ARTETERAPIA

AKADEMIA MUZYCZNA IM. KAROLA UPIŃSKIEGO WE WROCŁAWIU KATEDRA ARTETERAPII ARTETERAPIA Wrocław 1990

SPIS TREŚCI

Prof. Leon Hanek

Arteterapia w Polsce ............ 5

Art Therapy in Poland ............ 7

Artetherapie in Polen ............ 9

Artetherapie en Pologne ............ 11

Doc. dr Andrzej Janicki

Arteterapia ............... 14

Art Therapy ............... 16

Artetherapie ............... 19

Artheterapie ............... 22

Dr Elżbieta Galinska

Muzykoterapia ............... 25

Musie Therapy .............. 27

Musiktherapie .............. 28

Musicotherapie .............. 30

Prof. Zbigniew Skórny

Biblioterapia ............... 33

Bibliotherapy ............... 35

Bibliotherapie ............... 36

Bibliothśrapie ............... 38

Dr Zofia Aleszko

Choreoterapia w psychiatrii ........... 41

Choreotherapy in Psychiatry .......... 42

Choreotherapie in der Psychiatrie ......... 43

Choreotherapie dans la psychiatrie ......... 44

Dr Zbigniew Hora

Choreoterapia. Taniec leczniczy .......... 46

Choreotherapy. Therapeutic dancing ........ 48

Choreotherapie als Heiltanz ........... 49

Choreothśrapie. La danse curative ......... 51

Mgr Bogdan Prus

Arteterapia i teatr ............. 54

Art Therapy and Theatre ........... 56

Artetherapie und Theater ........... 57

Artetherapie et theatre ............ 59

ARTETERAPIA W POLSCE

Historia społeczeństw dostarcza nam wiele przykładów poszukiwania wspólnych dla określonej generacji sposobów przeciwstawiania się istniejącym zagrożeniom. Takim narastającym zagrożeniom podlega ludzkie zdrowie zwłaszcza w krajach gospodarczo rozwiniętych. W ostatnich dziesiątkach lat obserwujemy intensywny rozwój cywilizacji, ale jednocześnie stajemy bezradni wobec pojawiających się nowych schorzeń zwłaszcza na tle układu nerwowego. Tempo życia ulegające coraz większemu przyśpieszeniu stwarza niekorzystne warunki do skutecznego opanowania zjawisk sprzyjających rozwojowi chorób szczególnie wśród młodego pokolenia.

Arteterapia której trudno określić rodowód, wzbudza zainteresowanie coraz szerszych kręgów psychologów, lekarzy i artystów różnych kierunków sztuki. Określenie to obejmuje mu-zykoterapię, choreoterapię, biblioterapię a także działania terapeutyczne przy pomocy teatru, filmu oraz sztuk plastycznych, jak malarstwo, rzeźba, grafika i inne. Włączenie różnorodnych sztuk do profilaktyki czy lecznictwa wynika z szerokiego zakresu ludzkich zainteresowań. Złożona osobowość człowieka sprawia, że oddziaływanie poszczególnych kierunków sztuki nie jest jednakowe. Składa się na to proces edukacji środowiska i nie wyjaśnione empirycznie wpływy. Współczesny człowiek w dbałości o swoje zdrowie szuka różnych środków również pozafarmako-logicznych. Tutaj dostrzegamy źródło renesansu arteterapii jako środka wspomagającego leczenie. Obserwujemy jej rozwój w wielu krajach na świecie. Również w Polsce został powołany Ośrodek Badań Arteterapii w Akademii Muzycznej we Wrocławiu przy akceptacji Departamentu Doskonalenia Artystycznego Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Uczelnia opiera się na swoich wieloletnich doświadczeniach z zakresu muzykoterapii, w której to dyscyplinie prowadzi prace naukowo-badawcze oraz kształci muzykoterapeutów w systemie stacjonarnym. Aktualnie rozwijamy badania w zakresie właściwości terapeutycznych różnych kierunków sztuki przy współpracy zainteresowanych osób i ośrodków badawczych w kraju.

Dotychczas zorganizowaliśmy trzy sesje naukowe, w których oprócz zagadnień organizacyjnych poruszono problemy podstaw teoretycznych arteterapii oraz procesów leczenia i postępowania psychokorekcyjnego w arteterapii.

Z ogólnych informacji wynika, że w wielu placówkach leczniczych a także instytucjach specjalnej opieki, w tym w szkołach dla dzieci upośledzonych prowadzi się rozmaite próby praktyk arteterapeutycznych. Ośrodek badań we Wrocławiu chciałby połączyć wysiłki wszystkich osób pracujących nad tymi zagadnieniami, celem wymiany doświadczeń i myśli, aby wspólne wysiłki przyniosły szybsze i lepsze rezultaty.

Ze swej strony będziemy czynić starania nawiązania kontaktów z podobnymi ośrodkami badawczymi za granicą celem wzbogacenia naszej literatury w tym zakresie a także konfrontacji badań naukowych. Szczególnie zależy nam na rozpoznaniu i u-powszechnieniu metod i skutecznych praktyk arteterapii w odniesieniu do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Obszar działania arteterapii nie ogranicza się tylko do dzieci i osób niepełnosprawnych. Powiększa się niestety we wszystkich prawie krajach liczba osób uzależnionych (narkomani, alkoholicy, lekomani) i wymagających resocjalizacji. Można by powiększyć liczbę schorzeń, w których zastosowanie arteterapi przyniosłoby ulgę cierpiącym, ale najpierw musimy skoncentrować swoje wysiłki na podstawowych badaniach podejmując apel Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczący pomocy upośledzonym dzieciom.

Akademia Muzyczna we Wrocławiu wydaje ten folder celem zainteresowania arteterapią - lekarzy, psychologów i artystów z różnych dziedzin sztuki, którzy mają ambicje i chęć spożytkowania swojej wiedzy dla ratowania najlepszego dobra człowieka

nisterstwa Kultury i Sztuki. Uczelnia opiera się na swoich wieloletnich doświadczeniach z zakresu muzykoterapii, w której to dyscyplinie prowadzi prace naukowo-badawcze oraz kształci muzykoterapeutów w systemie stacjonarnym. Aktualnie rozwijamy badania w zakresie właściwości terapeutycznych różnych kierunków sztuki przy współpracy zainteresowanych osób i ośrodków badawczych w kraju.

Dotychczas zorganizowaliśmy trzy sesje naukowe, w których oprócz zagadnień organizacyjnych poruszono problemy podstaw teoretycznych arteterapii oraz procesów leczenia i postępowania psychokorekcyjnego w arteterapii.

Z ogólnych informacji wynika, że w wielu placówkach leczniczych a także instytucjach specjalnej opieki, w tym w szkołach dla dzieci upośledzonych prowadzi się rozmaite próby praktyk arteterapeutycznych. Ośrodek badań we Wrocławiu chciałby połączyć wysiłki wszystkich osób pracujących nad tymi zagadnieniami, celem wymiany doświadczeń i myśli, aby wspólne wysiłki przyniosły szybsze i lepsze rezultaty.

Ze swej strony będziemy czynić starania nawiązania kontaktów z podobnymi ośrodkami badawczymi za granicą celem wzbogacenia naszej literatury w tym zakresie a także konfrontacji badań naukowych. Szczególnie zależy nam na rozpoznaniu i u-powszechnieniu metod i skutecznych praktyk arteterapii w odniesieniu do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Obszar działania arteterapii nie ogranicza się tylko do dzieci i osób niepełnosprawnych. Powiększa się niestety we wszystkich prawie krajach liczba osób uzależnionych (narkomani, alkoholicy, lekomani) i wymagających resocjalizacji. Można by powiększyć liczbę schorzeń, w których zastosowanie arteterapi przyniosłoby ulgę cierpiącym, ale najpierw musimy skoncentrować swoje wysiłki na podstawowych badaniach podejmując apel Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dotyczący pomocy upośledzonym dzieciom.

Akademia Muzyczna we Wrocławiu wydaje ten folder celem zainteresowania arteterapią - lekarzy, psychologów i artystów z różnych dziedzin sztuki, którzy mają ambicje i chęć spożytkowania swojej wiedzy dla ratowania najlepszego dobra człowieka

jakim jest zdrowie. Sądzimy, że zamieszczone tutaj artykuły przybliżą czytelnikom wybrane zagadnienia arteterapii i zachęcą do nawiązania z nami kontaktu celem współpracy.

Leon Hanek

jakim jest zdrowie. Sądzimy, że zamieszczone tutaj artykuły przybliżą czytelnikom wybrane zagadnienia arteterapii i zachęcą do nawiązania z nami kontaktu celem współpracy.

Leon Hanek

ARTETERAPIA

Jest metodą leczenia wywodzącą się z różnych koncepcji teoretycznych, jak psychoanalizy, teorii postaci, psychologii twórczości, fenomenologii, która znalazła zastosowanie w postępowaniu psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym. Nazwa arte-terapia została wprowadzona do terminologii medyczno-psycholo-gicznej w latach 40. bieżącego stulecia. Właściwie odnosi się ona do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia jako metoda oddziaływania łączy się z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia zajęciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztukę, psy-chopedagogika. Stosowana jest przez przeszkolonych lekarzy, psychologów, wychowawców i dyplomowanych arteterapeutów u osób dorosłych, młodzieży i dzieci, wykazujących zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i inne. Niekiedy stosowana jest u zdrowych jako metoda odprężająca, uwalniająca od nadmiaru napięć, szczególnie u osób nieprzystosowanych i konfliktowych. Uprawiana jest według metody indywidualnej i grupowej.

Jako obiekt oceny obejmuje sobą osobę lub osoby poddawane grupowo arteteraph, proces twórczy w jego przebiegu oraz powstały wytwór plastyczny, inaczej dzieło. Przez arteterapię określa się spontaniczną twórczość chorych poddaną opiece terapeutów lub działanie kreacyjne plastyczne, podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki. Działania takie mają wartość testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie. Spośród technik najczęściej stosowane są: rysunek, malarstwo pędzlem lub palcami, rzadziej le-

pianka w glinie lub plastelinie, rzeźba, tkanina artystyczna,. collage i inne.

Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu terapii zaliczane są do technik ekspresyjnych, projekcyjnych i konstrukcyjnych. W dziele o dowolnie wybranym temacie przedmiotem oceny terapeuty lub członków grupy terapeutycznej stają się dowolnie wybrany i przedstawiony temat, który można traktować jako odpowiednik wolnych skojarzeń, a także sposób jego ujęcia i przedstawienia, wyrażone w nim treści, myśli, uczucia i postawy. Dyskusja nad dziełem sprzyja tworzeniu klimatu dla szczerej i otwartej wymiany uczuciowej. Niekiedy tylko samo dzieło-jest wyłącznym środkiem komunikacji między terapeutą a chorym. W przebiegu czynności kreacyjnych zostają uwolnione nagromadzone napięcia i emocje, prowadząc w następstwie tego do katharsis-oczyszczenia, a także ujawnione zostają konflikty i problemy emocjonalne, co prowadzi do korektywnego doświadczenia emocjonalnego. Spontaniczność wypowiadania się w technice pozawerbalnej powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się. Mniejsza obronność może wyraźniej ukazywać neurotyczną lub psychotyczną problematykę, zawierać diagnostyczne treści, określać stosunek do rzeczywistości, przyjmowane postawy społeczne i odniesienia personalne. Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych tematów indywidualnych lub tematów ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia umożliwia osiąganie wglądu, lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania.

Historia arteterapii sięga ponad 100 lat wstecz. Zaczęła się tworzyć z chwilą kiedy to w roku 1872 Ambroise Tardieu, a kilka lat później Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace, w których wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzieł chorych psychicznie. W tym czasie powstała także utworzona przez Cesare Lombroso, włoskiego psychiatrę i neurologa psychopatologiczna teoria twórczości, zakładająca graniczny związek geniuszu z obłąkaniem. Późniejsze obszerne monografie Marcel Reja "L'Art chez les Fous" (1907), Waltera Morgantha-lera "Ein Geisteskranker als Kunstler" (1921), oraz fundamen-

talna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" <1922), w której autor przedstawił opracowane przez siebie podstawy dla dokładnej systematyzacji dzieł chorych, synchronizu-jąc analizę dzieła z aktualnym stanem psychicznym, przyczyniły się do podtrzymania tego zainteresowania. Jego rozwój postępował szybko. Pośrednio świadczyć o tym może fakt, iż do roku 1939 zostało opublikowanych około 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych zostało już około 7000 prac dotyczących wartości diagnostycznej twórczości chorych i wykorzystywania jej w przebiegu terapii. Zainteresowanie arte-terapią w dalszym ciągu narasta. W okresie wcześniejszym dotyczyło głównie wartości analizy dzieł chorych dla przeprowadzenia diagnozy psychopatologicznej, w okresach późniejszych w oparciu głównie o nowe teorie i kierunki psychologiczne wypracowane zostały podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczególnie przyczyniły się do tego doświadczenia Marga-rete Naumburg, która przyjęła od S. Freuda kierunek psychoanalityczny pracy, także Jolandy Jacobi i Susan Bach znajdujących się pod wpływem teorii C. G. Junga. Zainteresowanie ar-teterapią rozwijało się szczególnie dynamicznie w USA, gdzie od roku 1960 zaczęto szkolić dyplomowanych arteterapeutów oraz wydawać fachowe czasopisma. W 1959 roku zostało powołane Międzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzibą w Paryżu (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w którym również i Polska ma swoich przedstawicieli.

Andrzej Janicki

MUZYKOTERAPIA

Muzykoterapia - to systematyczne, metodyczne, oparte na podstawach naukowych zastosowanie kliniczne muzyki.

W odnieniesiu do głównych jej zakresów tzn. do psychiatrii i pedagogiki specjalnej, oznacza ona formę psychoterapii i reedukacji, posługującą się muzyką i jej elementami (przede wszystkim dźwiękiem i rytmem), jako środkami stymulacji, struktura-lizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości pacjenta. Muzyka stanowi ogniwo pośredniczące w relacji terapeutycznej, rozumianej jako interakcja między pacjentem, a terapeutą, a otoczeniem. Wartość terapeutyczną posiada więc nie tylko sama muzyka i sposób operowania nią (techniki muzykoterapeutyczne), lecz również kontakt werbalny oraz kontekst sytuacyjny, w którym jest ona słuchana i wykonywana. W sytuacji tzw. muzykoterapii grupowej znaczenie posiadają relacje i zdarzenia zachodzące w grupie terapeutycznej. Użycie muzyki w wymiarze psychoterapeutycznym oznacza wykorzystanie jej działania w płaszczyźnie psychologicznej, nie tylko w celu usunięcia objawów chorobowych, lecz i spowodowania zmian w sposobie funkcjonowania pacjenta, prowadzących do jego rozwoju i poprawy kontaktu z otoczeniem.

Muzykoterapia obejmuje dwie formy aktywności pacjenta:

l) w sferze odbiorczej (tzw. muzykoterapia odbiorcza, percepcyj-na, np. z użyciem technik projekcyjnych opartych na mechanizmie percepcji muzyki),

2) w sferze wykonawczej (tzw. muzykoterapia wykonawcza). Chodzi tu o wszelkie ekspresje dźwiękowe pacjenta przede wszystkim z pomocą instrumentów muzycznych, a ponadto z użyciem głosu ludzkiego (np. terapia śpie-

wem) i ruchu ciała do muzyki (różnego rodzaju ćwiczenia muzyczno-ruchowe, rytmika, choreoterapia itp.). Optymalną strategią terapeutyczną jest łączenie w jednym posiedzeniu muzy-koterapii technik percepcyjnych (obejmujących np. procesy wyobrażeniowe), jak również technik typu zadań, czy improwizacji wykonywanych na instrumentach muzycznych, które stanowią dla pacjenta trening zachowania i działania.

W procesie diagnozy i leczenia uwzględnia się wpływ muzyki na: emocje (dostarczanie różnorodnych przeżyć emocjonalnych i modulowanie sposobu przeżywania), proces myślenia (muzyka jako nośnik informacjil i znaczeń służących poznawaniu i przekształcaniu człowieka), psychomotorykę (muzyka jako czynnik porządkujący i energetyzujący ruch), jak również na układ wegetatywny (harmonizacja i regulacja autonomicznego układu nerwowego) oraz na procesy neurofizjologiczne (próby wywoływania zjawiska wodzenia - "acoustic driving" np. w celu aktywizacji bioelektrycznej czynności mózgu lub przeciwnie osiągania stanów odprężenia, a także zmienionych stanów świadomości typu medytacji, transu, ekstazy za pomocą silnej stymulacji muzycznej i rytmicznej lub zbyt słabej i specjalnie strukturowanej).

Wprawdzie aktywności muzyczne obejmują całego człowieka jako jedność psychofizyczną, ale w zależności od zakresu medycyny i od modelu teoretycznego choroby kładzie się nacisk na różne ich aspekty.

Muzykoterapia stosowana jest obecnie w świecie prawie we wszystkich zakresach medycyny, zwykle jako jedna z metod tzw. terapii kompleksowej. W Polsce rozwija się ona od 1970 r. jako forma psychoterapii w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, gdzie E. Galińska tworzy jej założenia teoretyczne i metody oraz rozpowszechnia je prowadząc od 1972 r. szkolenie w ramach Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego;

wprowadza ją także do Sekcji Naukowej Psychoterapii Poi. Towarzystwa Psychiatrycznego.

Elżbieta Galińska,

BIBLIOTERAPIA

Biblioterapia polega na zastosowaniu książki jako środka oddziaływania terapeutycznego. Funkcję tą spełnia literatura piękna, biografie, autobiografie, pamiętniki, fragmenty dzieł filozoficznych. Mogą one oddziaływać na aktualny stan psychiczny przeciwdziałając występowaniu emocji lęku, przygnębienia, depresji, zdenerwowania oraz wzbudzać takie emocje spełniając pozytywną funkcję regulacyjną jak radość, rozweselenie, nadzieja, wiara w swe siły. Lektura odpowiednio dobranych książek może również wpływać korzystnie na składniki osobowości będące powodem niedostosowania: poczucie mniejszej wartości, zawyżone aspiracje, postawę wrogości, nieprawidłowo ukształtowaną hierarchię wartości. Ze względu na istniejące zależności psychosomatyczne, oddziaływanie na stan psychiczny oraz strukturę osobowości wpływa również na zachodzące w organizmie procesy fizjologiczne oraz związane z nimi zaburzenia chorobowe.

Biblioterapia jest przydatna szczególnie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych, więźniów przebywających przez dłuższy okres czasu w szpitalach, zakładach rehabilitacyjnych, więzieniach. Prócz korekcyjnego oddziaływania na psychikę, spełnia ona pozytywną funkcję terapeutyczną u-możliwiając wypełnienie wolnego czasu, przetrwanie okresu rozłąki z rodziną i osobami bliskimi, ucieczkę od przykrych emocji oraz pesymistycznych myśli i oczekiwań dotyczących swego stanu zdrowia oraz przyszłego życia.

Przy stosowaniu biblioterapii są przydatne badania czytelnictwa. Pozwalają one określić występującee w danej populacji zainteresowania czytelnicze oraz dostosować do nich stosowane

formy oddziaływania terapeutycznego. Sama znajomość zair resowań czytelniczych oraz wykorzystanie ich w działalni bibliotekarza nie jest jeszcze biblioterapią, która wymaga względnienia uwarunkowań psychofizjologicznych związana z rodzajem zaburzeń oraz mechanizmami ich powstawania.

Można przedstawić następujący model stosowania biblie rapii. Należy naprzód ustalić, jakie zaburzone stany psychicz cechy osobowości, procesy fizjologiczne mają być przedmiot oddziaływania terapeutycznego. Następnie uwzględniając zain resowania czytelnicze danej osoby wybieramy utwory literac mające spełniać funkcję korekcyjną.

Kontakt z książką może przyjmować formę zachęcania do przeczytania w całości lub w wybranych fragmentach, przep:

wadzenia rozmowy na temat ukazanych w niej problemów ;

ciowych oraz proponowanych sposobów ich rozwiązywania. \\ brane fragmenty prozy lub poezji, myśli zawarte w dzieła filozoficznych są również przydatne w terapii grupowej sta;

się przedmiotem ich omówienia w grupie terapeutycznej. Utwo literackie mogą być również wykorzystane przy ich insceniza połączonej za zastosowaniem techniki psychodramy.

Rozwijanie biblioterapii oraz uczynienie z niej skutecznej ra tody oddziaływania terapeutycznego opartej na naukowych po stawach wymaga zarówno wypracowania jej podstaw teoretyc nych, jak również techniki jej praktycznego stosowania. W ty celu potrzebne jest stworzenie "receptury biblioterapeutyczne zawierającej wykaz książek, które mogą być przydatne w ró nych populacjach w odniesieniu do różnych rodzajów zaburzę Rozwijanie naukowych podstaw biblioterapii wymaga ponad przeprowadzenia badań umożliwiających określenie jej skuteczności.

Zbigniew Skórny

ARTETERAPIA

Jest metodą leczenia wywodzącą się z różnych koncepcji teoretycznych, jak psychoanalizy, teorii postaci, psychologii twórczości, fenomenologii, która znalazła zastosowanie w postępowaniu psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym. Nazwa arte-terapia została wprowadzona do terminologii medyczno-psycholo-gicznej w latach 40. bieżącego stulecia. Właściwie odnosi się ona do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia jako metoda oddziaływania łączy się z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia zajęciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztukę, psy-chopedagogika. Stosowana jest przez przeszkolonych lekarzy, psychologów, wychowawców i dyplomowanych arteterapeutów u osób dorosłych, młodzieży i dzieci, wykazujących zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i inne. Niekiedy stosowana jest u zdrowych jako metoda odprężająca, uwalniająca od nadmiaru napięć, szczególnie u osób nieprzystosowanych i konfliktowych. Uprawiana jest według metody indywidualnej i grupowej.

Jako obiekt oceny obejmuje sobą osobę lub osoby poddawane grupowo arteteraph, proces twórczy w jego przebiegu oraz powstały wytwór plastyczny, inaczej dzieło. Przez arteterapię określa się spontaniczną twórczość chorych poddaną opiece terapeutów lub działanie kreacyjne plastyczne, podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki. Działania takie mają wartość testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie. Spośród technik najczęściej stosowane są: rysunek, malarstwo pędzlem lub palcami, rzadziej le-

15

pianka w glinie lub plastelinie, rzeźba, tkanina artystyczna,. collage i inne.

Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu terapii zaliczane są do technik ekspresyjnych, projekcyjnych i konstrukcyjnych. W dziele o dowolnie wybranym temacie przedmiotem oceny terapeuty lub członków grupy terapeutycznej stają się dowolnie wybrany i przedstawiony temat, który można traktować jako odpowiednik wolnych skojarzeń, a także sposób jego ujęcia i przedstawienia, wyrażone w nim treści, myśli, uczucia i postawy. Dyskusja nad dziełem sprzyja tworzeniu klimatu dla szczerej i otwartej wymiany uczuciowej. Niekiedy tylko samo dzieło-jest wyłącznym środkiem komunikacji między terapeutą a chorym. W przebiegu czynności kreacyjnych zostają uwolnione nagromadzone napięcia i emocje, prowadząc w następstwie tego do katharsis-oczyszczenia, a także ujawnione zostają konflikty i problemy emocjonalne, co prowadzi do korektywnego doświadczenia emocjonalnego. Spontaniczność wypowiadania się w technice pozawerbalnej powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się. Mniejsza obronność może wyraźniej ukazywać neurotyczną lub psychotyczną problematykę, zawierać diagnostyczne treści, określać stosunek do rzeczywistości, przyjmowane postawy społeczne i odniesienia personalne. Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych tematów indywidualnych lub tematów ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia umożliwia osiąganie wglądu, lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania.

Historia arteterapii sięga ponad 100 lat wstecz. Zaczęła się tworzyć z chwilą kiedy to w roku 1872 Ambroise Tardieu, a kilka lat później Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace, w których wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzieł chorych psychicznie. W tym czasie powstała także utworzona przez Cesare Lombroso, włoskiego psychiatrę i neurologa psychopatologiczna teoria twórczości, zakładająca graniczny związek geniuszu z obłąkaniem. Późniejsze obszerne monografie Marcel Reja "L'Art chez les Fous" (1907), Waltera Morgantha-lera "Ein Geisteskranker als Kunstler" (1921), oraz fundamen-

16

talna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" <1922), w której autor przedstawił opracowane przez siebie podstawy dla dokładnej systematyzacji dzieł chorych, synchronizu-jąc analizę dzieła z aktualnym stanem psychicznym, przyczyniły się do podtrzymania tego zainteresowania. Jego rozwój postępował szybko. Pośrednio świadczyć o tym może fakt, iż do roku 1939 zostało opublikowanych około 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych zostało już około 7000 prac dotyczących wartości diagnostycznej twórczości chorych i wykorzystywania jej w przebiegu terapii. Zainteresowanie arte-terapią w dalszym ciągu narasta. W okresie wcześniejszym dotyczyło głównie wartości analizy dzieł chorych dla przeprowadzenia diagnozy psychopatologicznej, w okresach późniejszych w oparciu głównie o nowe teorie i kierunki psychologiczne wypracowane zostały podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczególnie przyczyniły się do tego doświadczenia Marga-rete Naumburg, która przyjęła od S. Freuda kierunek psychoanalityczny pracy, także Jolandy Jacobi i Susan Bach znajdujących się pod wpływem teorii C. G. Junga. Zainteresowanie ar-teterapią rozwijało się szczególnie dynamicznie w USA, gdzie od roku 1960 zaczęto szkolić dyplomowanych arteterapeutów oraz wydawać fachowe czasopisma. W 1959 roku zostało powołane Międzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzibą w Paryżu (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w którym również i Polska ma swoich przedstawicieli.

Andrzej Janicki

MUZYKOTERAPIA

Muzykoterapia - to systematyczne, metodyczne, oparte na podstawach naukowych zastosowanie kliniczne muzyki.

W odnieniesiu do głównych jej zakresów tzn. do psychiatrii i pedagogiki specjalnej, oznacza ona formę psychoterapii i reedukacji, posługującą się muzyką i jej elementami (przede wszystkim dźwiękiem i rytmem), jako środkami stymulacji, struktura-lizacji oraz ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości pacjenta. Muzyka stanowi ogniwo pośredniczące w relacji terapeutycznej, rozumianej jako interakcja między pacjentem, a terapeutą, a otoczeniem. Wartość terapeutyczną posiada więc nie tylko sama muzyka i sposób operowania nią (techniki muzykoterapeutyczne), lecz również kontakt werbalny oraz kontekst sytuacyjny, w którym jest ona słuchana i wykonywana. W sytuacji tzw. muzyko-terapii grupowej znaczenie posiadają relacje i zdarzenia zachodzące w grupie terapeutycznej. Użycie muzyki w wymiarze psychoterapeutycznym oznacza wykorzystanie jej działania w płaszczyźnie psychologicznej, nie tylko w celu usunięcia objawów chorobowych, lecz i spowodowania zmian w sposobie funkcjonowania pacjenta, prowadzących do jego rozwoju i poprawy kontaktu z otoczeniem.

Muzykoterapia obejmuje dwie formy aktywności pacjenta:

l) w sferze odbiorczej (tzw. muzykoterapia odbiorcza, percepcyj-na, np. z użyciem technik projekcyjnych opartych na mechanizmie percepcji muzyki), 2) w sferze wykonawczej (tzw. muzykoterapia wykonawcza). Chodzi tu o wszelkie ekspresje dźwiękowe pacjenta przede wszystkim z pomocą instrumentów muzycznych, a ponadto z użyciem głosu ludzkiego (np. terapia śpie-

wem) i ruchu ciała do muzyki (różnego rodzaju ćwiczenia mu-zyczno-ruchowe, rytmika, choreoterapia itp.). Optymalną strategią terapeutyczną jest łączenie w jednym posiedzeniu muzy-koterapii technik percepcyjnych (obejmujących np. procesy wyobrażeniowe), jak również technik typu zadań, czy improwizacji wykonywanych na instrumentach muzycznych, które stanowią dla pacjenta trening zachowania i działania.

W procesie diagnozy i leczenia uwzględnia się wpływ muzyki na: emocje (dostarczanie różnorodnych przeżyć emocjonalnych i modulowanie sposobu przeżywania), proces myślenia (muzyka jako nośnik informacjil i znaczeń służących poznawaniu i przekształcaniu człowieka), psychomotorykę (muzyka jako czynnik porządkujący i energetyzujący ruch), jak również na układ wegetatywny (harmonizacja i regulacja autonomicznego układu nerwowego) oraz na procesy neurofizjologiczne (próby wywoływania zjawiska wodzenia - "acoustic driving" np. w celu aktywizacji bioelektrycznej czynności mózgu lub przeciwnie osiągania stanów odprężenia, a także zmienionych stanów świadomości typu medytacji, transu, ekstazy za pomocą silnej stymulacji muzycznej i rytmicznej lub zbyt słabej i specjalnie strukturowanej).

Wprawdzie aktywności muzyczne obejmują całego człowieka jako jedność psychofizyczną, ale w zależności od zakresu medycyny i od modelu teoretycznego choroby kładzie się nacisk na różne ich aspekty.

Muzykoterapia stosowana jest obecnie w świecie prawie we wszystkich zakresach medycyny, zwykle jako jedna z metod tzw. terapii kompleksowej. W Polsce rozwija się ona od 1970 r. jako forma psychoterapii w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, gdzie E. Galińska tworzy jej założenia teoretyczne i metody oraz rozpowszechnia je prowadząc od 1972 r. szkolenie w ramach Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego;

wprowadza ją także do Sekcji Naukowej Psychoterapii Poi. Towarzystwa Psychiatrycznego.

Elżbieta Galińska,

BIBLIOTERAPIA

Biblioterapia polega na zastosowaniu książki jako środka oddziaływania terapeutycznego. Funkcję tą spełnia literatura piękna, biografie, autobiografie, pamiętniki, fragmenty dzieł filozoficznych. Mogą one oddziaływać na aktualny stan psychiczny przeciwdziałając występowaniu emocji lęku, przygnębienia, depresji, zdenerwowania oraz wzbudzać takie emocje spełniając pozytywną funkcję regulacyjną jak radość, rozweselenie, nadzieja, wiara w swe siły. Lektura odpowiednio dobranych książek może również wpływać korzystnie na składniki osobowości będące powodem niedostosowania: poczucie mniejszej wartości, zawyżone aspiracje, postawę wrogości, nieprawidłowo ukształtowaną hierarchię wartości. Ze względu na istniejące zależności psychosomatyczne, oddziaływanie na stan psychiczny oraz strukturę osobowości wpływa również na zachodzące w organizmie procesy fizjologiczne oraz związane z nimi zaburzenia chorobowe.

Biblioterapia jest przydatna szczególnie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, przewlekle chorych, więźniów przebywających przez dłuższy okres czasu w szpitalach, zakładach rehabilitacyjnych, więzieniach. Prócz korekcyjnego oddziaływania na psychikę, spełnia ona pozytywną funkcję terapeutyczną u-możliwiając wypełnienie wolnego czasu, przetrwanie okresu rozłąki z rodziną i osobami bliskimi, ucieczkę od przykrych emocji oraz pesymistycznych myśli i oczekiwań dotyczących swego stanu zdrowia oraz przyszłego życia.

Przy stosowaniu biblioterapii są przydatne badania czytelnictwa. Pozwalają one określić występującee w danej populacji zainteresowania czytelnicze oraz dostosować do nich stosowane

CHOREOTERAPIA W PSYCHIATRII

Choreoterapia jest to metoda lecznicza oparta o taniec wzbogacony o ćwiczenia muzyczno-ruchowe i improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. W Polsce stosuje się tę metodę od 17 lat na terenie Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Zarówno badania naukowe, jak i praktyka kliniczna potwierdzają przydatność i skuteczność tej metody w odniesieniu do pacjentów psychiatrycznych (chorych psychicznie, cierpiących z powodu nerwicy, uzależnionych od alkoholu czy narkotyków).

Choreoterapia jest stosowana zarówno w psychoterapii, jak i równolegle z farmakoterapią. Potencjał terapeutyczny tej metody to przede wszystkim: l) społeczny charakter tańca, 2) wartości motoryczne tańca i ćwiczeń muzyczno-ruchowych, 3) możliwość oddziaływania na psychikę przez muzykę.

W wyniku procesu leczniczego, jaki dokonuje się w efekcie systematycznego udziału pacjentów w choreoterapii, dochodzi do korekty zaburzeń psychomotorycznych, do regulacji i korzystnego pnestrojenia sfery fizjologicznej oraz do poprawy w funkcjonowaniu społecznym. Następują także pozytywne zmiany w percepcji zmysłowej, lepsze wyczucie rytmu, czasu i przestrzeni, co prowadzi w konsekwencji do poprawy koordynacji ruchowej.

Choreoterapia działa bardzo wszechstronnie, stwarzając szeroką płaszczyznę kontaktu terapeuty z pacjentami i pacjentów ze sobą. Metoda ta umożliwia objęcie uwagą wszystkich członków grupy, ułatwia równomierny rozkład ich aktywności i pozwala na wgląd w zachodzące interakcje oraz poziom emocji.

Terapia przez taniec, działając jednocześnie na wiele zmy-i różne sfery aktywności pacjenta, np. na sferę kontaktów

42

społecznych, sferę motoryczną, poznawczą, emocjonalną, fizjologiczną, estetyczną i erotyczną może pełnić w leczeniu psychiatrycznym wiele ważnych funkcji. Najważniejsze z nich to: funkcja profilaktyczna, diagnostyczna i terapeutyczna.

Tak więc choreoterapia z uwagi na liczne walory terapeutyczne i rekreacyjne winna być metodą jak najszerzej stosowaną w szpitalach i ośrodkach psychiatrycznych.

Zofia Aleszko

46

CHOREOTERAPIA. TANIEC LECZNICZY

W technikach muzykoterapeutycznych mających zastosowanie w usprawnianiu osób niepełnosprawnych szczególną uwagę należałoby zwrócić na choreoterapię.

Taniec jako sztuka bardzo złożona ma wiele rodzajów i form. Dlatego nie można określić dokładnie i jednoznacznie jego definicji. Można go traktować jako przejaw kultury, związany z określonym środowiskiem i określoną funkcją.

Ćwiczenia taneczne można traktować jako:

a) ćwiczenia ogólnokondycyjne;

b) ćwiczenia sprawnościowe;

c) ćwiczenia specjalne.

Ogólnokondycyjny charakter tańca leczniczego opiera się na odpowiednio dobranej dynamice i rodzaju ćwiczenia, co zależy od angażowania wielu mięśni lub niektórych dużych grup mięśniowych w danym odcinku czasowym.

W tańcu leczniczym o charakterze sprawnościowym przeważają takie układy taneczne, których wykonanie wymaga koncentracji i uwagi ze strony ćwiczących. Należą tu ćwiczenia oddziałujące na układ nerwowy poprzez wyrabianie koordynacji wzro-kowo-ruchowej i słuchowo-wzrokowo-ruchowej w odpowiednim tempie i rytmie, elementy ćwiczeń równoważnych i zręcznościowych, które wyrabiają zmysł równowagi przy współudziale wzroku i czucia mięśniowo-stawowego oraz figury taneczne przy zmniejszonej stabilizacji i powierzchni podstawy wykonywane na jednej nodze, na pięcie lub przedstopniu.

Ćwiczenia taneczne specjalne obejmują tych chorych, którzy z powodu rozległych dysfunkcji w narządzie ruchu nie mog^ włączać harmonijnie do pracy poszczególnych mięśni lub całych grup mięśniowych, wymagają szczególnej ostrożności w dawkowaniu wysiłku fizycznego (osoby z niedomogą krążenia i oddy chania). Dla każdego chorego z tej grupy osnowa taneczna opracowana jest oddzielnie, a ćwiczenia prowadzone są indywidualnie.

Zjawisko czynonści ruchowej pod postacią ruchu dowolnego

47

zależy od harmonijnego współdziałania szeregu mechanizmów nerwowych. Podczas choreoterapii uczymy mięśnie kolejno po sobie następującego rozluźnienia i naprężenia, co ma miejsce w odpowiednim czasie i przestrzeni. To kolejne naprężenie i rozluźnienie musi wzmacniać poczucie metryczne i wrażliwość na rytm. Rytm i harmonia wpływają na poprawę nastroju, koncentrację i tym samym ułatwiają koordynację nerwowo-mięś-niową.

. '• Należy spodziewać się, że uzyskana poprawa jest wynikiem | stymulującego wpływu bodźców akustycznych i emocjonalnych na układ siatkowaty. Układ siatkowaty pełni podstawową rolę w integracji funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Muzyka i jej elementy składowe wpływając przenikające na ten układ ułatwiają koncentrację i koordynację ruchową. Można tu wykorzystać dynamiczne i wzbudzające emocje właściwości muzyki tanecznej, co w powiązaniu z odpowiednimi ruchami ciała, wykonywanymi w odpowiednim tempie i zakresie funkcjonalnym da choremu dodatkowe przeżycia estetyczne, odwróci jego uwagę fld nabytej lub wrodzonej niesprawności, a nawet dolegliwości tolowych związanych z procesem chorobowym.

<' Zmiana postawy ciała, poprawa funkcji lokomocyjnych i ma-|aalnych, wykonywanych w charakterystycznym dla rodzaju izyki tanecznej rytmie i tempie, wprowadza potrzebę prawidło-go oddychania, co jest dodatkowym efektem terapeutycznym formy ćwiczeń leczniczych.

Zbigniew Hora

ARTETERAPIA I TEATR

Wykorzystanie sztuki do celów terapeutycznych sięga najdawniejszych czasów. W przypadku teatru, najbardziej znaną formą terapii, mającą swe źródła w teatrze jest psychodrama. Twórca tej metody J. Moreno wyszedł od klasycznego teatru, później odkrywając jego walory terapeutyczne. W Polsce metoda ta wykorzystywana jest przy leczeniu różnych zaburzeń psychicznych. W stanach psychotycznych jest techniką wspomagającą. Po ustąpieniu objawów wytwórczych rozpoczyna się postępowanie rehabilitacyjne w ramach społeczności leczniczej, razem z różnymi formami psychoterapii grupowej, z wykorzystaniem psychodramy, pantomimy, terapii ruchem, itd. Celem tych działań jest poprawa komunikacji pacjenta z otoczeniem, wzbudzenie zaufania do ludzi, przywracanie wiary we własne siły i możliwości oraz pogłębienie i utrwalenie krytycyzmu w stosunku do przebytych objawów psychotycznych.

W przypadku stanów neurotycznych wykorzystanie psychodramy jest częścią procesu psychoterapeutycznego, który ma na celu przepracowanie problemów aktualnych, jak i z przeszłości. Służy to wypracowaniu bardziej satysfakcjonujących sposobów postępowania i emocjonalnego reagowania. Elementy psychodramy wykorzystywane są również przy interpretacji marzeń sennych.

Inną formą wykorzystania teatru do celów terapeutycznych jest tworzenie spektakli teatralnych przez terapeutów i pacjentów w szpitalach psychiatrycznych. Najczęściej są to przedsięwzięcia jednorazowe, dotyczą określonej grupy pacjentów, kończące się premierą lub kilkoma pokazami dla krewnych, znajo-

55

mych czy innych pacjentów. Celem tych przedstawień jest nastawienie na problemy komunikacji, uczenie się porozumiewania z innymi, oraz rozumienia siebie i innych.

W swojej treści spektakle te nawiązują do tradycji ludowych widowisk (np. Jasełka, kolędnicy itd.) albo oparte są na klasycznym dramacie lub są kreacją zbiorową pacjentów pod kierunkiem terapeuty. W działaniach tych główną rolę odgrywa efekt terapeutyczny, strona artystyczna spektaklu jest drugoplanowa.

Obok szpitali psychiatrycznych spektakle teatralne realizowane są w różnych ośrodkach zajmujących się dziećmi i młodzieżą. Powstają spektakle w ośrodkach dla Dzieci Upośledzonych Umysłowo czy Dzieci Głuchych, jak również w Ośrodkach dla Narkomanów. W zależności od typu zaburzenia, różne są cele terapeutyczne realizowane poprzez tworzenie danego spektaklu.

W inny sposób wykorzystują teatr do celów terapeutycznych twórcy wspólnot teatralnych. W skład takiej grupy wchodzą osoby niepełnosprawne psychiczne wspólne z zespołem profesjonalistów: aktorów, muzyków itd. W Polsce od 1957 r. działa w Olsztynie Pantomima Głuchych. Dzięki działalności tej pantomimy głusi aktorzy wyszli z kręgu izolacji i zaprezentowali się szerszej publiczności. Wysoki poziom artystyczny kolejnych premier spowodował, że publiczność zaczęła ich oglądać, ponieważ mają oni coś do powiedzenia. Efektem tego było odzyskanie wiary we własne siły i poczucie się pełnosprawnymi członkami społeczeństwa.

Zaprezentowane sposoby wykorzystania teatru w arteteraph mają charakter orientacyjny i nie wyczerpują wszystkich możliwości jakie niesie sobą teatr w procesie terapii.

Bogdan Prus