi zęby.

– Mówię poważnie – dodał łaskawie. – Nie sądzisz chyba, że wbiłbym nóż w plecy facetowi, który akurat się odlewa?

– Całkiem dorzeczny punkt honoru – zgodziłem się, usiłując mówić spokojnie. – Czego chcesz?

– Zabić cię.

Wciągnąłem gwałtownie powietrze, przesycone odorem moczu.

– Teraz?

– Tak jest. – Przestał drapać nożem ścianę i przytknął czubek ostrza do palca. Pojawiła się na nim kropelka krwi; wessał ją do czysta.

„Sędziowie, mądrym mężom, wyposażonym we władzę, jaką posiadacie, przystoi zastosować najpewniejsze lekarstwo na przewlekłą chorobę tej republiki...”

– Ale dlaczego? Proces już się prawie skończył.

Zamiast odpowiedzieć, wciąż ssał palec i znów zaczął wodzić nożem po ścianie. Patrzył na mnie jak monstrualnie przerośnięte, umysłowo niedorozwinięte dziecko. Sztylet ukryty w fałdach mej tuniki był równie dobry jak jego, ale oceniałem, że jego ramię jest o jakieś dwie dłonie dłuższe. Szansę nie wyglądały dobrze.

– Po co mnie zabijać? Niezależnie od tego, jak się sprawa potoczy, nic, co możesz zrobić, nie odmieni jej biegu. Mój udział w tej aferze skończył się kilka dni temu. To niewolnik uderzył cię w głowę tamtej nocy, jeżeli o to jesteś zły. Nie masz ze mną zatargu, Malliuszu Glaucjo. Nie masz powodu, by chcieć mojej śmierci. Najmniejszego powodu.

Przestał drapać nożem po ścianie. Przestał ssać kciuk. Popatrzył na mnie rozognionym wzrokiem.

– Ale już ci powiedziałem – rzekł. – Ja chcę cię zabić. Skończysz się odlewać czy nie?

„Nie ma między wami męża, któremu obca byłaby reputacja Rzymu jako łaskawego zdobywcy, miłosiernego wobec obcych wrogów. Ale dziś Rzymianin obraca się przeciw Rzymianinowi z zadziwiającym okrucieństwem”.

Glaucja postąpił ku mnie. Cofnąłem się do ściany, stając tuż nad ściekiem. W nozdrza uderzył mnie okropny fetor ekskrementów i uryny. Glaucja podszedł bliżej.

– No, więc? Nie chcesz chyba, by cię znaleźli całego w moczu, nie tylko we krwi?

Za jego plecami pojawiła się czyjaś sylwetka – inny z widzów przyszedł skorzystać z toalety. Myślałem, że Glaucja obejrzy się choć na ułamek sekundy, dając mi szansę na jakiś kontratak – mógłbym go na przykład kopnąć w krocze – ale on tylko się do mnie uśmiechnął i podniósł sztylet tak, by przybyły mógł go zobaczyć. Nieznajomy zniknął, nie wydawszy nawet westchnienia. Glaucja potrząsnął głową.

– Teraz nie mam już wyboru – stwierdził. – Muszę to zrobić szybko.

Był wielki. I niezgrabny. Rzucił się na mnie, lecz z łatwością uniknąłem ciosu. Wyrwałem zza pasa własny sztylet; pomyślałem, że może w ogóle nie będę musiał go użyć, jeśli uda mi się po prostu mu uciec. Rzuciłem się ku otwartej przestrzeni, pośliznąłem się na mokrej posadzce i runąłem jak długi na twarde kamienie. Nóż wyleciał mi z ręki i upadł gdzieś dalej. Desperackim rzutem usiłowałem go odzyskać. Był wciąż dalej niż o długość ręki, kiedy coś niesamowicie silnie uderzyło mnie w barki i rozpłaszczyło na podłodze. Glaucja kopnął mnie kilkakrotnie w żebra, po czym odwrócił mnie na plecy. Jego wykrzywiona złośliwym uśmiechem twarz, ogromna w zbliżeniu, była najpaskudniejszym widokiem, jaki w życiu widziałem. Więc to tak będzie, przemknęła mi błyskawicznie myśl. Nie umrę jako starzec, słuchając nucenia bezzębnej Bethesdy, z wonią ziół z ogrodu w nozdrzach, lecz dławiony przez smród nie mytej latryny, ze śliną cieknącą z ust obrzydliwego zabójcy na twarzy i z dochodzącym z oddali głosem Cycerona w uszach.

Usłyszałem metaliczne szurnięcie, jakby noża ślizgającego się po kamieniach, i coś ostrego dziabnęło mnie w bok. Uwierzyłem święcie, rodzajem wiary zarezerwowanym dla żarliwych westalek, że mój sztylet wrócił do mnie, ponieważ zmusiłem go do tego siłą woli. Mógłbym po niego sięgnąć, gdybym nie miał obu rąk zajętych niezbyt udanymi próbami powstrzymania Glaucji. Popatrzyłem w jego oczy, zahipnotyzowany czystą nienawiścią, jaka z nich biła. Nagle przeniosłem wzrok nieco w górę i moment później w jakiś sposób z jego obandażowanej głowy wyrósł kamień wielkości bochenka chleba, niczym Minerwa wyskakująca z czoła Jowisza. Pozostał tam, jakby przyklejony krwią, która nagle wypłynęła z miejsca styku – nie, kamień trzymały tam dwie śniade ręce, które wcześniej uderzyły nim w tę wielką głowę. Spojrzałem jeszcze bardziej w górę i zobaczyłem Tirona, odwróconego do góry nogami na tle błękitnego nieba.

Nie wyglądał na uszczęśliwionego moim widokiem. Coś do mnie syczał, powtarzając bezustannie, póki moja ręka (nie ucho) nie zrozumiała słowa „sztylet”. Wykręciłem jakoś ramię i chwyciłem mój nóż, kopnięty ku mnie przez Tirona, i nastawiłem go sztorcem nad piersią. Nie ma w łacinie słowa, a powinno być, na określenie dziwacznego uczucia, że poznaję tę sytuację, jak gdybym już kiedyś zrobił dokładnie to samo. Tiro uniósł ciężki kamień i ponownie spuścił go na już roztrzaskaną głowę Glaucji. Olbrzym upadł na mnie jak góra, nadziewając się sercem na całą długość Ekonowego sztyletu.

„Nie tolerujcie dłużej tego zła, czającego się wszędzie w tym kraju”, krzyczał odległy głos. „Zaprotestujcie! Wykorzeńcie je! Odrzućcie! Na wielu już Rzymian sprowadziło okropną śmierć. Ale co gorsza, okradło nas z ducha! Otaczając nas okrucieństwem godzina po godzinie, dzień po dniu, otępiło nas; zdławiło wszelką litość w ludzie, który niegdyś słynął jako najmiłosierniejszy na ziemi. Kiedy w każdej chwili widzimy i słyszymy akty gwałtu, kiedy jesteśmy zagubieni w nieustającej burzy okrucieństwa i fałszu, wówczas nawet najdelikatniejsi i najwrażliwsi spośród nas mogą zatracić wszelkie przejawy ludzkiego współczucia”.

Nastąpiła pauza, a po niej gromki, odbijający się echem grzmot aplauzu. Wciąż jeszcze wstrząśnięty, mokry od krwi, pomyślałem w pierwszej chwili, że to na moją cześć. Mury latryny wyglądały w końcu jak ściany areny, a Glaucja był równie martwy jak każdy martwy gladiator. Ale spojrzawszy w górę, zobaczyłem tylko Tirona, który wygładzał tunikę z wyrazem obrzydzenia i poirytowania.

– Nie było mnie podczas podsumowania – burknął. – Cycero będzie wściekły. Na Herkulesa! Przynajmniej nie ma na mnie śladów krwi. – To powiedziawszy, odwrócił się i zniknął, pozostawiając mnie pogrzebanego pod wielką masa martwego ciała.

ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY DRUGI

Cycero wygrał proces. Przeważająca większość spośród siedemdziesięciu pięciu sędziów, włącznie z pretorem Markiem Fanniuszem, głosowała za oczyszczeniem Sekstusa Roscjusza z zarzutu ojcobójstwa. Tylko najzagorzalsi zwolennicy Sulli, wraz z garstką nowo mianowanych przez samego dyktatora senatorów, oddali głosy za wyrokiem skazującym. Tłum był pod równie wielkim wrażeniem. Imię Cycerona wraz z fragmentami jego oracji było na ustach wszystkich i słychać je było jak Rzym długi i szeroki. Przez całe dnie później można było, przechodząc przy otwartych oknach tawerny albo kuźni, usłyszeć mężczyzn, którzy nawet nie byli na Forum, ale powtarzają co celniejsze przycinki Cycerona wobec Sulli albo podziwiają jego śmiały atak na Chryzogonosa. Jego uwagi na temat własności ziemskich i życia rodzinnego, jego szacunek dla synowskich powinności i bogów odnotowywano z aprobatą. Z dnia na dzień zyskał sobie reputację odważnego i pobożnego Rzymianina, będącego filarem sprawiedliwości i obrońcą prawdy.

Tego wieczoru w domu Cecylii Metelli świętowano. Był tam Rufus, promieniejący triumfem i nieco nadużywający wina. Byli i ci, którzy zasiadali z Cyceronem na ławie obrony: Marek Metellus i Publiusz Scypio, wraz z garstką innych, którzy pomagali w jakiś zakulisowy sposób w przygotowywaniu obrony. Sekstusa Roscjusza posadzono na sofie po prawicy gospodyni; jego żona i starsza córka siedziały skromnie na krzesłach z tyłu. Tironowi pozwolono usiąść za swym panem, by i on mógł brać udział w ogólnej radości. Nawet i ja zostałem zaproszony, otrzymując własną sofę i osobnego niewolnika do dyspozycji, by przynosił mi smakołyki ze stołu.

Roscjusz mógł być gościem honorowym, ale cała konwersacja toczyła się wokół osoby Cycerona. Jego koledzy prawnicy cytowali subtelniejsze fragmenty jego mowy, nie mogąc się ich nachwalić; podśmiewali się z występu Erucjusza z druzgocącym sarkazmem i śmiali się w głos, przypominając sobie wygląd jego twarzy, kiedy Cycero po raz pierwszy wymówił imię Chryzogonosa. Bohater dnia przyjmował pochwały z pogodną skromnością. Zgodził się wypić odrobinę wina; bardzo niewiele było trzeba, by wywołać rumieńce na jego twarzy. Odrzucając swą zwykłą ostrożność – niewątpliwie wygłodniały po wcześniejszym poście i wyczerpany – jadł jak koń. Cecylia chwaliła jego apetyt i powiedziała, że dobrze się stało, iż zwyciężył i umożliwił wydanie tego przyjęcia, gdyż inaczej wszelkie delikatesy, które kazała wcześniej przygotować swej służbie – morskie jeżowce i małże, drozdy w szparagach, ryby w ślimakach, przepiórki w kompocie owocowym, duszone świńskie wymiona, ptactwo w cieście, a kaczek, dziczyzny i ostryg ad nauseam^* – skończyłyby w Suburze, rzucone ubogim.

Zacząłem się zastanawiać, posławszy mojego niewolnika po trzecią porcję bityńskich grzybków, czy aby triumf nie jest nieco przedwczesny. Sekstus Roscjusz wygrał bój o życie, nie było co do tego dwóch zdań, ale wciąż pozostawał w próżni; wyzuty z majątku, jego prawa obywatelskie cofnięte przez proskrypcję, morderstwo jego ojca nie pomszczone. Uniknął śmierci, ale jakie ma szansę na odzyskanie godnego życia? Jego obrońcy nie byli w nastroju do zamartwiania się przyszłością. Milczałem więc, otwierając usta tylko, by się śmiać z ich dowcipów albo napychać się grzybkami.

Przez cały wieczór Rufus wpatrywał się w Cycerona z namiętną tęsknotą, której chyba nikt poza mną nie dostrzegał. Będąc świadkiem dzisiejszego popisu mówcy, jakże mógłbym wyśmiewać daremne zapały chłopca? Tiro wydawał się zadowolony, śmiejąc się z żartów, a nawet dorzucając z rzadka własne, ale od czasu do czasu spoglądał boleśnie w stronę Roscji. Dziewczyna uparcie odmawiała mu wzajemnych spojrzeń; siedziała sztywna i nieszczęśliwa, nic nie jadła, a w końcu uprosiła ojca i panią domu o pozwolenie odejścia. Pospiesznie, z płaczem wyszła z pokoju. Jej matka wstała i pobiegła za nią.

Odejście Roscji wyzwoliło przedziwną epidemię szlochania. Pierwszą jej ofiarą padła Cecylia, która piła szybciej i więcej niż ktokolwiek z obecnych. Przez cały czas była ożywiona i w wyśmienitym humorze; wyjście dziewczyny wywołało w niej nagłe rozżalenie.

– Wiem, czemu to dziecko płacze – powiedziała, kiedy zaskoczeni słuchaliśmy szlochania Roscji dochodzącego z korytarza. – Ona tęskni za swym drogim, kochanym dziadkiem. Nie wolno nam zapominać, co naprawdę sprowadziło nas tu dzisiaj... przedwczesna śmierć mego najdroższego Sekstusa. Kochanego Sekstusa. Kto wie, gdybym nie była bezpłodna przez te wszystkie lata...

Sięgnęła na oślep dłonią, by poprawić włosy, i ukłuła się srebrną szpilką. Na czubku jej palca wykwitła czerwona kropelka. Cecylia popatrzyła na nią, zadrżała i zaczęła płakać. Rufus natychmiast znalazł się u jej boku, pocieszając ją, powstrzymując od wypowiedzenia słów, które mogłyby ją potem wprawiać w zakłopotanie.

Potem rozpłakał się Sekstus Roscjusz. Walczył z tym, zagryzając palce i wykrzywiając twarz, ale łez nie dało się zatrzymać. Pociekły po jego policzkach i kapały na stojący przed nim talerz jeżowców. Wciągnął powietrze i wypuścił je w długim, drżącym jęku. Zakrył twarz dłońmi i po chwili już wstrząsał nim konwulsyjny szloch. Strącił na podłogę talerz; niewolnik natychmiast podbiegł i pozbierał rozsypane jedzenie. Szloch był głośny i urywany, niczym ryk osła. Powtórzył się wiele razy, zanim dotarło do mnie wypowiadane przez Roscjusza wśród płaczu słowo: „Ojcze, ojcze, ojcze...”

Przez cały wieczór zachowywał się jak zwykle – milczący i ponury, z rzadka tylko uśmiechając się blado, kiedy reszta nas ryczała ze śmiechu po jakimś ciętym dowcipie na temat Erucjusza bądź Chryzogonosa. Nawet w chwili ogłaszania werdyktu, jak mi powiedział Rufus, pozostał dziwnie bierny. Żyjąc tak długo w strachu, utrzymywał dotąd swą ulgę w ryzach, aż wreszcie coś w nim pękło. Dlatego się rozpłakał.

Tak w każdym razie pomyślałem.

Wydawało się, że to dobry moment, by odejść. Publiusz Scypio i Marek Metellus pożegnali się i poszli każdy w swoją stronę; Rufus został z Cecylią. Ja tęskniłem do własnego łóżka, ale Bethesda była wciąż w domu Cycerona, a droga do Subury jest długa. Rozgrzany sukcesem mówca dobrodusznie nastawał, bym tę ostatnią noc również spędził pod jego gościnnym dachem.

Gdybym wtedy odmówił, ta historia na tym by się zakończyła, wśród półprawd i fałszywych wniosków. Poszedłem jednak z Cyceronem. W otoczeniu jego eskorty i niewolników z pochodniami szliśmy przez oświetlone promieniami księżyca Forum i w górę, na Kapitol, aż dotarliśmy do jego willi. I w ten sposób stanąłem wreszcie twarzą w twarz z najszczęśliwszym człowiekiem spośród żyjących. Od niego dowiedziałem się prawdy, którą do tej pory tylko niejasno podejrzewałem.

Rozmawialiśmy sobie przyjemnie z Cyceronem o niczym szczególnym – o długim okresie upału, o surowym pięknie Rzymu w świetle księżyca, o zapachach unoszących się nocą nad miastem. Ani się spostrzegliśmy, jak już skręcaliśmy w jego uliczkę na Kapitolu. Tiro pierwszy dostrzegł czyjś orszak obozujący niczym mała armia wokół wejścia do domu Cycerona. Chwycił swego pana za togę i wskazał przed siebie, z otwartymi z zaskoczenia ustami. Zobaczyliśmy całą tę kompanię, zanim oni dostrzegli nas: pustą lektykę i tragarzy, opartych o nią z założonymi rękami, niewolników z pochodniami, którzy przysiedli niedbale pod ścianą i patrzyli, jak grupka pośledniejszych służących gra w trygon; kilku sekretarzy pisało coś na pergaminach, mrużąc oczy z wysiłku przy tak kiepskim oświetleniu. Był też oddziałek zbrojnej eskorty. To jeden z nich zauważył nas pierwszy, gdy stanęliśmy jak wryci u wylotu uliczki, i trącił w bok kosztownie odzianego niewolnika, zajętego zakładami o wyniki gry. Niewolnik podniósł się i dumnie krocząc, pospieszył ku nam.

– Ty jesteś orator Cycero, pan tego domu?

– To ja.

– Nareszcie! Wybacz nam ten rozgardiasz pod twymi drzwiami – nigdzie indziej nie było miejsca, by wszystkich rozmieścić. I oczywiście wybaczysz memu panu to najście o tak późnej porze. Czekamy tu już dość długo, od zachodu słońca, na twój powrót.

– Rozumiem – powiedział tępo Cycero. – A gdzie twój pan?

– Czeka wewnątrz. Przekonałem twojego odźwiernego, że nie ma sensu trzymać Lucjusza Sulli na progu, nawet jeśli gospodarz jest nieobecny i nie może go przywitać. Chodź, proszę. – Niewolnik cofnął się i wskazał, byśmy podążyli za nim. – Mój pan czekał długo. Jest bardzo zajętym człowiekiem. Możesz pozostawić tu twoją eskortę i niewolników – dodał surowym tonem.

Cycero oddychał równo i głęboko, jak ktoś, kto szykuje się do skoku w zimną wodę. Wyobraziłem sobie, że słyszę w nocnej ciszy bicie jego serca, ale zorientowałem się, że to moje własne. Tiro wciąż ściskał togę swego pana, zagryzając wargę.

– Nie sądzisz, panie... nie ośmieliłby się, nie w twoim własnym domu...

Cycero uciszył go podniesionym do ust palcem. Ruszył naprzód, gestem każąc eskorcie pozostać na miejscu. Tiro i ja podążyliśmy za nim. Kiedy szliśmy do wejścia, orszak Sulli nie przerwał swoich zajęć, w ogóle nie zwracając na nas uwagi, poza kilkoma nachmurzonymi spojrzeniami, jakby obwiniali nas za swą nudę. Tiro otworzył drzwi i zajrzał ostrożnie do środka, jak gdyby oczekiwał tam gąszczu obnażonych sztyletów. W westybulu nie było jednak nikogo poza Tironem Starym, który przyczłapał wystraszony do Cycerona.

– Panie...

Cycero uspokoił go skinieniem głowy i dotknięciem ręki, po czym poszedł dalej. Spodziewałem się zastać w domu kolejnych ludzi Sulli – sekretarzy, ochroniarzy, pochlebców i lizusów. Ale nie było w nim nikogo prócz domowników, którzy przemykali pod ścianami, usiłując nie zwracać na siebie uwagi.

Znaleźliśmy go siedzącego samotnie w gabinecie, pod zapaloną lampą, z opróżnioną do połowy miską gotowanej pszenicy na stoliku i ze zwojem pergaminu na kolanach. Podniósł wzrok, gdy wchodziliśmy. Nie wyglądał ani na zniecierpliwionego, ani na zaskoczonego, tylko lekko znudzonego. Odłożył na bok pergamin i uniósł brew.

– Jesteś mężem o wielkiej erudycji i niezłym smaku, Marku Tuliuszu Cyceronie. Chociaż jest tu za dużo nudnych, suchych prac z gramatyki i retoryki, serce me raduje widok tak pięknej kolekcji dramatów, zwłaszcza greckich. Wprawdzie wygląda na to, że chyba celowo zebrałeś wszystkie najgorsze dzieła łacińskich poetów, ale można ci to wybaczyć za znawstwo, z jakim wybrałeś ten wspaniały tom Eurypidesa... z pracowni Epiklesa w Atenach, jak widzę. Za młodu często oddawałem się marzeniom o zawodzie aktora. Zawsze uważałem, że stworzyłbym bardzo wzruszającego Penteusza. A może byłbym lepszy w roli Dionizosa? Czy dobrze znasz Bachantki?

Cycero głośno przełknął ślinę.

– Lucjuszu Korneliuszu Sullo, jestem zaszczycony, że zechciałeś odwiedzić mój dom...

– Dość tych bredni! – rzucił Sulla, ściągając usta. Nie dałoby się powiedzieć, czy jest zirytowany, czy rozbawiony. – Nikogo prócz nas tu nie ma. Nie marnuj twojego tchu i mojej cierpliwości na formalności bez znaczenia. Jesteś po prostu głęboko strapiony moją obecnością i pragniesz, żebym jak najszybciej sobie poszedł.

Cycero rozchylił usta i poruszył głową, niepewny, czy ma odpowiedzieć, czy nie. Sulla zrobił znów tę samą minę – ni to gniewną, ni to wesołą. Zatoczył niecierpliwie ręką krąg, mówiąc:

– Myślę, że jest tu dla wszystkich dość krzeseł.

Tiro nerwowo postawił krzesła dla swego pana i dla mnie, po czym stanął po jego prawicy, obserwując Sullę niczym egzotycznego i śmiertelnie groźnego gada.

Nigdy dotąd nie widziałem dyktatora z tak bliska. Padające z góry światło lampy rzucało na jego twarz ostre cienie, obramowując zmarszczkami jego usta i odbijając się błyskiem w oczach. Jego lwia czupryna, ongiś słynna z połysku, dziś była matowa i szorstka. Cerę pełną plamek i przebarwień przecinały wszędzie cieniutkie jak pszczeli włos czerwone żyłki. Usta miał spieczone i spękane. Z jednego nozdrza wystawała kępka ciemnych włosów.

Był po prostu starym wojakiem, podniszczonym przez czas rozpustnikiem, zmęczonym politykiem. Jego oczy widziały już wszystko i nie bały się niczego. Oglądały najsubtelniejsze piękno, najbardziej przerażającą grozę i nic nie mogło już wywrzeć na nich wrażenia. A jednak wciąż był w nich jakiś głód, coś, co zdawało się niemal wyskakiwać i chwytać za gardło, kiedy obróciły się na mnie.

– Ty musisz być Gordianusem, którego zwą Poszukiwaczem. Dobrze, cieszę się, że tu jesteś. Chciałem się przyjrzeć i tobie.

Przenosił leniwie spojrzenie to na mnie, to na Cycerona, wyraźnie ubawiony, prowokując naszą cierpliwość.

– Możecie zgadnąć, co mnie tu sprowadza – powiedział w końcu. – Pewna trywialna sprawa, jaka wypłynęła wcześniej tego dnia na Rostrze. Nie mogę powiedzieć, bym o niej coś wiedział, w każdym razie do chwili, gdy raczej grubiańsko doniesiono mi o niej akurat wtedy, gdy jadłem obiad. Niewolnik mojego drogiego wyzwoleńca Chryzogonosa przybiegł cały zdyszany i zaniepokojony, bełkocząc coś o katastrofie na Forum. Właśnie zajęty byłem pochłanianiem bardzo pikantnego filetu z piersi bażanta i nowina przyprawiła mnie o wielce nieprzyjemną niestrawność. Ta pszenna polewka, którą podała mi twoja kucharka, nie jest zła – nijaka, ale łagodna dla żołądka, taka, jaką mi zalecają lekarze. Oczywiście mogła być zatruta, ale przecież się mnie tu w ogóle nie spodziewałeś, prawda? W każdym razie zawsze uważałem, że najlepiej wychodzić naprzeciw zagrożeniom, nie poświęcając im zbyt wiele myśli. Nigdy nie nazywałem siebie Sapiens^*, tylko Felix^*, co według mnie jest znacznie lepszą cechą.

Zanurzył na chwilę palec w polewce, po czym nagłym ruchem strącił miskę na podłogę. Niewolnica przybiegła z korytarza, lecz zobaczywszy szeroko otwarte oczy i pobladłą twarz Cycerona, wycofała się szybko i zniknęła. Sulla włożył palec do ust i oblizał, po czym kontynuował spokojnym, melodyjnym głosem:

– Jakże musieliście się obaj namęczyć, grzebiąc, kopiąc i węsząc za prawdą o tych odrażająco maluczkich Roscjuszach i ich drobnych występkach przeciwko sobie. Powiedziano mi, że strawiliście godziny i dni, szukając na oślep faktów, że wybrałeś się aż do tej zapyziałej Amerii i z powrotem, Gordianusie, że nadstawiałeś karku i to nie jeden raz, a wszystko dla kilku nędznych skrawków informacji. I nadal nie znasz całej historii – jakbyś czytał sztukę z brakującymi scenami. Czy to nie zabawne? Ja nigdy dotąd nawet nie słyszałem nazwiska Sekstus Roscjusz, a dowiedzenie się wszystkiego, co o sprawie warto wiedzieć, zajęło mi raptem godziny... minuty właściwie. Po prostu wezwałem pewne osoby i zażądałem, by opowiedziały całą historię. Czasami myślę, że o wiele łatwiej było wymierzać sprawiedliwość w czasach króla Numy.

Sulla przerwał na chwilę i zaczął się bawić leżącym na jego kolanach pergaminem. Dotykał pieszczotliwie jego brzegów i gładził jego powierzchnię, po czym nagle uchwycił go w miażdżący uścisk i cisnął przez pokój. Pergamin wylądował na stoliku zapełnionym innymi zwojami; wszystkie – padły bezładnie na podłogę.

Sulla przemówił znowu spokojnie:

– Powiedz mi, Marku Tulliuszu Cyceronie, jakie były twoje intencje, kiedy wziąłeś na siebie obronę tego nieszczęśnika? Czy byłeś świadomym agentem moich wrogów, czy też wciągnęli cię w to oszustwem? Czy jesteś przebiegle sprytny, czy absurdalnie głupi?

Głos Cycerona był suchy jak jego sponiewierane pergaminy.

– Poproszono mnie o reprezentowanie niewinnego człowieka i obronę przed skandalicznym oskarżeniem. Jeśli prawo nie może być ostatnią deską ratunku dla niewinnych...

– Niewinny? – Sulla pochylił się do przodu na krześle. Jego twarz skryła się w cieniu, a światło lampy otoczyło jego włosy aureolą. – Czy tak ci powiedzieli moi starzy, drodzy przyjaciele Metellowie? Starożytny i szacowny ród, ci Metellowie. Czekałem, kiedy zechcą wbić mi nóż w plecy od chwili, gdy rozwiodłem się z umierającą córką Dalmatyka. Cóż mogłem począć? Augurowie i kapłani się upierali, że nie mogę pozwolić na skażenie domu jej chorobą. A więc to w taki sposób moi byli szwagrowie się mszczą; wykorzystali adwokata bez rodowodu i z nazwiskiem jak dowcip, by mnie wprawić w zakłopotanie przed sądem. Cóż mi po byciu dyktatorem, skoro ta sama klasa, którą tak usilnie staram się zadowolić, zwraca się przeciwko mnie z tak błahych powodów? Co oni ci zaoferowali, Cyceronie? Pieniądze? Obietnicę protekcji? Poparcie polityczne?

Zerknąłem na Cycerona, którego twarz była jak wyrzeźbiona w kamieniu. Nie mogłem ufać własnym oczom w tym migotliwym świetle, ale wydawało mi się, że kąciki jego ust zaczęły się unosić w ledwie widocznym uśmiechu. Tiro musiał to także dostrzec, twarz bowiem mu pociemniała jakby w przeczuciu groźnych wydarzeń.

– Który z nich się do ciebie zwrócił, Cyceronie? Marek Metellus, ten idiota, który się ośmielił pokazać z tobą na ławie? Czy jego kuzynka Cecylia Metella, ta stara, pozbawiona snu wariatka? A może wcale nie żaden z Metellów, ale jakiś ich agent? Z pewnością nie mógł to być mój świeżo upieczony szwagier Hortensjusz. Jowisz wie, że on broniłby swego najgorszego wroga dla pieniędzy, ale był na tyle cwany, by nie dać się wmieszać do tej farsy. Szkoda, że nie mogę tego samego powiedzieć o kochanym braciszku Walerii, Rufusie.

Cycero wciąż się nie odzywał. Tiro zmarszczył niecierpliwie czoło i zaczął nerwowo przestępować z nogi na nogę. Sulla usiadł znów wygodnie. Światło wpełzło na jego oblicze i zabłysło w oczach, lśniących jak szklane paciorki.

– Zresztą to bez znaczenia. Metellowie wynajęli cię przeciwko mnie w taki czy inny sposób. Zatem powiedzieli ci, że Sekstus Roscjusz jest niewinny. I ty im uwierzyłeś?

Tiro nie wytrzymał dłużej.

– Oczywiście! – rzucił z pasją. – Ponieważ tak jest. Dlatego mój pan go bronił, nie dlatego, żeby wskoczyć do kieszeni jakiejś bogatej rodziny...

Cycero uciszył go łagodnym uściskiem za nadgarstek. Sulla spojrzał z uniesioną brwią na Tirona, jakby dopiero teraz go dostrzegł.

– Ten niewolnik wcale nie jest na tyle przystojny, by mu pozwalać na taką niesubordynację. Jeśli jesteś choć trochę Rzymianinem, Cyceronie, powinieneś kazać go stłuc do granic życia tu, na miejscu.

Niedostrzegalny uśmiech Cycerona znikł.

– Proszę cię, Lucjuszu Sullo, wybacz jego impertynencję.

– Więc odpowiedz na pytanie, zamiast pozwalać na to niewolnikom. Kiedy powiedziano ci, że Sekstus Roscjusz jest niewinny, uwierzyłeś w to?

– Tak, uwierzyłem. – Cycero westchnął. Złożył dłonie czubkami palców i ścisnął je. Spojrzał na mnie przelotnie i zapatrzył się w swoje paznokcie. – Z początku.

– Ach. – Teraz Sulla uśmiechnął się leciutko i tajemniczo. – Tak myślałem. Wydawałeś się za sprytny, by dać się długo oszukiwać. Kiedy domyśliłeś się prawdy?

Cycero wzruszył ramionami.

– Podejrzewałem prawie od początku, choć to nie ma znaczenia. Wciąż nie ma dowodów, że Sekstus Roscjusz spiskował ze swymi kuzynami w celu zabicia ojca.

– Nie ma dowodów. – Sulla roześmiał się. – Ach, wy prawnicy! Zawsze po jednej stronie są dowody i poszlaki, a po drugiej prawda. – Potrząsnął głową. – Ci chciwi durnie, Magnus i Kapito, myśleli, że mogą doprowadzić do skazania kuzyna Sekstusa bez przyznania się do własnego udziału w morderstwie. Jak Chryzogonos mógł się zadawać z takimi śmieciami?

– Nie rozumiem – szepnął Tiro.

Wyraz jego twarzy mógłby uchodzić za komiczny, gdyby nie zdradzał tak ogromnego bólu i konsternacji. Było mi go żal. Było mi żal siebie. Do tej chwili kurczowo trzymałem się tego samego złudzenia, w którym Tiro trwał bez najmniejszego wysiłku – wiary, że cała nasza praca dla Sekstusa Roscjusza miała szczytniejszy cel niż polityka czy ambicje, że służyliśmy czemuś, co się zwie sprawiedliwością. Wiary w niewinność Sekstusa Roscjusza.

Sulla uniósł brew i chrząknął.

– Twój bezczelny niewolnik nie rozumie, Cyceronie. Czyż nie jesteś oświeconym Rzymianinem? Nie pilnujesz edukacji chłopca? Wyjaśnij mu.

Powieki Cycerona nagle stały się ciężkie. Studiując ułożenie swych palców, powiedział:

– Sądziłem, że już się domyśliłeś prawdy, Tironie. Naprawdę, tak myślałem. A ty, Gordianusie? Niech on wyjaśni, w końcu za to mu płacę.

Tiro spojrzał na mnie tak błagalnie, że zacząłem wbrew woli mówić.

– To wszystko przez dziwkę – powiedziałem. – Pamiętasz, Tironie, tę młodą dziewczynę, Elenę z „Domu Łabędzi”?

Sulla skinął głową poważnie, ale uniósł palec, by mi przerwać.

– Przeskakujesz wydarzenie. Młodszy brat...

– Tak, Gajusz Roscjusz. Zamordowany przez swego brata w domu w Amerii. Może miejscowi dali się zwieść, ale takich symptomów nie wywołuje zjedzenie marynowanego grzybka.

– Kolokwinta – zasugerował Cycero.

– Dzika dynia? Możliwe – zgodziłem się. – Zwłaszcza jeśli użyto jej w połączeniu z jakąś smaczniejszą trucizną. Znam przypadek z Antiochii z bardzo podobnymi objawami – wymiotowanie żółcią, krwotok i natychmiastowa śmierć. Może Sekstus współdziałał z kuzynem Magnusem już wtedy. Człowiek o koneksjach Magnusa może za pieniądze znaleźć w Rzymie każdą truciznę. Jeśli chodzi o motyw, to Sekstus Roscjusz pater z całą pewnością zamierzał wydziedziczyć starszego syna na rzecz Gajusza, a w każdym razie tak sądził Sekstus filius. Pospolita zbrodnia z pospolitych pobudek. Ale na tym się nie skończyło. Być może stary podejrzewał pierworodnego syna o zabicie Gajusza. Być może po prostu tak go nie znosił, że szukał jakiejkolwiek wymówki, by go pozbawić spadku. W tym samym czasie zadurzył się w ładniutkiej młodej prostytutce Elenie. Kiedy zaszła w ciążę, stary zaczął snuć projekt jej wykupienia i wyzwolenia oraz adoptowania niemowlęcia urodzonego już jako wolny obywatel. Najwidoczniej nie mógł jej kupić od razu; pewnie schrzanił cały interes... właściciel burdelu wywęszył jego zapał i wywindował cenę absurdalnie, myśląc, że uda mu się wykorzystać otumanionego, zakochanego starego wdowca. To tylko spekulacje...

– Więcej niż spekulacje – wtrącił Sulla. – Jest albo też był poważny dowód: list adresowany do syna, dyktowany niewolnikowi Feliksowi, który dzięki temu zna jego treść. Według Feliksa, stary był w pijanym szale. W liście wyraźnie grozi, że zrobi to, o czym mówiłeś – wydziedziczy Sekstusa na rzecz jeszcze nie narodzonego syna. Dokument potem zniszczono, ale niewolnik o nim pamięta.

Sulla przerwał, by pozwolić mi mówić dalej. Tiro spojrzał na Cycerona, który nie podnosił oczu, a potem z desperacją na mnie.

– Dlatego Sekstus Roscjusz zdecydował się zabić ojca – ciągnąłem wywód. – Naturalnie nie mógł tego zrobić sam, a kolejne zatrucie wyglądałoby podejrzanie; poza tym byli skłóceni i nie miał łatwego dostępu do starego. Zwrócił się więc do swych kuzynów Magnusa i Kapitona. Być może asystowali mu już przy zabiciu Gajusza. Być może sami już naciskali na Sekstusa, by się pozbył ojca. Cała trójka zawiązała spisek. Sekstus miał odziedziczyć po ojcu majątek i spłacić kuzynów później. Musiały istnieć jakieś zapewnienia...

– Istotnie – znów wtrącił Sulla. – Spisano rodzaj umowy. Stwierdzenie intencji, jeśli wolisz, pozbycia się starego Roscjusza, podpisane przez wszystkich trzech w trzech egzemplarzach, dla każdego po jednym, by mogli się wzajemnie szantażować, gdyby któremuś przyszedł do głowy jakiś niewłaściwy pomysł.

– No i przyszedł – zauważyłem.

– Tak. – Sulla zmarszczył nos, jakby cała historia zaczęła wydzielać niemiły zapach. – Po morderstwie Sekstus Roscjusz próbował oszukać kuzynów. Jako spadkobierca stał się jedynym właścicielem majątku. W jaki sposób mogliby mu go odebrać, skoro podpisany przez nich dokument w równym stopniu obciążał winą wszystkich trzech? Sekstus musiał się uważać za wielkiego spryciarza; jakim jednak był głupcem, próbując nie dotrzymać umowy z takim sępami, jak jego kuzyni! – Sulla przerwał dla nabrania oddechu i po chwili mówił dalej: – Zdaje się, że to Kapito wpadł na pomysł z fałszywą proskrypcją. Magnus znał Chryzogonosa z tej czy innej podejrzanej transakcji i zwrócił się do niego z propozycją... ileż razy ostrzegałem tego chłopca, by nie pozwalał swej chciwości mącić sobie umysłu! Ach, cóż... Posiadłości zostały skonfiskowane przez państwo. Chryzogonos zakupił je osobiście na licytacji i z kolei podzielił się nimi, zgodnie z umową, z Magnusem i Kapitonem. Sekstus Roscjusz został na lodzie. Ależ się musiał głupio czuć! Co mógł zrobić? Biec na skargę do władz, wymachując papierkiem, który stanowił dowód jego własnego udziału w morderstwie ojca? Oczywiście zawsze istniała możliwość, że w ataku szaleństwa lub przypływie skruchy tak właśnie postąpi. Kapito pozwolił mu więc zostać w rodzinnej posiadłości, choć w ubóstwie i upokorzeniu, gdzie mógł mieć na niego oko. Jak wielkie wzajemne urazy chowali w sercach ci kuzyni!

Tiro, nie odważywszy się odezwać do Sulli, spojrzał na mnie i zapytał:

– Ale co z Eleną?

Otworzyłem usta, ale Sulla zbyt się rozochocił, by oddać głos komuś innemu.

– Przez cały czas Sekstus Roscjusz knuł, jak by odzyskać swe dziedzictwo. To oznaczało, że dziecko prostytutki w przyszłości może zostać jego rywalem, a przynajmniej wrogiem. Wyobraźcie sobie, jak posępne musiały ogarniać go myśli, kiedy dzień po dniu rozważał bezużyteczność swej zbrodni i jej ohydę, złośliwość losu, własną winę i upadek swej rodziny. A wszystko to przez Elenę i jej dziecko, którego pojawienie się na scenie popchnęło go do spisku przeciw własnemu ojcu! Kiedy się urodziło, Sekstus zabił je własnymi rękoma.

– I na dobrą sprawę zabił też Elenę – dodałem.

– Cóż znaczy jeszcze jedna plama krwi, skoro i tak już miał zakrwawione ręce? – rzekł Sulla.

Zdałem sobie sprawę, że nie dostrzega ironii tych słów – wypowiedział je przecież ktoś, kto sam skąpany był we krwi po szyję.

– Nie potrwało długo, nim kuzyni dostali w swe ręce obciążającą ich kopię umowy – ciągnął Sulla. – Bez niej Roscjusz był bezbronny, nie mógł się im już przeciwstawić. Bez wątpienia Magnus i Kapito zastanawiali się nad różnymi sposobami zamordowania go wraz z całą rodziną, kiedy udało mu się uciec, najpierw do przyjaciela w Amerii, potem do Rzymu, do Cecylii Metelli. Skoro wyrwał się z ich szponów, pozostało im jedynie unicestwienie go drogą prawną. Ponieważ de facto był winien śmierci ojca, pomyśleli naiwnie, że mogą tak spreparować całą historię, by ich nazwiska nie zostały w nią zamieszane. No i oczywiście liczyli na to, że groza imienia Chryzogonosa odstraszy każdego liczącego się adwokata od podjęcia się obrony – jeśli w ogóle sprawa trafi przed sąd. Stan umysłu Sekstusa Roscjusza był już w owej chwili tak zły, że mieli nadzieję, iż doprowadzi go do samobójstwa, a co najmniej do przyznania się do winy i zupełnego zaniechania obrony.

– Ich pewność siebie była po prostu obrzydliwa – powiedział cicho Cycero.

– Doprawdy? – rzekł sceptycznie Sulla. W jego głosie brzmiała mroczna, posępna nuta. – Nie aż tak znowu. Gdyby ten proces odbywał się pół roku temu, czy sądzisz, że którykolwiek obrońca odważyłby się pisnąć imię Chryzogonosa? Albo wymienić moje? Wspomnieć o proskrypcjach? Czy uważasz, że większość sędziów w którymkolwiek z sądów, które to ja restytuowałem, odważyłaby się kłuć mnie w oczy swą niezależnością? Kapito i Magnus spóźnili się o sześć miesięcy, ot i wszystko. Pół roku temu Metellowie nie kiwnęliby palcem dla uratowania Sekstusa Roscjusza. Teraz jednak czują, że moja władza słabnie, zdecydowali się zatem sprawdzić, jak daleko sięga mój prestiż, i ukłuć mnie przegraną w sądzie. Jakże te stare, potężne rody muszą się skręcać ze złości, trzymane pewną ręką dyktatora, nawet jeśli zawsze używałem swej władzy po to, by utrzymywać na wodzy zawistne masy, a oni mogli napełniać swe szkatuły złotem. Nie, oni chcą mieć wszystko dla siebie – zupełnie jak Magnus i Kapito. Czy naprawdę jesteś dumny, będąc ich narzędziem, wydzierając sprawiedliwości ohydnego ojcobójcę tylko po to, by kopnąć mnie w jądra, niby w imię staroświeckich rzymskich cnót?

Przez długą chwilę Sulla i Cycero patrzyli sobie w oczy. Nagle Sulla wydał mi się bardzo stary i znużony, a Cycero bardzo młody. Jednak to Cycero pierwszy spuścił wzrok.

– Co teraz będzie z Sekstusem Roscjuszem? – spytałem.

Sulla rozluźnił się i wziął głęboki oddech.

– Jest wolnym człowiekiem, oczyszczonym przez prawo. Ojcobójca i podwójny bratobójca – czy taki człowiek wart jest żyć? Ale dzięki Cyceronowi ten nędznik stał się kimś w rodzaju bohaterskiego męczennika, małym Prometeuszkiem przykutym do skały. Dziobnij go w wątrobę, jak na to zasługuje, a lud będzie oburzony. Tak więc Fortuna będzie litościwa dla Sekstusa Roscjusza. Nie odzyska włości swego ojca. Tego by sobie życzyli najradykalniejsi z moich wrogów – ujrzeć, jak odwołuje się zapisaną prawidłowo i w zgodzie z prawem proskrypcję, jak państwo przyznaje się do tak zawstydzającej pomyłki. Nie! To się nigdy nie stanie, nie za mojego życia. Posiadłości Roscjusza pozostaną w rękach obecnych właścicieli, ale... – Sulla skrzywił się, jakby zjadł robaka. – Ale Chryzogonos dobrowolnie odda Sekstusowi inne posiadłości o równej wartości, jak najdalej od Amerii. Pozwólmy Sekstusowi ojcobójcy wrócić do dawnego życia; niech sobie radzi jak umie, z dala od wszystkich, którzy znali jego i jego przeszłość. Proskrypcja jednak zostanie utrzymana w mocy, a on pozbawiony rodzinnych ziem i wyzuty z praw obywatelskich. Wiedząc o nim to, co wiesz, Cyceronie, czy możesz z przekonaniem powiedzieć, że to niesprawiedliwe?

Cycero skubał górną wargę.

– A co z moim bezpieczeństwem? – zapytał. – I co z bezpieczeństwem tych, którzy mi pomagali? Pewni ludzie nie cofają się przed morderstwem.

– Nie będzie dalszego rozlewu krwi, nie będzie odwetu Magnusa i Kapitona. Co do tajemniczej śmierci niejakiego Malliusza Glaucji, którego zwłoki znaleziono dziś w publicznej latrynie – bez wątpienia miejscu odpowiednim – incydent jest zamknięty i zapomniany. Ta kreatura nigdy nie istniała. W tym punkcie postawiłem sprawę bardzo zdecydowanie.

Cycero zmrużył oczy.

– Ugoda ma dwie strony, Lucjuszu Sullo.

– Tak, doprawdy. Oczekuję po tobie, Cyceronie, pewnej powściągliwości. W zamian za moje wysiłki na rzecz spokoju i porządku, z twojej strony nie będzie oskarżania Kapitona i Magnusa o morderstwo, nie będzie oficjalnej skargi przeciwko proskrypcji starszego Sekstusa Roscjusza ani protestu przeciw bezprawnemu oskarżeniu przez Gajusza Erucjusza. Ani ty, ani ktokolwiek z Metellusów bądź ich agentów nie wniesie jakiegokolwiek pozwu przeciwko Chryzogonosowi. Mówię ci to jasno, Cyceronie, byś mógł to przekazać swym przyjaciołom Metellusom. Czy się rozumiemy?

Cycero skinął głową. Sulla podniósł się. Wiek pomarszczył mu twarz, ale nie przygarbił ramion. Wydawało się, że wypełnia sobą pokój. Cycero i Tiro wyglądali przy nim jak chłopcy.

– Jesteś sprytnym młodzieńcem, Marku Tulliuszu Cyceronie, i bez wątpienia wspaniałym oratorem. Jesteś albo idiotycznie odważny, albo szaleńczo ambitny, a może jedno i drugie. Akurat typ człowieka, jaki przydałby się mnie i moim przyjaciołom na Forum. Wyciągnąłbym do ciebie rękę, by cię zwerbować, ale ty byś jej nie przyjął, prawda? W twej młodej głowie jeszcze kłębią się niejasne ideały – śmiało bronić cnót republikańskich przeciw okrutnej tyranii i takie tam różne. Masz złudzenia co do pobożności i własnej natury. Inne zmysły mogą już mnie zawodzić, ale cwany ze mnie lis i mój nos jest nadal wyczulony – a w tym pokoju wyczuwam drugiego lisa. Pozwól sobie powiedzieć, Cyceronie: droga, którą wybrałeś, wiedzie ostatecznie tylko do jednego celu, a jest to miejsce, w którym ja stoję dzisiaj. Twoja droga może nie doprowadzi cię aż tak daleko, ale nie doprowadzi cię też nigdzie indziej. Popatrz na mnie, Cyceronie, a ujrzysz swoje odbicie. A jeśli chodzi o ciebie, Poszukiwaczu... – Sulla spojrzał na mnie przenikliwie. – Nie jesteś lisem. Nie, sądzę, że jesteś psem, z tego rodzaju, który chodzi i grzebie w ziemi za kośćmi zakopanymi przez inne psy. Czy nigdy nie masz dosyć tego całego błota w nozdrzach, by nie wspomnieć o trafiających się co rusz robakach? Mógłbym rozważyć zatrudnienie ciebie, ale wkrótce nie będę już więcej potrzebował tajnych agentów, przekupnych sędziów i spiskujących adwokatów. Tak, obywatele, smutna nowina: za kilka dni ogłoszę, że wycofuję się z życia publicznego. Szwankuje mi zdrowie, nie dostaje cierpliwości. Zrobiłem, co było w mej mocy, by podeprzeć starą arystokrację i trzymać pospólstwo na smyczy. Niech ktoś inny zajmie się ratowaniem republiki. Nie mogę się doczekać życia na wsi – spacerów, ogrodu, zabaw z wnukami. Och, i dokończenia pamiętników! Dopilnuję, byś otrzymał pełny egzemplarz do twej biblioteki, Cyceronie.

Sulla błysnął kwaśnym uśmiechem i zaczął się zbierać do odejścia; nagle ów uśmiech rozjaśnił się słodyczą. Patrzył ponad naszymi ramionami ku korytarzowi. Uniósł swoim zwyczajem brew i przechylił głowę rozpromieniony.

– Rufusie, drogi chłopcze – rzekł. – Cóż za nieoczekiwana przyjemność!

Obejrzałem się i zobaczyłem Rufusa. Stał w drzwiach, rozchełstany i bez tchu.

– Lucjuszu Sullo – mruknął z płytkim ukłonem, odwracając wzrok. Dopełniwszy oględnie tej powitalnej formalności, zwrócił się do Cycerona: – Przepraszam, widziałem orszak na zewnątrz. Oczywiście domyśliłem się, kto cię odwiedził. Zaczekałbym, ale te wieści... Biegłem tu całą drogę, by ci jak najszybciej powiedzieć, Cyceronie.

Adwokat zmarszczył czoło.

– Powiedzieć mi co?

Rufus spojrzał na Sullę i zagryzł wargę. Sulla roześmiał się w głos.

– Drogi Rufusie, czuj się swobodnie i mów, co tylko chcesz w tym pokoju. Byliśmy już zajęci całkiem szczerą konwersacją, zanim przybyłeś. Nikt tu nie ma przede mną żadnych tajemnic. Nikt w republice nie ukryje przede mną żadnej tajemnicy. Nawet twój dobry przyjaciel Cycero.

Rufus zacisnął szczęki i wbił w dyktatora gorejące spojrzenie. Cycero stanął między nimi i powiedział:

– Mów dalej, Rufusie. Powiedz, co masz do przekazania.

Rufus wziął głęboki wdech.

– Sekstus Roscjusz... – wyszeptał.

– Tak?

– Sekstus Roscjusz nie żyje.

ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY TRZECI

Oczy wszystkich raptownie zwróciły się na Sullę, który wyglądał na tak samo zaskoczonego jak cała reszta.

– Ale co się stało? – zapytał wreszcie Cycero.

– Upadek – odpowiedział Rufus, potrząsając głową w konsternacji. – Spadł z balkonu na tyłach domu Cecylii. Tam jest bardzo wysoko. Wzgórze opada gwałtownie tuż za domem. Zboczem prowadzą kręte kamienne schody. Wygląda na to, że spadł na nie i potoczył się w dół. Jego ciało jest okropnie połamane...

– To głupiec! – Głos Sulli zabrzmiał jak uderzenie pioruna. – Idiota! Skoro tak mu było spieszno rozstać się z życiem...

– Samobójstwo? – spytał cicho Cycero. – Ale nie mamy na to dowodów.

W jego oczach dostrzegłem to samo podejrzenie, które natychmiast i mnie ogarnęło. Bez straży przed domem Cecylii Metelli ktoś mógł się przedostać do wnętrza i do kwatery Sekstusa Roscjusza – zabójca nasłany przez kuzynów Roscjuszów, przez Chryzogonosa, a może i samego Sullę. Dyktator wprawdzie ogłosił rozejm, ale jak dalece można ufać jemu i jego przyjaciołom?

Jednak widoczne wzburzenie Sulli zdawało się dowodzić jego niewinności.

– Oczywiście, że to samobójstwo – burknął. – Wszyscy wiemy, w jakim był stanie przez ostatnie miesiące. Z wolna tracący zmysły ojcobójca! A więc jednak sprawiedliwość zatriumfowała, a Sekstus Roscjusz został swoim własnym adwokatem. – Zaśmiał się bez humoru, po czym zbladł. – Ale jeśli był zdecydowany z sobą skończyć, dlaczego czekał aż do zakończenia procesu? Czemu się nie zabił wczoraj lub przedwczoraj, albo miesiąc temu, i nie zaoszczędził nam wszystkim kłopotu? – Potrząsnął głową w zadziwieniu. – Uniewinniony, a mimo to zabija się. Sumienie dopadło go dopiero wtedy, gdy sąd go rozgrzeszył. To absurdalne, śmieszne! Jedynym rezultatem jest mój wstyd przed całym Rzymem! – Zacisnął pięść i przewrócił ku niebu oczami; usłyszałem, jak pod nosem mruczy tonem skargi: – Fortuno!

Zrozumiałem, że jestem świadkiem sprzeczki kochanków, w jaką wdał się ze swą niebiańską protektorką stojący przede mną mężczyzna. Przez całe życie Sulla cieszył się jej przychylnością; chwała, sława, bogactwo i przyjemności ciała otwierały się przed nim przy minimalnym wysiłku z jego strony. Najmniejsze niepowodzenie nie zakłóciło rozwoju jego kariery. Teraz był starym człowiekiem, o słabnącym ciele i wpływach, a Fortuna, jak znudzona kochanka, stała się kapryśna, zaczęła flirtować z jego wrogami, raniła go drobnymi porażkami i trywialnymi przeciwnościami, co mężowi tak rozpieszczonemu sukcesem musiało się zaiste wydawać perwersją.

Owinął się w togę i z głową pochyloną do przodu jak taran bojowego okrętu ruszył do wyjścia. Cycero i Rufus usunęli się na bok, ale ja stanąłem mu na drodze, chyląc głowę w potulnym ukłonie.

– Lucjuszu Sullo... – powiedziałem. – Dobry Sullo, zakładam, że to w niczym nie zmienia warunków, jakie tu dziś uzgodniliśmy?

Byłem dość blisko, by usłyszeć jego gwałtowny wdech i poczuć na czole gorącą falę wydechu. Zdawało mi się, że długo zwleka z odpowiedzią – tak długo, że zdążyłem wsłuchać się w bicie własnego serca i zastanowić się, co za szalony impuls popchnął mnie, bym zastąpił mu drogę. Jednak gdy przemówił, jego głos był spokojny i równy, choć zimny.

– Nic się nie zmieniło.

– Zatem Cycero i jego sojusznicy pozostają bezpieczni przed zemstą Roscjuszów...

– Oczywiście.

– A rodzina Sekstusa Roscjusza, mimo jego śmierci, otrzyma rekompensatę od Chryzogonosa?

Sulla nie odpowiedział od razu. Nie podnosiłem oczu, zachowując pokorną postawę.

– Oczywiście – rzekł w końcu. – Jego żona i córki zostaną zabezpieczone, mimo jego samobójstwa.

– Jesteś miłosierny i sprawiedliwy, Lucjuszu Sullo – powiedziałem i usunąłem się na bok.

Odszedł, nie oglądając się za siebie, nie czekając nawet, by niewolnik odprowadził go do drzwi. W chwilę później doszedł nas odgłos otwieranych i zamykanych drzwi, a potem uliczka nagle wypełniła się hałasem czynionym przez jego odchodzący orszak. Wkrótce znów zapadła cisza. Niewolnica wróciła do gabinetu, by sprzątnąć bałagan po niespodziewanym gościu. Gdy zbierała odłamki strzaskanej miski, Cycero patrzył z roztargnieniem na plamę rozlanej na ścianie polewki.

– Zostaw pergaminy tam, gdzie leżą, Ataleno – powiedział. – Wszystkie się pomieszały. Tiro pozbiera je później.

Skinęła posłusznie głową, a Cycero zaczął swój zwyczajowy marsz po pokoju.

– Cóż za ironia – odezwał się po dłuższej chwili. – Tyle wysiłku po obu stronach, a na koniec nawet Sulla jest rozczarowany. Qui bono, zaprawdę.

– Chociażby w twoim interesie, Cyceronie – zauważyłem.

Spojrzał na mnie z łobuzerskim ognikiem w oczach, nie mogąc opanować uśmieszku, jakim drgały kąciki jego ust. Tiro wyglądał na jeszcze bardziej zagubionego w tym labiryncie wydarzeń niż kiedykolwiek.

Rufus potrząsnął głową.

– Sekstus Roscjusz samobójcą. Co Sulla miał na myśli, mówiąc, że sprawiedliwości stało się zadość.

– Wyjaśnię ci wszystko po drodze do domu Cecylii – powiedziałem. – Chyba że Cycero wolałby sam to uczynić? – Spojrzałem adwokatowi prosto w oczy. Nie był zachwycony tym pomysłem. – Mógłby mi także wyjaśnić, jaką właściwie część prawdy znał w chwili zatrudniania mnie. Nie widzę powodu, by przyjąć wersję o samobójstwie Sekstusa Roscjusza, przynajmniej dopóki na własne oczy nie ujrzę przemawiających za tym dowodów.

Rufus wzruszył ramionami.

– Ale jak to inaczej wytłumaczyć? Chyba że był to po prostu wypadek... ten balkon jest zdradliwy, a on pił cały wieczór. Przypuszczam, że mógł się potknąć. Poza tym kto z domowników mógłby pragnąć jego śmierci?

– Może i nikt – odrzekłem, wymieniając ukradkowe spojrzenie z Tironem.

Jak mogliśmy zapomnieć o gorzkiej rozpaczy Roscji Starszej? Uniewinnienie jej ojca zniweczyło wszelkie jej nadzieje na zemstę i uratowanie ukochanej siostry. Odkaszlnąłem, by przeczyścić zaschnięte gardło, i przetarłem piekące oczy.

– Rufusie, bądź tak uprzejmy i wróć ze mną do domu Cecylii. Pokaż mi, gdzie i jak zginął Sekstus Roscjusz.

– Dzisiaj? – zapytał. Był zmęczony i zmieszany, a przy tym wyglądało na to, że zbyt wcześnie i za dużo dziś wypił wina.

– Jutro może być za późno. Niewolnicy Cecylii mogą zatrzeć ślady.

Rufus ze znużeniem kiwnął głową na znak zgody.

– I Tiro – dorzuciłem. – Cyceronie, czy i on mógłby pójść z nami?

– W środku nocy? – Adwokat zmarszczył się. – Och, dobrze. Chyba mógłby.

– I oczywiście ty sam.

Cycero potrząsnął głową. Spojrzenie, jakim mnie obrzucił, wyrażało po trosze litość, po trosze niesmak.

– Ta gra jest skończona, Gordianusie. Teraz dla wszystkich mężów o czystych sumieniach nadszedł czas na dobrze zasłużony odpoczynek. Sekstus Roscjusz nie żyje, i co z tego? Umarł z własnego wyboru. Sam Sulla, przed którym nie ma tajemnic, tak powiedział. Daj spokój, Gordianusie. Weź ze mnie przykład i idź spać. Proces zakończony, sprawa zamknięta. Koniec, przyjacielu.

– Być może, Cyceronie – odparłem. Po drodze do sieni dałem znak Rufusowi i Tironowi, by szli za mną. – A może i nie.

– To musiało się zdarzyć tutaj, w tym miejscu – szepnął Rufus.

Księżyc w pełni świecił jasno na kamienne płyty balkonu i niską, sięgającą zaledwie do kolan balustradę. Spoglądając w dół, dostrzegłem schody, o których mówił wcześniej, dobre dziesięć metrów pod nami. Ich gładkie, wyślizgane stopnie lśniły matowo w poświacie. Schody wiły się po ciemnym zboczu, otoczone wysokimi chwastami i krzakami, tu i ówdzie zasłonięte gałęziami dębów i wierzb. Gdzieś z głębi domu dobiegał głośny lament; ciało Sekstusa Roscjusza złożono w sanktuarium bogini pani domu i jej niewolnice spełniały żałobny rytuał, ceremonialnie płacząc i zawodząc.

– Balustrada wydaje się absurdalnie niska – zauważył Tiro, kopiąc jeden z przysadzistych słupków z bezpiecznej odległości. – Dobra może tylko dla uchronienia przed upadkiem małego dziecka. – Zadrżał i cofnął się jeszcze dalej.

– Tak – potwierdził Rufus. – To samo powiedziałem Cecylii. Zdaje się, że kiedyś była podwyższona przez drewnianą barierkę... tu widać jeszcze metalowe uchwyty po niej. Drewno zbutwiało i ktoś je usunął. Cecylia mówi, że zamierzała ją naprawić, ale nigdy się do tego nie zabrała. To tylne skrzydło domu od dawna nie było używane, dopóki nie zjawił się Sekstus Roscjusz z rodziną. – Podszedł do mnie i ostrożnie wyjrzał za balustradę. – Te schody są bardziej strome, niż się stąd wydaje. Bardzo strome i zużyte, śliskie i twarde. Niebezpiecznie jest po nich nawet iść; człowiek, który potknie się lub upadnie... – zadrżał, nie kończąc myśli. – Potoczył się aż do połowy zbocza, zanim się zatrzymał. Spójrzcie tam, przez gałęzie dębu widać to miejsce, gdzie schody raptownie skręcają. Jak się przyjrzycie, zobaczycie plamę krwi... błyszczy w księżycowym świetle jak kałuża czarnej oliwy.

– Kto go znalazł? – spytałem.

– Ja. To jest, byłem pierwszy przy jego ciele.

– Jak do tego doszło?

– Usłyszałem krzyk.

– Czyj krzyk? Roscjusza, gdy spadał?

– Nie. Krzyczała Roscja, jego córka. Jej sypialnia, którą dzieli z młodszą siostrą, znajduje się tuż obok. To pierwsze pomieszczenie przylegające do ściany z balkonem.

– Opowiedz wszystko dokładnie, proszę.

Rufus nabrał powietrza. Widziałem, że z trudem zbiera rozbiegane myśli.

– Byłem już w swojej sypialni, tej samej, którą zawsze zajmuję, gdy zostaję na noc u Cecylii Metelli. To jest w centrum domu, mniej więcej w połowie między sypialnią Cecylii a tym balkonem. Usłyszałem krzyk dziewczyny, a po nim głośny płacz. Wybiegłem z pokoju i pobiegłem tam, skąd dochodził. Znalazłem ją tu, na balkonie... drżała i szlochała w świetle księżyca. To była Roscja Starsza. Oczywiście płakała przez całą noc, ale to nie tłumaczyło, dlaczego krzyczała. Gdy spytałem, co się stało, zatrzęsła się tak mocno, że nie mogła wymówić słowa. Wskazała tylko na miejsce, gdzie upadło ciało Roscjusza. Tak więc można powiedzieć, że to Roscja pierwsza odkryła zwłoki, ale ja pierwszy pobiegłem je obejrzeć.

Spojrzałem przez ramię na Tirona, który smutno potrząsnął głową. Jego najgorsze przeczucia zdawały się potwierdzać.

– A skąd Roscja się wzięła na balkonie, akurat tam, skąd musiał spaść jej ojciec? – spytałem.

– Sam ją o to zapytałem – odrzekł Rufus. – Kiedy już wreszcie opanowała się na tyle, by mówić. Podobno obudził ją jakiś zły sen i postanowiła wyjść na balkon, by zaczerpnąć świeżego powietrza. Stała tu przez chwilę, po prostu patrząc na księżyc, a potem przypadkowo zerknęła w dół...

– I akurat dojrzała ciało swego ojca, jakieś piętnaście metrów stąd, pomiędzy całą tą gęstwą liści i chwastów?

– To nie jest takie nieprawdopodobne – mruknął Rufus. – Księżyc świecił prosto na to miejsce. Sam natychmiast go dostrzegłem, kiedy wskazała. I widok nie był przyjemny. Kończyny i szyja tak nienaturalnie wykręcone... – Przerwał i nagle sapnął, zrozumiawszy, do czego zmierzam. – Gordianusie, nie myślisz chyba, że ona...

– Oczywiście, że to zrobiła – odezwał się tępo Tiro za naszymi plecami. – Jedyną zagadką jest, jak jej się udało zwabić ojca tu, na balkon, choć jestem pewien, że mogła to zrobić bez trudu.

– To nie jest jedyna zagadka – zaprotestowałem, choć było chyba tylko pedanterią z mojej strony upierać się przy rozważaniu wszystkich możliwości. – Na przykład, dlaczego krzyknęła po zepchnięciu go w dół? Jeśli rzeczywiście go zepchnęła i jeśli było to morderstwo z premedytacją. Dlaczego została na balkonie, dopóki jej nie znalazłeś?

Tiro wzruszył ramionami bez zainteresowania. On już zdecydował.

– Ponieważ była wstrząśnięta, gdy zdała sobie sprawę z popełnionego czynu. Jest tylko dziewczyną, Gordianusie, nie zatwardziałym zabójcą. Dlatego też płakała, gdy nadszedł Rufus. Zgroza, jaką odczuwała, gdy naprawdę to zrobiła, ulga, widok jego połamanego ciała... Och, ci Roscjusze! Kuzyni i bracia, i synowie, i nawet córki... wszyscy zdecydowani zniszczyć własny ród. Przyprawiają mnie o mdłości! Czy w ich żyłach płynie trucizna zamiast krwi? Czy to jakaś ohydna skaza psychiczna?

Tiro potrząsał głową w desperacji; gdy spojrzałem na jego na pół oświetloną przez księżyc twarz, odczytałem na niej nie myśli o zbrodni czy zgrozę, ale pamięć o czymś bezpowrotnie utraconym, zbyt boleśnie słodkim, by mógł to znieść.

Odwróciłem się i spojrzałem w głęboką jamę światła i cienia, w którą spadł Sekstus Roscjusz, czy to z własnej woli, czy strącony przez inną osobę. Ukląkłem przy balustradzie i położyłem na niej dłonie. Przesunąłem palcami po kanciastej powierzchni, prawie idealnie gładkiej, jeśli nie liczyć paru kamiennych grudek, jakie przykleiły mi się do dłoni. Uderzyła mnie pewna myśl.

– Tironie, przynieś lampę. Tak, przytrzymaj ją tuż nad poręczą, żebym dobrze widział.

Światło zamigotało; spojrzałem w górę i zobaczyłem, że Tiro pobladł, znalazłszy się tak blisko krawędzi.

– Jeśli nie możesz utrzymać lampy prosto, oddaj ją Rufusowi – poleciłem.

Zrobił to bez wahania.

– Chodź tu, Rufusie – poprosiłem. – Idź za mną i trzymaj lampę nisko.

– Nie podrap sobie nosa. – Rufus zaśmiał się, wyczuwając moje podniecenie i reagując żartem. – Czego właściwie szukasz?

Przesunęliśmy się wzdłuż całej balustrady; nie znalazłem nic. Wstałem i wzruszyłem ramionami.

– To tylko taka sobie myśl. Skoro Sekstus Roscjusz rzeczywiście sam skoczył, logiczne byłoby, żeby najpierw wszedł na poręcz i odbił się z niej. Pomyślałem, że może znajdziemy choć najmniejszy odcisk buta w kurzu. Ale nic takiego tu nie ma.

Odwróciłem dłonie wewnętrzną stroną do góry i przyjrzałem im się w świetle lampy. Pokryte były drobniutkim pyłem, a tu i ówdzie przylegały do skóry drobne okruchy kamienia. Już miałem je otrzepać, gdy nagle dostrzegłem, że jeden kamyk jest inny niż wszystkie. Był większy i bardziej lśnił; miał gładkie i ostre krawędzie, i był matowoczerwony, nie szary. Odwróciłem go palcem na drugą stronę i przekonałem się, że to wcale nie kamyk.

– Co to jest? – szepnął Rufus, klękając przy mnie. – Czy to krew jest na nim?

– Nie – odrzekłem. – Ale coś koloru zakrzepłej krwi.

– Za to tu jest krew! – zakrzyknął Tiro.

Podczas gdy ja z Rufusem przyglądaliśmy się poręczy, on wziął drugą lampę i zbadał posadzkę w bezpiecznej odległości od balustrady. U jego stóp widać było kilka ciemnoczerwonych kropelek, tak drobnych, że nie zauważyliśmy ich wcześniej. Przyklęknąłem i dotknąłem jednej z nich czubkiem palca. Była zaschnięta na brzegach, ale na środku jeszcze wilgotna. Cofnąłem się o krok i nakreśliłem dłonią w powietrzu prostą linię.

– Tu, na posadzce, są krople krwi. Tam, tuż za nimi, miejsce na poręczy, gdzie znalazłem to. – Podniosłem wysoko trzymany między kciukiem a palcem wskazującym okruch. – A bezpośrednio poniżej jest miejsce, w którym Sekstus Roscjusz uderzył o schody.

– Co to oznacza? – spytał Rufus.

– Najpierw powiedz mi, kto jeszcze był na balkonie oprócz ciebie.

– Tylko Roscja i ja, o ile mi wiadomo. No i oczywiście Sekstus Roscjusz.

– Nikt z niewolników? Albo żona Roscjusza?

– Nie sądzę.

– Nawet nie Cecylia?

Rufus potrząsnął głową.

– Tego jestem pewien. Kiedy przyniosłem jej wieści, powiedziała, że nawet nie zbliży się do tego skrzydła domu. Poleciła niewolnikom przynieść ciało Roscjusza do jej sanktuarium dla oczyszczenia.

– Rozumiem. Zaprowadź mnie zatem do zwłok.

– Ale, Gordianusie – zaprotestował Tiro. – Powiedz nam, co odkryłeś?

– Że Roscja Starsza nie zabiła swego ojca.

Jego czoło wygładziło się z ulgi, po czym zachmurzyło nagłą wątpliwością.

– Ale jeśli on skoczył, jak wytłumaczysz krew?

Położyłem palce na ustach. Tiro posłusznie zamilkł, ale ja nie zamierzałem go uciszać; po prostu przesądnie pocałowałem drobny skrawek dowodu, który trzymałem w palcach, i modliłem się, by się nie okazało, że jestem w błędzie.

Drzwi sanktuarium bogini były szczelnie zamknięte, lecz woń kadzidła i zawodzenie płaczek wydostawały się na korytarz. Eunuch Ahausarus stał na straży i ponuro pokręcił głową, kiedy próbowaliśmy wejść. Rufus chwycił mnie za ramię i odciągnął.

– Stój, Gordianusie. Znasz przecież zasady Cecylii Metelli. Żaden mężczyzna nie ma prawa wstępu przed oblicze jej bogini.

– Dopóki żyje, chciałeś powiedzieć? – warknąłem.

– Sekstus Roscjusz, syn Sekstusa Roscjusza, został wezwany przez boginię – wyrecytowała śpiewnie Cecylia Metella, która nie wiadomo skąd zjawiła się przed nami. – Bogini przyjęła go na swe łono.

Odwróciłem się i ujrzałem odmienioną kobietę. Cecylia stała wyprostowana, z dumnie odrzuconą do tyłu głową. Zamiast stoli miała na sobie luźną, lejącą się suknię z materiału o najgłębszym odcieniu czerni. Włosy już rozpuściła na noc; zwisały luźno na jej ramionach długimi, falującymi pasmami. Z twarzy zniknęły gdzieś warstwy makijażu. Pomarszczona i rozczochrana, okazywała jednak wigor i determinację, której wcześniej u niej nie widziałem. Nie wyglądała ani na zirytowaną, ani na uradowaną naszą wizytą, jakby nasza obecność była bez znaczenia.

– Bogini może i wezwała Sekstusa Roscjusza – odezwałem się – ale jeśli można, Cecylio Metello, byłbym wdzięczny, gdybyś pozwoliła mi obejrzeć jego doczesne szczątki.

– Cóż cię może w nich ciekawić?

– Jest na nich znak, który chciałbym zobaczyć. Kto wie, może to właśnie znak bogini, wzywającej go do siebie.

– Jego ciało jest całe połamane i poskręcane – rzekła Cecylia. – Zbyt uszkodzone, by ludzkie oko mogło wyróżnić jakąkolwiek pojedynczą ranę.

– Moje oko jest bystre – odpowiedziałem, niewzruszenie wbijając w nią wzrok.

Cecylia wyprostowała się, rzuciła mi spojrzenie z ukosa i zgodziła się.

– Ahausarusie! Powiedz dziewczynom, by wyniosły zwłoki Sekstusa Roscjusza tu, na korytarz.

Eunuch otworzył drzwi sanktuarium i zniknął w nim.

– Czy one są dość silne? – spytałem.

– Znalazły dość sił, by go wnieść po schodach i przez korytarze tu, do sanktuarium. Księżyc jest w pełni, Gordianusie. Bogini obdarza je większą siłą niż jakiegokolwiek mężczyznę.

W chwilę potem drzwi otworzyły się szeroko. Sześć niewolnic wniosło nosze na korytarz i złożyło je na podłodze. Tiro syknął i odsunął się. Nawet Rufus, który już wcześniej widział zwłoki, nie mógł powstrzymać głośnego wdechu na widok tego, co zostało z Sekstusa Roscjusza. Zdjęto z niego ubranie i leżał przed nami obnażony. Prześcieradło pod nim było przesiąknięte krwią. Cała powierzchnia skóry pokryta była sińcami, krwiakami i skaleczeniami. Wiele kości uległo złamaniu; w niektórych miejscach przebiły skórę i sterczały, ostre i nieregularne, na zewnątrz. Widać, że poświęcono trochę starań, by jako tako wyprostować kończyny, ale nic nie mogło ukryć uszkodzenia czaszki. Musiał upaść głową naprzód. Twarz była zmasakrowana, a czubek głowy zamienił się w jedną krwawą masę, utrzymywaną w całości przez ledwo trzymające się razem ostre odłamki kostne. Tiro nie mógł na niego patrzeć i odwrócił się. Rufus spuścił oczy. Cecylia wpatrywała się w zwłoki bez żadnego wyrazu na twarzy.

Ukląkłem przy zwłokach i odsunąłem delikatnie na bok strzaskany podbródek. Chrząstki i kości zatrzeszczały mi pod palcami. Przesunąłem palcami po szyi, nie zważając na purpurowe sińce i grudki zakrzepłej krwi, i dotykiem znalazłem to, czego szukałem.

– Rufusie, Tironie, chodźcie tutaj i popatrzcie. Tu, gdzie trzymam palec wskazujący... widzicie otwór tuż pod krtanią?

– Wygląda jak rana kłuta – zaryzykował Rufus.

– Tak – potwierdziłem. – Rana zadana bardzo ostrym, cienkim narzędziem. A gdy przewrócimy go na bok... pomóż mi, Rufusie... podejrzewam, że zobaczymy jej bliźniaczkę, taką samą ranę z tyłu szyi. Tak, oto i ona. Tuż obok kręgów szyjnych.

Wstałem i wytarłem zakrwawione ręce w ręcznik podany przez jedną z niewolnic. Przełknąłem ślinę, powstrzymując nagłą falę mdłości, i wyrównałem oddech.

– Dziwna rana, prawda, pani? Wcale nie pasuje do upadku na głowę z dużej wysokości i dalej po kamiennych schodach. Nie jest to też rana, jaką mógłby zadać sztylet. Wydaje się, że owo narzędzie przeszyło jego szyję błyskawicznie na wylot... wbite z przodu, wyszło z tyłu, albo odwrotnie. Ranę zadano tak czysto, że tylko kilka kropel krwi padło na posadzkę balkonu. Cóż to mógł być za cienki, ostry przedmiot, wykonany z tak mocnego metalu, że przeszedł na wylot i z łatwością został wyciągnięty z powrotem? Powiedz mi, Cecylio, czy twoje włosy były już rozpuszczone, kiedy spotkałaś Sekstusa Roscjusza na balkonie? A może były jeszcze upięte w ten wysoki kok, utrzymywany przez jedną z tych długich srebrnych szpilek, które tak lubisz?

Rufus ścisnął mnie za ramię.

– Sza, Gordianusie! Powiedziałem ci już, Cecylia Metella w ogóle nie była dziś na balkonie.

– Cecylia Metella nie była na balkonie po śmierci Sekstusa Roscjusza. Ale wcześniej? Kiedy ty szykowałeś się do spoczynku, Rufusie, a Roscja Starsza śniła swój zły sen? Czy on przyznał ci się sam do winy na tym balkonie, pani, czy też usłyszałaś jego pijany bełkot do samego siebie?

Rufus zacisnął uchwyt, aż ręka zaczęła mnie boleć.

– Zamknij się, Gordianusie! – syknął. – Cecylia w ogóle nie była na tym balkonie!

Wyrwałem się z jego uchwytu i postąpiłem o krok ku Cecylii, która ani na chwilę nie straciła bazyliszkowej pewności siebie.

– Ale skoro ona nigdy nie była na tym feralnym balkonie, skąd wziął się tam ten dziwny przedmiot, który znalazłem na poręczy? – Podniosłem w górę drobny okruch, który wciąż trzymałem w palcach. – Pani, proszę mi pozwolić obejrzeć swoją rękę?

Uniosła brew, ciekawa, ale bynajmniej nie przejęta, po czym wolno wyciągnęła do mnie prawą dłoń odwróconą wewnętrzną stroną ku górze. Ująłem ją i łagodnie rozsunąłem jej palce. Rufus i Tiro podeszli bliżej, zachowując pełen szacunku dystans, ale ciekawie zaglądając mi przez ramię.

Nie znalazłem tego, czego szukałem. Jeśli się pomyliłem, zabrnąłem już za daleko na przeprosiny. Oburzające znieważenie Metelli było dość widowiskowym sposobem na zniszczenie własnej reputacji i w ogóle na zmarnowanie sobie życia. Przełknąłem nerwowo ślinę i spojrzałem jej w oczy. Nie błysnęło w nich zrozumienie, nie zamigotała wesołość, ale na jej usta wypłynął zimny jak szron uśmiech.

– Myślę – powiedziała niskim tonem – że to o lewą rękę ci chodzi, Gordianusie.

Podała mi lewą dłoń. Westchnąłem z ulgą. Miałem przed sobą pięć palców zakończonych wypielęgnowanymi, idealnie kształtnymi paznokciami, pomalowanymi na czerwono. Tylko jeden z nich różnił się od innych. Po jednej stronie był złamany; brakowało w nim drobnego ułamka tuż przy krawędzi. Przyłożyłem tam ów okruch znaleziony na balkonie. Pasował idealnie.

– A więc jednak byłaś na balkonie dziś w nocy! – zakrzyknął Rufus.

– Nigdy nie twierdziłam inaczej.

– Ale... w takim razie należą nam się wyjaśnienia, Cecylio!

Tym razem to ja powstrzymałem młodzieńca, kładąc mu delikatnie rękę na ramieniu.

– Niepotrzebne są dalsze wyjaśnienia – uciąłem. – Pod własnym dachem Cecylia Metella nie musi się tłumaczyć ze swego postępowania. Ani choćby ze swych motywów. – Spojrzałem w dół na zmaltretowane zwłoki. – Sekstus Roscjusz nie żyje z woli bogini tego domu, która dokonała zemsty. Nie chcemy innych wyjaśnień. – Przekrzywiłem głowę i dodałem: – Chyba że pani domu w swej łaskawości zechce sama oświecić trzech niegodnych jej sług, którzy odbyli daleką i znojną podróż w poszukiwaniu prawdy...

Cecylia nie odzywała się przez długą chwilę. Patrząc na ciało Roscjusza, pozwoliła w końcu, by na jej twarzy odbiła się odraza, jaką do niego czuła.

– Zabierzcie go – rozkazała z niecierpliwym gestem dłoni. Niewolnice podbiegły, by wnieść nosze z powrotem do sanktuarium. Pasma kadzidlanego dymu wypełzły na korytarz, kiedy otwierały i zamykały za sobą drzwi.

– A ty, Ahausarusie, zbierz ogrodników i każ im szorować schody. Chcę, by do świtu zmyto krew tego człowieka do ostatniej kropli. Dopilnuj pracy osobiście!

– Ale, pani...

– Idź! – Cecylia klasnęła w dłonie i nadąsany eunuch odszedł. Zwróciła potem wymownie oko na Tirona. Najwyraźniej nie życzyła sobie niepotrzebnych świadków swego wyznania.

– Proszę – powiedziałem. – Pozwól niewolnikowi zostać.

Nachmurzyła się, ale przystała na moją prośbę.

– Zapytałeś mnie, Gordianusie, czy Sekstus filius przyznał się do zamordowania ojca, czy też usłyszałam go przypadkowo. Ani jedno, ani drugie. To bogini odkryła przede mną prawdę. Nie w słowach i nie w wizji, ale to jej własna ręka... jestem tego pewna... podniosła mnie z podłogi sanktuarium, gdzie leżałam, oddając jej cześć, i poprowadziła korytarzami do skrzydła, w którym zakwaterowani są Roscjusz z rodziną. – Zmrużyła oczy i splotła dłonie. Jej głos stał się niski i monotonny, jakby mówiła przez sen. – Natknęłam się na niego w jednym z korytarzy, jak zataczał się odrętwiały, zbyt pijany, by mnie dostrzec w mroku. Bełkotał do siebie, na przemian śmiejąc się i płacząc. Śmiał się, bo go uniewinniono i był wolny. Płakał ze wstydu i nad daremnością swej zbrodni. Jego myśli były nieskładne i splątane, zaczynał coś mówić i urywał w pół słowa, ale nie było wątpliwości co do znaczenia jego majaków. „Zabiłem starego”, powtarzał, „zabiłem go tak samo, jak gdybym sam uderzał nożem. Zorganizowałem to wszystko i odliczałem godziny do jego śmierci. Zamordowałem własnego ojca! Sprawiedliwość miała mnie w ręku, a ja się jej wyśliznąłem!” Słysząc go, miałam wrażenie, że płoną mi uszy. Wyobraźcie sobie, co czułam, ukryta w tym ciemnym korytarzu, słuchając, jak Sekstus wyznaje swą zbrodnię i nie słyszy tego nikt poza mną. Nikt poza mną i boginią. Czułam ją w sobie. Wiedziałam, co muszę zrobić. Wydawało się, że Sekstus zmierza do sypialni swych córek... w jakim celu, nie miałam pojęcia; był tak pijany, że musiał zmylić drogę. Już chciał wchodzić, ale nie mogłam dopuścić, by obudził dziewczynki. Syknęłam na niego, a on okropnie się przestraszył. Podeszłam bliżej; skulił się i zadrżał. Kazałam mu wyjść na balkon. Księżyc świecił ostro, jak oko Diany. Diana zaiste polowała tej nocy, a jej zwierzyną był Sekstus Roscjusz. Poświata schwyciła go niczym sieć. Zażądałam, by powiedział mi całą prawdę. Wlepił we mnie oczy i widziałam, że waży w myślach szansę okłamania mnie, tak jak udało mu się okłamać wszystkich innych. Ale księżyc świecił zbyt jasno. Zaśmiał się. Zapłakał. Spojrzał mi w oczy i powiedział: „Tak! Tak, zabiłem twego starego kochanka! Przebacz mi!” Odwrócił się do mnie plecami. Stał wciąż za daleko od balustrady. Wiedziałam, że nie dam rady go popchnąć na krawędź i strącić w dół. Modliłam się do bogini, by zawiodła go bliżej poręczy. Ale bogini tylko doprowadziła mnie na miejsce; zdałam sobie sprawę, że muszę dokończyć dzieła na własną rękę.

– I sięgnęłaś, pani, po szpilkę we włosach.

– Tak, tę samą, którą miałam na procesie, z lazurytową główką.

– I wbiłaś mu ją w kark na wylot, od kręgów po krtań.

Mięśnie jej twarzy się rozluźniły. Opuściła ramiona, a jej dumna postawa zniknęła.

– Tak, tak musiało być. Nawet nie krzyknął, tylko wydał dziwny, bulgoczący dźwięk. Wyciągnęłam szpilkę; prawie nie było na niej krwi. Złapał się za gardło i zatoczył do przodu. Uderzył o balustradę i pomyślałam, że na pewno wypadnie. Ale on się zatrzymał. No to pchnęłam go z całej siły. Nie krzyczał. Pierwszym dźwiękiem, jaki usłyszałam, był odgłos jego upadku na schody.

– I wtedy upadłaś, pani, na kolana – podpowiedziałem.

– Tak, pamiętam, że klęczałam...

– Wyjrzałaś za balustradę w dół, chwytając się poręczy. Ścisnęłaś ją tak mocno, że złamałaś paznokieć.

– Być może. Nie pamiętam tego.

– A co ze szpilką?

Potrząsnęła głową niepewna.

– Musiałam ją wyrzucić z balkonu. Pewnie leży gdzieś w zaroślach.

Opowiedziawszy swą historię, straciła cały niedawny wigor. Zamrugała i zachwiała się jak więdnący kwiat. Rufus natychmiast znalazł się u jej boku.

– Drogi chłopcze – szepnęła. – Odprowadź mnie do moich pokojów.

Odeszliśmy z Tironem bez ceremonii, żegnani wonią kadzidła i stłumionym zawodzeniem żałobnic w sanktuarium.

– Co za dzień! – westchnął Tiro, gdy już weszliśmy do domu jego pana. – Co za noc!

Skinąłem głową znużony.

– A teraz, jeśli będziemy mieli szczęście – dodałem – może uda nam się pospać z godzinkę, zanim wzejdzie słońce.

– Spać? Jak mógłbym zasnąć? W głowie mi wiruje. Pomyśleć tylko, jeszcze tego ranka Sekstus Roscjusz żył... Sulla nie słyszał o Cyceronie... a ja szczerze wierzyłem...

– Tak?

W odpowiedzi tylko pokręcił głową. Cycero rozczarował go strasznie, ale Tiro nie powiedziałby przeciw niemu słowa. Wszedłem za nim do gabinetu; wciąż płonęła tam lampa w oczekiwaniu na jego powrót. Rozejrzał się po pokoju i podszedł do stosu pergaminów, które Sulla strącił na podłogę.

– Mogę właściwie poukładać je od razu. – Klęknął obok nich. – Przynajmniej będę miał jakieś zajęcie.

Uśmiechnąłem się, podziwiając jego energię. Odwróciłem się ku atrium i przez chwilę studiowałem grę księżycowych promieni na piasku. Westchnąłem głęboko i ziewnąłem.

– Jutro odejdę z Bethesdą – oświadczyłem. – Pewnie się wtedy zobaczymy. A może nie, jeśli Cycero gdzieś cię wyśle od rana. Wydaje się, że już tak dawno temu po raz pierwszy przyszedłeś do mych drzwi... prawda, Tironie?...a minęło zaledwie kilka dni. Nie mogę sobie przypomnieć żadnej innej sprawy, która byłaby tak pogmatwana i miała tyle niespodziewanych zwrotów. Być może Cycero jeszcze mnie kiedyś zatrudni, być może nie. Rzym to w pewnym sensie małe miasteczko, ale może się już nigdy nie spotkamy.

Nagle stwierdziłem, że muszę odchrząknąć. To pewnie ta księżycowa poświata przyprawiała mnie o sentymentalność.

– Chyba powinienem ci to powiedzieć, Tironie... tak, hic et nunc, gdy jesteśmy sami i dom jest uśpiony... powinienem ci powiedzieć, że uważam cię za niezwykle udanego młodzieńca, Tironie. Mówię z głębi serca i myślę, że Cycero zgodziłby się ze mną. Masz szczęście, że należysz do takiego pana, który wysoko cię ceni. Och, wiem, że Cycero często wydaje się szorstki. Ale... Tironie?

Odwróciłem się i ujrzałem, że leży na boku wśród rozrzuconych na podłodze pergaminów, pochrapując z cicha. Uśmiechnąłem się i podszedłem bliżej. We śnie, w zlewającym się świetle lampy i księżyca, naprawdę wyglądał na dziecko. Ukląkłem i dotknąłem gładkiej skóry jego czoła i grzywy miękkich włosów ponad nim. Wyjąłem mu z ręki pergamin – był to egzemplarz Eurypidesa, który Sulla czytał i cisnął w złości. Mój wzrok padł na kończącą dramat pieśń chóru:

Bogowie mają mnogie twarze.

Bogowie snują bieg wydarzeń,

Człek błądzi wśród przypuszczeń.

Innego końca czekał,

Lecz zadrwił bóg z człowieka

I innych dróg poszukał,

Którymi nikt nie stąpał;

I tak się kończy sztuka.

ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY CZWARTY

Wstałem dość wcześnie, mimo że położyłem się o późnej godzinie. Bethesda oczywiście od dawna była na nogach i spakowała mój skromny bagaż. Pospiesznie pomogła mi się ubrać i obserwowała mnie jak kotka, kiedy spożywałem chleb i ser. Była gotowa wyruszyć do domu.

Podczas gdy dziewczyna niecierpliwie czekała w perystylu w promieniach porannego słońca, Cycero wezwał mnie do swego gabinetu. Powiedział, że Tiro jeszcze śpi u siebie, i sam przyniósł szkatułkę ze srebrem i mieszek monet. Wyliczył mi moje honorarium co do sesterca.

– Hortensjusz mówił mi, że jest w zwyczaju potrącać za posiłki i mieszkanie, jakie ci dałem – westchnął – ale ani mi to w głowie. Zamiast tego... – Uśmiechnął się i dorzucił na stos monet dziesięć denarów.

Niełatwo jest zadawać nieprzyjemne pytania komuś, od kogo się właśnie otrzymało niezłą zapłatę i sowitą premię. Spuściłem skromnie oczy i powiedziałem od niechcenia:

– Jest jeszcze kilka punktów, których nie pojmuję, Cyceronie. Może mógłbyś mnie oświecić.

– Tak?

Jego blady uśmiech irytował mnie.

– Czy mam rację, sądząc, że wiedziałeś o tej sprawie znacznie więcej, niż mi powiedziałeś na początku, kiedy mnie wynajmowałeś? Że może nawet wiedziałeś o proskrypcji starego Roscjusza? O zamieszaniu w nią w jakiś sposób Sulli i że każdy, kto podejmie się śledztwa w tej obrzydliwej sprawie, może się rychło znaleźć w śmiertelnym niebezpieczeństwie?

Wzruszył swymi wąskimi ramionami.

– Tak. Nie. Być może. Doprawdy, Gordianusie, wszystko, czym dysponowałem, to były szepty i skrawki informacji. Nikt nie chciał mi powiedzieć wszystkiego, co wie, tak samo jak ja nie powiedziałem tobie. Metellowie myśleli, że mogą się mną posłużyć, i do pewnego stopnia tak było.

– Tak samo jak ty posłużyłeś się mną? Jako przynętą? Chciałeś zobaczyć, czy zabłąkany pies, pakujący na oślep nos w aferę Roscjusza, zostanie odpędzony, zaatakowany, a może i zabity? Jak się zresztą omal nie stało, i to nie jeden raz.

Oczy Cycerona zabłysły, ale uśmiech nie znikał.

– Wyszedłeś z tego bez szwanku, Gordianusie.

– Dzięki własnemu sprytowi.

– Dzięki mojej ochronie.

– I czy to naprawdę ci nie przeszkadza, Cyceronie, że człowiek, którego tak błyskotliwie obroniłeś, był od początku winny?

– Obrona winnego klienta nie przynosi żadnej ujmy, zapytaj któregokolwiek adwokata. A za to jest trochę zaszczytu w zawstydzeniu tyrana.

– Morderstwo nic dla ciebie nie znaczy?

– Zbrodnia jest pospolita. Honor jest rzadkością. A teraz, Gordianusie, naprawdę muszę cię już pożegnać. Znasz drogę do wyjścia.

Cycero odwrócił się i wyszedł z gabinetu.

Dzień był gorący, lecz nie nieprzyjemny. Z początku Bethesda zachowywała się nerwowo w naszym domu na Eskwilinie, ale wkrótce zajęła się porządkowaniem i doprowadzaniem wszystkich pomieszczeń do odpowiedniego według niej stanu. Po południu towarzyszyłem jej na zakupach na rynku. Ogarnęła mnie gorączka Subury – okrzyki sprzedawców, zapach świeżego mięsa, tłum na pół znajomych twarzy na ulicy. Byłem szczęśliwy, że wróciliśmy do domu.

Później, kiedy Bethesda przygotowywała kolację, wyszedłem na długi spacer bez celu. Wędrowałem przez dzielnicę, rozkoszując się ciepłym powiewem na twarzy i widokiem złocistych chmur nad głową. Zabłądziłem myślami na taras na dachu domu Tytusa Megarusa pod gwiazdami; w słoneczny żar zalewający Cyceronowe atrium; do „Domu Łabędzi” i głębi oczu Elektry; do nagiego uda młodej Roscji, gdy Tiro desperacko ją ściskał i mruczał z ustami przy jej szyi; do zniekształconych zwłok Sekstusa Roscjusza, który zebrał razem wszystkie te nie związane ze sobą obrazy i scementował je krwią własną i swego ojca.

Poczułem głód i byłem gotów zawrócić do domu. Rozejrzałem się dookoła, nie poznając w pierwszej chwili okolicy, aż nagle zorientowałem się, że jakimś cudem znalazłem się na drugim końcu Wąskiej. Nie zamierzałem wędrować aż tak daleko ani tym bardziej w to akurat miejsce. Być może istnieje bóg, którego prowadząca dłoń tak lekko spoczywa na ramieniu człowieka, że ten ani sobie zdaje z tego sprawę.

Zawróciłem i ruszyłem z powrotem. Na dróżce nie spotkałem nikogo, ale co jakiś czas z okien na piętrach dochodziły mnie głosy kobiet wołających rodziny na kolację. Świat wydawał się spokojny i zadowolony, dopóki nie usłyszałem tupotu wielu stóp za moimi plecami i wysokich okrzyków, odbijających się echem od murów Wąskiej. Rozróżniłem też odgłos kijów trących o nierówne ściany. Przez chwilę nie byłem pewien, czy hałas dobiega od przodu, czy od tyłu, tak dziwne było echo. Zdawał się zbliżać coraz bardziej i bardziej, raz z jednej strony, raz z drugiej, jak gdybym został otoczony przez wrzeszczącą bandę.

Sulla skłamał, pomyślałem. Mój dom na wzgórzu stoi w płomieniach, Bethesdę zgwałcili i zamordowali. Teraz ten wynajęty motłoch złapał mnie w pułapkę Wąskiej. Zatłuką mnie kijami, rozerwą na strzępy. Gordianus Poszukiwacz zniknie z powierzchni ziemi i nikt się o tym nie dowie ani się tym przejmie, poza jego wrogami, którzy wkrótce i tak o wszystkim zapomną.

Krzyki stały się przenikliwsze i ogłuszające. Teraz już wyraźnie dobiegały z tyłu, uzmysłowiłem sobie jednak, że to nie są głosy męskie, lecz chłopięce. W tym momencie dzieciaki wyłoniły się zza zakrętu, śmiejąc się, krzycząc i wymachując kijami, potykając się jeden o drugiego. Ścigały samotnego chłopca, mniejszego od reszty i odzianego w brudne łachmany. Ścigany wpadł na mnie na oślep, po czym wtulił się w fałdy mojej tuniki, jakbym był wieżą, w której może znaleźć schronienie. Jego prześladowcy zatrzymali się, wpadając z rozpędu na siebie, śmiejąc się i bijąc kijami o ściany.

– On jest nasz! – krzyknął piskliwie jeden z nich. – Nie ma rodziny, nie ma języka!

– Jego własna matka go porzuciła! – dodał drugi. – Nie jest lepszy od niewolnika. Oddaj go nam! Tylko się z nim bawiliśmy.

– Ale zabawa! – krzyknął inny. – Zwłaszcza te jego piski! Walnij go porządnie, aż będzie chciał krzyknąć „przestań!”, a tylko pisk mu wychodzi!

Spojrzałem w dół na drżącą masę szmat i ścięgien, tulącą się do mnie kurczowo. Dzieciak podniósł ku mnie oczy, wystraszony, niepewny i nagle rozradowany, gdy mnie poznał. Był to niemy syn wdowy Polii.

Popatrzyłem na gromadę podnieconych, wrzeszczących chłopaków. Przez moją twarz musiało przemknąć coś potwornego; najbliżsi z nich pobledli i cofnęli się, gdy łagodnie odsunąłem Ekona na bok. Niektórzy z urwisów wyglądali na przestraszonych, inni, pewni siebie, byli gotowi się bić. Sięgnąłem do pasa; ani na chwilę nie rozstawałem się z nożem od chwili, gdy dostałem go od chłopca. „On myśli, że niesiemy sprawiedliwość, Tironie.” Wyciągnąłem nóż. Chłopcy otworzyli szeroko oczy, a po chwili rzucili się nieskładnie do ucieczki. Słyszałem ich jeszcze długo; śmiali się, krzyczeli i wciąż tłukli kijami o ściany, oddalając się, skąd przybyli.

Ekon sięgnął w górę, usiłując dotknąć noża. Dałem mu go. Na ostrzu wciąż widniały plamy krwi Malliusza Glaucji. Chłopiec je dostrzegł i pisnął z zadowoleniem. Spojrzał na mnie pytająco i z grymasem na twarzy zaczął naśladować w powietrzu pchnięcia. Kiwnąłem głową.

– Tak – szepnąłem. – To twoja zemsta. Pomściłem cię własną ręką i twoją bronią.

Patrzył na ostrze zafascynowany, z rozchylonymi ustami. Malliusz Glaucja był jednym z gwałcicieli jego matki; teraz nie żył, zabity nożem niemowy. Czy miało znaczenie, że mając jakikolwiek wybór, nigdy bym sam Glaucji nie zabił, nawet za krzywdę chłopca? Cóż znaczyło to, że Malliusz Glaucja był tylko karłem przy Roscjuszach? Albo że oni sami byli jak dzieci wobec ludzi pokroju Chryzogonosa? Albo że i Chryzogonos był ledwie zabawką w ręku Sulli? Ba! I sam Sulla był jedynie nicią wystającą z otulającego miasto krwistozłotego płaszcza intryg, tkanego stuleciami przez rody takie jak Metellusów, które dzięki swym niestrudzonym i nieustannym knowaniom śmiało mogą twierdzić, że uczyniły Rzym tym, czym jest obecnie. W ich republice nawet niemy żebrak może aspirować do godności Rzymianina, a widok krwi drobnego rzezimieszka na jego nożu wprawia go w podniecenie. Nawet gdybym doręczył chłopcu głowę Sulli na srebrnej tacy, nie mógłbym go bardziej ucieszyć.

Sięgnąłem do trzosu i ofiarowałem mu monetę, ale on nawet nie spojrzał, ściskając oburącz nóż i tańcząc wkoło z radości. Schowałem miedziaka i odwróciłem się. Odszedłem ledwie o parę kroków, po czym się zatrzymałem i obejrzałem. Chłopiec stał sztywno jak posąg, ściskając swój nóż i obserwując mnie z powagą. Patrzyliśmy sobie w oczy przez długą chwilę. W końcu wyciągnąłem ku niemu rękę i Eko ruszył do mnie biegiem. Trzymając się za ręce, poszliśmy Wąską, potem przez zatłoczoną via Subura i w górę na Eskwilin. Kiedy przestąpiliśmy próg domu, krzyknąłem do Bethesdy, że mamy jeszcze jeden żołądek do karmienia.

OD AUTORA

Czytelnicy powieści historycznych, którzy mają zwyczaj zaczynać lekturę od posłowia, powinni wiedzieć, że Rzymska krew jest też zagadką kryminalną. Omawiam tu pewne sprawy istotne dla jej rozwiązania, choć tylko bardzo oględnie. Caveat lector^*

Głównymi źródłami na temat życia Sulli są: jego biografia napisana przez Plutarcha, oczywiście pełna plotek, skandali i rozmaitej abrakadabry – innymi słowy dobra lektura – oraz Bellum Iugurthinum (Wojna z Jugurtą) Salustiusza, z kiplingowską werwą opisująca afrykańskie wyczyny Sulli. Istnieją też liczne odniesienia w pracach współczesnych mu pisarzy rzymskich, zwłaszcza Cycerona; niestrudzenie przedstawiał on Sullę jako symbol zła, któremu można przeciwstawić sztandar rzymskich cnót (czyli samego Cycerona). Autobiografia Sulli zaginęła, a szkoda. Z tego, co nam wiadomo o jego charakterze, można wnioskować, że jego Dzieje raczej nie były tak przykuwającą lekturą jak wspomnienia Cezara ani tak nieświadomie demaskatorskie jak pisma Cycerona; jednak z całą pewnością musiały być ciekawsze i na wyższym poziomie literackim niż te pisane przez współczesnych przywódców.

Jeśli chodzi o proces Sekstusa Roscjusza, mamy do dyspozycji tekst mowy obrończej Cycerona. Jest to długi dokument i choć do pewnego stopnia go skondensowałem i adaptowałem, sądzę, że nie popełniłem w tym nazbyt ciężkiego grzechu. Historycy są zgodni, że oryginalne mowy Cycerona, wygłaszane przezeń publicznie, bynajmniej nie są dokładnie odzwierciedlone w przekazanych nam opublikowanych wersjach pisemnych, post factum przeredagowanych i upiększonych przez autora (i Tirona), często dla celów politycznych. Poważne wątpliwości na przykład budzi kwestia, czy pewne satyryczne przycinki wobec Sulli, jakie można znaleźć w pisemnej wersji Pro Sexto Roscio Amerino, naprawdę mogły paść z Rostry za życia dyktatora. Jednakże niektóre retoryczne ozdobniki Cycerona tu przytaczane są rzeczywiście zaczerpnięte z jego mowy. Nigdy bym się nie ośmielił sam wymyślić owego melodramatycznego „Na Herkulesa!”, do którego Cycero uciekał się w swych pismach częściej, niż mu na to pozwoliłem na kartach tej powieści.

Znane szczegóły procesu o morderstwo pochodzą wszystkie od Cycerona. Mowa oskarżyciela nie przetrwała do naszych czasów i jej główne punkty mogłem tylko wydedukować z Cyceronowych ripost. Snując pewne wnioski na temat winy i niewinności, które wykraczają poza udokumentowany wyrok prawdziwego sądu, wkroczyłem na niepewny grunt, ale, jak sądzę, nie za daleko. Nie było poniżej godności Cycerona bronić klienta winnego zarzucanych mu czynów, raczej był z tego dumny i nawet się chwalił, na przykład po procesie Kluencjusza Habitusa, że zamydlił sędziom oczy. Co dziwne, wypowiada się na temat obrony winnych sprawców przestępstw w swym traktacie De officiis („O powinnościach”), jako przykład przytaczając sprawę Sekstusa Roscjusza: „Ale z drugiej strony nie ma potrzeby czuć jakichkolwiek skrupułów, podejmując się obrony osoby winnej zarzucanego jej przestępstwa – pod warunkiem że nie ma ona naprawdę zepsutego czy zdeprawowanego charakteru. Tego domaga się lud, jest to uświęcone tradycją i obyczajem i odpowiada poczuciu ludzkiej przyzwoitości. Na każdym procesie zadaniem sędziów jest odkryć prawdę. Jeśli jednak chodzi o adwokata, może on czasami oprzeć obronę na punktach, które wyglądają na prawdę, choć nie do końca są z nią zgodne. Ale przyznam się, iż nie miałbym odwagi wypowiadać takich twierdzeń, zwłaszcza w traktacie filozoficznym, gdyby Panecjusz, najbardziej autorytatywny ze stoików, nie powiedział tego przede mną. Największą sławę, najgłębszą wdzięczność zyskuje się mowami w czyjejś obronie. Nigdy nie jest to prawdziwsze niż wtedy, gdy – jak to się czasami zdarza – podsądny jest w oczywisty sposób ofiarą opresji i prześladowań z rąk jakichś potężnych i groźnych osobistości. Takich właśnie spraw się często podejmowałem. Na przykład za młodu przemawiałem w obronie Sekstusa Roscjusza z Amerii przeciwko potędze dyktatora Lucjusza Sulli” (De officiis 2,51).

Cycerona najlepiej czytać między wierszami, zwłaszcza tam, gdzie najdobitniej podkreśla własną odwagę i szczerość.

W kwestii intrygi wśród najwyższych kręgów, jaka rozwija się w tle procesu, czerpałem natchnienie z tekstu niezwykle szczegółowej The Education of Julius Caesar („Edukacji Juliusza Cezara”) Arthura D. Kahna, radykalnie rewizjonistycznego przedstawienia politycznych machinacji w późnej republice rzymskiej, widzianych z perspektywy obywatela, który przeżył republikę McCarthy’ego, Nixona, Reagana et alia. Winienem także wymienić Michaela Granta, gdyż właśnie jego tłumaczenie Procesów o morderstwo Cycerona skierowało mnie na trop Sekstusa Roscjusza.

Pieśń Metrobiusza z rozdziału dwudziestego szóstego jest autentyczna. Anonimowe narzekanie na zegary słoneczne (rozdział dziewiąty) i cytat z Bachantek Eurypidesa, kończący rozdział trzydziesty trzeci, są moimi własnymi adaptacjami.

„Każdy twórca powieści kryminalnych popełnia oczywiście błędy i nikt o tym nie wie lepiej niż on sam”. Te słowa Raymonda Chandlera są podwójnie prawdziwe, kiedy czas akcji jest umieszczony w historii. Pragnę tu podziękować tym wszystkim, którzy pomogli mi usunąć anachronizmy z rękopisu, włącznie z mym bratem Ronaldem Saylorem, ekspertem w sprawach antycznych wyrobów szklanych; pewnym filologiem klasycznym, który woli pozostać anonimowy; również uważnym korektorom z wydawnictwa St. Martin’s Press. Składam też dzięki Patowi Urquhartowi, który służył mi radą techniczną w kwestii mapy; Scottowi Winnettowi za praktyczne porady z dziedziny opracowywania powieści gatunku detektywistycznego; Johnowi Prestonowi, który pojawił się niczym deus ex machina, kiedy rękopis został zakończony i dosłownie wmiótł go we właściwe ręce; Terri Odom, która pomogła mi dopiąć Rzymską krew na ostatni guzik; no i mojemu redaktorowi – erudycie Michaelowi Denneny’emu. Ostatnie podziękowania należą się mojej przyjaciółce, Penni Kimmel, spostrzegawczej studentce współczesnych, nie starożytnych zagadek, która starannie przejrzała pierwszą wersję rękopisu i dostarczyła bezcennych wyroczni w formie małych, żółtych samoprzylepnych karteczek. Bez jej sybillicznej interwencji biedna dziewczyna mogłaby znacznie bardziej i niepotrzebnie ucierpieć, zły człowiek uniknąć zasłużonej kary, a osierocony chłopiec na zawsze tułać się w mrocznych, brudnych zaułkach Subury, milczący i samotny. Culpam poena premit comesr, ale także miseris succurere disco. Po naszemu: kara twardo depcze po piętach zbrodni, ale ja uczę się nieść pociechę nieszczęśnikom.

* łac. Rostra – mównica wzniesiona na Forum Romanum w V wieku p.n.e. jako miejsce wystąpień prawników oraz polityków (wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza).

* To jest 13 września.

* Kamień półszlachetny, czerwona odmiana chalcedonu (inne odmiany: agat i chryzopaz).

* Długa wełniana suknia, oficjalny strój matron rzymskich.

* łac. nonae, piąty lub siódmy dzień miesiąca.

* Klienci (łac. clientes) – obywatele rzymscy, którzy powierzyli się opiece rodów patrycjuszowskich

* Westalki – kapłanki bogini Westy, opiekunki ogniska domowego.

* Obchodzone we wrześniu święto Jowisza, Junony i Minerwy.

* Enkaustyka – w starożytności podstawowa, obok freskowej i temperowej, technika malarska, w której głównym składnikiem spoiwa był wosk.

* Mniej więcej godzina szesnasta naszego czasu.

* Popularzy – postępowe stronnictwo zwolenników reformy rolnej, stojące w obronie biedoty miejskiej i wiejskiej; zaciekle walczyli z optymatami – ugrupowaniem broniącym interesów nobilitas i senatu.

* Warstwa wywodząca się od dawnych zamożniejszych wojskowych, służących w jeździe – odpowiednik średniowiecznego rycerstwa.

* Nemezis – córka Nocy, bogini uosabiająca zemstę: gniew bogów, karze zwłaszcza za brak umiaru, szczególnie pychę – hybris.

* łac. caldarium, rodzaj sauny z basenem z gorącą wodą.

* Kuria – budynek senatu rzymskiego; Komitium – miejsce zgromadzeń ludowych.

* Basilica Aemilia – wzniesiona w 178 r. p.n.e. z inicjatywy cenzorów Marka Emiliusza Lepidusa i Marka Fulwiusza budowla pełniąca funkcję hali targowej, odbywały się tam również posiedzenia sądowe i inne zebrania publiczne; ze starożytnych bazylik powstał typ świątyni chrześcijańskiej podzielonej rzędami kolumn na trzy nawy.

* Wybudowany ok. 600 r. p.n.e. kolektor burzowy, odprowadzający nadmiar wody z centrum Rzymu do Tybru.

* łac. „do mdłości”

* łac. „mądry”

* łac. „szczęśliwy”

* łac. „Strzeż się, czytelniku”.