NOMOS

pod redakcją

Rafała Łętochy

Studia nad współczesną

myślą polityczną

Religia

Polityka

Naród

SPIS tReśCI

Rafał Łętocha, Bogumił Grott. Osoba i twórczość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Bibliografia publikacji prof. dra hab. Bogumiła Grotta za lata 1964-2008 . . . . . . 13

CZĘśĆ I – ReLIGIA, POLItYKA, IDee POLItYCZNe

Kazimierz Banek, Fundamentalizm muzułmański i jego współczesne przejawy. . . 33

Jacek Bartyzel, Próba teoretyzacji pojęcia ‘prawica’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Rafał Łętocha, Solidaryzm chrześcijański w ujęciu Leopolda Caro . . . . . . . . . . . . 70

Remigiusz Okraska, Słowiańska sielanka. Józef Niećko i jego

„neopogańska” wizja dziejów Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Bogdan Szlachta, Konteksty narodzin chrześcijańskiej refleksji politycznej

(wprowadzenie do badań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

CZĘśĆ II – OBLICZA NACJONALIZMU

Grzegorz Baziur, Piłsudczycy, narodowcy i partie lewicowe wobec ideałów

wychowawczych polskiego harcerstwa w latach 1911-1939 . . . . . . . . . . . . . . 127

Aneta Dawidowicz, Oblicze społeczne „Przeglądu Narodowego” (1908-1914,

1919-1921) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Rafał Dobrowolski, Narodowo-Państwowi w Lubelskiem (1934-1939) . . . . . . . 164

Andrzej Dwojnych, Tadeusz Świecki i jego myśl społeczno-polityczna . . . . . . . . 183

Olgierd Grott, Funkcja Kresów Wschodnich w publicystyce „Nowej Polski” . . . 205

Przemysław Jastrzębski, Polski czerep rubaszny. Publicystyka obozu

narodowego w okresie międzywojennym wobec dziedzictwa

I Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Inna Kawiernikowa, „Nasz Dziennik” a nacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

ewa Maj, Pojęcie narodu i jego derywaty w publicystyce politycznej Związku

Ludowo-Narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

Czesław Partacz, Istota banderyzmu czyli ukraińskiego integralnego

nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

Artur Paszko, Stosunek ugrupowań narodoworadykalnych okresu okupacji

do religii i wspólnot religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

Mieczysław Ryba, Narodowcy lubelscy u progu polskiej niepodległości

1918 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

6

Spis treści

Błażej Sajduk, Monarchizm i nacjonalizm w myśli Leszka Adolfa

Gembarzewskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

tomasz Sikorski, Krytycy, „rewizjoniści” czy surowi cenzorzy? Garść uwag

o narodowodemokratycznym modelu polityki niepodległościowej

w publicystyce opozycyjnej lewicy laickiej w latach 70. XX wieku . . . . . . . . . 284

tomasz Szczepański, Działalność polityczna Bolesława (Bernarda)

Tejkowskiego do roku 1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

Jarosław tomasiewicz, Lud − naród − słowiańszczyzna. Lewicowy

nacjonalizm Polskiego Związku Wolności (1939-1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Jarosław tomasiewicz, Naród jako projekt. Wielkosyryjski nacjonalizm

narodotwórczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333

Patryk tomaszewski, Konfederacje i korpusy akademickie w czasach II RP . . . 339

CZĘśĆ III – SPRAWY NARODOWOśCIOWe

Mirosław Habowski, Polskie reakcje na deklarację Bundestagu „Wypędzeni,

przesiedleńcy i mniejszość niemiecka pomostem między Niemcami i ich

wschodnimi sąsiadami” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

Lucyna Kulińska, Więźniowie własnych wizji, czyli dlaczego prometejskie

elity władzy II RP okazały się niezdolne do udźwignięcia problemu

ukraińskiego (polemika z wybranymi wątkami pracy Timothy Snydera

pt. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę) . . . . . . . . . . . 365

Maciej Strutyński, Zagadnienia wschodnich ziem II RP na łamach pisma

„Droga” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393

Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429

7

R

afał

ł

ętocha

BOGUMIŁ GROtt. OSOBA I tWÓRCZOśĆ

Bogumił Grott urodził się w Warszawie 3 stycznia 1940 roku. Ojciec eugeniusz

Grott, syn warszawskich przemysłowców, był inżynierem i właścicielem firmy zaj-

mującej się budową mostów oraz oficerem rezerwy Wojska Polskiego. Brał udział

w kampanii wrześniowej jako saper, po czym wycofał się ze swoim oddziałem na

Litwę. W roku 1940 został wywieziony w głąb ZSRS i zaginął bez wieści. Matka

Kazimiera Grottowa z Adamowiczów pochodziła z rodziny ziemiańskiej z tradycjami

niepodległościowymi. Jej dziadek tytus Opaliński brał udział w powstaniu stycznio-

wym, a ona była członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Ukończyła studia w za-

kresie historii sztuki na Uniwersytecie Poznańskim, uzyskując stopień doktora filozo-

fii. Była autorką prac naukowych. Po II wojnie światowej przyjęła pracę w Ministerstwie

Kultury i Sztuki na stanowisku dyrektora departamentu. Jednak, gdy w roku 1946

wyjechała do Moskwy z wystawą polskiej grafiki i podjęła starania celem odszukania

męża, padła ofiarą donosu ze strony muzykologa Zofii Lissy, przebywającej wów-

czas w Moskwie, która uznała, że podjęte przez Grottową poszukiwania były aktem

wrogości w stosunku do ZSRS. Po powrocie do kraju została usunięta z pracy w mi-

nisterstwie. W latach następnych pracowała w bibliotekarstwie, z czego ostatnie 10

lat życia w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie na stanowisku kierownika Działu

Gromadzenia.

Bogumił Grott spędził w Warszawie lata okupacji, tygodnie powstania warszaw-

skiego i pięć powojennych lat. Atmosfera panująca w domu oraz wstrząsające przeży-

cia i zagrożenia we wczesnym dzieciństwie w okupowanej Warszawie (w mieszkaniu

przebywały dwie osoby narodowości żydowskiej), a potem podczas powstania, jak

też późniejsze objawy dyskryminacji rodziny ze strony władz komunistycznych, za-

ważyły w nieprzemijający sposób na jego kształtującej się osobowości, późniejszych

postawach, poglądach politycznych oraz na rozwijających się potrzebach poznaw-

czych. Ześrodkowały się one wokół historii, kultury, polityki i zagadnień etyczno-

-moralnych. Rejestrowane od dzieciństwa różne sytuacje, nieraz dramatyczne, podsu-

wały wiele pytań, które domagały się odpowiedzi. Stąd był już tylko krok do myślenia

o samodzielnych badaniach naukowych, które w końcu stały się pewną formą rozra-

chunku z recypowaną rzeczywistością.

Bogumił Grott opuścił stolicę w połowie szkoły podstawowej, przenosząc się

wraz z matką do Krakowa. tu ukończył szkołę podstawową, a potem Liceum Ogól-

nokształcące im. A. Witkowskiego. W roku 1958 wstąpił na Wydział Filozoficzno-

-Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie uzyskał magisterium z zakresu ar-

8

cheologii polskiej. W celu pogłębienia swego wykształcenia podjął również zaoczne

studia historyczne na Uniwersytecie Łódzkim. Następnie przystąpił do pracy nad roz-

prawą doktorską pt. „Pierwsi Piastowie oleśniccy”, która dotyczyła w głównej mierze

stosunków narodowościowych na Ziemi Oleśnickiej w późnym średniowieczu. Pro-

motorem został prof. dr hab. Roman Heck z Uniwersytetu Wrocławskiego. W grudniu

1974 roku z powodzeniem obronił dysertację doktorską i otrzymał stopień naukowy

doktora nauk humanistycznych. Wkrótce podjął pracę na stanowisku adiunkta w Wyż-

szej Szkole Pedagogicznej w Kielcach. Niedługo potem na Uniwersytecie Jagielloń-

skim powstał Instytut Religioznawstwa, w którym Bogumił Grott został zatrudniony.

Wówczas to podjął badania związków pomiędzy katolicyzmem a polskim nacjonali-

zmem. Zaowocowały one rozprawą habilitacyjną pt. Nacjonalizm i religia – proces

zespalania katolicyzmu z nacjonalizmem w jedną całość ideową w myśli Narodowej

Demokracji (1926-1939), opublikowaną w roku 1984 przez Wydawnictwo Uniwersy-

tetu Jagiellońskiego. Kolejną książką Grotta, stanowiącą dopełnienie jego habilitacji,

była praca pt. Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych do roku

1939, wydana przez to samo wydawnictwo w roku 1987. Obrany w tych publikacjach

kierunek badań dotyczył aksjologicznych aspektów doktryn nacjonalistycznych

w Polsce i w jakimś zakresie kultury duchowej Polaków. Badania takie o charakterze

interdyscyplinarnym, rzucone na szersze europejskie tło porównawcze, dawały cieka-

we wyniki umożliwiające znalezienie odpowiedzi na wiele pytań dotyczących mecha-

nizmów rządzących nowszymi dziejami Polski. Grott stwierdził bowiem, iż badania

nad nacjonalizmem muszą uwzględniać wiedzę w zakresie kultury czy duchowości

poszczególnych narodów. tymczasem − jak zauważał − większość badaczy zajmują-

cych się ruchami nacjonalistycznymi skupia się albo wokół wydarzeń dotyczących

działalności partii o tym charakterze, zajmując się tzw. historią wydarzeniową, albo

też wokół kwestii dotyczących władzy politycznej i instrumentów służących jej zdo-

byciu i utrzymaniu, pozostawiając poza obszarem swoich zainteresowań zagadnienia

związane z kulturą, religią i życiem duchowym. Bogumił Grott, jak sam przyznawał,

czuł się inspirowany pracami prof. Leona Halbana, badacza współzależności pomię-

dzy religiami a niemieckim nacjonalizmem i kulturą niemiecką. efektem tych inspi-

racji będzie najbardziej znana jego praca, stanowiąca niejako podsumowanie wielo-

letnich badań nad rolą katolicyzmu w myśli obozu narodowego, pt. Nacjonalizm

chrześcijański: myśl społeczno-państwowa formacji narodowo-katolickiej w Drugiej

Rzeczypospolitej, która doczekała się trzech wydań (wyd. 1 − 1991, wyd. 2 zm.−

1996, wyd. 3 uzup. − 1999). W najpełniejszy chyba sposób Grott wykorzystał w niej

wypracowaną przez siebie metodę badań nad nacjonalizmem, która polega na analizie

wypływającego z religii podłoża aksjologicznego danego nacjonalizmu. W książce

została przedstawiona ideologia różnych odłamów nacjonalizmu polskiego (Stronnic-

two Narodowe, Obóz Narodowo-Radykalny ABC, Ruch Narodowa-Radykalny „Fa-

langa”, Związek Młodych Narodowców, Grupa „Wielka Polska”, Obóz Zjednoczenia

Narodowego, „Zadruga”, jak i inne pomniejsze grupy) na tle europejskim. Wykorzy-

stując wypracowaną przez siebie metodę badawczą, Grott wskazał na zasadnicze róż-

nice pomiędzy poszczególnymi nurtami polskiego nacjonalizmu, porównał i wydobył

Rafał Łętocha

9

jego specyfikę, dokonując analizy komparatystycznej z różnymi nurtami europejskie-

go nacjonalizmu, jak np. narodowy socjalizm, faszyzm, Action Française, salazaryzm,

frankizm czy hiszpańska „Falanga” tzw. wczesna. Biorąc pod uwagę stosunek do re-

ligii i związanych z nią wartości, wyodrębnił trzy grupy nacjonalizmów:

1. Kształtujące się pod wpływem koncepcji świeckich, co nakazywało traktować religię

i Kościół tylko jako fakt, bez uwzględniania jednak we własnych ideach i doktrynach po-

litycznych wymogów stawianych przez katolicyzm lub inne wyznanie chrześcijańskie.

2. Szukające uzasadnienia dla swoich twierdzeń w wartościach religijnych czy wręcz na-

uce Kościoła (...).

3. Kwestionującą chrześcijaństwo w jego ortodoksyjnej formie (np. „Deutsche Christen”

w Niemczech) lub nawet je odrzucającą, aby zwrócić się ku ideom neopogańskim,

a w konsekwencji zanegować uniwersalizm i personalizm (Grott 1993: 8).

Podejście takie wydaje się być niezwykle wartościowe, ważne i − jak podkre-

ślała to chociażby Gertrude Himmelfarb − umykające zazwyczaj uwadze history-

ków, w związku z czym „w większości prac poświęconych nacjonalizmowi wybit-

ni historycy (zarówno konserwatyści jak i liberałowie) prawie nie wspominają

o religii jako o znaczącym czynniku w historii” (Himmelfarb 2006/2007: 311).

Zauważyła ona również, że paradoksem naszych czasów jest, iż „w internacjonali-

stycznym świecie szerzy się nacjonalizm, w świeckim świecie religia jest żywotna

i ma się dobrze” (ibidem: 316). Wydawać by się mogło, że w społeczeństwach libe-

ralnych sfery te zostały od siebie skutecznie odseparowane, że doszło do całkowitej

sekularyzacji polityki i języka politycznego, który stał się w pełni autonomiczny.

Wielu badaczy zwraca jednak uwagę na to, że język polityki zawsze będą przenikać

sui generis porywy religijne, że to, co doczesne, przenika się w nim z doświadcze-

niem boskiej transcendencji (Voegelin 1993: 63). ernst-Wolfgang Böckenforde

wskazywał zaś nawet, iż rozdzielenie tego co polityczne i religijne nie jest możli-

we z natury rzeczy nawet w państwie liberalnym, laickim, neutralnym światopoglą-

dowo, treści religijne bowiem ciągle przedostają się w sferę relacji i napięć poli-

tycznych.

Powód jest prosty – pisał niemiecki badacz – ale należy go stale podkreślać, bowiem wy-

raźnie sprawia trudność zaakceptowanie i zrozumienie, że polityczność nie jest dziedziną

możliwą do rozgraniczenia ze względu na swój przedmiot; stanowi raczej obszar publicz-

nych relacji między ludźmi i grupami ludzi, który wykazuje pewne nasilenie asocjacji i dy-

socjacji, który czerpie swój „materiał” ze wszystkich dziedzin nauki i życia (Carl Schmitt).

Również religia, a ściślej mówiąc treści wiary, zasadnicze postawy wynikające z religii,

nauki i przykazania religijno-teologiczne ciągle mogą, w zależności od danej sytuacji,

wkraczać na pole polityki. Religia i teologia nie unikną tego, ograniczając się do „czysto”

religijno-teologicznych wypowiedzi i nauk, w przeciwnym razie oznaczałoby to przejście

do zredukowanej religii, dostosowanej politycznie. Jeżeli nie dadzą się one zredukować

i pozostaną wierne swojej misji i istocie, nie kierując się względami bieżącej polityki, nie

będą wprawdzie stale konieczne, ale nadal stanowić będą (również) polityczne czynniki

i siły oddziaływania (Böckenforde 2005/2006: 308-309).

Bogumił Grott. Osoba i twórczość

10

W związku ze zmianą warunków politycznych, jaka nastąpiła w Polsce w roku

1989, Bogumił Grott zaczął się żywo interesować problematyką Kresów Wschodnich

Rzeczypospolitej. Brał udział w zjazdach powstających wówczas towarzystw kreso-

wych oraz nawiązywał kontakty z polskimi organizacjami wyłaniającymi się na daw-

nych Kresach, jak też podejmował naukowe tematy badawcze związane z utraconymi

przez Polskę terenami. Wraz z osobami zajmującymi się tą samą problematyką zaczął

redagować serię prac zbiorowych poświęconą Kresom, a w szczególności najnow-

szym stosunkom polsko-ukraińskim i ludobójstwu dokonanemu przez nacjonalistów

ukraińskich (UPA) na ludności polskiej. W ramach tej serii ukazały się następujące

książki pod redakcją Bogumiła Grotta: Polacy i Ukraińcy dawniej i dziś (red. 2002),

Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-2004 (red. 2004), Materiały i studia z dzie-

jów stosunków polsko-ukraińskich (red. 2008) oraz Religijne, polityczne i kulturalne

aspekty sprawy polskiej na Kresach Wschodnich (w druku); kolejne tomy są w przy-

gotowaniu. Książkę Dmytro Doncowa, Nacjonalizm (wstęp, tłumaczenie, komentarze

i analiza Wiktor Poliszczuk), Bogumił Grott opatrzył obszerną przedmową (2008).

Kontynuował też badania dotyczące nacjonalizmu polskiego, czego efektem były

chociażby książki: Zygmunt Balicki ideolog Narodowej Demokracji (1995) − pierw-

sza biografia polityczna trzeciego z ojców-założycieli Ligi Narodowej, czy też Reli-

gia, cywilizacja, rozwój. Wokół idei Jana Stachniuka (2003) − pionierska praca doty-

cząca ideologii tworzonej przez nieliczne acz prężne pod względem ideotwórczym

środowisko „Zadrugi”, a przede wszystkim jej założyciela Jana Stachniuka „Stoi-

gniewa”.

Zainteresowania naukowe, jak też sympatie polityczne zaprowadziły Bogumiła

Grotta w szeregi towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich oraz do Kresowego Ru-

chu Patriotycznego, gdzie wraz z gronem działaczy podjął wysiłki na rzecz powołania

do życia Instytutu Kresowego jako placówki naukowej mającej dostarczać wiedzy

o panujących tam stosunkach dawniej i dziś oraz utrzymywać kontakty z żyjącymi

tam dotychczas Polakami.

W roku 1996, w wyniku postępowania wszczętego przez Radę Wydziału Histo-

rycznego UJ, Bogumił Grott uzyskał tytuł naukowy profesora. W roku 1997 otrzymał

stanowisko profesora nadzwyczajnego UJ, a w roku 2005 został mianowany profeso-

rem zwyczajnym tejże uczelni. Poza pracą w Instytucie Religioznawstwa UJ, prof.

Grott był zatrudniony jako politolog w Wyższej Szkole ekonomiczno-Humanistycz-

nej w Bielsku-Białej. W 2003 roku został pierwszym dyrektorem Instytutu Politologii

w nowo powstałej Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Oświęcimiu. Na swo-

im koncie ma siedmiu wypromowanych doktorów. Napisane pod jego kierunkiem

doktoraty zostały opublikowane (z wyjątkiem jednego) i stanowią istotny wkład do

badań nad relacjami pomiędzy religią a polityką.

Działalność naukowa Bogumiła Grotta spotykała się od początku jego kariery

z życzliwym przyjęciem oraz uznaniem. świadczą o tym liczne recenzje, w tym za-

graniczne, jego habilitacji oraz kolejnych książek. Poprzez łączenie metod właści-

wych dla historii, politologii i religioznawstwa wyjaśnił on wiele aspektów z dziejów

polskiej prawicy, a w szczególności jej podstaw aksjologicznych. Ułatwiło to odróż-

Rafał Łętocha

11

nienie polskiego nacjonalizmu od niemieckiego czy ukraińskiego, o czym na ogół nie

pisywali powojenni historycy krajowi, ograniczając się do faktografii historycznej.

Z tego też powodu prace prof. Grotta wysoko oceniono w środowisku historyków

emigracyjnych. W londyńskich „tekach Historycznych” pisano, iż: „Prace tego histo-

ryka czyta się z prawdziwa przyjemnością i dumą. Niewielu dziejopisarzy w kraju

może się pochwalić taką rzetelnością moralną i naukową” (Bóbr-tylingo 1988-1989:

151-164). Jako historyk idei i specjalista od ruchu nacjonalistycznego w Polsce, czę-

sto był proszony o wygłaszanie odczytów nie tylko dla szerszej publiczności, ale

i w ramach zajęć uniwersyteckich w innych miastach (np. na Uniwersytecie Warszaw-

skim, Uniwersytecie Łódzkim, Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Uniwersytecie

Mikołaja Kopernika), jak też na licznych konferencjach naukowych w kraju i zagra-

nicą. Jego prace są bardzo często cytowane przez wielu autorów zajmujących się ru-

chami prawicowymi w XX wieku.

Profesor Bogumił Grott nie stronił od tematów trudnych, często niemile widzia-

nych przez niektóre środowiska z przyczyn pozamerytorycznych. Niemniej zawsze

udawało mu się konsekwentnie realizować stawiane sobie cele. W sporej mierze przy-

czynił się do odkłamania niektórych obszarów wiedzy z zakresu przede wszystkim

historii idei, prezentując zawsze godną podziwu rzetelność badawczą oraz odporność

na naciski ideologiczne zarówno w czasach komunistycznych, jak i w późniejszym

okresie, kiedy to w imię politycznej poprawności zaczęto lansować jedynie obowią-

zującą wizję nacjonalizmu.

Niniejsza książka stanowi dar dla Profesora od osób, które cenią Jego osobę i dzie-

ło, niektórzy również czują się Jego uczniami i w ten sposób pragną wyrazić Mu

wdzięczność za pomoc i inspiracje. W imieniu własnym i całego zespołu autorskiego

składam Profesorowi życzenia dalszej owocnej pracy, której efektem niech będą ko-

lejne znakomite dzieła.

Bogumił Grott. Osoba i twórczość