Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

ARTETERAPIA
AKADEMIA MUZYCZNA IM. KAROLA UPIŃSKIEGO WE WROCŁAWIU KATEDRA
ARTETERAPII ARTETERAPIA Wrocław 1990

SPIS TREŚCI
Prof. Leon Hanek
Arteterapia w Polsce ............ 5
Art Therapy in Poland ............ 7
Artetherapie in Polen ............ 9
Artetherapie en Pologne ............ 11
Doc. dr Andrzej Janicki
Arteterapia ............... 14
Art Therapy ............... 16
Artetherapie ............... 19
Artheterapie ............... 22
Dr Elżbieta Galinska
Muzykoterapia ............... 25
Musie Therapy .............. 27
Musiktherapie .............. 28
Musicotherapie .............. 30
Prof. Zbigniew Skórny
Biblioterapia ............... 33
Bibliotherapy ............... 35
Bibliotherapie ............... 36
Bibliothśrapie ............... 38
Dr Zofia Aleszko
Choreoterapia w psychiatrii ........... 41
Choreotherapy in Psychiatry .......... 42
Choreotherapie in der Psychiatrie ......... 43
Choreotherapie dans la psychiatrie ......... 44
Dr Zbigniew Hora
Choreoterapia. Taniec leczniczy .......... 46
Choreotherapy. Therapeutic dancing ........ 48
Choreotherapie als Heiltanz ........... 49
Choreothśrapie. La danse curative ......... 51
Mgr Bogdan Prus
Arteterapia i teatr ............. 54
Art Therapy and Theatre ........... 56
Artetherapie und Theater ........... 57
Artetherapie et theatre ............ 59

ARTETERAPIA W POLSCE
Historia społeczeństw dostarcza nam wiele przykładów poszukiwania wspólnych dla określonej
generacji sposobów przeciwstawiania się istniejącym zagrożeniom. Takim narastającym
zagrożeniom podlega ludzkie zdrowie zwłaszcza w krajach gospodarczo rozwiniętych. W ostatnich
dziesiątkach lat obserwujemy intensywny rozwój cywilizacji, ale jednocześnie stajemy bezradni
wobec pojawiających się nowych schorzeń zwłaszcza na tle układu nerwowego. Tempo życia

Strona 1

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

ulegające coraz większemu przyśpieszeniu stwarza niekorzystne warunki do skutecznego
opanowania zjawisk sprzyjających rozwojowi chorób szczególnie wśród młodego pokolenia.
Arteterapia której trudno określić rodowód, wzbudza zainteresowanie coraz szerszych kręgów
psychologów, lekarzy i artystów różnych kierunków sztuki. Określenie to obejmuje mu-zykoterapię,
choreoterapię, biblioterapię a także działania terapeutyczne przy pomocy teatru, filmu oraz sztuk
plastycznych, jak malarstwo, rzeźba, grafika i inne. Włączenie różnorodnych sztuk do profilaktyki
czy lecznictwa wynika z szerokiego zakresu ludzkich zainteresowań. Złożona osobowość człowieka
sprawia, że oddziaływanie poszczególnych kierunków sztuki nie jest jednakowe. Składa się na to
proces edukacji środowiska i nie wyjaśnione empirycznie wpływy. Współczesny człowiek w
dbałości o swoje zdrowie szuka różnych środków również pozafarmako-logicznych. Tutaj
dostrzegamy źródło renesansu arteterapii jako środka wspomagającego leczenie. Obserwujemy jej
rozwój w wielu krajach na świecie. Również w Polsce został powołany Ośrodek Badań Arteterapii
w Akademii Muzycznej we Wrocławiu przy akceptacji Departamentu Doskonalenia Artystycznego
Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Uczelnia opiera się na swoich wieloletnich doświadczeniach z zakresu muzykoterapii, w której to
dyscyplinie prowadzi prace naukowo-badawcze oraz kształci muzykoterapeutów w systemie
stacjonarnym. Aktualnie rozwijamy badania w zakresie właściwości terapeutycznych różnych
kierunków sztuki przy współpracy zainteresowanych osób i ośrodków badawczych w kraju.
Dotychczas zorganizowaliśmy trzy sesje naukowe, w których oprócz zagadnień organizacyjnych
poruszono problemy podstaw teoretycznych arteterapii oraz procesów leczenia i postępowania
psychokorekcyjnego w arteterapii.
Z ogólnych informacji wynika, że w wielu placówkach leczniczych a także instytucjach specjalnej
opieki, w tym w szkołach dla dzieci upośledzonych prowadzi się rozmaite próby praktyk
arteterapeutycznych. Ośrodek badań we Wrocławiu chciałby połączyć wysiłki wszystkich osób
pracujących nad tymi zagadnieniami, celem wymiany doświadczeń i myśli, aby wspólne wysiłki
przyniosły szybsze i lepsze rezultaty.
Ze swej strony będziemy czynić starania nawiązania kontaktów z podobnymi ośrodkami
badawczymi za granicą celem wzbogacenia naszej literatury w tym zakresie a także konfrontacji
badań naukowych. Szczególnie zależy nam na rozpoznaniu i u-powszechnieniu metod i
skutecznych praktyk arteterapii w odniesieniu do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Obszar
działania arteterapii nie ogranicza się tylko do dzieci i osób niepełnosprawnych. Powiększa się
niestety we wszystkich prawie krajach liczba osób uzależnionych (narkomani, alkoholicy,
lekomani) i wymagających resocjalizacji. Można by powiększyć liczbę schorzeń, w których
zastosowanie arteterapi przyniosłoby ulgę cierpiącym, ale najpierw musimy skoncentrować swoje
wysiłki na podstawowych badaniach podejmując apel Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
dotyczący pomocy upośledzonym dzieciom.
Akademia Muzyczna we Wrocławiu wydaje ten folder celem zainteresowania arteterapią - lekarzy,
psychologów i artystów z różnych dziedzin sztuki, którzy mają ambicje i chęć spożytkowania
swojej wiedzy dla ratowania najlepszego dobra człowieka
nisterstwa Kultury i Sztuki. Uczelnia opiera się na swoich wieloletnich doświadczeniach z zakresu
muzykoterapii, w której to dyscyplinie prowadzi prace naukowo-badawcze oraz kształci
muzykoterapeutów w systemie stacjonarnym. Aktualnie rozwijamy badania w zakresie właściwości
terapeutycznych różnych kierunków sztuki przy współpracy zainteresowanych osób i ośrodków
badawczych w kraju.
Dotychczas zorganizowaliśmy trzy sesje naukowe, w których oprócz zagadnień organizacyjnych
poruszono problemy podstaw teoretycznych arteterapii oraz procesów leczenia i postępowania
psychokorekcyjnego w arteterapii.
Z ogólnych informacji wynika, że w wielu placówkach leczniczych a także instytucjach specjalnej

Strona 2

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

opieki, w tym w szkołach dla dzieci upośledzonych prowadzi się rozmaite próby praktyk
arteterapeutycznych. Ośrodek badań we Wrocławiu chciałby połączyć wysiłki wszystkich osób
pracujących nad tymi zagadnieniami, celem wymiany doświadczeń i myśli, aby wspólne wysiłki
przyniosły szybsze i lepsze rezultaty.
Ze swej strony będziemy czynić starania nawiązania kontaktów z podobnymi ośrodkami
badawczymi za granicą celem wzbogacenia naszej literatury w tym zakresie a także konfrontacji
badań naukowych. Szczególnie zależy nam na rozpoznaniu i u-powszechnieniu metod i
skutecznych praktyk arteterapii w odniesieniu do dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Obszar
działania arteterapii nie ogranicza się tylko do dzieci i osób niepełnosprawnych. Powiększa się
niestety we wszystkich prawie krajach liczba osób uzależnionych (narkomani, alkoholicy,
lekomani) i wymagających resocjalizacji. Można by powiększyć liczbę schorzeń, w których
zastosowanie arteterapi przyniosłoby ulgę cierpiącym, ale najpierw musimy skoncentrować swoje
wysiłki na podstawowych badaniach podejmując apel Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
dotyczący pomocy upośledzonym dzieciom.
Akademia Muzyczna we Wrocławiu wydaje ten folder celem zainteresowania arteterapią - lekarzy,
psychologów i artystów z różnych dziedzin sztuki, którzy mają ambicje i chęć spożytkowania
swojej wiedzy dla ratowania najlepszego dobra człowieka

jakim jest zdrowie. Sądzimy, że zamieszczone tutaj artykuły przybliżą czytelnikom wybrane
zagadnienia arteterapii i zachęcą do nawiązania z nami kontaktu celem współpracy.
Leon Hanek
jakim jest zdrowie. Sądzimy, że zamieszczone tutaj artykuły przybliżą czytelnikom wybrane
zagadnienia arteterapii i zachęcą do nawiązania z nami kontaktu celem współpracy.
Leon Hanek

ARTETERAPIA
Jest metodą leczenia wywodzącą się z różnych koncepcji teoretycznych, jak psychoanalizy, teorii
postaci, psychologii twórczości, fenomenologii, która znalazła zastosowanie w postępowaniu
psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym. Nazwa arte-terapia została wprowadzona do
terminologii medyczno-psycholo-gicznej w latach 40. bieżącego stulecia. Właściwie odnosi się ona
do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia
jako metoda oddziaływania łączy się z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia
zajęciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztukę, psy-chopedagogika. Stosowana jest przez
przeszkolonych lekarzy, psychologów, wychowawców i dyplomowanych arteterapeutów u osób
dorosłych, młodzieży i dzieci, wykazujących zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i
inne. Niekiedy stosowana jest u zdrowych jako metoda odprężająca, uwalniająca od nadmiaru
napięć, szczególnie u osób nieprzystosowanych i konfliktowych. Uprawiana jest według metody
indywidualnej i grupowej.
Jako obiekt oceny obejmuje sobą osobę lub osoby poddawane grupowo arteteraph, proces twórczy
w jego przebiegu oraz powstały wytwór plastyczny, inaczej dzieło. Przez arteterapię określa się
spontaniczną twórczość chorych poddaną opiece terapeutów lub działanie kreacyjne plastyczne,
podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki.
Działania takie mają wartość testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie. Spośród technik
najczęściej stosowane są: rysunek, malarstwo pędzlem lub palcami, rzadziej le-

pianka w glinie lub plastelinie, rzeźba, tkanina artystyczna,. collage i inne.
Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu terapii zaliczane są do technik ekspresyjnych,
projekcyjnych i konstrukcyjnych. W dziele o dowolnie wybranym temacie przedmiotem oceny

Strona 3

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

terapeuty lub członków grupy terapeutycznej stają się dowolnie wybrany i przedstawiony temat,
który można traktować jako odpowiednik wolnych skojarzeń, a także sposób jego ujęcia i
przedstawienia, wyrażone w nim treści, myśli, uczucia i postawy. Dyskusja nad dziełem sprzyja
tworzeniu klimatu dla szczerej i otwartej wymiany uczuciowej. Niekiedy tylko samo dzieło-jest
wyłącznym środkiem komunikacji między terapeutą a chorym. W przebiegu czynności kreacyjnych
zostają uwolnione nagromadzone napięcia i emocje, prowadząc w następstwie tego do
katharsis-oczyszczenia, a także ujawnione zostają konflikty i problemy emocjonalne, co prowadzi
do korektywnego doświadczenia emocjonalnego. Spontaniczność wypowiadania się w technice
pozawerbalnej powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się. Mniejsza obronność może
wyraźniej ukazywać neurotyczną lub psychotyczną problematykę, zawierać diagnostyczne treści,
określać stosunek do rzeczywistości, przyjmowane postawy społeczne i odniesienia personalne.
Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych tematów
indywidualnych lub tematów ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia
umożliwia osiąganie wglądu, lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania.
Historia arteterapii sięga ponad 100 lat wstecz. Zaczęła się tworzyć z chwilą kiedy to w roku 1872
Ambroise Tardieu, a kilka lat później Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace,
w których wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzieł chorych psychicznie. W tym czasie
powstała także utworzona przez Cesare Lombroso, włoskiego psychiatrę i neurologa
psychopatologiczna teoria twórczości, zakładająca graniczny związek geniuszu z obłąkaniem.
Późniejsze obszerne monografie Marcel Reja "L'Art chez les Fous" (1907), Waltera Morgantha-lera
"Ein Geisteskranker als Kunstler" (1921), oraz fundamen-

talna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" <1922), w której autor przedstawił
opracowane przez siebie podstawy dla dokładnej systematyzacji dzieł chorych, synchronizu-jąc
analizę dzieła z aktualnym stanem psychicznym, przyczyniły się do podtrzymania tego
zainteresowania. Jego rozwój postępował szybko. Pośrednio świadczyć o tym może fakt, iż do roku
1939 zostało opublikowanych około 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych
zostało już około 7000 prac dotyczących wartości diagnostycznej twórczości chorych i
wykorzystywania jej w przebiegu terapii. Zainteresowanie arte-terapią w dalszym ciągu narasta. W
okresie wcześniejszym dotyczyło głównie wartości analizy dzieł chorych dla przeprowadzenia
diagnozy psychopatologicznej, w okresach późniejszych w oparciu głównie o nowe teorie i kierunki
psychologiczne wypracowane zostały podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczególnie
przyczyniły się do tego doświadczenia Marga-rete Naumburg, która przyjęła od S. Freuda kierunek
psychoanalityczny pracy, także Jolandy Jacobi i Susan Bach znajdujących się pod wpływem teorii
C. G. Junga. Zainteresowanie ar-teterapią rozwijało się szczególnie dynamicznie w USA, gdzie od
roku 1960 zaczęto szkolić dyplomowanych arteterapeutów oraz wydawać fachowe czasopisma. W
1959 roku zostało powołane Międzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzibą w
Paryżu (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w którym również i Polska
ma swoich przedstawicieli.
Andrzej Janicki

MUZYKOTERAPIA
Muzykoterapia - to systematyczne, metodyczne, oparte na podstawach naukowych zastosowanie
kliniczne muzyki.
W odnieniesiu do głównych jej zakresów tzn. do psychiatrii i pedagogiki specjalnej, oznacza ona
formę psychoterapii i reedukacji, posługującą się muzyką i jej elementami (przede wszystkim
dźwiękiem i rytmem), jako środkami stymulacji, struktura-lizacji oraz ekspresji emocjonalnej i

Strona 4

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości pacjenta. Muzyka
stanowi ogniwo pośredniczące w relacji terapeutycznej, rozumianej jako interakcja między
pacjentem, a terapeutą, a otoczeniem. Wartość terapeutyczną posiada więc nie tylko sama muzyka i
sposób operowania nią (techniki muzykoterapeutyczne), lecz również kontakt werbalny oraz
kontekst sytuacyjny, w którym jest ona słuchana i wykonywana. W sytuacji tzw. muzykoterapii
grupowej znaczenie posiadają relacje i zdarzenia zachodzące w grupie terapeutycznej. Użycie
muzyki w wymiarze psychoterapeutycznym oznacza wykorzystanie jej działania w płaszczyźnie
psychologicznej, nie tylko w celu usunięcia objawów chorobowych, lecz i spowodowania zmian w
sposobie funkcjonowania pacjenta, prowadzących do jego rozwoju i poprawy kontaktu z
otoczeniem.
Muzykoterapia obejmuje dwie formy aktywności pacjenta:
l) w sferze odbiorczej (tzw. muzykoterapia odbiorcza, percepcyj-na, np. z użyciem technik
projekcyjnych opartych na mechanizmie percepcji muzyki),
2) w sferze wykonawczej (tzw. muzykoterapia wykonawcza). Chodzi tu o wszelkie ekspresje
dźwiękowe pacjenta przede wszystkim z pomocą instrumentów muzycznych, a ponadto z użyciem
głosu ludzkiego (np. terapia śpie-

wem) i ruchu ciała do muzyki (różnego rodzaju ćwiczenia muzyczno-ruchowe, rytmika,
choreoterapia itp.). Optymalną strategią terapeutyczną jest łączenie w jednym posiedzeniu
muzy-koterapii technik percepcyjnych (obejmujących np. procesy wyobrażeniowe), jak również
technik typu zadań, czy improwizacji wykonywanych na instrumentach muzycznych, które stanowią
dla pacjenta trening zachowania i działania.
W procesie diagnozy i leczenia uwzględnia się wpływ muzyki na: emocje (dostarczanie
różnorodnych przeżyć emocjonalnych i modulowanie sposobu przeżywania), proces myślenia
(muzyka jako nośnik informacjil i znaczeń służących poznawaniu i przekształcaniu człowieka),
psychomotorykę (muzyka jako czynnik porządkujący i energetyzujący ruch), jak również na układ
wegetatywny (harmonizacja i regulacja autonomicznego układu nerwowego) oraz na procesy
neurofizjologiczne (próby wywoływania zjawiska wodzenia - "acoustic driving" np. w celu
aktywizacji bioelektrycznej czynności mózgu lub przeciwnie osiągania stanów odprężenia, a także
zmienionych stanów świadomości typu medytacji, transu, ekstazy za pomocą silnej stymulacji
muzycznej i rytmicznej lub zbyt słabej i specjalnie strukturowanej).
Wprawdzie aktywności muzyczne obejmują całego człowieka jako jedność psychofizyczną, ale w
zależności od zakresu medycyny i od modelu teoretycznego choroby kładzie się nacisk na różne ich
aspekty.
Muzykoterapia stosowana jest obecnie w świecie prawie we wszystkich zakresach medycyny,
zwykle jako jedna z metod tzw. terapii kompleksowej. W Polsce rozwija się ona od 1970 r. jako
forma psychoterapii w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, gdzie E. Galińska tworzy
jej założenia teoretyczne i metody oraz rozpowszechnia je prowadząc od 1972 r. szkolenie w
ramach Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego;
wprowadza ją także do Sekcji Naukowej Psychoterapii Poi. Towarzystwa Psychiatrycznego.
Elżbieta Galińska,
BIBLIOTERAPIA
Biblioterapia polega na zastosowaniu książki jako środka oddziaływania terapeutycznego. Funkcję
tą spełnia literatura piękna, biografie, autobiografie, pamiętniki, fragmenty dzieł filozoficznych.
Mogą one oddziaływać na aktualny stan psychiczny przeciwdziałając występowaniu emocji lęku,
przygnębienia, depresji, zdenerwowania oraz wzbudzać takie emocje spełniając pozytywną funkcję
regulacyjną jak radość, rozweselenie, nadzieja, wiara w swe siły. Lektura odpowiednio dobranych
książek może również wpływać korzystnie na składniki osobowości będące powodem
niedostosowania: poczucie mniejszej wartości, zawyżone aspiracje, postawę wrogości,

Strona 5

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

nieprawidłowo ukształtowaną hierarchię wartości. Ze względu na istniejące zależności
psychosomatyczne, oddziaływanie na stan psychiczny oraz strukturę osobowości wpływa również
na zachodzące w organizmie procesy fizjologiczne oraz związane z nimi zaburzenia chorobowe.
Biblioterapia jest przydatna szczególnie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, przewlekle
chorych, więźniów przebywających przez dłuższy okres czasu w szpitalach, zakładach
rehabilitacyjnych, więzieniach. Prócz korekcyjnego oddziaływania na psychikę, spełnia ona
pozytywną funkcję terapeutyczną u-możliwiając wypełnienie wolnego czasu, przetrwanie okresu
rozłąki z rodziną i osobami bliskimi, ucieczkę od przykrych emocji oraz pesymistycznych myśli i
oczekiwań dotyczących swego stanu zdrowia oraz przyszłego życia.
Przy stosowaniu biblioterapii są przydatne badania czytelnictwa. Pozwalają one określić
występującee w danej populacji zainteresowania czytelnicze oraz dostosować do nich stosowane

formy oddziaływania terapeutycznego. Sama znajomość zair resowań czytelniczych oraz
wykorzystanie ich w działalni bibliotekarza nie jest jeszcze biblioterapią, która wymaga
względnienia uwarunkowań psychofizjologicznych związana z rodzajem zaburzeń oraz
mechanizmami ich powstawania.
Można przedstawić następujący model stosowania biblie rapii. Należy naprzód ustalić, jakie
zaburzone stany psychicz cechy osobowości, procesy fizjologiczne mają być przedmiot
oddziaływania terapeutycznego. Następnie uwzględniając zain resowania czytelnicze danej osoby
wybieramy utwory literac mające spełniać funkcję korekcyjną.
Kontakt z książką może przyjmować formę zachęcania do przeczytania w całości lub w wybranych
fragmentach, przep:
wadzenia rozmowy na temat ukazanych w niej problemów ;
ciowych oraz proponowanych sposobów ich rozwiązywania. \\ brane fragmenty prozy lub poezji,
myśli zawarte w dzieła filozoficznych są również przydatne w terapii grupowej sta;
się przedmiotem ich omówienia w grupie terapeutycznej. Utwo literackie mogą być również
wykorzystane przy ich insceniza połączonej za zastosowaniem techniki psychodramy.
Rozwijanie biblioterapii oraz uczynienie z niej skutecznej ra tody oddziaływania terapeutycznego
opartej na naukowych po stawach wymaga zarówno wypracowania jej podstaw teoretyc nych, jak
również techniki jej praktycznego stosowania. W ty celu potrzebne jest stworzenie "receptury
biblioterapeutyczne zawierającej wykaz książek, które mogą być przydatne w ró nych populacjach
w odniesieniu do różnych rodzajów zaburzę Rozwijanie naukowych podstaw biblioterapii wymaga
ponad przeprowadzenia badań umożliwiających określenie jej skuteczności.
Zbigniew Skórny

ARTETERAPIA
Jest metodą leczenia wywodzącą się z różnych koncepcji teoretycznych, jak psychoanalizy, teorii
postaci, psychologii twórczości, fenomenologii, która znalazła zastosowanie w postępowaniu
psychoterapeutycznym i socjoterapeutycznym. Nazwa arte-terapia została wprowadzona do
terminologii medyczno-psycholo-gicznej w latach 40. bieżącego stulecia. Właściwie odnosi się ona
do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia
jako metoda oddziaływania łączy się z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia
zajęciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztukę, psy-chopedagogika. Stosowana jest przez
przeszkolonych lekarzy, psychologów, wychowawców i dyplomowanych arteterapeutów u osób
dorosłych, młodzieży i dzieci, wykazujących zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i
inne. Niekiedy stosowana jest u zdrowych jako metoda odprężająca, uwalniająca od nadmiaru
napięć, szczególnie u osób nieprzystosowanych i konfliktowych. Uprawiana jest według metody
indywidualnej i grupowej.
Jako obiekt oceny obejmuje sobą osobę lub osoby poddawane grupowo arteteraph, proces twórczy

Strona 6

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

w jego przebiegu oraz powstały wytwór plastyczny, inaczej dzieło. Przez arteterapię określa się
spontaniczną twórczość chorych poddaną opiece terapeutów lub działanie kreacyjne plastyczne,
podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki.
Działania takie mają wartość testu lub sytuacji zadaniowej poddawanej ocenie. Spośród technik
najczęściej stosowane są: rysunek, malarstwo pędzlem lub palcami, rzadziej le-
15
pianka w glinie lub plastelinie, rzeźba, tkanina artystyczna,. collage i inne.
Wszystkie te techniki wykorzystywane w przebiegu terapii zaliczane są do technik ekspresyjnych,
projekcyjnych i konstrukcyjnych. W dziele o dowolnie wybranym temacie przedmiotem oceny
terapeuty lub członków grupy terapeutycznej stają się dowolnie wybrany i przedstawiony temat,
który można traktować jako odpowiednik wolnych skojarzeń, a także sposób jego ujęcia i
przedstawienia, wyrażone w nim treści, myśli, uczucia i postawy. Dyskusja nad dziełem sprzyja
tworzeniu klimatu dla szczerej i otwartej wymiany uczuciowej. Niekiedy tylko samo dzieło-jest
wyłącznym środkiem komunikacji między terapeutą a chorym. W przebiegu czynności kreacyjnych
zostają uwolnione nagromadzone napięcia i emocje, prowadząc w następstwie tego do
katharsis-oczyszczenia, a także ujawnione zostają konflikty i problemy emocjonalne, co prowadzi
do korektywnego doświadczenia emocjonalnego. Spontaniczność wypowiadania się w technice
pozawerbalnej powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się. Mniejsza obronność może
wyraźniej ukazywać neurotyczną lub psychotyczną problematykę, zawierać diagnostyczne treści,
określać stosunek do rzeczywistości, przyjmowane postawy społeczne i odniesienia personalne.
Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych tematów
indywidualnych lub tematów ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia
umożliwia osiąganie wglądu, lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania.
Historia arteterapii sięga ponad 100 lat wstecz. Zaczęła się tworzyć z chwilą kiedy to w roku 1872
Ambroise Tardieu, a kilka lat później Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace,
w których wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzieł chorych psychicznie. W tym czasie
powstała także utworzona przez Cesare Lombroso, włoskiego psychiatrę i neurologa
psychopatologiczna teoria twórczości, zakładająca graniczny związek geniuszu z obłąkaniem.
Późniejsze obszerne monografie Marcel Reja "L'Art chez les Fous" (1907), Waltera Morgantha-lera
"Ein Geisteskranker als Kunstler" (1921), oraz fundamen-
16
talna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" <1922), w której autor przedstawił
opracowane przez siebie podstawy dla dokładnej systematyzacji dzieł chorych, synchronizu-jąc
analizę dzieła z aktualnym stanem psychicznym, przyczyniły się do podtrzymania tego
zainteresowania. Jego rozwój postępował szybko. Pośrednio świadczyć o tym może fakt, iż do roku
1939 zostało opublikowanych około 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych
zostało już około 7000 prac dotyczących wartości diagnostycznej twórczości chorych i
wykorzystywania jej w przebiegu terapii. Zainteresowanie arte-terapią w dalszym ciągu narasta. W
okresie wcześniejszym dotyczyło głównie wartości analizy dzieł chorych dla przeprowadzenia
diagnozy psychopatologicznej, w okresach późniejszych w oparciu głównie o nowe teorie i kierunki
psychologiczne wypracowane zostały podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczególnie
przyczyniły się do tego doświadczenia Marga-rete Naumburg, która przyjęła od S. Freuda kierunek
psychoanalityczny pracy, także Jolandy Jacobi i Susan Bach znajdujących się pod wpływem teorii
C. G. Junga. Zainteresowanie ar-teterapią rozwijało się szczególnie dynamicznie w USA, gdzie od
roku 1960 zaczęto szkolić dyplomowanych arteterapeutów oraz wydawać fachowe czasopisma. W
1959 roku zostało powołane Międzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzibą w
Paryżu (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w którym również i Polska
ma swoich przedstawicieli.
Andrzej Janicki

Strona 7

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

MUZYKOTERAPIA
Muzykoterapia - to systematyczne, metodyczne, oparte na podstawach naukowych zastosowanie
kliniczne muzyki.
W odnieniesiu do głównych jej zakresów tzn. do psychiatrii i pedagogiki specjalnej, oznacza ona
formę psychoterapii i reedukacji, posługującą się muzyką i jej elementami (przede wszystkim
dźwiękiem i rytmem), jako środkami stymulacji, struktura-lizacji oraz ekspresji emocjonalnej i
komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości pacjenta. Muzyka
stanowi ogniwo pośredniczące w relacji terapeutycznej, rozumianej jako interakcja między
pacjentem, a terapeutą, a otoczeniem. Wartość terapeutyczną posiada więc nie tylko sama muzyka i
sposób operowania nią (techniki muzykoterapeutyczne), lecz również kontakt werbalny oraz
kontekst sytuacyjny, w którym jest ona słuchana i wykonywana. W sytuacji tzw. muzyko-terapii
grupowej znaczenie posiadają relacje i zdarzenia zachodzące w grupie terapeutycznej. Użycie
muzyki w wymiarze psychoterapeutycznym oznacza wykorzystanie jej działania w płaszczyźnie
psychologicznej, nie tylko w celu usunięcia objawów chorobowych, lecz i spowodowania zmian w
sposobie funkcjonowania pacjenta, prowadzących do jego rozwoju i poprawy kontaktu z
otoczeniem.
Muzykoterapia obejmuje dwie formy aktywności pacjenta:
l) w sferze odbiorczej (tzw. muzykoterapia odbiorcza, percepcyj-na, np. z użyciem technik
projekcyjnych opartych na mechanizmie percepcji muzyki), 2) w sferze wykonawczej (tzw.
muzykoterapia wykonawcza). Chodzi tu o wszelkie ekspresje dźwiękowe pacjenta przede
wszystkim z pomocą instrumentów muzycznych, a ponadto z użyciem głosu ludzkiego (np. terapia
ś

pie-

wem) i ruchu ciała do muzyki (różnego rodzaju ćwiczenia mu-zyczno-ruchowe, rytmika,
choreoterapia itp.). Optymalną strategią terapeutyczną jest łączenie w jednym posiedzeniu
muzy-koterapii technik percepcyjnych (obejmujących np. procesy wyobrażeniowe), jak również
technik typu zadań, czy improwizacji wykonywanych na instrumentach muzycznych, które stanowią
dla pacjenta trening zachowania i działania.
W procesie diagnozy i leczenia uwzględnia się wpływ muzyki na: emocje (dostarczanie
różnorodnych przeżyć emocjonalnych i modulowanie sposobu przeżywania), proces myślenia
(muzyka jako nośnik informacjil i znaczeń służących poznawaniu i przekształcaniu człowieka),
psychomotorykę (muzyka jako czynnik porządkujący i energetyzujący ruch), jak również na układ
wegetatywny (harmonizacja i regulacja autonomicznego układu nerwowego) oraz na procesy
neurofizjologiczne (próby wywoływania zjawiska wodzenia - "acoustic driving" np. w celu
aktywizacji bioelektrycznej czynności mózgu lub przeciwnie osiągania stanów odprężenia, a także
zmienionych stanów świadomości typu medytacji, transu, ekstazy za pomocą silnej stymulacji
muzycznej i rytmicznej lub zbyt słabej i specjalnie strukturowanej).
Wprawdzie aktywności muzyczne obejmują całego człowieka jako jedność psychofizyczną, ale w
zależności od zakresu medycyny i od modelu teoretycznego choroby kładzie się nacisk na różne ich
aspekty.
Muzykoterapia stosowana jest obecnie w świecie prawie we wszystkich zakresach medycyny,
zwykle jako jedna z metod tzw. terapii kompleksowej. W Polsce rozwija się ona od 1970 r. jako
forma psychoterapii w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, gdzie E. Galińska tworzy
jej założenia teoretyczne i metody oraz rozpowszechnia je prowadząc od 1972 r. szkolenie w
ramach Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego;
wprowadza ją także do Sekcji Naukowej Psychoterapii Poi. Towarzystwa Psychiatrycznego.
Elżbieta Galińska,

BIBLIOTERAPIA

Strona 8

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

Biblioterapia polega na zastosowaniu książki jako środka oddziaływania terapeutycznego. Funkcję
tą spełnia literatura piękna, biografie, autobiografie, pamiętniki, fragmenty dzieł filozoficznych.
Mogą one oddziaływać na aktualny stan psychiczny przeciwdziałając występowaniu emocji lęku,
przygnębienia, depresji, zdenerwowania oraz wzbudzać takie emocje spełniając pozytywną funkcję
regulacyjną jak radość, rozweselenie, nadzieja, wiara w swe siły. Lektura odpowiednio dobranych
książek może również wpływać korzystnie na składniki osobowości będące powodem
niedostosowania: poczucie mniejszej wartości, zawyżone aspiracje, postawę wrogości,
nieprawidłowo ukształtowaną hierarchię wartości. Ze względu na istniejące zależności
psychosomatyczne, oddziaływanie na stan psychiczny oraz strukturę osobowości wpływa również
na zachodzące w organizmie procesy fizjologiczne oraz związane z nimi zaburzenia chorobowe.
Biblioterapia jest przydatna szczególnie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, przewlekle
chorych, więźniów przebywających przez dłuższy okres czasu w szpitalach, zakładach
rehabilitacyjnych, więzieniach. Prócz korekcyjnego oddziaływania na psychikę, spełnia ona
pozytywną funkcję terapeutyczną u-możliwiając wypełnienie wolnego czasu, przetrwanie okresu
rozłąki z rodziną i osobami bliskimi, ucieczkę od przykrych emocji oraz pesymistycznych myśli i
oczekiwań dotyczących swego stanu zdrowia oraz przyszłego życia.
Przy stosowaniu biblioterapii są przydatne badania czytelnictwa. Pozwalają one określić
występującee w danej populacji zainteresowania czytelnicze oraz dostosować do nich stosowane

CHOREOTERAPIA W PSYCHIATRII
Choreoterapia jest to metoda lecznicza oparta o taniec wzbogacony o ćwiczenia muzyczno-ruchowe
i improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. W Polsce stosuje się tę metodę od 17 lat na terenie
Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Zarówno badania naukowe, jak i praktyka kliniczna
potwierdzają przydatność i skuteczność tej metody w odniesieniu do pacjentów psychiatrycznych
(chorych psychicznie, cierpiących z powodu nerwicy, uzależnionych od alkoholu czy narkotyków).
Choreoterapia jest stosowana zarówno w psychoterapii, jak i równolegle z farmakoterapią. Potencjał
terapeutyczny tej metody to przede wszystkim: l) społeczny charakter tańca, 2) wartości motoryczne
tańca i ćwiczeń muzyczno-ruchowych, 3) możliwość oddziaływania na psychikę przez muzykę.
W wyniku procesu leczniczego, jaki dokonuje się w efekcie systematycznego udziału pacjentów w
choreoterapii, dochodzi do korekty zaburzeń psychomotorycznych, do regulacji i korzystnego
pnestrojenia sfery fizjologicznej oraz do poprawy w funkcjonowaniu społecznym. Następują także
pozytywne zmiany w percepcji zmysłowej, lepsze wyczucie rytmu, czasu i przestrzeni, co prowadzi
w konsekwencji do poprawy koordynacji ruchowej.
Choreoterapia działa bardzo wszechstronnie, stwarzając szeroką płaszczyznę kontaktu terapeuty z
pacjentami i pacjentów ze sobą. Metoda ta umożliwia objęcie uwagą wszystkich członków grupy,
ułatwia równomierny rozkład ich aktywności i pozwala na wgląd w zachodzące interakcje oraz
poziom emocji.
Terapia przez taniec, działając jednocześnie na wiele zmy-i różne sfery aktywności pacjenta, np. na
sferę kontaktów
42
społecznych, sferę motoryczną, poznawczą, emocjonalną, fizjologiczną, estetyczną i erotyczną
może pełnić w leczeniu psychiatrycznym wiele ważnych funkcji. Najważniejsze z nich to: funkcja
profilaktyczna, diagnostyczna i terapeutyczna.
Tak więc choreoterapia z uwagi na liczne walory terapeutyczne i rekreacyjne winna być metodą jak
najszerzej stosowaną w szpitalach i ośrodkach psychiatrycznych.
Zofia Aleszko

46
CHOREOTERAPIA. TANIEC LECZNICZY

Strona 9

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

W technikach muzykoterapeutycznych mających zastosowanie w usprawnianiu osób
niepełnosprawnych szczególną uwagę należałoby zwrócić na choreoterapię.
Taniec jako sztuka bardzo złożona ma wiele rodzajów i form. Dlatego nie można określić dokładnie
i jednoznacznie jego definicji. Można go traktować jako przejaw kultury, związany z określonym
ś

rodowiskiem i określoną funkcją.

Ć

wiczenia taneczne można traktować jako:

a) ćwiczenia ogólnokondycyjne;
b) ćwiczenia sprawnościowe;
c) ćwiczenia specjalne.
Ogólnokondycyjny charakter tańca leczniczego opiera się na odpowiednio dobranej dynamice i
rodzaju ćwiczenia, co zależy od angażowania wielu mięśni lub niektórych dużych grup
mięśniowych w danym odcinku czasowym.
W tańcu leczniczym o charakterze sprawnościowym przeważają takie układy taneczne, których
wykonanie wymaga koncentracji i uwagi ze strony ćwiczących. Należą tu ćwiczenia oddziałujące na
układ nerwowy poprzez wyrabianie koordynacji wzro-kowo-ruchowej i
słuchowo-wzrokowo-ruchowej w odpowiednim tempie i rytmie, elementy ćwiczeń równoważnych i
zręcznościowych, które wyrabiają zmysł równowagi przy współudziale wzroku i czucia
mięśniowo-stawowego oraz figury taneczne przy zmniejszonej stabilizacji i powierzchni podstawy
wykonywane na jednej nodze, na pięcie lub przedstopniu.
Ć

wiczenia taneczne specjalne obejmują tych chorych, którzy z powodu rozległych dysfunkcji w

narządzie ruchu nie mog^ włączać harmonijnie do pracy poszczególnych mięśni lub całych grup
mięśniowych, wymagają szczególnej ostrożności w dawkowaniu wysiłku fizycznego (osoby z
niedomogą krążenia i oddy chania). Dla każdego chorego z tej grupy osnowa taneczna opracowana
jest oddzielnie, a ćwiczenia prowadzone są indywidualnie.
Zjawisko czynonści ruchowej pod postacią ruchu dowolnego
47
zależy od harmonijnego współdziałania szeregu mechanizmów nerwowych. Podczas choreoterapii
uczymy mięśnie kolejno po sobie następującego rozluźnienia i naprężenia, co ma miejsce w
odpowiednim czasie i przestrzeni. To kolejne naprężenie i rozluźnienie musi wzmacniać poczucie
metryczne i wrażliwość na rytm. Rytm i harmonia wpływają na poprawę nastroju, koncentrację i
tym samym ułatwiają koordynację nerwowo-mięś-niową.
. '• Należy spodziewać się, że uzyskana poprawa jest wynikiem | stymulującego wpływu bodźców
akustycznych i emocjonalnych na układ siatkowaty. Układ siatkowaty pełni podstawową rolę w
integracji funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Muzyka i jej elementy składowe wpływając
przenikające na ten układ ułatwiają koncentrację i koordynację ruchową. Można tu wykorzystać
dynamiczne i wzbudzające emocje właściwości muzyki tanecznej, co w powiązaniu z
odpowiednimi ruchami ciała, wykonywanymi w odpowiednim tempie i zakresie funkcjonalnym da
choremu dodatkowe przeżycia estetyczne, odwróci jego uwagę fld nabytej lub wrodzonej
niesprawności, a nawet dolegliwości tolowych związanych z procesem chorobowym.
<' Zmiana postawy ciała, poprawa funkcji lokomocyjnych i ma-|aalnych, wykonywanych w
charakterystycznym dla rodzaju izyki tanecznej rytmie i tempie, wprowadza potrzebę prawidło-go
oddychania, co jest dodatkowym efektem terapeutycznym formy ćwiczeń leczniczych.
Zbigniew Hora

ARTETERAPIA I TEATR
Wykorzystanie sztuki do celów terapeutycznych sięga najdawniejszych czasów. W przypadku
teatru, najbardziej znaną formą terapii, mającą swe źródła w teatrze jest psychodrama. Twórca tej
metody J. Moreno wyszedł od klasycznego teatru, później odkrywając jego walory terapeutyczne.
W Polsce metoda ta wykorzystywana jest przy leczeniu różnych zaburzeń psychicznych. W stanach

Strona 10

Hanek Leon [red] - Arteterapia.txt

psychotycznych jest techniką wspomagającą. Po ustąpieniu objawów wytwórczych rozpoczyna się
postępowanie rehabilitacyjne w ramach społeczności leczniczej, razem z różnymi formami
psychoterapii grupowej, z wykorzystaniem psychodramy, pantomimy, terapii ruchem, itd. Celem
tych działań jest poprawa komunikacji pacjenta z otoczeniem, wzbudzenie zaufania do ludzi,
przywracanie wiary we własne siły i możliwości oraz pogłębienie i utrwalenie krytycyzmu w
stosunku do przebytych objawów psychotycznych.
W przypadku stanów neurotycznych wykorzystanie psychodramy jest częścią procesu
psychoterapeutycznego, który ma na celu przepracowanie problemów aktualnych, jak i z
przeszłości. Służy to wypracowaniu bardziej satysfakcjonujących sposobów postępowania i
emocjonalnego reagowania. Elementy psychodramy wykorzystywane są również przy interpretacji
marzeń sennych.
Inną formą wykorzystania teatru do celów terapeutycznych jest tworzenie spektakli teatralnych
przez terapeutów i pacjentów w szpitalach psychiatrycznych. Najczęściej są to przedsięwzięcia
jednorazowe, dotyczą określonej grupy pacjentów, kończące się premierą lub kilkoma pokazami dla
krewnych, znajo-
55
mych czy innych pacjentów. Celem tych przedstawień jest nastawienie na problemy komunikacji,
uczenie się porozumiewania z innymi, oraz rozumienia siebie i innych.
W swojej treści spektakle te nawiązują do tradycji ludowych widowisk (np. Jasełka, kolędnicy itd.)
albo oparte są na klasycznym dramacie lub są kreacją zbiorową pacjentów pod kierunkiem
terapeuty. W działaniach tych główną rolę odgrywa efekt terapeutyczny, strona artystyczna
spektaklu jest drugoplanowa.
Obok szpitali psychiatrycznych spektakle teatralne realizowane są w różnych ośrodkach
zajmujących się dziećmi i młodzieżą. Powstają spektakle w ośrodkach dla Dzieci Upośledzonych
Umysłowo czy Dzieci Głuchych, jak również w Ośrodkach dla Narkomanów. W zależności od typu
zaburzenia, różne są cele terapeutyczne realizowane poprzez tworzenie danego spektaklu.
W inny sposób wykorzystują teatr do celów terapeutycznych twórcy wspólnot teatralnych. W skład
takiej grupy wchodzą osoby niepełnosprawne psychiczne wspólne z zespołem profesjonalistów:
aktorów, muzyków itd. W Polsce od 1957 r. działa w Olsztynie Pantomima Głuchych. Dzięki
działalności tej pantomimy głusi aktorzy wyszli z kręgu izolacji i zaprezentowali się szerszej
publiczności. Wysoki poziom artystyczny kolejnych premier spowodował, że publiczność zaczęła
ich oglądać, ponieważ mają oni coś do powiedzenia. Efektem tego było odzyskanie wiary we
własne siły i poczucie się pełnosprawnymi członkami społeczeństwa.
Zaprezentowane sposoby wykorzystania teatru w arteteraph mają charakter orientacyjny i nie
wyczerpują wszystkich możliwości jakie niesie sobą teatr w procesie terapii.
Bogdan Prus

Strona 11