Paweł Sowiński

Komunistyczne święto w świetle relacji z obchodów 1

Maja w Polsce z lat 1948-1954.

Studium stawia sobie za cel prześledzenie zachowań aparatu partyjnego oraz

ludności wobec święta 1 Maja. Proponowana cezura czasowa (1948-1954) ma

charakter umowny i nie jest związana z przekonaniem, jakoby te daty stanowiły dla

omawianej tematyki prawdziwy przełom. Różnorodne stanowiska badawcze, jakie

ujawniają się w czasie dyskusji na temat możliwych etapów budowania systemu

stalinowskiego w Polsce, mają dla obchodów uroczystości 1 Maja raczej

drugoplanowe znaczenie. Koncepcja święta 1 Maja od samego początku rządów

komunistycznych aż do roku 1956 pozostawała spójna w swym kształcie i wymowie.

Rozprawa jest bardziej próbą opisania święta pars pro toto, niż opracowania całego

dostępnego dla tego okresu materiału źródłowego.

Ciężar pracy spoczywa na źródłach dokumentowych. Źródła partyjnej proweniencji,

przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz Archiwum Miasta

Stołecznego Warszawy, to głównie zapisy korespondencji pomiędzy Komitetem

Centralnym a terenowymi instancjami PZPR. Materiały filmowe zaczerpnięto ze

zbiorów Archiwum Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych (m. in. kroniki

filmowe, relacjonujące co roku przebieg wydarzeń). Pozostałe materiały pochodzą z

Archiwum MSWiA, gdzie korzystano z zasobu aktowego Ministerstwa

Bezpieczeństwa Publicznego.

Spora część prezentowanych informacji pochodzi z prowincji. Taka perspektywa

pozwala uchwycić nie tylko poziom deformacji narzucanych społeczeństwu idei wraz

z oddalaniem się od centrum, ale jest także przyczynkiem do badań na polską

codziennością tego okresu.

Na podstawie zebranych materiałów autor szuka dowodów na potwierdzenie głównej

tezy pracy. Jej istotą jest stwierdzenie, że Święto 1 Maja ujawnia wieloraką naturę

budowanego w Polsce systemu. Jego podstawowe wymiary nie zamykały się w

ramach ideologii marksistowskiej, bez względu na stopień adaptacji teoretycznych

założeń do miejscowych warunków. Komunizm wchodził w bardzo silne związki z

innymi tradycjami ideowymi. Rewolucja komunistyczna wykorzystuje w politycznej

praktyce zapożyczenia pochodzące np. z ideologii narodowej czy konserwatywnej.

Rozdział pierwszy poświęcony został przygotowaniom do święta oraz okresowi po

świątecznemu. Poprzez rozciągnięcie czasu przygotowań aż do miesiąca przed datą

wymarszu na trasę pochodu władze realizowały cele edukacyjne i propagandowe.

Dla większości uczestników święto miało być powtórnym kształceniem. Rewolucyjną

szkołą przeznaczoną dla tych, którzy odebrali „złe” wychowanie w

przedrewolucyjnych czasach. Ciągła mobilizacja (masówki, czyny społeczne,

współzawodnictwo pracy) i zeń wynikające społeczne napięcie służyło kontroli

zarówno przyszłych uczestników pochodu jak i jego organizatorów. 1 Maja miał

ukazać stopień panowania nad powierzonym lokalnym ogniwom partii terenem.

Dalszy fragment pracy oparty na aktach UB dotyczy fenomenu mobilizacji ludzi i

środków do zabezpieczenia święta przed wrogimi wystąpieniami ludności.

Komunizm, nie raz określany jako system mobilizacyjny, z swej natury organizował

uroczystości ogromne. Wskazywać to miało na jego zdolności witalne i siłę

oddziaływania. Święta dawały okazję do integracji władzy i skupionego wokół niej

aparatu siłowego. Dla UB 1 Maja był sprawdzianem zasięgu wpływu w opisywanej

społeczności, ale i godziną próby dla własnych szeregów.

Kolejne partie pracy odtwarzają rytuały towarzyszące przemarszowi manifestantów.

Na podstawie materiałów filmowych zrekonstruowano nie tyle przebieg manifestacji,

ile jej idealny obraz realizowany według ściśle zaplanowanego scenariusza. Pochód

przybiera formę teatru z zamkniętą przestrzenią, aktorami przebranymi w kostiumy i

zaopatrzonymi w potrzebne rekwizyty. Rola jaką mają do odegrania manifestanci,

jak i sposób w jaki przemierzają przestrzeń pochodu (taniec, marsz, przejazd na

platformach samochodowych) zostały z góry wyreżyserowane. Zachowania rytualne

opisane w tej pracy mogą być użyteczne w refleksji nad mitologią rewolucyjną.

Jednym z jej ważnych elementów stanowił mit natychmiastowej regeneracji.

Społeczeństwo przedstawiane w pochodzie oddawało przekonanie, jakie żywi wiele

ruchów rewolucyjnych, przekonanie o ostatecznym przywróceniu ładu. Nowy

porządek społeczny tchnął w zebranych nowe życie, w cudowny sposób przemienił

trupa, karykaturę społeczeństwa w zbiorowość nowoczesną, opartą o zasady

sprawiedliwego i pokojowego współżycia.

Autor omawia również ideologię święta. 1 Maja miało w symboliczny sposób

zakreślić ramy narodowej wspólnoty. Odgrodzić złych, od dobrych - czyli

uprawnionych do uczestnictwa w święcie. W ten sposób pochód 1 majowy był okazją

do manipulowania pamięcią zbiorową, stawał się paradą nienawiści wobec osób

uznanych za wrogów.

Ważnym wyróżnikiem opisywanej ideologii są ujawniające się sprzeczności w

artykułowanej przez organizatorów frazeologii. Mimo pokojowej propagandy

zarówno część manifestantów jak i władza zachęcała do zbierania sił. „Pokojowe”

święto okazuje się mieć dużo punktów stycznych z ideą wojny. Nawet jeśli ludzie

manifestujący podczas święta nie powodowali się wojennym szałem, ani też w

kategoryczny sposób nie myśleli podporządkować się nakazom obrzędowym, to

uczestnictwo w pochodzie pod bokiem czołgów i w szumie nadlatujących samolotów

tworzyło raczej bojową atmosferę.

W ostatniej części pracy uwaga autora skupiła się na ukazaniu postaw wybranych

jednostek wobec święta. Na podstawie urywków z korespondencji prywatnej

odnotowywanej przez UB dowiadujemy się czegoś o motywach uczestnictwa w

święcie, ale też i kontestacji poczynań władzy. Analizowane listy pomagają

zrozumieć, jaką rolę w postępowaniu jednostek odgrywał strach, poczucie przymusu,

co było powodem entuzjazmu albo wrogości żywionych do systemu.