W IMIĘ PAŃSKIE, AMEN

Dyaryusz wideńskiej okazyji przez Najjaśniejszego
Króla Jmci polskiego, Jana Trzeciego, z wiekopom-
ną sławą narodu naszego ekspediowanej ¹, teraz
przez W. Jmci Pana Mikołaja na Dyakowcach Dya-
kowskiego, podstolego latyczewskiego², natenczas
w pokoju tegoż Najjaśniejszego Króla Jmci służące-
go i pod Widniem actu ³ będącego, ile przy młodej
natenczas aplikacyji ⁴, co rozum uważał, oko widzieć,
ucho słyszeć a pamięć pojąć mogła, wypisany.

PREKUSTODYCYJA ⁵ LEKTOROWI

_P

OSPOLITA MNIE UCZY PRAKTYKA, że lubo wiele spektatorów⁶ na jednoż razem zapatrywać się może obiectum, a każdy z nich pod inną a inną konsyderować⁷ go formalną racyją. Tak lubo od wielu
zacnych i godnych wideńskiej okazyji dosyć obszerne
i prawdziwe dla wiekopomnej sławy na świat wyszły
Dyaryusze ⁸, że jednak tego nie dotknęły, co ja uważałem,
widziałem i słyszałem, przeto nie prejudykując⁹ niczyjej
edycyji, nowy a prawdziwy, ten, w czym tu czego nie do-
staje referujący się ¹⁰ do innych edycyji, umyśliłem wypisać
dyaryusz z radykalnego fundamentu ¹¹,

Który jest takowy:

Jako jest nieśmiertelna królów i Królestwa Francus-
kiego ad Imperium ¹² o Koronę Cesarską ¹³ pretensyja, tak
i lucta ¹⁴ o taż prawie wieczna, do której lubo zawsze
subtelnego Francyja zażywała konceptu¹⁵, osobliwszym
jednak sposobem wtenczas tego użyła modeluszu ¹⁶. Rzecz-
Pospolita nasza miała pakta z Cesarzem ¹⁷, a Imperium ¹⁸
z Turczynem, Sulimanem Wielkim ¹⁹ zawarte, który roku
(że nie pamiętam którego, więc dla doczytania się odsy-
łam do kronik) był sam w osobie swojej pod Widniem
i całą kampaniją na dobywaniu jego strawił, gdzie, że go

zaszły jesienne słoty i następowały zimowe czasy (w które,
czyli podług zwyczaju, czyli podług Alkoranu²⁰ mahome-
tańskiego, że za granicami swymi nigdy nie zimują, ale
się na święta swoje przed św. Marcinem²¹, na półtory,
czyli na dwie niedziele przypadające, Kassyni zwane
z pola do domu wracają i już wtenczas, choćby był naj-
żwdwszy, wódz wojska w polu nie zatrzyma), a w Widniu
też były dużo nadwątlone siły, więc tak Cesarz Chrześci-
jański jako i ten Suliman nakłoniły się do traktatów, przez
które, między innymi punktami, ten wymógł Turczyn na
Cesarzu Chrześcijańskim, aby na wieczną pamiątkę (że
tu sam Cesarz Turecki w osobie swojej był) z kościołów
katolickich w Widniu porzucane były krzyże, a miesiące
tureckie podawane. (Na co wtenczas Rzesza Niemiecka dla
słabych sił pozwolić musiała i tak uczyniła. Dla weryfi-
kacyji niech czytelnik czyta po dawnych mapach, to nie
inaczej znajdzie kopersztychowany²³). Którego punktu
traktatów tak na swoją stronę zażywa Francyja.

Ludwik Wielki, król francuski ²⁴, przez ojców prowin-
cyji, czyli francuskich, czyli hiszpańskich, prokuruje²⁵ mi-
syją w Rzymie do Węgier, aby ciż jezuici luterany i kal-
winy tam zagęszczone nawracać mogli, co w Rzymie otrzy-
mawszy, jako Węgry są pod Cesarzem, tak udają się do
Dworu Wideńskiego upraszając Cesarza o pozwolenie li-
beri exercitii ²⁶ wiary w Węgrach, który Cesarz, natenczas
Leopold ²⁷, jako pan nabożny i jezuitów kochający, ochot-
nie tego dopuścił z wielkim respektem ²⁸.

Wyprawuje tedy starszy tych misjonarzów, co nad nie-
mi był, dwóch tylko jezuitów do Węgier na misyją, zale-
cając im pilne pieczołowanie i ochotną żarliwość do po-
zyskania dusz Bogu, a w sercu starszy tych misjonarzów
mając to intentum ²⁹, aby przez to pobudzić do buntów
Węgrów przeciw Cesarzowi. Ci dwóch, wyprawieni od
starszego swego, misjonarze jezuici niewiadomi skrytego
intentum starszego swego jako baranki niewinne idą do Węgier, gdzie poczęli dużo nauczać luteriją i kalwinów,
z czego tumult się zaraz wszczął, który łapa tych dwóch
jezuitów i jednego z nich żywcem ze skóry odziera i bę-
ben z niej robi in lasionem³⁰ wiary katolickiej. Drugiego
in Julio, czyli Augusto ³¹, gdy mucha największa, nagiego
nasmarowawszy miodem przywiązują w lesie do drzewa,
przy którym od much i innego robactwa za jedzony mę-
częską otrzymał koronę. Dowiaduje się o tym tych pomę-
czonych misjonarzów starszy w Widniu zostający, który,
jako mający adres do Cesarza, donosi Dworowi Cesar-
skiemu popełniony przez Węgrów exces, remonstrując³²
tyraniją na misjonarzach uczynioną. Każe zaraz Cesarz
łapać, sekwestrować ³³, egzekwować tak pryncypałów owe-
go buntu, jako też faktorów³⁴, i popełnionego kryminału
złoczyńców, z czego większy w państwie węgierskim
wszczął się bunt.

A że między principałamł, czyli faktorami tego buntu
zostawał Takieli³⁵ (który nie tyło sam przez siebie był
panem wielkim, ale i przez ożenienie jeszcze większym, bo
wziął był Rakocynę, tego Rakocego³⁶, który in anno 1705,
czyli 6-to rebellizował³⁷, matkę) udaje się do Turka szu-
kając protekcyji u niego. Lecz mu Turczyn protekcyji od-
mówił, dając racyją, że mam pakta z Imperium, a przy-
czyny nie mam do zrzucenia się z nich, ponieważ mi ich
we wszystkim dotrzymuje Imperium, więc i ja się podług
Alkoranu mego muszę trzymać. Czego odebrawszy wiado-
mość Francyja stara się przez subordynowaną ³⁸ owe osobę
wyżej misjonarską, aby Imperium przez zrzucenie miesią-
ców z kościołów katolickich mogło złamać traktaty z Tur-
czynem zawarte. Co pomieniony misjonarz starszy u Ce-
sarza, jako pana pobożnego, łatwo pod płaszczykiem żar-
liwości o honor Boski wyrobił, że zrzucono miesiące ma-
hometańskie z kościołów katolickich. O czym dowiedziaw-
szy się Porta Otomańska³⁹ składa Dywan, to jest sejm
generalny, na którym proponuje, że nam Gaurowie⁴⁰ nie

dotrzymali traktatu, ponieważ insignia ⁴¹ naszego Mahome-
ta z kościołów swoich pozrzucali. Turcy, jako nie tylko
z wiary, ale prawie z natury nieprzyjaźni chrześcijanom,
jednostajnie krzyknęli, aby Imperio ⁴² wypowiedzieć wojnę
i zaraz preparatoria ⁴³ wojenne i zaciągi poczynili.

RzeczPospolita zaś nasza miała natenczas z Turczy-
nem na siedm lat po żurawińskiej zawarte pacta ⁴⁴, za Jana
Trzeciego, króla polskiego, do którego i całej RzeczyPospo-
litej Cesarz Chrześcijański i Wenetowie⁴⁵ posyłają po-
słów, abyśmy łm dopomogli, wojny przeciw Turczynowi,
remonstrując nam, że jeżeli turecka potencyja jakie nie-
bezpieczeństwo przyniesie Imperio, to się Polszcze łatwo
dostanie.

A do tego za panowania Jana Kazimierza, króla pol-
skiego, kiedy RzeczPospolita od Szwedów była uczyniona,
dał Cesarz Chrześcijański⁴⁶ RzeczyPospolitej dwadzieścia
tysięcy przeciwko Szwedom ludzi swoich (którzy się na
ów czas ani bili, ani w okazyji byli, tylko chlib nasz
w Wielkiej Polszcze wytrawili; i tyło ich junakieryji ⁴⁷
było, że przyszli pod Warszawę ⁴⁸, ale się żaden nie chciał
ruszyć do atakowania zamku warszawskiego, w którym
się był zamknął król szwedzki⁴⁹, gdzie natenczas Pan
Bóg sam dopomógł Polakom naszym przez luźną czeladź,
którym chorągwie podawano, oficyjerów między niemi po-
robiono i czyli po czerwonemu złotemu, czyli po talerze na
osobę rzucono, gorzałki kufami⁵⁰ dodano, asekurując⁵¹,
kto, co zdobędzie, jego będzie i tym ich najbardziej za-
chęcili do ochoty. Jak się ta hołota ponapijała, tak ser-
decznie do ataku się rzucili, że się król szwedzki z życiem
ledwo na szkutę⁵² ku Gdańsku salwował, a Szwedów
w pień wycięli. Z czego potem oliwskie pakta ⁵³ nastąpiły
ze Szwecyją), których ludzi cesarskich, gdy król Jan Kazi-
mierz zaciągnął, musiał dać cerograf ⁵⁴ z podpisem niektó-
rych senatorów, natenczas królowi przytomnych, że post
fata⁵⁵ któregokolwiek króla polskiego, Cesarz Chrześci-

jański będzie miał moc podawać następcę na Państwo
Polskie, którego RzeczPospolita przyjąć będzie powinna,
jednak to do exekucyji⁵⁶ dla różnych zabaw cesarskich
nie przyszło.

Gdy się te cudzoziemskie legacyje u dworu polskiego
agitują, wtym p. Proski ⁵⁷, nasz polski rezydent u cesarza
tureckiego zostający, daje znać Królowi naszemu JMci
o wypowiedzeniu wojny tureckiej przeciwko Rzeszy Nie-
mieckiej i do tego, że posła gotuje Porta do RzeczyPospo-
litej z tym, aby Turcy mogli przez Polskie pość do Cesarza
Chrześcijańskiego i do Widma za swój grosz⁵⁸; aby zaś
sobie RzeczPospolita nie miała za wiolencyją⁵⁹ i zgwał-
cenie przymierza, chcą się przez posła Turcy ogłosić, że
swoim groszem i kosztem będzie się wojsko przechodzące
sustentowało ⁶⁰ i jeszcze ten uczyni profit RzeczyPospolitej,
że tak będzie płaciło żywność, jak sami zechcą. Traktem
zaś tym chcą iść do Widnia: na Wołoską ziemię na śnią-
tyń⁶¹, na Podgórze wyrzynając się ku Krakowu, a od
Krakowa w Szląsk aż do Widnia. Król tedy JMć zaraz
na odwrót wyprawuje do tegoż rezydenta swego, pana
Proskiego, aby wyrabiał, żeby tym traktem Turcy nie szli
i posła nie przysyłali. Posyła oraz król JMć mapę do re-
monstrowania ⁶² Wezyrowi i ministrom tureckim, że tam
jest insza droga, pięćdziesiąt mil bliższa niż na Polskie,
byle tylko most postawić na odnodze morskiej mógł, który
najwięcej może kosztować pięćdziesiąt tysięcy talerów,
o które Cesarz JMć turecki mniej będzie dbał dla wygody
wojska i bliższego marszu. Do tego remonstrowano Tur-
kom, że w Polszcze lud swywolny, luboby Turcy zaczepić
go nie chcieli, jednak Palący Turków zaczepić by mogli,
ażby z tego nastąpiło zerwanie traktatów. Chwycili się
tedy tego Turcy nie wiedząc, że nas już Niemcy, jak psy
wąchają.

W tym u nas tu w Polszcze sejm colligationis ⁶³ na-
stąpił, na którym deklarował się Król JMć sam w osobie

swojej pod Wideń pość, z tą jednak kondycyją, aby re-
stytucyja⁶⁴ była cerografu, na królu Janie Kazimierzu
i senatorach wymożonego. Zaraz tedy na ten sejm przy-
wieziono ten cerograf i oddano, Rzeczypospolita też na
aukcyją⁶⁵ wojska pozwoliła komputowego ⁶⁶ ad comple-
mentum ⁶⁷ trzydziestu sześciu tysięcy, bo my nie mieli na-
tenczas wojska, tylko ośm tysięcy dla pokoju, które po
żurawińskiej ⁶⁸ na trzy partyje rozdzielone było. Jedna
partyja, to jest pułk królewski i pułk hetmański księcia
Dymitra Wiśniowieckiego⁶⁹ stała pod Buczniowem⁷⁰,
druga partyja, to jest pułk Stanisława Jabłonowskiego ⁷¹,
wojewody i generała Ziem Ruskich, natenczas hetmana
polnego, stał pod Trembowlą ⁷², a z trzecią partyja, to jest
przednią strażą, stał pod Sniatyniem Zbrożek⁷³, strażnik
polny, i tak przez półsiódma ⁷⁴ roku stali w pokoju. Tego
zaś nas, Polaków, z Niemcami skolligowania się na wojnę
turecką przez sejm wielki tak się trzymał sekret, że Turcy
choć blisko nas byli, bo Kamieniec Podolski⁷⁵ jeszcze
natenczas trzymali, nic nie wiedzieli, iż ta nagła aukcyją
wojska dla wszelkiej ostrożności, zaczepiania nas od któ-
rej strony i dla pilnowania granic jest postanowiona, ro-
zumieli. Jakoż hetman wielki koronny, natenczas Stanisław
Jabłonowski, wojewoda i generał Ziem Ruskich (bo już
był wziął buławę wielką po Dymitrze Wiśniowieckim⁷⁶,
polną zaś był razem wziął z województwem wołyńskim
Hieronim z Granowa Sieniawski ⁷⁷, marszałek nadworny)
wydał był ordynanse, aby się wojsko ściągało pod Kraków,
puszczając echo, że na granicach będzie stało od Węgier
i Szląska, ponieważ turecka potencyja w pięciu kroć sto
tysięcy, z ordą rachując, ruszyła się po Wideń, aby pod
ich imieniem swywolne jakie kupy w granice nasze nie
wtargnęły. I w tym się sekret najbardziej utrzymał w woj-
sku, że chociażeśmy szli pod Wideń, żaden z mniejszej
kondycyji wojskowej nie wiedział, gdzie idzie⁷⁸. Król
zaś JMć już czekał w Krakowie, póki się wojsko nie

ściągnęło. W Polszcze zaś został się książę prymas ni fal-
lor⁷⁹ Wydżga ⁸⁰, a z partyją wojska od Kamieńca i Po-
kucia został się Andrzej Potocki⁸¹, natenczas wojewoda
kijowski, a potem po wideńskiej kasztelan krakowski
i hetman polny, teraźniejszego Józefa Potockiego, woje-
wody kijowskiego, ojciec.

Z pod Krakowa ruszyło się wojsko na .Tarnowskie
Góry, Opawę i Ołomuniec traktem ku Widniowi ⁸², gdzie
prowianty obficie dla nas były nagotowane i magazyny
założone co cztery mile ⁸³, przez ziemię cesarską. Przy każ-
dym magazynie była szopa budowana pełna owsów
chliba, ledwo nie wprost z pieca wyjętego, bydeł, bara-
nów trzodami, sian strasznymi styrtami, piwa beczkami,
a do tego przy każdej szopie stało po kilka tysięcy bryk,
w których po pięć, po sześć koni gotowych do rozwożenia
prowiantów. Jakeśmy się gdzie przybliżali ku magazynowi
któremu, to podług zwyczaju oboźny szachownicę zatykał
dla zatoczenia wojska, które się zawsze ilokowało przed
magazynem, z którego prowianty ordynaryjnie dobrą dys-
pozycyją wydawano: najprzód stanowniczy⁸⁴ królewski
odebrał na królewski dwór, potem na dwory hetmańskie,
dopiero pułk królewski, na pułki hetmańskie, na pułki
różnych panów, na przednią straż, na piechoty et id ge-
nus⁸⁵, to wszystko zaś wydawano z regestru, który już
był pierwej, nim wojsko przyszło, do każdego magazynu
podany. Tegoż zaś prowiantu taka sufficiencyja ⁸⁶ była,
że nasi musieli połowę na każdym noclegu, co cztery mile,
odchodzić. Potem już ku Widniowi, jak minęliśmy Berno ⁸⁷
miasteczko, nie mogli Niemcy wystarczyć dawać nam pro-
wiantów, a to dla opustoszenia kraju przez inkursyją ⁸⁸
tatarską.

I tak ciągnęliśmy do Dunaju, ku Tulnu ⁸⁹ miasteczku,
natenczas wcale zburzonemu, gdzie tylko zamek jakikol-
wiek był i w nim praesidium ⁹⁰. Tam mosty, na czajkach ⁹¹
robione, gotowe zastaliśmy, przez które dwa dni przeby-
liśmy Dunaj, bo tak porządne mosty były, że dwiema li-
niami wozy przez nich szły. Zastaliśmy też tam wojska
cesarskie i z elektoralnymi posiłkami ⁹². Tego wojska wię-
cej się nie rachowało jak siedmdziesiąt tysięcy, które o pół
mili od Tulna, nad Dunajem leżącego, stało na kępie tak
dobrze opatrzonej, że się wszystkie siedmdziesiąt tysięcy

z armatami zmieściły. Od tej kępy szedł most rzucony na
czajkach, a przed mostem dana była bateryja, to jest sza-
niec, w którym dwa tysiące zostawało piechoty z kilku
sztuk armat dla wszelkiej ostrożności od nieprzyjaciela,
który, gdyby był napadł, to by się rejterowała na kępę,
zrzuciwszy most i nieprzyjaciela by nie apprehendowała ⁹³,
bo tak daleko była od brzegu kępa, że i z armaty do niej
był by nie doniósł, a do tego uprowiantowana była we
wszelką żywność, tak dla koni, jako i ludzi, i jeszcze Du-
najem większe przychodziły prowianty.

Jak się tedy wojska nasze i król przeprawił, dopiero
przyjechał wojska cesarskiego generalissimus⁹⁴, ni fallor
Książę Bawarskie ⁹⁵ z innymi elektorami i przedniejszymi
generałami do powitania Króla. Po powitaniu nastąpiła
konferencyja i consilium belli⁹⁶, na którym prezentuje
Król JM. ordynans⁹⁷ cesarski, iż w komendzie królew-
skiej zostawać mają, co przez politykę przyjęli elektoro-
wie usty, ale sercem ni, bo najbardziej obstawał i kon-
trowal Książę Saskie, nieboszczyka Augusta Drugiego oj-
ciec⁹⁸, dając tę polityczną racyję, że co potym azardować
się⁹⁹ osobie królewskiej i w takie się niebezpieczeństwo
wdawać, a uchowaj Boże przegranej, to by nieprzyjaciel
większą górę wziął, że w okazyji był sam król in perso-
na ¹⁰⁰, kommenderował wojsko, a przecie przegrał; a tak
choć byśmy przegrali, to nieprzyjaciel rzecze: jest jeszcze
cesarz i król polski, i będzie przynajmniej osoby, jeżeli
nie wojsko, apprehendował. A że się te consilium długo
w noc przewlokło, dlatego zalimitowana ¹⁰¹ była sesyja na
zajutrz i elektorowie z generałami do swego obozu odje-
chali. Nasi zaś hetmani, pułkownicy i towarzystwa gmin
jeszcze się byli pozostali, przy których Król palam¹⁰²
mówi te słowa: „Panowie Niemcy rozumieli, że na mnie,
jak na dudka trafili, iż się nie znam na sobie. Jeżeli oni
jutro do mnie przyjadą z czym się dziś rozjachali, a przy
uporze stać będą, to ja im zagram z innego konia i z woj-

skiem się nazad urwę, i już nie będę ich o prowianty
prosił, ale sam sobie wezmę, choćby też sobie i hostiliter ¹⁰³
postąpić, kiedy mnie tu sprowadzili". Słyszało z ust kró-
lewskich wiele przytomnych, którzy byli różni, bo tak

Niemcy z polskiego wojska, jako i nasi Polacy, ale z Niem-
cami korespondencyje mający, supponowaliśmy ¹⁰⁴ tedy, że
ktoś Niemcom przyjazny z przytomnych słysząc to, do-
niósł elektorom, ponieważ na zajutrz przyjechawszy w in-
szej się figurze pokazali, bo kommendę królewską przyjęli,
do woli się jego stosowali mandatu cesarskiego trzymając
się. Zaraz tedy Król wydał ordynans, aby się cesarskie
wojska z kępy ruszyli a z; naszym polskim łączyli, co tegoż
dnia stało się i zatoczyli obóz blisko naszego obozu.

A tymczasem poczęli stoły nakrywać u Króla, do któ-
rych Król prosił elektorów ł generałów przedniej szych,
gdzie dano dostatek wina, Niemców ochoczo traktowano,
na koniec elektorom wszystkim po koniu bardzo pięknym
i bogato przybranym kazał Król dać, które konie oddawał
Jordan¹⁰⁵ na tenczas nadworny, a potym koniuszy ko-
ronny. Po uraczeniu Niemców i rozdaniu koni ruszył Król
od stołu i wszyscy goście, gdzie zaraz pyta się Król gene-
ralissimum i elektorów: „Musicie WPanowie mieć języka
nieprzyjacielskiego". Generalissimus i elektorowie odpo-
wiadają: „Jakże my mamy posyłać podjazdy, chyba na
to ażebyśmy, jeżeli nie wszystkie, to przynajmniej połowę
wojska stracili". Król się na to odzywa: „Jakim to spo-
sobem być może, żeby się wojsko wygubiło?" Odpowiada -
generalissimus: „Posłaliśmy jednego generała z trzema ty-
siącymi dragonii kommenderowanej¹⁰⁶ na podjazd, wrócił
się tylko kapral z kilku żołnierzami, salwując się, a dru-
dzy wszyscy zginęli, spotkawszy się z pięciuset tylko Tur-
ków, do których naszym i wystrzelić nie przyszło" ¹⁰⁷.

W tym punkcie obróciwszy się Król spojrzał po Pola-
kach, uważając kto mu tu jest przytomny i spostrzegłszy
niejakich dwóch, Romana Ruszczyca i Demiana Szumlań-
skiego ¹⁰⁸, lekkiej chorągwie rotmistrzów, zawołał ich do
siebie, mówiąc te słowa: „Weźcie, Waszecie, sobie każdy
z osobna po sto koni dobrych z przedniej straży, bo pój-
dziecie na podjazd", a potym, obróciwszy się Król do

hetmana wielkiego, mówi: „Każ im WMć Pan dać ordy-
nans i surowo przykazać, ażeby się języka starali, albo,
jeżeli nie dostaną języka, niechże raz w ciele swoim przy-
wożą, a niech się wracają we dwudziestu czterech godzi-
nach. Wszak tu tylko dziesięć mil do Widnia, to na
dobrych koniach mogą się obrócić, bo ta rzecz odwłoki
nie cierpi". Znowu Król do tychże rotmistrzów rzecze:
„Przyjeżdżajcie tu wprzód z temi ludźmi przed namiot,
żebym ich widział". Jak tedy zebrali ludzi, przyjachali
z ludźmi temiż pod namiot królewski, w którym jeszcze
generalissimus i elektorowie byli, a zobaczywszy rotmi-
strzów z temi ludźmi, poczęli sobie szeptać i mówić: „Na
zgubne imię ten król tę garstkę ludzi posyła pod tak
wielkie wojska". Inni mówią: „Nasz podjazd we trzy
tysiące poszedł, a nie wrócił się". Trzecie mówią: „Żal
się Boże tych ludzi, a najbardziej tych kommendantów"
(że byli urodziwi, dlatego ich żałowali).

Aż tu mało co nad dwadzieścia cztery godziny prze-
ciągnęło się, dają znać do obozu, że podjazdy wracają
z językiem; zaraz to się rozgłosiło i doszło do niemiec-
kiego wojska, z którego elektorowie i generali przyj achali
na dziwowisko widzieć Turków, których trzynastu jak
baranów przyprowadził Ruszczyc, nie straciwszy żadnego
swego człeka. Szumlańskiego zaś powracającego napadł
podjazd turecki, który przecie z siedmiu janczarami uszedł,
nie bez straty ludzi i sam w pępek postrzelony czwartego
dnia pod Tukiem umarł, który pod pałacem schowany
nad Dunajem. Dziwna to rzecz była Niemcom bardzo,
ponieważ i raz im się nie trafiło, jako sami powiadali,
i dziewięciu razem przyprowadzić Turków, koło których
(na co hisce oculis¹⁰⁹ patrzałem się) chodzili rękę na rękę
zakładając, a dziwując się, co to za Polacy. To się działo
przed batalią (w poniedziałek) na tydzień ¹¹⁰, pod Tulnem,
gdzieśmy się przeprawili.

Nazajutrz zaraz łapają w namiotach królewskich pod-

czas samego obiadu tureckiego szpiega, Wołoszyna, od
samego Wezyra przysłanego, który expedite¹¹¹ umiał po
polsku, bo przedtym u dworzanina królewskiego służył.
Ten szpieg takowym sposobem przebrał się do naszego

obozu. Naprzód przyjachał do przedniej straży naszej
i postawił sobie konia u Wołochów, których na tenczas
w służbie naszej było siła pod lekkiemi chorągwiami i po-
szedł sobie piechoto do namiotów królewskich, bo taką
miał instrukcyją, żeby w twarz Króla widział, jeżeli się
tu w osobie swojej znajduje, co z takiej przyczyny poszło.

Chan tatarski, Salingiera¹¹², przyjaciel i pobratym
wielki królewski i już z Królem mający condictamina ¹¹³,
aby się podejrzanym nie pokazał, przyjeżdża do Wezyra ¹¹⁴,
któremu donosi, że: „Z mego wojska ludzie przyprowa-
dzili kilka niemieckich języków, którzy powiadają, że król
polski w osobie swojej przeprawia się pod Tulnem przez
Dunaj". Wezyr temu negował i odpowidział Chanowi:
„Czy to podobna, żeby tu Król polski miał być jeszcze
w osobie swojej. Wszakże pakta jeszcze nie wyszły przez
wszelkie racyje; fałsz to jest, ale to tych Polaków Niemcy
chyba widzieli, co za cesarskie pieniądze Lubomirski¹¹⁵
zaciągnął". Ten zaś Lubomirski, kawaler, który potym był
kasztelanem krakowskim i hetmanem, na tę kampaniją
miał cztery tysiące ludzi zaciągniętych za cesarskie pie-
niądze pod swoją kommendą, bez wszelkiej dependen-
cyji¹¹⁶ od Niemców i a part¹¹⁷ zawsze sobie chodził,
a gdzie mógł to urywał Turków. Jakoż nim przyszliśmy
niektóre znaczne partyjki tureckie poznosił.

Do których namiotów królewskich przyszedłszy na sam
obiad, gdzie już Król publicznie siedział u stołu (który
ordynaryjnie ¹¹⁸ był na pięćdziesiąt osób i nikogo od niego,
który się mógł docisnąć, nie odpychano) począł przezirać
i snować się pomiędzy ludzie królewskie, w twarz kró-
lewską, jak w tęczę patrząc się. Co spostrzegłszy niektórzy
poczęli się pytać jeden drugiego: „Czyjże i co to za
człek?", ale, gdy go żaden nie znał, przeto poszedł jeden
do warty, do oficyjera od gwardyji, który parat¹¹⁹ trzy-
mał przed namiotami królewskimi, powiadając, że jakiś
nieznajomy pląta się w namiocie królewskim, a wszystko

w oczy zagląda Królowi. Oficyjer odpowiedział: „Diaboł
wi, jeżeli nie szpieg jaki? Proszę mi go pokazać. Spytam
się ja jego, co za człek?", a gdy mu go pokazano, że był
bardzo blisko stołu królewskiego, kiwnął na niego mówiąc:
„Proszę do siebie"; jak się zbliżył, tak go za ramię uchwy-
cił oficyjer i niespodzianie za ramię trzymając z ferwo-
rem ¹²⁰ wielkim krzyknął na niego: „A ty pogański synu,
szpieg, poznałem cię". Tak Wołoszyn w tym punkcie od-
powiedział ze strachu: „Tak jest, prawda, Mości Dobro-
dzieju" i zaraz go kazał pod wartę wziąć.

Co zaraz donieśli Królowi, że w namiocie szpiega zła-
pano, którego Król, skończywszy obiad, kazał przed siebie
przyprowadzić. Przyprowadzonego tedy (ale z wielkim
strachem i bojaźnią, bo ledwie w nim dusza była) Król
tak wita: „A to ty, hultaju, od tureckiego wojska szpieg".
On ze strachem odpowiada: „Prawda, ja, Mości Królu".
Król się pyta: „Któż cię tu przysłał?" Odpowiedział, że
Wezyr. Że tedy Król widział człeka bardzo zmieszanego,
łaskawie do niego mówić począł: „Nie bój się, mówięć to
królewskim słowem, że ci i włos z głowy nie spadnie, ani
cię żadna śmierć, ani żadna kara nie spotka" i kazał go
odprowadzić do koniuszego swego, na tenczas Jordana,
a warty mu nie przydawać i owszem rzekł Król: „Niech
go nakarmią i wina dadzą, nie międzyś bisurmany trafił,
ale między chrześcijany; tak rozumiem, że i sam chrześci-
janin jesteś". Odpowiedział Wołoszyn: „Chrześcijanin".
Przyniesiono tedy jeden i drugi półmisek dla niego, wina
dano, rożnie z nim (bo go Król civiliter¹²¹ kazał trakto-
wać, aby strach od niego odszedł) gadano tak, że się oba-
czył i do siebie przyszedł.

Dopiero tedy, jak już nabrał śmiałości, kazał go Król
wołać przed siebie, który jak przyszedł znowu, Król mówił
do niego: „Jakom ci powiedział pierwej, że nie bój się, ani
ci włos z głowy nie spadnie, tak i teraz toż ci powiadam
i co się będę pytał, bezpiecznie mi odpowiadaj. Naprzód

pytam się ciebie, ktoś ty jest?" Odpowiedział: „Żem Wo-
łoszyn i służyłem na dworze WKMci u dworzanina tego
a tego. Musi tu być przeszły mój pan". Król mu odpowia-
da, iż go tu nie masz, bo się zaciągnął do wojska litew-
skiego. Wołoszyn na to odpowiada: „Moje nieszczęście.
Dałby mi świadectwo, jakiem mu wiernie i podcziwie słu-
żył kilka lat i ja tu bardziej dlatego przyjachał mniemając,
że pana mego zastanę, a nazad się nie wrócę i tak proszę
miłosierdzia WKM, abym się mógł mieścić w polskim woj-
sku". Król mu odpowiedział: „Trzeba, żebyś się wrócił
z relacyją i dam ci konwój, bo i nieprzyjacielowi trzeba
dochować wiary". Wołoszyn odpowiada: „Jak wola
WKMci". Król pyta: „Jakim cię tu sposobem wyprawio-
no? Czy ty na dworze wezyrskim zostajesz, czyli się jakim
sposobem bawisz?".

Wołoszyn odpowiada: „Ja pod karałasów chorągwią
służę (karałasi zaś są ci, którzy za pieniądze służą, jak
u Moskalów kompanczykowie), wyprawionym tum takim
sposobem. Jak oznajmił Chan Wezyrowi o wojsku WKM
i o osobie jego, że się pod Tulnem przeprawujesz, nie
chciał temu wierzyć Wezyr, ale posłał po Hospodara na-
szego wołoskiego, nazwiskiem Dukę¹²² (który potym tu
w Polszcze umarł we Lwowie, w niewoli, wzięty przez
Dumideckiego¹²³, regimentarza Pokucia, pod Jassami¹²⁴,
w dzień Narodzenia Pańskiego ruskiego ¹²⁵, jakieśmy po-
wrócili spod Widnia), któremu przykazał surowie, aby się
starał o takiego człeka, który by po polsku dobrze umiał
i w Polszcze sługiwał, mówiąc mu: „Musi być w twojej
wojszczyźnie ¹²⁶ takowy człowiek, gdyż ty blisko Polszczy
zostajesz" - my zaś wszyscy jak niewolnicy jesteśmy u Tur-
ków i z Hospodarem naszym, który mnie wynalazłszy, sta-
wił przed Wezyra. Wezyr przez tłumacza się pytał mnie,
czy umiem po polsku dobrze? Odpowiedziałem, że umiem,
bom służył kilka lat w Polszcze u dworzanina królewskie-
go. Wezyr rzekł: „Takiego też mnie potrzeba" i mówi

dalej: „Byle byś mi dobrze usłużył, będziesz miał nadgro-
dę dobrą". I zaraz przynosi podskarbi wezyrski czerwonych
złotych 100 i daje mi w ręce i mówi, żebyś dotarł aż do
samego Tulna, bo się tam wojsko polskie przeprawować
i król z niemi ma, jeżeli to prawda. Wezyr znów do mnie:
„Pytam się ciebie, jeżeliś ty jakim sposobem nie widział
króla?" Odpowiedziałem: „Widziałem i nieraz". Wezyr
znowu: „Jakim to sposobem być może, bywszy u sługi
sługą, a miałeś go widzieć kilka razy. Wieleś w Polszcze
służył?" Jam odpowiedział: „Cztery lata". Wezyr znowu:
„Dosyć by na ciebie było, żebyś przez te cztery lata raz
widział króla". Jam rzekł: „Mógłbym go po cztery razy na
dzień widzieć, gdybym chciał". W tym Wezyr z fukiem
powstał na mnie po turecku: „Hałan suyle, Giauor", to
jest: „Łżesz, poganinie". Jam odpowiedział: „Nie łgę, bo
prawdę mówię. Ciebie, miłościwy Panie, pierwszy raz wi-
dzę, a królam kiedy chciał, tom go widział". Tym bar-
dziej z większym ferworem na mnie się porwał z wezgło-
wia tak dalece, że rozumiałem, iż mi łeb każe uciąć Wezyr,
o co u nich nietrudno. Potym, upamiętawszy się, mówi
do mnie. „Idź, a uczyń to, coć każę, a będziesz miał nad-
grodę dobrą, jak z dobrą wiadomością powrócisz".

Potym, wysłuchawszy relacyji tego Wołoszyna, Król
pyta się go: „Tenże to ja Król, co w Żółkwi i Jaworo-
wie¹²⁷?" Wołoszyn odpowiedział: „Ten, WKMość". Do-
piero Król do niego: „Idźże z P(anem) Bogiem, a powidz
Wezyrowi swemu, żeś mię nie tylko widział, aleś i gadał
ze mną i oznajmij mu, że Król polski kazał ci powiedzieć:
Mci Wezyrze, że ci się w niedzielę stawi na śniadanie",
I zaraz Król do przedniej straży kazał go zaprowadzić do
strażnika i konwój mu dać za mil dwie. Potym o tymże
Wołoszynie od pokojowych wezyrskich taką miałem rela-
cyją (o których wspomnę niżej) iż, gdy przyjachał Woło-
szyn do Wezyra i czynił mu relacyją, że: „Wojska wielkie
są i sam Król polski jest w osobie swojej, któregom nie

tylko widział, alem z nim i gadał i kazał Waszej Wezyr-
skiej Mości powiedzieć Król, że ci się w niedzielę stawi na
śniadanie". Wezyr temu nie wierząc, kazał mu za kłam-
stwo łeb uciąć.

We środę¹²⁸ tedy, porzuciwszy tabory pod Tulnem,
a kommunikiem ¹²⁹ się z wojskami tak swemi, jako i ce-
sarskiemi wybrawszy, Król poszedł na imprezę, gdzie
kałauszowie ¹³⁰ niezwyczajnym traktem, bo wielkiemi lasa-
mi i górami ¹³¹, prowadzili wojsko, które przyszłej wikto-
ryji otrzymało praesagium ¹³² takowym sposobem. Stanęły
wojska tak między lasami, jako i koło lasów na płaszczyź-
nie, gdzie był murowany pałac ¹³³ od Turków spustoszony,
w którym luźni wyszperali piwnicę, gdzie było wina mało
dwieście beczek. Poczęła hołota strasznie pić, o czym do-
wiedziawszy się Król, posłał do hetmana w. koron(nego),
na tenczas Jabłonowskiego, aby tego nie pozwalał. Hetman
zaś, jako wódz przezorny, ordynował sto, czyli więcej pie-
choty, aby hołotę odpędzili od beczek i wszystkie z winem
przykazał porozcinać. W tym puścił się deszcz spory, gdzie
namiotek bardzo mały i mizerny rozbito dla Króla, który
w trokach zawsze wożono, i poczęli okopywać koło tego
namiotku, aby go woda nie podchodziła.

W tym wykopują obraz Najświętszej Matki Niepoka-
lanego Poczęcia, arkuszowy, na płótnie malowany, w trąb-
kę zwiniony (jest on po dziś dzień w skarbcu Królewicza
JMci żółkiewskim), który, gdy przyniesiono do Króla,
a Król go rozwinął, z wielką weneracyją ¹³⁴ pocałował go,
aż w tym któryś ze stojących mówi: „Mości Królu, są
litery jakieś na drugiej stronie". Król mówi: „Czytaj".
Aż tam napis takowy łacińskim charakterem czyta: „Erit
Victor Joannes" ¹³⁵. Król się odzywa: „Co ty, bestyjo, ga-
dasz?" Czytający odpowiada: „Ja to czytam, co napisano".
Król mówi: „Daj mi go, sam". Czyta znowu sam Król,
a że to samo, znowu pocałował ten obraz, mówiąc te
słowa: „Któż to wi, co to za Joannes będzie victor" ¹³⁶.

Potym w sobotę ¹³⁷ ruszył się z tego miejsca z wojskiem
i cały dzień szliśmy ku Widniowi nie publiczną drogą, ale
manowcami do marszu niesposobnymi, osobliwie do pro-
wadzenia armat, gdzie, gdy jaka górka trafiła się, to sobą
piechoty musiały wyciągać; i takieśmy strawili cały dzień
na tym marszu, który czyli umyślnie, czyli z przypadku tak
był powolny, żeśmy aż ku zmrokowi, po zachodzie słońca,
stanęli z wojskiem na nocleg w dębinie, wielkie pół mili
od Widnia¹³⁸. Jednakże widać nam było wieże od
św. Szczepana, kościoła katedralnego w Widniu, i lubośmy
tak blisko stanęli, jednak Turcy o nas nie wiedzieli, a to

dla nocy, na którą się każdy żołnierz do swego obozu
ściąga.

Hasło w naszym wojsku przez abszkurd ¹³⁹ otrąbiono,
które wyszło: „W imię Panny Maryj i Panie Boże dopo-
móż", bo też ta uroczystość nazajutrz, w niedzielę, przy-
padała. Przy haśle wojskowym zalecono wszelką ostroż-
ność, ogniów, aby nie kładziono, tutiunów ¹⁴⁰ nie kurzono
pod gardłem, konie w ręku trzymano, którym, jeśli kto co
miał w torbie, to dał, a kto nie miał, to garściami zbierał
liście, a konia karmił. Namiotek maleńki Królowi rozbito
i materac porzucono, który za nim na koniu wożono, na
którym materacu Król siadłszy, mówi do nas, dworzanów:
„Ni mam się na kogo spuścić, a samem sfatygowany bar-
dzo. Trzeba by, abym miał wczas jaki na jutrzejszą pracę.
Będzie dzisiaj dawać znaki komendant wideński Szterem-
berg ¹⁴¹; trzeba by mi ich przypilnować, a nie mogę". Na
to odzywa się JMć Pan Matczyński¹⁴² (który natenczas
był koniuszym koronnym i dyspozytorem dworu królew-
skiego, a potym wojewodą ruskim. Waręż jego był dzie-
dziczny, gdzie ojców pijarów fundował; umarł po śmierci
królewskiej podczas interregnum ¹⁴³): „Mości Królu! Trze-
ba się wywczasować, choć nie tak, jak należy. Już na mnie
się Wasza Królewska Mość spuść, a ja dopilnuję". Król
mówi: „Nie mogę też komu innemu tego podufać" i po-
łożył się Król na materacu, a Matczyński siadł sobie przy
drzwiach tego namiotku na taboreciku, który woził masz-
talirz ¹⁴⁴ zawsze w trokach, bo po nim, ile corpulentus ¹⁴⁵,
na konia wsiadał.

Po godzinie circiter ¹⁴⁶ dziewiątej wypada raca z wieży
św. Szczepana z Widnia, która nam w oczy była widna.
Odzywa się Matczyński do Króla: „Mości Królu, już je-
den znak wyszedł". Król odpowiada: „To już wi, żem
Dunaj przeprawił". Po kilka pacierzy znowu wypada dru-
ga raca, za którą się odzywa do Króla Matczyński: „Mo-
ści Królu, już drugi znak". Król odpowiada: „To już,

żem się od taborów ruszył". Potym trochę poczekawszy
trzecia wypada raca. Znowu do Króla Matczyński mówi:
„Mości Królu, już trzeci znak". Dopiero Król się odzywa:
„Niechże będzie Bóg pochwalony! Już wi o tym, że się
na tym miejscu z wojskami znajduję". (Ta zaś wiadomość,
supponujemy, musiała stąd być, że sekretna poczta przez
rybaków z Widnia chodziła do Tulna, pod którym się
łączyły wojska cesarskie z naszemi). Po wydaniu tych zna-
ków uspokoił się Król, nakręciwszy na godzinę trzecią po
północy zegarek, który blisko siebie kazał położyć, żeby go
excytarz ¹⁴⁷ obudził.

Jak przyszła godzina trzecia po północy, tak za spad-
nięciem excytarza budzi się Król i woła na nas: „Chłopiec
jest tam który?" Jam się odezwał ł drugi, cośmy koło
namiotu swoje legowisko mieli. Król mówi do nas: „Bie-
gaj który do księży kapelanów i pobudzić ich, aby się do
mszy gotowali, a z bębnów niechaj porobią mensę"¹⁴⁸
(bośmy żadnego stołu nie mieli ani wozu). Pobudziliśmy
tedy kapelanów, bębnów kilka od piechoty przyniesiono
i mensę na nich pod dębem ustrojono. Pierwszą mszę miał
dominikanin obserwant, Skopowski¹⁴⁹, drugą kapucyn,
Włoch ¹⁵⁰, na którego mszy to praesagium przyszłej wiko-
ryji było: gdy albowiem przy dokończeniu zamiast „Ite,
missa est" wymówił „Vinces Joannes" ¹⁵¹. Na której mszy
komunikował Król i krzyżem leżał i błogosławieństwo
brał. Po skończeniu mszy i odejściu od ołtarza tego kapu-
cyna mówią niektórzy z panów do niego to włoskim, to
łacińskim językiem, bo po polsku nic nie umiał: „A że
Pan Bóg da, że profecyja¹⁵² twoja, ks(ięże) kapelanie,
weźmie swój skutek". Włoch pyta się: „Jaka profecyja?"
Pytającemu odpowiadają: „Żeś zamiast »Ite, missa est«
wymówił »Vinces Joannes«". Czego mocno parł się Włoch
i gniewał mówiąc: „Co wy na mnie za importum ¹⁵³ wkła-
dacie? Albo to ja szalony takie rzeczy mówić? Nie jestem
ja żaden prorok". Dosyć, że to słyszało wielu ludzi god-

nych z ust jego. Król zaś sam, czy to uważał i słyszał, tego
nie wiem.

Po skończonych mszach zaczęło się na dzień zabierać,
w który czas przychodzi z chorągwią swoją nową zaciężną
i na tę kampaniję erygowaną¹⁵⁴, z którą się był trochę
spóźnił Denhoff ¹⁵⁵, wojewoda pomorski, ojciec wojewody
pomorskiego (który secundo voto ¹⁵⁶ miał za sobą Sieniaw-
ską, kasztelankę krakowską, ostatniego Adama Sieniaw-
skiego, kasztelana krakowskiego, hetmana wielkiego koron-
nego, córkę ¹⁵⁷), który też wojewoda pomorski zginął od
Turków pod Parkany. Jak skoro słońce poczęło wschodzić,
kazał Król i hetman wojsku na konie wsiadać, które jak
spod umbry ¹⁵⁸ z lasa wychodziło. O czym dają znać We-
zyrowi, że polskie wojska wielkie następują, bo Wezyr te-
mu nigdy wierzyć nie chciał, aby się Król ze swemi woj-
skami tak daleko znajdował, które wojsko polskie zoba-
czywszy Wezyr (jakośmy mieli z relacyji pokojowych jego
rzekł: „O królu, nie mogłeś tej krzywdy czynić panu me-
mu"). Zabierało się tedy wojsko nasze polskie do szyku,
które respektem kommendy ¹⁵⁹ królewskiej trzymało prawe
skrzydło, na lewym zaś skrzydle było wojsko cesarskie.

Wojsko nasze polskie miało niepościwe miejsce i nie
sposobne do szyku, bo się na winogrady trafiło naszym, co
zaś winograd, to gospodarz każdy sobie swoją winnicę
podmurował, nadsypał miedzy albo granicy. W tym przy-
jeżdżają dwóch książąt do króla o precedencyją kontru-
jąc ¹⁶⁰ z sobą, to jest Książę Lotaryńskie ¹⁶¹ i drugie ksią-
żę, ale nie pamiętam jakie. Między któremi była lukta,
kto się z nich pierwej miał potykać z nieprzyjacielem. Król
ich inaczej pogodzić nie mógł, aż przez losy. Do czego
przyniesiono bęben i kostki, które rzucali na bęben z koni,
trzymany w górę od dwóch piechoty. Któremu by zaś los
padł, tego nie wiem, bom daleki w ten czas był od tego,
a do tego, żem najbardziej konsyderował strój Książęcia
Lotaryńskiego, który siedział na koniu rosłym i dzielnym

w karacenę ¹⁶² ustrojonym. Sam zaś Książę był kirysiem ¹⁶³
od głowy do nóg przybrany, drugie zaś książę w samych
tylko sukniach był i dlatego mniej uważaliśmy go i nie
pytali się do niego. Król zaś nasz był w szarym kontuszu
grodetorowym ¹⁶⁴, siedział na płowym koniu, którego zwa-
no Pałłasz. Król był przepasany złotym łańcuchem i roz-
kazał, aby od najmniejszego żołnierza polskiego autora-
mentu każdy był przepasany powrósłem słomianym, a to
dla dystynkcyji¹⁶⁵ naszych od Tatarów sulingierowskich
(który to Sulingiera podczas okazyji tej z półtora kroć sto
tysięcy ordy tylko otarł się o skrzydło nasze prawe i żadnej
nie wypuściwszy strzały poszedł precz i odstąpił Turków,
czym nie mało nam do wiktoryji dopomógł), żeby Niemcy
naszych nie strzelali, zamiast Tatarów, którzy takowego
stroju zażywają jako i my.

Jak się już uszykowało wojsko i Król stanął na swoim
miejscu, zawołał Król: „A jest rezydent od chorągwi kró-
lewicza Aleksandra?"¹⁶⁶, bo taka jest reguła wojskowa,
aby od każdej chorągwi przy wodzu był rezydent, któremu
rozkazuje Król: „Biegaj, Waszeć, do chorągwi swojej, aby
tu pan porucznik z nią przychodził". W tym punkcie przy-
prowadza chorągiew porucznik, na ten czas Zwierzchow-
ski¹⁶⁷, podkomorzy łomżyński, i mówi do Króla: „Przy-
szedłem tu za znakiem pańskim, czekam dalszego ordy-
nansu WKM". Król wziąwszy perspektywę, a rekogno-
skując ¹⁶⁸ tureckie wojsko mówi do porucznika: „Widzisz,
Waszeć, tę kupkę, Panie poruczniku?" Porucznik mówi:
„Widzę, Mości Królu!" Król do niego mówi: „O toż to,
tam sam Wezyr stoi!" I znowu Król wziąwszy perpektywę,
a przypatrując się mówi: „Dopiero sznury rozciągają sej-
wanowe (sejwan ¹⁶⁹ zaś jest ten, którego dla chłodu zaży-
wają, a tegoż dnia był upał wielki), żebyś mi, Waszeć,
Panie Poruczniku, tam w nim kopię skruszył, rozkazuję".

Odebrawszy ten ordynans ustny, porucznik ruszył się
na tę imprezę ze swoją jedną chorągwią, złożywszy kopiją

w pół ucha końskiego, według reguły i zwyczaju usarskie-
go, prosto pod samego Wezyra poszedł, któremu od żad-
nej chorągwi posiłku dać zakazał Król i owszem z tą
prekaucyją ¹⁷⁰ posłał do niego Matczyńskiego, koniuszego
koronnego, żeby mu powiedział, jeżeli wesprze go nieprzy-
jaciel, żeby na Króla nie nawodził nieprzyjaciela, ale żeby
on tamtą ścieżką salwował się, którą mu z rozkazu kró-
lewskiego pokazał koniuszy koronny. Turcy widząc tak
małą garstkę ludzi, bo ich tylko dwieście ludzi było pod
tą chorągwią¹⁷¹, nic ich nie atakowali, ale im jeszcze
miejsca ustępowali i umykali się, gdy widzieli, że pod
samego Wezyra szli, rozumiejąc, iż się na turecką stronę
przedają. Jak się tedy pod samego Wezyra podsunęli, tak
w ten tłum ludzi, co przy Wezyrze był, uderzyli kopijami,
co gdy zobaczyli Turcy tak, jak gdyby kto w ul pszczół
uderzył, rzucili się na tę jedną chorągiew to z dżydami¹⁷²,
to z szablami, to ze strzelbą Turcy. Oni zaś jak się tam
salwowali, już nie mogliśmy rozeznać dk wielkiego tumanu
prochów, który jak osiadł, to też widzieliśmy, że kiedyś
niekiedyś błysnęła się chorągiew, która była w pół czarna
z żółtogorącą kitajką, na niej orzeł biały. W ten czas zaś,
gdy widział Król, że już Turcy na nich wsiedli i nic ich
widać nie było, tylko tuman nad niemi, dobył drzewa
Krzyża św. i karawaki¹⁷³ z odpustami wielkiemi, żegnał
ich, mówiąc te słowa: „Boże Abrahama, Boże Izaaków,
Boże Jakubów, zmiłuj się na ludem twoim". Po tym
osobliwszą protekcyją Matki Najświętszej, a cudem pra-
wie Bożym, z pośrzodka tak wielkiej tłuszczy ludzi sal-
wowali się, pod które wojsko, jak się dobrze zbliżyli,
Turcy ich opuścili.

Otrzepawszy się z kurzawy, przyjeżdża porucznik do
krok z tą chorągwią (pod którą zginęło było natenczas
kompaniji zacnych i godnych dziewiętnastu, z pocztowych
trzydziestu i sześć) i mówi: „Podług rozkazu WKM
sprawiłem się". Król odpowiada: „Chwała Bogu, że Wa-

szeci Pan Bóg żywo i zdrowa przyprowadził; a co za
szkodę, Waszeć, masz między ludźmi?" Odpowiada po-
rucznik: „Jeszcze się pomiarkować nie mogę". Król mówi:
„Żebyś mi, Waszeć, po haśle report uczynił rejestrem
z imienia i przezwiska, kto zginął". Co to zaś za tajem-
nica była, że Król tę jedne chorągiew wydał na mięsne
jatki, fundamentalnie Bóg tylko wi. Z koniektur¹⁷⁴ jed-
nak niektórych, a osobliwie z jednego królewskiego słowa
(które przy daniu sobie przy haśle przez porucznika reje-
stru i czytaniu jego, że między poginionemi poległ towa-
rzysz Woyna ¹⁷⁵, wymówił Król: „I pan Woyna to zginął",
porucznik odpowiedział: „Zginął, jest tu na rejestrze",
Król mówi: „Woyna nie rodzi ludzi, tylko pani Woyni-
na") inferowaliśmy¹⁷⁶ tę przyczynę. Na colligationis sej-
mie pretendował¹⁷⁷ Król wielkiemi racyjami przez niektó-

rych posłów dworowi się akkomodujących ¹⁷⁸ i mocno się
przy tym upierających, aby Królowej JMci była RzeczPos-
polita reformacyją¹⁷⁹. Ten zaś Woyna (był na tenczas
posłem, tylko nie pamiętam, 2 którego województwa) mo-
cno kontrował pretensyji królewskiej i przyj kondradyk-
cyji ¹⁸⁰ swojej utrzymywał się, bo inaczej na tym punkcie
chciał zerwać sejm, który że był potrzebny, musiał dwór
odstąpić swojej pretensyji; czy to była prawdziwa przy-
czyna, czy nie ta, my ją z okoliczności wnosili, Bóg zaś
osądził z istnej rzeczy.

Tu już Król kazał się szczęśliwie z Turkiem potykać
naprzód Szczęsnemu Potockiemu ¹⁸¹, natenczas wojewodzie
sieradzkiemu, teraźniejszego wojewody wołyńskiemu ojcu,
2 usarską chorągwią swoją, którego rodzony synowiec,
a brat starszy teraźniejszego wojewody kijowskiego¹⁸²,
Stanisław Potocki¹⁸³, starosta halicki, z miłości ku stry-
jowi swemu, bez ordynansu hetmańskiego, z swoją cho-
rągwią pancerną posiłkować stryja swego porwał się, który
uczyniwszy ze stryjem swoim znaczną klęskę w Turkach,
sam zginął, ale z wielkiem podziwieniem, bo Turczyn
doiżdżając go, ściął mu głowę w misiurce ¹⁸⁴, która u ta-
kiego pana niepodła być musiała; głowa z denkiem odle-
ciała, a czepiec, że dostatni był, został na ramionach; tej
głowy (jako powiadali, bom ja tego nie widział) znaleźć
po tym nie mogli, ale inną do ciała przyłożyli.

W tym dają znać Królowi, że janczarów zasadziło się
przy murkach, czyli tysiąc, czyli więcej i bardzo rażą i ko-
nie i ludzi w szykach. Król posyła z cesarskiego wojska
regiment, aby się stamtąd wyrugować. Wkrótce dają znać
do króla, że tego regimentu nie staje, bo przy dobrych
przymurkach są janczarowie. Rozkazuje Król drugiemu
regimentowi następować, w którym było tysiąc dwieście
ludzi pięknych i okrytych; płaszcze mieli szare, kamizele
białe, których dobrzem uważał, bo wedle nas szli. Dają
znać, że i z tego regimentu mało jest ludzi, którzy byli

jak na cel wystawieni, a Turcy się przy fortelu trzymali.
Dopiero Król wydaje ordynans do kirasjerów cesarskich,
aby skoczyli i szpadami wykłuli. Turcy też byli już nad-
wątleni od pierwszych dwóch regimentów, ten trzeci już
ich dokończył i już poczęli się regimenty z janczarami,
jazda nasza z jazdą turecką ucierać, i gdy już nasi tu-
reckie poczęli łamać szyki, Król mówi: „Za Bożą pomocą
dziś tę górę opanuję, jutro tamte (bo niedaleko była),
a we wtorek, co komu Pan Bóg da".

Aż w tym dają znać Królowi, że lewe skrzydło już jest
w namiotach tureckich od Dunaju. Zawołał tedy Król:
„Biegajcie mi po pana Miączyńskiego" ¹⁸⁵, na tenczas sta-
rostę lidskiego i krzepickiego, a potym wojewodę wołyń-
skiego, „niechaj mi tu przychodzi z pułkiem swoim", który
jak przyszedł, mówi do niego Król: „Zaraz Waszeć idź
z pułkiem i opanuj namioty wezyrskie" - i poszedł. Nasi
też Polacy mężnie wsiedli na Turka ¹⁸⁶; cesarscy ich pę-
dzili od Dunaju tak dobrze, że jak który na koniu siedział
Turczyn, tak uciekać musiał, zostawiwszy nam wszystkie
swoje łupy w obozie, który jakeśmy opanowali, tośmy
jeszcze zastali potrawy w kociołkach, pieczenie na rożnach,
ryży w mlikach; nawet im nie pomogło i to, co już w os-
tatnim niebezpieczeństwie za najwyższą salwę mają, iż
mahometańską chorągiew rozwijają i podnoszą, przy której
trup na trupie do ostatniego padać powinien, a tej cho-
rągwi nie odstępować. Jakoż w tenczas, niepraktykowanym
tego wieku w ich narodzie na wojnach sposobem, rozwi-
niono i podniesiono tę chorągiew¹⁸⁷, bardzo bogatą, któ-
rej przeciwko Alkoranowi swemu, jak pod nią nasi zabili
chorążego i konia, odbiegli. Tę chorągiew zaraz Król z pod
Widnia posłał Ojcu Świętemu¹⁸⁸ do Rzymu, gdzie jest
zawieszona na Watykanie.

Jakieśmy się już rozkwaterowali w obozie tureckim,
to ledwośmy z wojskami cesarskiemi czwartą część zastą-
pili namiotów tureckich zostawionych, w którecheśmy no-

cowali. Król zaś na swoim zwyczajnym taboreciku tylko
przesiedział całą noc, który, po rozproszonym Turku, jak
prędko stanął w namiocie na noc, zaraz, czyli jeden, czyli
dwa regimenty cesarskiej piechoty, której było circiter na
dwa tysiące przyszło i stanęli w cyrkuł¹⁸⁹ koło namiotu,
w którym był Król, tak gęsto, że ramię z ramieniem sty-
kało się, tak obszyrno, jak cyrkuł namiotów mógł zasiąg-
nąć i kogo przy Królu zastali już nazad wyniść nie po-
zwolili, a kto do Króla wniść chciał, już go nie dopuścili,
oprócz jednego z reportera, który dał znać, że janczarowie
jak atakowali Wideń, tak jeszcze atakują, nie wiedząc, że
Wezyr uciekł; zarazże ordynował Król część wojska, które
wycięło janczarów w aproszach ¹⁹⁰. Gdy zaś Król podczas
dniowej bataliji widział turecką przegraną, w głos przy
nas wszystkich rzekł: „Nie będę królem, jeżeli jutro Szte-
remberga (to jest komendanta) pośród rynku obiesić nie
każę. Widząc, że nieprzyjaciel uchodzi i mając w Widniu
dwanaście tysięcy wojska, a on go nie przerzyna" ¹⁹¹.

A Król tego nie wiedział, że się z nami Turcy bili,
a janczarowie Widnia dobywać nie przestawali, który Wi-
deń tak był w wielkiem niebezpieczeństwie, że gdyby był
Król nie pośpieszył, to już we wtorek miał kapitulować
komendant z Turkami i poddać fortecę, bo już jeden lud
był pomordowany pracą, drugi pozabijany, trzeci głodem
wielkiem zmorzony tak dalece, że już kotki i szczury jedli,
a do tego Turcy minami wielką sztukę murów i wałów
wysadzili, którą dziurę łatali tylko gnojami, faszczynami,
drzewami, rozbierając budynki i to jeszcze szczęście, że
kontrminerowie ¹⁹² wideńscy przez swoją biegłość dociekli
tych min założonych, przeto ludziom nie szkodziły,; tylko,
że nierychło postrzegli, dla tego im zabieżeć nie mogli, bo
było kilka razy, że Turcy zasadzili miny, to kontrminero-
wie wideńscy znowu ich! wykopali. W tej zaś dziurze
wywalonej tak się wideńczycy salwowali, że już jak po-
strzegli, że tym minom nie mogli zabieżeć, tak kilku tysięcy

ludziom kazali stanąć w param ¹⁹³ gotowym na przeciw
tej dziury, którą miny wysadzić miały, a tym czasem gno-
je, faszczyny gotowe mieli i już z armatami, za karaca-
mi¹⁹⁴ stali, że jak prędko miny wysadzili mury, tak jedni
strzelali, a drudzy dziurę łatali. Mieli też wideńczykowie
w ten czas parkan żelazny, duży, w kratę robiony, gwoź-
dziami dużemi, ostremi nabity do obwalenia na Turków,
gdyby się byli w dziurę cisnęli, którego jednak obwalić
nie przyszło, bo na gotowych wideńczyków trafili. Tejże
samej pierwszej nocy, którą nocowaliśmy w obozie tu-
reckim, hultaj jakiś z polskiego wojska zapalił wszystkie
tureckie prochy pozostałe, na milion blisko taksowane,
z których tak wielki był ogień i strach, żeśmy rozumieli
zrazu, że się niebo na ziemię wali. Wojsko wszystkie usia-
dło na konie i stali w param, póty, póki się nie dowie-
dziano, że to prochy zapalono.

Jak się zaś dzień dobry uczynił, aż się pokazał drugi
taki obóz za rzeką ¹⁹⁵ (którego z wieczora nie widzieliśmy,
bo już ze trzy godziny w noc, nim się wojsko ukantowa-
ło ¹⁹⁶ i nim się luźni od rabunku owego pierwszego obozu
i palenia całą prawie noc namiotów tureckich, których nie
było na co brać, bośmy żadnego woza nie mieli, pouspo-
koili), który postrzegłszy luźna czeladź hurmem rzuciła się
na konie, mniemając jako jeszcze ludzie są w nim jakowi
albo, że owa rzeczka głęboka, ale zmiarkowawszy, że woda
na niej mała, bo ledwie w pół golenia była, porzucili
konie, a pieszo się rzucili tak, że aż woda wyżej nich wy-
tryskała, gdzie przybiegłszy tak prędko zrabowali ów obóz,
że w godzinę żadnego namiotu widać nie było. Był też
tam niedaleko pałac murowany, w którym pełny zastali
szucharów ad instar¹⁹⁷ kukiełek pieczonych, których nie
brali; był w nim i lew w klatce, ale i tego nie brali,
strusia zaś zastaliśmy ściętego przed namiotami wezyrski-
mi; jedni powiadali, że go nasz któryś ściął, drudzy, że
Turczyn, aby się taka raritas Polakom nie dostawała. Te-

goż tedy poranku wyprawił Król w pogoń za Wezyrem ¹⁹⁸
Miączyńskiego, starostę liwskiego, z pułkiem dwutysięcz-
nym, którzy tak dojeżdżali Turków na lada przeprawie,
że im aż ręce ustawali od rąbania nieprzyjaciela, a żaden
się nie oparł; taki to strach na nich przepuścił Bóg, i nie
powrócił ten pułk aż trzeciego dnia z dobrą zdobyczą.

Potym o dziewiątej godzinie z ranią tegoż dnia przy-
prowadzili od, straży polowej trzech wezyrskich pokojo-
wych, którzy z młodości w Polszcze zabrani byli. Pierwszy
zwał się Pohoyski, Wołynianin, szlachcic, który tamże na
Wołyniu miał dziedziczny kawałek i braci rodzonych, któ-
rzy się go nie zapierali. Drugi Skałka, trzeci Podolski, ale
ci dwa, czy byli szlachta, czy nie, relacyji o sobie uczynić
nie umieli, powiadając, że ich bardzo małymi wzięto i nie
wiedzieli, jakij byli kondycyji¹⁹⁹, bardziej jednak z nich
pokazywało się, że byli plebejczykowie. Wszyscy jednak
porządnie przyjachali, mając po kilkoro czeladzi tak z Tur-
ków, jako i Greków; konie mieli piękne i bardzo porząd-
ne i j uczone, bo u Pohoyskiego znajdowało się cztyrydzieści
i pięć tysięcy czerwonych, u Skałki cztyrydzieści i dwa
tysięcy czerwonych złotych, u Podolskiego trzydzieści i dzie-
więć tysięcy czerwonych złotych, których takim sposobem
dostali. Jak Wezyr widział przegraną, iż uchodzić musiał,
dopadł do namiotu i kazawszy pootwierać sepety ²⁰⁰, krzyk-
nął: „Bierz, kto co może" - tak i my to, co mamy, wzię-
liśmy, a potym zmówiliśmy się, że jako jesteśmy chrześci-
janie, tak wrócimy się do chrześcijan. Sami byli przybrani
dobrze, wszyscy trzech w pancerzach cudnych, bogatych
i przednio dobrych, we złoto oprawnych, cyfry²⁰¹ po nich
szczerozłote, rubinami przedniemi sadzone (jest z tych pan-
cerzów jeden w skarbcu nieboszczyka Sieniawskiego²⁰²,
kasztelana krakowskiego), ale ci niebożęta nie umieli tego
daru Bożego zażyć, bo to wszystko marnie stracili i ledwie
nie o zebranym chlebie poumierali, jako słyszeliśmy, bo
ich Król bardzo źle tegoż dnia (którego przyjachali przy

zdobyczy zabranej z wezyrskich namiotów, gdzie wielkie
milliony i klejnoty byli, ordynował do Krakowa, aby tam
byli do powrotu królewskiego przy wszelkiej śufficen-
cyji) ²⁰³ zastał w Krakowie, gdzie ledwie tylko stanął
w wiliją Bożego Narodzenia, zaraz o nich spytał: „A pa-
nowie pokojowi wezyrscy jako się tu sprawują?" Powia-
dają Królowi, że bardzo huczno, bo garściami dają czer-
wone złote metressom. Król rzekł: „Hultaje to widzę, nie
będzie z tego nic dobrego", i tak o nich zaniedbał.

Po tych pokojowych przyprowadzeniu tegoż dnia,
w poniedziałek koło dziewiątej godziny z rana ruszył Król
z hetmanami i pułkownikami do Widnia na „Te Deum
laudamus" ²⁰⁴, do którego nie bramą, bo ich tak prędko
odtarasować nłe mogli, ale wycieczką bardzo ciemną, i to
przy pochodniach, wjeżdżaliśmy, gdzie Król mszy św.
słuchał i „Te Deum laudamus" śpiewano. Po mszy
św. Szteremberg, komendant, prosił króla na obiad, gdzie
dla samego Króla i hetmanów osobny postawiono stół,
a drugie dwa stoły dla pułkowników i innych wojskowych.
Jak Król siadł z swemi hetmanami do stołu owego, do
którego sam komendant służył, tak przedniejsi oficyjero-
wie, przydani od komendanta, zapraszali do drugich sto-
łów naszych wojskowych, jako to pułkowników będących
w burkach, kompaniją będących w lampartach. Tymi sło-
wy pierwszy oficyjer mówi: „Domini Tigrides ad primam
mensam" ²⁰⁵, drugi oficyjer mówi: „Domini Tapetes ad
secundam mensam" ²⁰⁶. Na to się Król rozśmiechnął i het-
mani, co postrzegłszy Szteremberg komendant, że się Król
i hetmani śmieją, a z wojskowych żaden się do żadnego
stołu nie bierze, pytał się, co to jest; dopiero informują,
że to ci tapetes tygrysami komenderują, bo ci oficyjero-
wie, a ci towarzystwo²⁰⁷. Za którą informacyją skonfu-
dował²⁰⁸ się komendant i przepraszał, że to z niewiado-
mości zrobili. Jakoż tak w samej rzeczy było. W tym też
hetman rzekł: „Mości Panowie Pułkownicy! Siadajcie

Waszeci do stołu" i dopiero godniejsi ad primam mensam,
a drudzy ad secundam siedli, u którego stołu nie ba-
wiwszy, bo nie wielki był bankiet, gdyż i sami ledwie
mieli czym żyć, pojachał Król do obozu i ruszył zaraz po
południu wojsko, które do noclegu uszło czyli mile, czyli
półtory. Armaty zaś i amunicyje od Turków pozostałe
Wideń zabrał, gdyż nam brać ich niepodobna było, bo
bardzo wielkie działa były, które Turcy z przywiezionych
na wielbłądach metalów lali pod Widniem, do którego,
gdyśmy ową furtką, czyli ucieczką ciemną wjeżdżali, to
ludnie jedni z domów wychodząc na kolana padali, a dru-
dzy krzyżem, wołając to niemieckim, to łacińskim języ-
kiem: ,,Ave Salvator" ²⁰⁹.

Po tym we wtorek z noclegu ruszyło się wojsko, aby
fortecę bardziej nie ogłodziło i poszło z jedne mile, czyli
dalej, gdzie spodziewaliśmy się Cesarza ²¹⁰. Jakoż we śro-
dę nadciągnął do nas, bo był o dwanaście mil od Widnia
w jednej fortecy, ale nie wiem jak zwanej, który Cesarz,
jak się zbliżył, dano znać; wojsko już go w szyku czekało,
a Król niedaleko wyjachał z wojska z hetmanem wielkim
Stanisławom Jabłonowskim obviam ²¹¹ Cesarzowi, hetman
zaś polny Mikołaj Sieniawski został się przy wojsku. Jak
tedy postrzegł osoby królewskiej majestuozyją²¹² porwał
się do kapelusza, ale ministrowie jego przytrzymali mu
ręki mówiąc: „Stój, Mci Cesarzu, przeciwko Twojej po-
wadze". Gdy zaś tak się zjachali, że ledwie konie gło-
wami się zetknęli, dopiero Król porwał się do czapki,
a Cesarz do kapelusza; obydwa razem prawie zsiedli
z koni, witali się i z sobą rozmawiali ²¹³. Pułkownicy też
nasi poczęli się zjeżdżać, a który przyjachawszy pokłonił
się Cesarzowi, to on tylko głową kiwnął, a kapelusza nie
zdjął. W tym hetman polny Mikołaj Sieniawski idzie do
powitania Cesarza i pyta się powracających: „A jak tam
Cesarz przyjmuje naszych senatorów, pułkowników?" Od-
powiadają mu, że wszystkich jednakowo, bo gdy mu się

kto kłania z naszych, to kapelusza nie zdejmuje, tylko
głową kiwa. Hetman mówi: „Jadęć i ja tam, może tak
i mnie uczynić, ale ja mam sposób na hardego". Przyja-
chawszy tedy zsiada z konia hetman i prosto idzie ku
Królowi i Cesarzowi w czapce, a przyszedłszy przed nich
zdjął czapkę i rewerans²¹⁴ uczyniwszy Królowi, wdział
czapkę, dopiero obróciwszy się ku Cesarzowi samą mu się
buławą tylko skłonił, nie zdejmując czapki i podparłszy się
buławą tak przy nich był. Gdy zaś ten hetman skłaniał
się królowi, rzekł mu Król: „Mospanie" (dając znać, aby
się pierwej był skłonił Cesarzowi), na co hetman odpo-
wiada: „Wiem, Mości Królu, że on Cesarz cesarstwa,
a Wasza Królewska Mość król i pan mój". Pogadawszy

tedy Król z Cesarzem trochę wsiedli obydwa na konie
i począł Cesarz wojska stojące w szyku objeżdżać, po-
cząwszy od królewskiego pułku, i jako zwyczaj jest, że
przed monarchami zniżają chorągwie, tak i w pułku kró-
lewskim i hetmana wielkiego zniżali. Gdy zaś przyjachał
Cesarz na pułk hetmana polnego, żadnej chorągwi nie
zniżają, co uważając Cesarz pyta się zaraz: „Co za racyja,
że górniejsze pułki zniżali przede mną chorągwie, a w tym
nie zniżają?" Ktoś mu odpowiedział, że ten hetman, co
jego pułk ma urazę do W.C.Mości. Pyta się Cesarz:
„O co?" Odpowiadają mu, że: „Kiedy Waszą Cesarską
Mość witał, nie uchyliłeś kapelusza". Na co Cesarz odpo-
wiedział: „Czemuście mnie nie przestrzegli?" Już tedy po
uczynieniu sobie tej relacyji, gdy gdzie na którą chorągiew
przyjachał, to ledwie się na chorągiew kapeluszem pchał.
Nawet wołoskim i tatarskim chorągwiom po admonicyji ²¹⁵
ten honor czynił.

Wszystkie nasze objachawszy wojsko, stanął sobie tam
na skrzydle, gdzie Król i hetmani byli, i prosił Króla, aby
mógł exercitium kopij ²¹⁶ widzieć, jakim ich sposobem za-
żywają. Zaraz tedy, obróciwszy się Król do hetmana, aby
pokazać, jak kruszą kopiję, ale wybrać doświadczonych
gońców, aby było z honorem wojska naszego. Tak tedy
hetman wielki, jako przezorny wódz i doskonały, dwu-
dziestu czterech różnych chorągwi kompanij i oficyjerów,
którzy się umieli z tym dobrze sprawić, dawszy im rumaki
swoje, jeżeli który nie miał sprawnego swego konia, na
to ordynował i sam tenże hetman na to instruował ich,
jakim sposobem tego oręża prezentę²¹⁷ mieli czynić; któ-
rych rozdzielił na dwie partyje, kazał im do siebie skoczyć
złożywszy kopiję i jak już mają w samą pierś składać, tak
w tym punkcie, aby do góry podnieśli. Wszystko to za
instrukcyją hetmana zrobili i udało się bardzo chwalebnie,
ale w tak krótkim czasie bez żadnej próby. Z czego był

bardzo kontent Cesarz, ale czy im za to co dał, tego nie
wiem, bo jedni affirmowali²¹⁸, że im za to kazał dać
kilkaset czerwonych złotych, a drudzy negowali.

Pożegnawszy się Cesarz do Widnia pojachał, a Król
marsz swój dalej kontynuował z wojskiem, któremu, jako
publiczna fama była, miał Cesarz na zimowe kwatery
Morawską Ziemię deklarować i po trzysta tynfów²¹⁹ na
konia (a potrójna w ten czas była służba) naznaczyć, ale
tego Król nie miał akceptować z tej podobno racyji, jako
powiadano, iż mieli być posłowie od Takielego Cesarzowi
rebelizującego przysłani sekretnie do Króla, aby z wojskiem
spieszno ku Koszycom ²²⁰ ciągnął, gdzie deklarowali koro-
nować królewicza Jakuba ²²¹ na węgierskie królestwo. Cze-

go Pan, jako już napełniony wiktoryją, miał się chwycić
i dać uwieść tym baśniom i dlatego miał się zbyć wojska
cesarskiego, które go pod Strygon ²²² odprowadzić miało.
Jakoż tam się z nami rozstało. W nadzieję tedy przyszłego
ukoronowania królewicza, jako fama ferebat²²³, ruszył
się Król z wojskiem ku Preszburgu ²²⁴, węgierskiemu mia-
stu, quondam ²²⁵ stolicy, dziesięć mil od Widnia leżącemu.
Stamtąd poszło wojsko ku Kamarynowi ²²⁶, fortecy pospo-
licie zwanej Intacta Virgo²²⁷, że w nim żaden jeszcze
nieprzyjaciel nie był, gdzie pośród rynku stoi statua wiel-
ka, wieniec w ręku trzymająca.

Spod Kamaryna poszliśmy ku Parkanom²²⁸, przepra-
wiwszy się przez mosty na odnodze Dunajowej, i zaraz
stąd hetman wyprawuje podjazd ku Parkanom pod pan-
cernym rotmistrzem Górskim ²²⁹, który przyprowadził Tur-
ków jedenaście dla języka i relacyji uczynienia siła w Par-
kanach być może Turków na praesidium zostawionych. Ci,
przyprowadzeni pojedynczo, pytani z groźbą i pod gardłem,
aby prawdę zeznali, na jedno się zgodzili, że nie może
być więcej nad dwa tysiące. Pytano ich, jeżeli się nie spo-
dziewają jakiego wojska, odpowiedzieli: „Nie słyszeliśmy,
choć jest most na Dunaju pod Strygonem", ale się Król
zawiódł na tej relacyji. W tym otrąbiono hasło, po któ-
rym przyjeżdża oboźny polny ²³⁰ do Króla, pytając się,
czyli się jutro ruszy wojsko, jako; otrąbiono, i dokąd,
i gdzie obóz zataczać. Król odpowiada, żeby pod same
Parkany obóz zataczać. „Znajduje się też tam ze dwa ty-
siące wojska tureckiego, to niech się na nich pożywi hoło-
ta; wiem, że ich łatwo dobędą, bo to tam zbierana dru-
żyna, okopek mizerny, armat też nie mają". Jakoż tak
było w samej rzeczy, a tego Król nie wiedział, że po wy-
jeździe z Parkanów tych złapanych Turków w nocy nad-
ciągnęło czterdzieści tysięcy wojska.

Idzie tedy oboźny na tenczas, Charczewski nazwiskiem
(który potym był kasztelanem halickim), z szachownicą,

podług zwyczaju, przed przednią strażą i ludzie przy sza-
chownicy, podług ordynansu zatoczenia obozu i rozdania
miejsc, ciągną się ku Parkanom. Aż tu się pokazują nie-
przyjacielskie kupy, które postrzegłszy oboźny zatrzymał
się z szachownicą i posyła do strażnika, natenczas Zbroż-
ka ²³¹, z przednią strażą idącego, aby pospieszał, żeby
oboźny mógł rozdać miejsce na wojsko. Nadciąga strażnik
z przednią strażą, aż tu nieprzyjaciela przybywa, a jeszcze
więcej zza góry się wyciąga, posyła strażnik do Króla

i hetmana, aby z wojskiem spieszyli, bo nie wytrzyma

z pierwszą strażą, gdyż się ochotnik bardzo gęsto ściera.
Nadciąga Król i hetman, natenczas Jabłonowski, gdyż dru-
gi hetman, Sieniawski, został chory w Preszburgu.

Zaraz in confuso ²³² wszystkie rzeczy poczęli iść: pie-
choty i armaty nie nadciągnęli, wojsko cesarskie nie zbie-
gło, nasi się poczęli szykować, ale nie do ładu, bo rozwodu
nie dał nieprzyjaciel, to jest pasza sylistryjski²³³, który
się potym w subotę ²³⁴ w niewolę naszą dostał. Najpierw
wsiadł na lewe skrzydło; w tym przypada Król sam do
dragoniji konnej, bardzo pięknej i moderownej ²³⁵, osob-
liwie w konie (bo co chorągiew, to insza maść koni, pra-
wie jak do cugu ²³⁶ zbierane), każe jej Król, aby z koni
zsiadła ²³⁷, oficer mówi, że „niezafasowane lonty" ²³⁸ (bo
jeszcze lontowej strzelby używano). Król drugi raz mówi:
„Z koni". Tak ci, jak z koni zsiedli, tak Turcy na nich
wsiedli i jak owce szablami wyrżnęli tak, że żadnemu nie
tylko wystrzelić, ale zapalić lonta i zafasować nie przyszło.
A potym z impetem jak na całe wojsko nasze skoczyli,
tak nasi wszyscy w rozsypkę, bo żaden nie miał nabitego
muszkietu. Wtenczas tedy był dał Król ordynans woje-
wodzie pomorskiemu Denhoffowi, aby się był z swoją
chorągwią piękną, okrytą²³⁹ i moderowną potykał, którą
jak muchi złamali Turcy. Bo żaden z kompaniji albo pa-
chołków pistolety i karabina nie miał nabitego; pod sa-
mym wojewodą zabito konia, drugiego nie mógł go do-

słęść, bo był człowiek corpulentus. Pokojowy jego w tym
nieszczęściu pana odjeżdżający, a salwować się wyśmie-
nicie mogący, rozumiejąc, że się razem z panem dostanie
w niewolą i w niej mu usługiwać będzie, z szczególnego
affektu zsiadł z konia i pana odstąpić nie chciał.

W tym przypadli Turcy w okazyji nikogo w niewolę
nie biorąc, obydwu trupem położyli, który wojewoda, że
był mężczyzna osobisty, rozumieli Turcy, że króla zabili
i jeden z nich dostawszy głowy tego wojewody (jak mi
potym czynił relacyją niejaki Janicki, którego zaraz
wspomnę) przyniósł ją do Seraskier Paszy²⁴⁰, to jest re-
gimentarza, i rzucił pod nogi mówiąc: „A tomci przyniósł
głowę króla polskiego", za co ten Turczyns osobliwsze
wziął praemium²⁴¹ nad inszych, bo to jest u Turków
w obserwie ²⁴², że za każdą głowę płacą swym żołnierzom,
a im jest kogo znaczniejszego głowa, tym sowitsza rekom-
pensa, z której głowy kontent był Seraskier Pasza, a mając
niewolnika naszego w swojej turmie, niejakiego Janickiego,
tegoż znaku wojewody pomorskiego towarzysza, moją ciot-
kę za sobą mającego, w niewolą pod Nowemi Zamkami ²⁴³
na podjeździe zabranego spod komendy Stadnickiego²⁴⁴
(co potym wojewodą wołyńskim umarł), który natenczas
młody będąc naparł się komendy i wiele też ludzi potracił,
kazał go do siebie przywołać, którego się pytał Seraskier
Pasza: „A znasz ty króla swego?" Odpowiedział: „Znam
dobrze". Kazał zaraz tę głowę przynieść, którą gdy na
miednicy przyniesiono, mówi znów do niego: „Witajże go
teraz". Janicki odpowiedział: „Nie królewska to głowa,
ale to jest rotmistrza mego, pod którego chorągwią ja słu-
żył". W tym krzyknie na niego Seraskier Pasza: „Hałan
sujte giauor", to jest „Łżesz, poganinie" i kazał go nazad
porwać do turmy.

Oprócz tego wojewody wiele godnych innych wtenczas
poginęło, bo najbardziej naszych to w salwowaniu się
gubiło, że się trafiło na rolę oraną, która była z rania

przymarzła, a potym rozpuściła, na której i sam Król
ledwie głowy nie położył, gdyby go był pod boki nie pro-
wadził, z obydwu stron trzymając, z Czerkasem Matczyń-
ski, koniuszy koronny²⁴⁵, który jak tylko jaki towarzysz

mijał Króla, to koniuszy wołał: „Mości Panowie, widzicie
kto jest, wstrzymajcie konia a salwujcie, będzie osobliwszy
respekt". To każdy, co mija, odpowiada niepodściwie,
a dalej umyka: „Jechał cię pies z nim. Lepiej było spod
Widnia po wiktoryji wrócić się, a nas chleba w Morawie
nie zbawiać, gińże teraz taki a taki". To nie cudzą po-
wieść piszę, ale to, co uszy moje słyszały i na co oczy moje
patrzały, gdyżem sam nie prosto za Królem, ale bokiem
uchodził, niedaleko z Piotrem Rzeckim²⁴⁶, pazłem kró-
lewskim. Aż w tym punkcie nadgania i mija rajtar, na
którego miłosiernie woła koniuszy koronny: „Panie rajtar,
tyś spod królewskiego regimentu, wstrzymaj konia a pilnuj
nas, będziesz miał wielki respekt i nadgrodę, tylko nie
odstępuj". Wstrzymuje tedy rajtar konia i po zadzie króla
zostaje, aż Turczyn jeden, wysforowawszy się przed innymi
z dżydą, już blisko dopędza króla. Koniuszy koronny obró-
ciwszy się woła na rajtara z prośbą: „Zmiłuj się, panie
rajtar! Obróć się na tego Turczyna". Obrócił się rajtar

i zrównawszy się z Turczynem, jak strzelił, tak Turczyn

z dymem spadł. Znowu dwóch Turków wysforowało się
za Królem, rajtar też się znowu do nich obrócił, koło któ-
rego poczęli się bawić ci dwóch Turków, a inni nadciągać

i uczyniła się kupka koło tego rajtara, który czyli zginął,
czyli go zabrali, nie wiem; tylkośmy słyszeli dwa razy
strzelenie w tej kupce, a tymczasem umknął Król, pod
którym już się począł koń rozpierać na tej roli. Nasze też
chorągwie poczęli się do kupy zbierać i przeciwko nie-
przyjacielowi obracać. Wojsko cesarskie poczęło nadciągać,
które postrzegłszy Turcy wrócili się, gdy też i oni mieli
konie zmachane i na tym się dzień czwartkowy zakończył.
Gdzie jaki taki dziękował Panu Bogu, że żyw został, wi-
tając się z sobą, jak gdyby z tamtego świata wrócili.

W piątek ²⁴⁷ tedy rano składa król consilium bellicum

z panami polskimi, z pułkownikami(nie wokując²⁴⁸ ni-
kogo z cesarskiego wojska), do których miał wyborycz-

na²⁴⁹ mowę, którą kończąc rzekł: „Peto consilium ²⁵⁰
WMM Panów". Aż odzywa się zaraz; na samprzód Czar-
necki²⁵¹, pisarz koronny, królowi bardzo nieprzyjazny,
który jako orator extemporaneus ²⁵² mówił fluide²⁵³, ale
Królowi nie do gustu, bo jako pamiętać mogę, zaczął
w ten sens od axioma ²⁰⁴ polskiego: ,,Kto się mści, dwa
razy bity bywa. Wiesz to Wasza Królewska Mość bardzo
dobrze, że to tu asystując Majestatowi WKM, Flos²⁵⁵
Ojczyzny się wysypał i wszystkie ordines²⁵⁶ za granicę
wyszły. Któż się w Polszcze został? Baby i dzieci. Nie daj
Boże drugiej takiej klęski, żebyśmy na Warnowskie nie
przyszli, gdzie król Władysław polski i węgierski, obojga
narodów wojska pogubił i sam zginął tak, że dwóch Po-
laków, nuntii cladis ²⁵⁷ byli ledwo uszli. Dosyć nam, z łas-
ki Boskiej, zwycięstwem wideńskim zaszczycać się". (Wię-
cej nie pamiętam mowy) ²⁵⁸. Potym jaki taki począł woto-
wać, idąc ad vota ²⁵⁹ pisarza koronnego tak, że się wszyscy
na jeden sentyment²⁶⁰ zgodzili. Po ostatniego mowie po-
rwał się Król, uderzył obiema rękami w stół i krzyknął:
„A to co, Mci Panowie? Gdzie u was staropolska odwaga?
Gdzie zaszczyt Ojczyzny, którą nam zostawili przodkowie
nasi? Właśniem to duchem prorockim przeczuł, żem tu nie
prosił nikogo z cudzoziemców. O, jakie by to było zgorsze-
nie, jak wieczna konfuzyja na takie WMMć Panów senty-
menta. Nie słucham tego. Kogo podcziwość rządzi i kto
w służbie wojennej zostaje, odpowiadam, że jutro wydaję
bataliją". I ruszył się Król w tym z miejsca swego, będąc
dużo malkontent z tych sentymentów. Zarazie konwoko-
wał²⁶¹ generałów cesarskich, z któremi drugie consilium
bellicum złożył i na nim zaraz na papierze, podług zwycza-
ju wojennego, szyk złożyli (bo taki jest zwyczaj, że pierwej
na papierze szyk formują, a potym, według włożonej for-
my, czynią go w polu).

Nazajutrze tedy, w subotę rano, wyciąga się nasze
wojsko do szyku i cesarscy, których wtenczas (było) tylko

ośmaście tysięcy z nami, bo się byli już elektorowie po-
wracali, a te ośmaście tysięcy austryjackie nam asysto-
wali ²⁶². Tureckie też się wojsko sypie, którego nie czter-
dzieści, ale pięćdziesiąt było, do którego znowu w nocy
spod Bud ²⁶³ trzydzieści tysięcy przybyło tak, że się ich
ośmdziesiąt tysięcy²⁶⁴ jeszcze nie będących w wideńskiej
okazyji zebrało. Staje tedy w szyku dobrą sprawą wojsko
nasze, na które tymże impetem, co i we czwartek, wysunął
się Sylistryjski Pasza na kobyle białej, tureckiej, ale cud-
nej, siedzący. Wpada na husarską chorągiew hetmana
wielkiego i tak dobrze osobą swoją Turków przywiódł na
nie, że ledwie naszym kopiji z rękami nie poucinali Turcy,
ale mężnie stawiła się ta chorągiew, a do tego blisko pie-
choty nasz regiment stojący wydaniem ognia wsparł ich,
a cesarscy w rezerwie naszym zostali. Potym też nasi jak
się pomknęli i wsiedli na nich, tak ich jak bydło w Dunaj napędzili. Z początku zaś bataliji Król kazał kilkadziesiąt
dział wyrychtować do mostu i nadwątlić go. Gdy tedy na
most hurmem się Turcy rzucili uciekając, tak się pod niemi
załamał w samym środku Dunaju, a który się nie mógł
docisnąć do mostu, to wpław w Dunaj puszczał się, ale
z rzadka który do brzegu dociągnął, bo się Dunaj od za-
wojów i mycek tureckich zabielał tak, jak gdy kwiat na
stawie kwitnie. W siedm lat potym, gdy byłem już rot-
mistrzem, zdarzył mi był Pan Bóg na podjeździe pod Ka-
mieńcem wziąć kilkunastu w niewolę Turków, których
z osobna każdego pytałem się, na jakiej był wojnie, a osob-
liwie o wideńską i parkańską, jeżeli tam który z nich nie
był, i zaklinałem ich na bisurmańską wiarę. Tedy jeden
z nich przyznał mi się, że był pod Parkany i że było Tur-
ków świżych, co na wideńską nie nadążyli, ośmdziesiąt
tysięcy, z których więcej Dunaju nie przepłynęła nad
trzysta.

Po tym zwycięstwie stanęliśmy nad Dunajem, niedaleko
Parkanów, gdzieśmy cztery niedziele stali. Kazał tedy Król

atakować fortecę zwaną Strygon, które lubo małe opus ²⁶⁵,
ale obronne; jak nasi przystąpili do ataku, tak praesidium
tureckie w kapitulacyją weszło, które ten najpierwszy
punkt położyło, że „My nie na cesarskie imię, ale na kró-
lewskie poddajemy się, gdyż na imię cesarskie nie pod-
dawać się, ale krew do ostatniej kropli lat, oświadczyli
się". Za takową tedy kapitulacyją wyszli z fortecy, które
Król kazał konwojować aż do Bud.

Ta zaś sobotna wiktoryja dosyć piękna by była, bo
wojsko nasze wzięło dwóch paszów w niewolą, to jest
sylistryjskiego, owego wielkiego dowódcę, wziął towarzysz
husarski hetmana wielkiego z kolegą swoim, niejakim Ciń-
skim ²⁶⁶, który potym był rotmistrzem pancernym; którego
Paszę Sylistryjskiego, jako komendującego wszystkimi owe-
mi ośmdziesiąt tysiącami nad Dunajem, złapali na tejże
białej kobyle, która się potym dostała do stajni hetmań-
skiej. Drugiego paszę mniejszego, to jest Ali Paszę²⁶⁷,
wziął towarzysz pancerny także hetmana wielkiego, niejaki
Mikulicz. Jak ich ta kompanija oddała hetmanowi, tak
marszałek hetmański, przezwiskiem Zamoyski²⁶⁸, chorąży
łomżyński, kazał namiot rozbić i obydwóch paszów do
niego przyprowadzić, przydawszy im ludzi dla straży i dla
posługi. Ten Sylistryjski Pasza posłał kogoś do marszałka
hetmańskiego z tą propozycją, że „Nie zna się na mojej
osobie, gdy mi w kupie daje stancyją z Ali Paszą, z któ-
rym dla mojej powagi i honoru razem stać nie mogę, bo
on o jednym tule, to jest buńczuku, chodzi, a ja o trzech,
zarówno jak i sam Wezyr". Kazał im marszałek odpowie-
dzieć, że jak mu Pan Bóg da na wolność wyniść, to się
u siebie będzie rządził, a teraz niech wi, że tu jest nie-
wolnikiem. Szacowali się ci paszowie na wielki szacunek,
osobliwie sylistryjski, bo był wielki pan i całą Babiloniją
pod sobą miał i władzą swoją i dlatego była o nich lukta
między Królem i hetmanem. Król pretendował²⁶⁹, aby
jemu byli oddani, hetman też mówił: „Moja ich kompanija

pobrała, jam też hetman, więc mnie się należą", na któ-
rych okup już wielkie miliony wieziono do Polski, ale Król
przeszkodził. Tymczasem ten cesarz, który na nich łaskaw,
czyli umarł, czyli go zrzucono, inszy nastąpił o nich nie
dbający. Fortuna ich według zwyczaju ich poszła na fis-
cus ²⁷⁰, dla czego tu blisko dziesięciu lat siedzieli w nie-
woli we Lwowie, co z niemałą było expensą²⁷¹ hetmań-
ską, bo ich honestissime ²⁷² kazał traktować. Suknie piękne,
futra sobole sprawiać, a okup, którym się wykupili, nie
wiem, czyli stał za to, bo pieniędzy i szeląga za nich nie
przyszło, tylko tiutiuniu brykami przywieziono i inne to-
wary. Najznaczniejsza rzecz była namioty piękne, które
jednako mizernie poszły, bo po śmierci hetmańskiej dosta-
ły się sukcessorom, u których wziął ich kontraktem Dzia-
łyński ²⁷³, wojewoda malborski, na podarunek carowi mos-
kiewskiemu ²⁷⁴ od króla Augusta, który go propria autho-
ritate ²⁷⁵, bez żadnego sejmu i senatus consilium ²⁷⁶ (prze-
ciwko czemu po dziś dzień są protestacyje nieboszczyka
Sieniawskiego²⁷⁷, na tenczas wojewody bełskiego i het-
mana polskiego) posyłał do Moskwy dla zawarcia ligi na
Szwedów²⁷⁸, przeciwko którym Moskwa w Polskę wy-
szła; nowa się kłótnia zaczęła, podczas której umiera wo-
jewoda malborski, którego fortuna na dłużników nie wy-
starczała i tak przepadły te namioty w okupie dane za
paszów, których portrety są w zamku podkamienieckim ²⁷⁹,
nieboszczyka Jabłonowskiego, hetmana wielkiego, które
wielką sztuką malowano, bo się Turcy żadną żywą miarą
malować nie dadzą, mając takiego za przeklętego. Przeto
nagotowano wtenczas do stołu w ogrodzie, do którego,
jak siedli, dopiero ich malarz wtenczas za drzewem sie-
dzący malował.

Po wyściu sześć niedziel ²⁸⁰ subotnej włktoryji ruszył
się Król na Węgry z wojskiem, a cesarscy, osadziwszy swo-
je praesidium w Strygoniu, wrócili się. I poszliśmy prosto
ku Koszycom w samą wiliją Wszystkich Świętych, a Wę-

growie jak biegają, tak biegają do Króla z fakcyjami ²⁸¹,
obiecując nam, że tylko do Koszyc przyjedziecie i pro-
wianty i wszystko mieć będziecie, a co największa, że
królewicza na królestwo ukoronujemy i całe państwo pod-
damy (jako publiczna niosła fama). Gdy tedy przycho-
dzimy pod Koszyce²⁸², miasto stołeczne węgierskie, aż
nam z Koszyc prowianty dają z armat, nie pozwalając ani
przystąpić pod miasto. Musieli tedy nasi złożyć obóz tak
daleko od miasta, żeby nas z dział nie dosiągnęli (a gdy
się z naszych który pokazał pod miasto, to na niego po
nieprzyjacielsku wypadali nie Niemcy, ale Węgrowie, na-
zwani Łabancy, którzy za cesarzem trzymali; którzy zaś
przy Tekielim byli, nazywali się Kurucy, i gdy się Ła-
baniec z Kurucem zjachał, to się tak zabijali, jak główni
nieprzyjaciele), gdzie tylkośmy się roztaborowali, namioty
rozbili, do noclegu zabierali, bo już było po zachodzie
słońca, aż tu otrębują do ruszenia zaraz i tak wojsko extra
praxim²⁸³ nie wiedząc, z jakiej przyczyny musiało się
z taborami, z armatami ruszyć zaraz, gdzie rzeka jakaś
była duża²⁸⁴ bo aż tebinki²⁸⁵ koniom zabierała woda.
Przez tę tedy rzekę musieliśmy się w nocy przeprawić,
uciekając, choć nas nikt nie gonił; u obudwu zaś stron
była wieś duża, którą zewsząd zapalono, aby był widok
do przeprawy. Przeszedłszy tę rzyczkę o pół mili, czyli
o ćwierć mili, znowu wojsko obozem stało cały dzień, aby
się wojsko do kupy zjachało.

Potemeśmy się ruszyli ku Szyczynu ²⁸⁶, gdzie było prae-
sidium tureckie; tam tę fortecę kazał Król atakować, któ-
ra się trzymała z pół dnia, gdzie podkomorzemu krakow-
skiemu, Lanckorońskiemu ²⁸⁷, natenczas w służbie cudzo-
ziemskiej zostającemu, z działa nogę ustrzelono. Potym się
praesidium akkordowało²⁸⁸, których nasi konwojowali
o kilka mil ku Budom. Stamtąd szło już wojsko ku grani-
com polskim, gdzie pod Sabinowem ²⁸⁹, miasteczkiem jesz-
cze węgierskim, spotkaliśmy się z wojskiem litewskim,

ciągnącym ku Widmowi, spod którego już wracaliśmy się.
Jednakże z Litwy mieliśmy ten awantaż²⁹⁰, że nas pod-
sycili gorzałkami, o które tam trudno bardzo było i drogo,
bo po dwa złote kwatyrkę płacić musieliśmy, gdyż była
potrzebna na wojskową chorobę, to jest dyssenteryją, na
którą siła godnych wojskowych poumierało; ta zaś choroba
(jako doktorowie zeznawali) była z wody dunajewskiej,
która nigdy czysta nie była, ale zawsze mętna, a do tego
jakieśmy się od Widnia ruszyli, to piwa ani widzieliśmy
w wojsku, tylko raz zjawiło się czajkami przywiezione,
jakieśmy stali pod Parkanem, pod Strygoniem, i tośmy
garniec płacili po ośm złotych. Przybiegł tamże był wyro-
stek węgierski, z ośmnaście lat mający, z tiutiuniem, któ-
rego miał torbę na sobie, pod czuhajem ²⁹¹ przewiesłonym,
jakieśmy stali pod Dunajem, po zwycięstwie subotnim
Turków, który stanąwszy pod namiotami królewskiemi
krzyknął: „A chce kto kupić tiutiuniu?" Rzuciło się ho-
łoty od wozów i luźnych więcej jak tysiąc, którzy w oka-
mgnieniu rozkupili tiutiuń, każdy listek od ręki do ręki
płacąc po orlance ²⁹², tak, że kilka tysięcy, nie spodzie-
wając się, zebrał orlanek, ufundowawszy sobie pierwej
bezpieczeństwo u janczarów królewskich, którzy go pil-
nowali od napaści.

Z pod Sabinowa, jakieśmy się ruszyli, tak na noclegu
odłączył się Król od wojska i poszedł na miasteczko wę-
gierskie Plawcze²⁹³, a hetman ²⁹⁴ z wojskiem ciągnął na
Muszynę ²⁹⁵, miasteczko, do biskupstwa krakowskiego na-
leżące, gdzie odprawiwszy koło generalne wojskowe ²⁹⁶,
a wojskowi pobrawszy assygnacyje²⁹⁷, rozeszły się cho-
rągwie na konsystencyje²⁹⁸. Król zaś z Pławczy poszedł
do Lubomli²⁹⁹ z senatorami, biskupami asystującymi, któ-
rędy też spieszył za Królem hetman polny Sieniawski,
który przyjechawszy do Lubomli razem skończył i kam-
paniją i życie, bo die 17 Decembris ³⁰⁰ umarł. Król zaś na
święta Bożego Narodzenia przez Sącz³⁰¹ pospieszył do

Krakowa, w którym stanął w wiliją Bożego Narodzenia,
tam odprawiwszy Zapust, w pół Postu Wielkiego wyja-
chał na Ruś, do Żółkwi, na święta Wielkanocne.

I tak się skończyła ta wideńska okazyja, zostawiwszy
po sobie nasienie, z którego urosła żwaniecka ³⁰², na której
tenże Król był osobą swoją. Po żwanieckiej nastąpiła bu-
kowińska ³⁰³, gdzieśmy byli in obsidione ³⁰⁴ pod Gajami ³⁰⁵
już bez prezencyji ³⁰⁶ królewskiej, gdzie szczęśliwie wypro-
wadził wojska hetman wielki Stanisław Jabłonowski, któ-
rego wojska dosyć mała była kwota, bo się na tę kom-
paniją pod Glinianami³⁰⁷ tylko popisało dziesięć tysięcy
naszych. Andrzej zaś Potocki, kasztelan krakowski, na
tenczas hetman polny z partyją wojska został pod Śnia-
tyniem. Turków zaś na nas, w tych dziesięciu tysiącach
będących, rachowało się pięćdziesiąt tysięcy z piechotami
i armatami, okrom ośmdziesięciu tysięcy ordy, od których
Turków w wielkim niebezpieczeństwie byliśmy przez nie-
dziel dwie, przez które codzień, jak tylko zaświtało na
dobry dzień, w nasz obóz ze stu dział ognia dawano, ale
osobliwsza nad nami była Boska Prowidencyja ³⁰⁸, że ani
nam, ani ludziom, ani koniom nie szkodziły, bo nas na
dole stojących, od nich na górze stojących kule przenosiły.
Potym ex consilio bellico piechoty codzień przez tydzień,
po pięćdziesiąt od chorągwi komenderowani, rąbali las,
który jak wyrąbali tak, że wozy mogły pość, wedle ko-
lumny, przez niego, zostawiwszy pod każdą chorągwią
tylko po dwanaście wozów, a resztę popaliwszy, ruszy-
liśmy się. Do którego bespiecznego miejsca, albo raczej
przejścia, salwowały nas z jednej strony błota, a z drugiej
Prut rzeka. Na odwodzie zaś szła piechota i armaty z ge-
nerałem artyleryji, natenczas Kątskim³⁰⁹, wojewodą ki-
jowskim, który bardzo chwalebnie obstawał w odwodzie,
bo tak kommunik turecki nacierał na niego, że aż niektó-
rzy z nich za szpansrejter ³¹⁰, alias ³¹¹ rogatki, co się niemi
piechota obstawia, przeskakiwali z końmi, ale który prze-

skoczył, to się nie wrócił. I tak nam asystowali ze dwie
mile do noclegu, który mieliśmy dobry, bo nam szkodzić
nie mogli, i szczęśliwie dotarliśmy do Śniatynia.

Po tej kampaniji nastąpiła budziacka ³¹², na której Król
sam był w osobie swojej i tak jedna za drugą ciągnęła
się kampanija aż do drugiej bukowińskiej ³¹³, chociaż przy
prezencyji królewskiej, ale bardzo nieszczęśliwej, na której
bez żadnego nieprzyjaciela wojsko się zrujnowało, bo dzień
i noc deszcze lały, a śnieżyce waliły; myśmy od Soczawy ³¹⁴
weszli w Bukowinę, gdzie co dolina albo potoczek, to nam
się Dunajem stawało; tam ani ognia nałożyć, ani się gdzie
schronić, z góry się leje, pod nogami się pluskocze, dla
koni żywności ani myśleć dostać, jednym słowem mówiąc
niewypowiedziana biada była, a co największa, że nam
konie z zimna i od głodu zdychali, i rzadko kto się z na-
szych z koniem do domu wrócił, a choć go przygnał, to
już pożytku z niego nie miał, bo zmizerowany zdychać
musiał. Dla wyzdychanych koni armaty i ammunicyje
w Bukowinie zakopali, po które potym chodził Gałecki ³¹⁵
na ten czas kuchmistrz koronny, a potym wojewoda ka-
liski. Samego nawet Króla karytę wołami wieźli poty,
póki ze Stryja świeże nie przyszły cugi i inne konie ze
starostw, które na siebie trzymał, ale nie Królem będąc
ich sobie przywłaszczył, lecz gdy jeszcze chorążym koron-
nym, marszałkiem koronnym i hetmanem zostawał (podług
opisania życia jego jednym wirszem:

Bellator, post signa ferens, post Scipio, dux, rex³¹⁶)

nadane mu były. Jam końca tej opłakanej kampaniji nie

czekał, ale nas trzy chorągwie, ja ze swoją i Turkułłów

dwóch ³¹⁷ ze swojemi, widząc, co się dzieje i dziać będzie,

poszliśmy spod Soczawy.

W tej wojnie tureckiej odumarł nas Król waleczny,
mężny, odważny, pobożny zwycięzca, Jan Trzeci, Polak.
Po niem nastąpił August Drugi, za którego pokój z Tur-
kami stanął, Kamieniec i Podole przez traktaty³¹⁸ ode-

brane, pokój sowity od traktatów konfederacyji 1717 anni
szczęśliwie zachowuje, któremu żyjącemu, niech Bóg użycza
zdrowia dobrego, umarłemu sukcesorowi³¹⁹ niech da
wieczny pokój. A od cudzoziemca następcy niech nas za-
chowa na wieki wieków. Amen.

Co się zaś teraz dzieje, opisywać nie trzeba, bo widzą,
którzy żyją, a co się dziać będzie, zobaczą, którzy docze-
kają, a którzy nie żyją jeszcze, dziwować się nam będą,
kroniki czytając.

KONIEC

PRZYPISY

¹ okazyji... ekspediowanej - akcji przedsięwziętej.

² Latyczów - m. na prawym brzegu Bohu, 50 km od Płoskirowa.

³ actu - w rzeczywistości.

⁴ aplikacyji - gorliwości.

⁵ prekustodycyja - przestroga.

⁸ spektatorów - widzów.

⁷ konsyderować - rozpatrywać.

⁸ zob. Wstęp s. 12-14.

⁹ prejudykując - nie przesądzając, domyślnie: wartości.

¹⁰ referujący się - odwołujący się.

¹¹ z radykalnego fundamentu - na gruntownej podstawie.

¹² ad Imperium — do Cesarstwa.

¹³ rywalizacja austriacko-francuska o koronę cesarską w Niemczech
rozpoczęta w XVI w. przez Franciszka I i Karola V.
¹⁴ lucta - walka.
¹⁵ konceptu — pomysłu.

¹⁶ modeluszu — sposobu.

¹⁷ pakta Rzeczypospolitej z Solimanem z 1529 r. - traktat przyjaź-
ni i pokoju zawarty w 1529 r. z Solimanem przez Zygmunta Starego,
będący podstawą stuletnich pokojowych stosunków między Polską
i Turcją.

¹⁸ Imperium - Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.

¹⁹ Suliman - Sulejman (Soliman) Wspaniały (ok. 1495-1566), suł-
tan turecki od 1520 r., twórca potęgi państwa otomańskiego. W walce
i Węgrami zdobył Belgrad (1521), stoczył zwycięską bitwę pod Moha-
czem (1526), w 1529 r. oblegał Wiedeń.

²⁰ Alkoran - albo Koran, święta księga muzułmanów zawierająca
naukę proroka Mahometa.

²¹ św. Marcin - 11 listopada.

²² Kassym - tureckie oznaczenie św. Demetriusza (29X1) - wed-
ług kalendarza juliańskiego początek zimy; dzień, w którym flota sul-
tańska płynęła na zimowe kwatery w zatoce Złotego Rogu.

²³ kopersztychowany - odbity z płyty miedzianej.

²⁴ Ludwik XIV (1638-1715), król Francji od 1643 r., określany
mianem Króla-Słońce.

²⁵ prokuruje — przygotowuje.

²⁶ liberi exercitii - wolnego uprawiania.

²⁷ Leopold I Habsburg (1640-1705), cesarz rzymsko-niemiecki od
1658 r., dalej w tekście określany jako Cesarz Chrześcijański.

²⁸ respektem - uszanowaniem.

²⁹ mając to intentum - mając to na uwadze.

³⁰ in lasionem - dla znieważenia.

³¹ Julio, czyli Augusto - w lipcu lub w sierpniu.

³² exces - wybryk; remonstrując - przedkładając.

³³ sekwestrować — dochodzić swego.

³⁴ faktorów — wykonawców.

³⁵ Takieli - Emeryk Thokóly (1657-1705), przywódca powstańców węgierskich, sprzymierzeniec Kara Mustafy.

³⁶ Ferenc (Franciszek) II Rakoczy (1676-1735), syn Franciszka I
Rakoczego, ks. siedmiogrodzki, w 1705 r. wybrany królem Węgier.

³⁷ rebellizował - podnosił bunt przeciw cesarzowi.

³⁸ subordynowaną - podporządkowaną.

³⁹ Porta Otomańska (Wysoka Porta) - uroczyste określenie turec-
kiego dworu sułtańskiego wraz z podległymi mu instytucjami; określe-
nie rozszerzone na całe państwo tureckie w epoce sułtanatu.

⁴⁰ giaur, geur (tur.) — niewierny, u muzułmanów pogardliwa nazwa
wyznawców innych religii, szczególnie chrześcijan.

⁴¹ insignia — znaki.

⁴² Imperio — Cesarstwu.

⁴³ preparatoria - przygotowania.

⁴⁴ pakta żurawińskie - pokój wieczysty (nie siedmioletni!) zawarty
16 X 1676 w obozie pod Żórawnem, mocą którego Turcja zatrzymała
m.in. część Podola z Kamieńcem.

⁴⁵ Wenetowie - Wenecjanie.

⁴⁰ Cesarz Chrześcijański - Ferdynand III (1608-1657), cesarz
rzymsko-niemiecki od 1637.

⁴⁷ junakieryji — śmiałości, fanfaronady.

⁴⁸ wojska cesarskie nie brały udziału w zdobywaniu Warszawy
w 1656 r., lecz Torunia w 1658 r.

⁴⁹ król szwedzki - Karol X Gustaw (1622-1660), król szwedzki
od 1654.

⁵⁰ kufami - beczkami.

⁵¹ asekurując - zapewniając.

⁵² szkutę - statek rzeczny.

⁵³ pakta oliwskie - układ pokojowy podpisany 3 V 1660 zakończył
wojnę polsko-szwedzką.

^-54 cerograf - własnoręcznie podpisane zobowiązanie.

⁵⁵ post fata — po śmierci.

⁵⁶ do egzekucyji - do wykonania, do zrealizowania.

⁵⁷ Proski - Samuel Proski (zm. 1693), kawaler maltański, poliglota
władający siedmioma językami. Był rezydentem, czyli posłem stale
przebywającym na dworach zagranicznych: w Turcji — 10 lat, we Wło-.
szech - 10 lat.

⁵⁸ wiadomość o żądaniu przepuszczenia wojsk tureckich przez Pol-
skę nieścisła: chodziło o przepuszczenie Turków stojących w tym cza-
sie pod Kamieńcem Podolskim.

⁵⁹ za wiolencyją - za krzywdę.

⁶⁰ sustentowało - utrzymywało.

⁶¹ Śniatyń - miasto nad Prutem ok. 40 km na zach. od Kołomyi.

⁶² do remonstrowania - do pokazania.

⁶³ sejm colligationis - sejm, na którym podpisano układ polsko-
-austriacki, obradował 27 I - 10 III 1683; colligationis - tu w znacze-
niu: sojuszniczy.

⁶⁴ z tą kondycyją, aby restytucyja - z tym warunkiem, aby cofnię-
cie było.

⁶⁵ na aukcyją - na werbunek, na zaciąg.

⁶⁶ wojska... komputowego — wojska stałego, utrzymywanego ze
skarbu Rzeczypospolitej.

⁶⁷ ad complementum - dla uzupełnienia.

⁶⁸ po żurawińskiej (kampanii) — po oblężeniu obozu żórawińskiego
29 IX - 16X1676.

⁶⁹ Dymitr Jerzy Wiśniowiecki (1631-1682), hetman w. kor. od
1676, kasztelan krakowski od 1680.

⁷⁰ Buczniów - Bucniów, miejscowość w pow. tarnopolskim, poło-
żona ok. 10 km na płd. od Tarnopola, zamek i starostwo niegrodowe
ziemi halickiej.

⁷¹ Stanisław Jan Jabłonowski (1634-1702), wojewoda ruski, het-
man polny kor. od 1676, hetman w. kor. od 1682.

⁷² Trembowla - miasto i zamek nad Seretem na płd. od Tarno-
pola.

⁷³ Michał Zbrożek - strażnik polny kor., star. wilszyński.

⁷⁴ półsiódma roku - 6,5 roku.

⁷⁵ Kamieniec Podolski - twierdza i miasto nad Smotryczem, miej-
sce częstych walk polsko-tureckich i polsko-tatarskich.

⁷⁶ Dymitr Jerzy Wiśniowiecki pozostawał w opozycji do króla
Jana III.

⁷⁷ Mikołaj Hieronim Sieniawski (1645-1683), chorąży w. kor. od
1669, woj. wołyński od 1680, hetman polny kor. od 1682.

⁷⁸ Nieprawdopodobna jest informacja Dyakowskiego, aby wyrusza-
jący z Krakowa żołnierze nie wiedzieli, iż idą na odsiecz Wiednia,
Zawarcie przymierza z cesarzem było w Polsce powszechnie znane.

⁷⁹ ni fallor - jeśli się nie mylę.

⁸⁰ Stefan Wydżga (zm. 1685), kanclerz w. kor. w latach 1677-
1678, prymas i arcybiskup gnieźnieński od 1678.

⁸¹ Andrzej Potocki (zm. 1692), woj. kijowski od 1668, kasztelan
krak. od 1682, hetman poi. kor. od 1684.

⁸² Tarnowskie Góry - m. na Górnym Śląsku; Opawa - m. na
Morawach, stolica samodzielnego hrabstwa; Ołomuniec - m. i twier-
dza w okr. północnomorawskim.

Wojsko polskie wyruszyło spod Krakowa 11 VIII, maszerując
w dwóch kolumnach. Główna armia szła trasą wymienioną przez
Dyakowskiego, druga część wojska pod dowództwem hetmana Sieniaw-
skiego szła przez Cieszyn. Spotkanie obu kolumn nastąpiło na pogra-
niczu Moraw i Austrii, za Mikułowem (Nikolsburg) 31 VIII.

⁸³ co cztery mile — mila wynosiła 8,5 km, czyli co 34 km.

⁸⁴ stanowniczy - kwatermistrz.

⁸⁵ et id genus - i tego rodzaju.

⁸⁶ sufficiencyja — obfitość.

⁸⁷ Berno - Brno, stolica Moraw.

⁸⁸ przez inkursyją - przez najazdy, napady.

⁸⁹ Tulln - m. nad Dunajem, na płn. zach. od Wiednia.

⁹⁰ praesidium — załoga.

⁹¹ na czajkach - na łódkach, na pontonach.

⁹² z elektoralnymi posiłkami — z posiłkami dostarczonymi przez
elektorów niemieckich.

⁹³ nie apprehendowała - nie zważała.

⁹⁴ generalissimus - Jerzy Fryderyk Waldeck (1620-1692), od 1665
książę Rzeszy i wódz cesarski.

⁹⁵ Książę Bawarskie - Maksymilian Emanuel (1662-1726), elektor
bawarski od 1679, od 1694 mąż Teresy Kunegundy Sobieskiej, córki
Jana III. Elektorzy mieli prawo wyboru cesarza rzymsko-niemieckiego.

⁹⁶ consilium belli - narada wojenna, odbyta 3 IX na zaniku Stet-
telsdorf. Na naradzie tej przedyskutowano różne propozycje dalszej
akcji, ostatecznie przyjmując plan Sobieskiego.

⁹⁷ ordynans - polecenie, rozkaz.

⁹⁸ Książę Saskie - Jan Jerzy III, ks. i elektor saski, ojciec Fryde-
ryka Augusta I, późniejszego króla polskiego Augusta II. Słowa: „nie-

boszczyka Augusta Drugiego ojciec", to wtręt kopisty
⁹⁹ azardować się — narażać się.

¹⁰⁰ in persona - osobiście.

¹⁰¹ zalimitowana - zawieszona, odroczona.

¹⁰² pałam - jawnie.

¹⁰³ hostiliter - po nieprzyjacielska.

¹⁰⁴ supponowaliśmy - domyślaliśmy się.

¹⁰⁵ Adam Jordan - koniuszy nadworny, od 1691 podkoniuszy kor.

¹⁰⁶ dragonii kommenderowanej - dragonii wysłanej.

¹⁰⁷ wiadomość o klęsce podjazdu nieprawdziwa: silny podjazd
(1600 koni) wysłał 8 IX ks. Karol Lotaryński, dowódca wojsk cesar-
skich. Podjazd wrócił następnego dnia nie stoczywszy walki z przeciw-
nikiem. Podjazd polski, o którym mowa dalej, również był wysłany
8 IX.

¹⁰⁸ Jerzy Roman Ruszczyc - rotmistrz chorągwi jazdy lekkiej, Da-
mian Szumlański - rotmistrz chorągwi pancernej.

¹⁰⁹ hisce oculis - tymi oczami.

¹¹⁰ pomyłka Dyakowskiego: 8 IX była środa, zob. przypis 107.

¹¹¹ expedite - doskonale.

¹¹² Salingiera - Selim Girej, chan krymski. W rzeczywistości cha-
nem był wówczas Murad Girej, panujący na Krymie od 1678 r.
i wkrótce po bitwie wiedeńskiej zdetronizowany przez Turków. Ponie-
waż Selim Girej był chanem krymskim kilkakrotnie, w latach 1671-
1678, 1684-1691, 1692-1699 i 1703-1705, więc pomyłka Dyakow-
skiego dowodzi, że Selim Girej utrwalił się w opinii współczesnych
jako chan krymskł, a wiadomości o częstych zmianach na stanowisku
chana do przeciętnego szlachcica rzadko docierały.

¹¹³ condictamina - porozumienie.

¹¹⁴ Wezyr - Kara Mustafa (ur. ok. 1620 lub 1634), wielki wezyr
od 1676, stracony na rozkaz sułtana w trzy miesiące po bitwie wie-
deńskiej (25XII).

¹¹⁵ Hieronim Augustyn Lubomirski (ok. 1647-1706), syn Jerzego,
kawaler maltański, dowódca wojsk zaciężnych w służbie cesarza, póź-
niej jego przeciwnik, podskarbi w. kor. od 1692, hetman w. kor.
i kasztelan krakowski od 1702.

¹¹⁶ dependencyji - zależności.

¹¹⁷ a part - oddzielnie, osobno.

¹¹⁸ ordynaryjnie - zwyczajnie.

¹¹⁹ parat - gotowość, czujność, tu: straż.

¹²⁰ z ferworem - z pasją.

¹²¹ civiliter - po ludzku, uprzejmie.

¹²² Duka - Jerzy III Duca, hospodar mołdawski 1655-1666, 1668-
1672, 1678-1684.

¹²³ Andrzej Dumidecki a. Demidecki, namiestnik, chorągwi pancer-
nej, uczestnik późniejszych wojen z Turkami.

¹²⁴ Jassy - stolica Mołdawii w latach 1560-1860.

¹²⁵ dzień Narodzenia Pańskiego ruskiego - Boże Narodzenie wed-
ług kalendarza juliańskiego w 1683 r. przypadało 5 11684 r.

¹²⁶ wojszczyzna - tu w znaczeniu gorszego wojska.

¹²⁷ Żółkiew - m. na płn. od Lwowa, odziedziczone przez Jakuba
Sobieskiego, ojca króla, po Żółkiewskich; Jaworów - m. na płn. zach.
od Lwowa. Oba miasta to ulubione siedziby króla Jana III.

¹²⁸ w środę 8 września - błąd Dyakowskiego: wojska sprzymie-
rzonych wyruszyły spod Tulln w czwartek, 9 IX, rano.

¹²⁹ kommunikiem - przemarszem wojsk bez taborów.

¹³⁰ kałałuszowie — przewodnicy.

¹³¹ wielkiemi lasami i górami - był to przemarsz przez góry zwa-
ne Lasem Wiedeńskim (Wienerwald).

¹³² praesagium - przepowiednię.

¹³³ murowany pałac - miejscowość Kónigstetten, nocleg 9/10 IX,

¹³⁴ weneracyją - czcią.

¹³⁵ Erit Victor Joannes - Jan będzie zwycięzcą.

¹³⁶ podobne wydarzenie opisuje zaufany dworzanin króla Jana III,
Francois Paulin Dalerac, uczestnik wyprawy wiedeńskiej, w książce
Les anegdotes de Pologne ou Memoires secretes du Regne de Jean
Sobieski III du nom (Amsterdam 1699), ale lokuje je w innym czasie,
gdyż w cztery dni po bitwie wiedeńskiej. Obraz Matki Boskiej Lore-
tańskiej odnaleziony w ruinach wioski Wichau miał dwa następujące
napisy: „In has imagine Mariae vinces Joannes" („W tym obrazie
Marii zwyciężysz, Janie") oraz „In has imagine Mariae Victor ero
Joannes" („W tym obrazie Marii, ja, Jan, będę zwycięzcą").

¹³⁷ w sobotę - 11 IX. Dyakowski zgubił w swej relacji piątek,
kiedy trwał dalszy przemarsz wojska przez Las Wiedeński, zakończony
osiągnięciem miejscowości Kirchbach; król tego dnia znajdował się
przy wojskach austriackich.

¹³⁸ wielkie pół mili od Wiednia - 4',5 km. Król znajdował się
wówczas przy piechocie, na lewym skrzydle wojsk polskich, w Drei-
markstein.

¹³⁹ abszkurd - munsztuk.

¹⁴⁰ tutiuniów - tytoni.

¹⁴¹ Ernst Rudiger von Starhemberg (1635-1701), generał-feldmar-
szałek austriacki, dowódca obrony Wiednia.

¹⁴² Marek Matczyński (1631-1697), koniuszy kor. od 1676, woj.

bełski od 1684, późniejszy podskarbi kor. i woj. ruski; Waręż -
m. w pow. sokalskim, fundacja kościoła i kolegium pijarskiego nastą-
piła w 1688 r.

¹⁴³ interregnum - bezkrólewia.

¹⁴⁴ masztalirz - opiekun stadniny i wozowni.

¹⁴⁵ corpulentus - tęgi, otyły.

¹⁴⁶ circiter - około.

¹⁴⁷ excytarz - budzik.

¹⁴⁸ mense — stół ołtarzowy.

¹⁴⁹ Ambroży Skopowski, dominikanin, spowiednik i kaznodzieja Jana III; obserwant - ścisłej reguły.

¹⁵⁰ Drugą mszę, już na Kahlenbergu, odprawił ks. Marco d'Aviano.
Na jej pamiątkę na specjalnej tablicy umieszczony został wiersz fran-
cuski :

lei les bras en croix, au pled du meme autel,
Sobiesky pendant tout le saint sacrifice
Pour vaincre Ottomans invoca l'Eternel,
Oui deux heures apres aux Chretiens fut propice
En rendant a jamais son grand nom immortel.
(To tu, złożywszy w krzyż ręce, u ołtarza stóp,
Sobieski w czas mszy świętej błagał Przedwiecznego,
By zwycięstwo chrześcijan Otomanom dało grób,
Co w dwie godziny później sprawiła łaska Jego
Imię króla na wieki nieśmiertelne uczynił Bóg)

(przekład poetycki L. Ignaszewskiego)

¹⁵¹ Ite, missa est... vinces Joannes - idźcie, msza skończona... zwy-
ciężysz Janie.

¹⁵² profecyja — wróżba.

¹⁵³ importum - niedorzeczność.

¹⁵⁴ chorągwią... erygowaną - z chorągwią wystawioną.

¹⁵⁵ Władysław Denhoff (zm. 1683), woj. pomorski od 1677 l pod-
skarbi ziem pruskich od 1679, ojciec Stanisława, woj. pofftckiego (nie:
pomorskiego), hetmana polnego lit. od 1709 r.

¹⁵⁶ secundo voto — w drugim ożenku.

¹⁵⁷ Maria Zofia Sieniawska (1648-1717), córka Adama Sieniaw-
skiego (zm. 1726), hetmana w. kor. od 1706 i kasztelana krakow-
skiego.

¹⁵⁸ spod umbry - zza zasłony.

¹⁵⁹ respektem kommendy - zgodnie z rozkazem.

¹⁶⁰ o precedencyją kontrując - spierając się o pierwszeństwo; opo-

wieść Dyakowskiego bałamutna, gdyż kolejność atakowania była usta
lona wcześniej i potwierdzona rankiem 12 IX przed mszą.

¹⁶¹ Karol Leopold (1643-1696), ks. lotaryński, żonaty z Eleonorą
wdową po królu Michale Wiśnłowieckim, kilkakrotny kandydat do ko
rony polskiej (m.in. konkurent Jana Sobieskiego), dowódca armii au
striackiej.

¹⁶² karacenę - tu rodzaj czapraka końskiego zrobionego ze skór
lub grubego płótna, do którego przyszyte są metalowe łuski.

¹⁶³ kirysiem - zbroją karacenową.

¹⁶⁴ w szarym (w niektórych wydaniach Diariusza - czarnym) kon-
tuszu grodetorowym - z ciężkiego jedwabiu. Według Wespazjana Ko
chowskiego król ubrany był w biały żupan z chińskiego jedwabiu
i ciemnoniebieski kontusz.

¹⁶⁵ dla dystynkcyji - dla rozróżnienia.

¹⁶⁶ Aleksander Sobieski (1677-1714), najmłodszy syn Jana III
w wyprawie wiedeńskiej oczywiście nie brał udziału, ale był nominał
nym rotmistrzem swej chorągwi husarskiej.

¹⁶⁷ Zygmunt Zwierzchowski, podkomorzy i chorąży łomżyński, jako
porucznik bezpośredni dowódca chorągwi królewicza.

¹⁶⁸ perspektywę, a rekognoskując - lunetę i rozpoznając,

¹⁶⁹ sejwan (tur. sajwan) - namiot bez ścian bocznych, płaski, uży-
wany tylko dla ochrony przed słońcem.

¹⁷⁰ prekaucyją - z ostrzeżeniem.

¹⁷¹ chorągiew liczyła tylko 149 koni.

¹⁷² dżydami - dzidami.

¹⁷³ karawaki - krzyża o podwójnych ramionach mającego na sobie
7 mniejszych krzyżyków i 18 liter początkowych modlitw w języki
łacińskim.

¹⁷⁴ z koniektur - z domysłów, z przypuszczeń.

¹⁷⁵ Jan Woyna, podczaszy mścisławski.

¹⁷⁶ inferowaliśmy - wnosiliśmy, wnioskowaliśmy.

¹⁷⁷ pretendował - zabiegał.

¹⁷⁸ posłów... się akomodujących - wysługujących się.

¹⁷⁹ reformacyja - tu: zabezpieczenie posagu królowej.

¹⁸⁰ przy kontradykcyji - przy przeciwnym zdaniu, przy sprzecznej
opinii.

¹⁸¹ Szczęsny Kazimierz Potocki (zm. 1702), woj. sieradzki od
1669, hetman polny kor. od 1692, kasztelan krak. i hetman w. kor.
od 1702. Atak dwóch chorągwi pod jego wodzą również miał charak-
ter rekonesansu.

¹⁸² starszy brat Stanisława - Józef Potocki (zm. 1752), woj. ki-
jowski od 1702, hetman w. kor. od 1735 i kasztelan krak. od 1748.

¹⁸³ Stanisław Potocki (zm. 1683), syn Andrzeja, rotmistrz królew-

ski, star. halicki i kołomyjski. Pamięci Stanisława Potockiego poświę-
cona została tablica w kościele franciszkanów w Wiedniu, ufundowana
przez „najwierniejszych jego współtowarzyszy" - pułkownika. Jana Po-
nikowskiego, miecznika nurskiego, i rotmistrza Stanisława Paradow-
skiego.

¹⁸⁴ misiurka - hełm posiadający płytkie denko, do którego przy-
czepiona była gęsta metalowa siatka spadająca na kark i ramiona,
nazywana czepcem.

¹⁸³ Atanazy Miączyński, rotmistrz królewski, właściciel chorągwi
pancernej i pułku, dragonii, star. łuckł, podskarbi nadw., woj. wołyń-
ski od 1713 — błąd Dyakowskiego; chorągwiami wchodzącymi w skład
pułku dowodził Marek Matczyński (zob. przypis 142).

¹⁸⁶ Generalny atak jazdy polskiej rozpoczął się o godz. 6 wie-
czorem.

¹⁸⁷ Zdobyta wielka chorągiew nie była jednak chorągwią Maho-
meta, gdyż tę złożył i ukrył w zanadrzu jeden z dowódców tureckich,
Osman-aga.

¹⁸⁸ Innocenty XI, papież w latach 1676-1689.

¹⁸⁹ w cyrkuł - w koło; pomyłka Dyakowskiego — regimenty pie-
choty niemieckiej otaczały namiot króla przed bitwą, w nocy z 10 na
11 IX.

¹⁹⁰ aprosze - rowy oblężnicze osłonięte od góry. Walki te trwały
do godz. 22.

¹⁹¹ przerzyna- odcina, przecina.

¹⁹² kontrminerowie - saperzy wysadzający miny tureckie.
¹⁹³ w param - w pogotowiu, w gotowości.

¹⁹⁴ karacami — kartaczami.

¹⁹⁵ za rzeką - Wiedenką, dopływem Dunaju.

¹⁹⁶ ukantowało (popr. ukantonowało) - rozkwaterowało.

¹⁹⁷ ad instar - na kształt.

¹⁹⁸ Miączyński został wysłany w pościg na czele lekkiej jazdy już
w nocy z 12 na 13 IX.

¹⁹⁹ kondycyji - pochodzenia.

²⁰⁰ sepety - skrzynie, kufry.

²⁰¹ cyfry - ornamenty, desenie, floresy.

²⁰² Adam Sieniawski (zm. 1726), woj. bełski, hetman w. kor. od
1706 i kasztelan krakowski.

²⁰³ przy... sufficencyji - przy obfitości (zaopatrzenia).

²⁰⁴ Te Deum laudamus (Ciebie, Boże, chwalimy) - początek ła-
cińskiego hymnu dziękczynnego.

²⁰⁵ Domini Tigrides ad primam mensam - panowie „tygrysi" do
pierwszego stołu.

²⁰⁶ Domini Tapetes ad secundam mensam - panowie „burkowi" do
drugiego stołu.

²⁰⁷ towarzystwo - dowódcy poszczególnych pocztów w chorągwiacł
husarskich.

²⁰⁸ skonfudował się - zawstydził się.

²⁰⁹ Ave Salvator - Witaj Zbawco.

²¹⁰ Zob. przypis 27.

²¹¹ obviam — naprzeciwko.

²¹³ majestuozyją - wspaniałość.

²¹³ Spotkanie króla Jana III z cesarzem odbyło się w podwiedeń
skiej wiosce Schwechat. Na tym miejscu zachował się do dzisiaj obe
lisk z pamiątkowym napisem w języku łacińskim: „Anno Gloriosi Im
perii Leopoldi I XXVI die XV Septembris. Duo longe maximi Europae
Monarchae, ibidem Leopoldus Caesar Augustus et Joannes 3-us Polo
niae Rex, Liberata prospere obsidione Vienna acto łn fugam ingent
barbarorum exercitu occupatis eorundem aeneis tormentis comeatuąut
reportatis, praeterea opimis spoliis hoc loco łnter suorum victricia arnu
invicem gratulabundi convenere magna utriiusąue electoris ducum, prin
cipum, ac magnatum comitiva". („W roku 26 pełnego chwały pano
wania cesarza Leopolda I 15-go września na tym miejscu zeszli się
w przytomności obu elektorów, wielu książąt udzielnych, książąt i licz
nego orszaku magnatów dwaj najwięksi monarchowie Europy: Leopold
cesarz rzymski i Jan III król Polski, po szczęśliwym wyzwoleniu
Wiednia oblężonego przez niezliczone wojska barbarzyńców, które roz
prószyli zdobywszy wszystkie działa, składy prochu, broń; w obliczu
zwycięskich wojsk pośród wzajemnego szczęścia i pozdrowienia".

²¹⁴ rewerans — poważanie, uszanowanie.

²¹⁵ po admonicyji — po upomnieniu.

²¹⁶ exercitium kopij - ćwiczenie z kopiami.

²¹⁷ prezentę - pokaz, prezentację

²¹⁸ affirmowali - potwierdzali.

²¹⁹ tynf, tymf lub ort - pieniądz srebrny wartości 18 groszy.

²²⁰ Koszyce (Kosice) - miasto w Słowacji nad rz. Hernad.

²²¹ Jakub Sobieski (1667-1737), najstarszy syn Jana III, uczestnik
wyprawy wiedeńskiej, kandydat do korony polskiej, przeciwnik Au-
gusta II, pan na Oławie.

²²² Strygon (Ostrzyhom, łac. Strigonium, węg. Esztergom) - m. na
prawym brzegu Dunaju.

²²³ fama ferebat - wieść niosła.

²²⁴ Preszburg (węg. Pozsony, słów. Bratysława) - stolica Słowacji
Po zajęciu środkowych Węgier z Budą w 1541 r. przez Turków Bra-
tysława stała się stolicą habsburskiej zachodniej części Węgier i sie-
dzibą prymasa oraz miejscem koronacji królów węgierskich (do 1835)

²²⁵ quondam - niegdyś.

²²⁶ Kamaryn (słów. Komarno, węg. Komarom) - m. w widłach
Dunaju i Wagu. W średniowieczu było jednym z ważniejszych miast
węgierskich z silną twierdzą wzniesioną w drugiej połowie XV w.

²²⁷ Intacta Virgo - nietknięta dziewica.

²²⁸ Parkany - m. przy ujściu rz. Hron do Dunaju, obecnie Sturovo.

²²⁹ Nie znany z imienia porucznik Górski z chorągwi lekkiej nale-
żącej do pułku Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, marszałka
w. kor.

²³⁰ Jan Franciszek Charczewski, oboźny polny kor., chór. czerni-
howski.

²³¹ pomyłka Dyakowskiego - strażnikiem w. kor. był Stefan Bi-
dziński, a nie Zbrożek (por. przypis 73).

²³² in confuso - w zamieszaniu.

²³³ pasza sylistryjski - wezyr Mustafa-pasza, wzięty do niewoli 9X
(nie chodzi o wielkiego wezyra Kara Mustafę).

²³⁴ w subotę - 9 X.

²³⁵ moderownej - wyposażonej.

²³⁶ do cugu — do wystawnego zaprzęgu.

²³⁷ rozkaz spieszenia dragonii wydał hetman w. kor. Stanisław Jan
Jabłonowski.

²³⁸ nie zafasowane lonty - strzelby nie miały wetkniętych lontów.

²³⁹ okrytą - umundurowaną.

²⁴⁰ seraskier (pers.) - naczelny wódz; pod Parkanami był nim
Kara Mehmed-pasza, bejlerbej (namiestnik) prowincji budzińskiej.

²⁴¹ praemium - nagrodę.

²⁴² w obserwie - w zwyczaju.

²⁴³ Nowe Zamki (Nove Zamky) - m. i twierdza nad rz. Nitra
w Słowacji.

²⁴⁴ Jan Franciszek Stadnicki, kasztelanie przemyski, rotmistrz cho-
rągwi pancernej, chór. nadw. kor. od 1693, woj. wołyński od 1697.

²⁴⁵ Króla osłaniali w odwrocie - Marek Matczyński, szlachcic li-
tewski Czerkas, Atanazy Miączyński oraz Piekarski i Ustrzycki, a po-
nadto wspomniany dalej rajtar.

²⁴⁶ Piotr Rzecki herbu Drużyna, paź królewski.

²⁴⁷ w piątek - 8 X.

²⁴⁸ nie wokując - nie wzywając.

²⁴⁹ wyboryczną - wyborną.

²⁵⁰ Peto consilium - proszę o radę.

²⁵¹ Stefan Stanisław Czarniecki, pułkownik król. chorągwi husar-
skiej, star. kaniowski i radziejowski, pisarz polny kor., bratanek Ste-
fana Czarnieckiego.

²⁵² orator extemporaneus - mówca nadzwyczajny.

²⁵³ fluide - płynnie.

²⁵⁴ axioma - przysłowia.

²⁵⁵ flos - kwiat.

²⁵⁶ ordines — stany.

²⁵⁷ nuntii cladis — zwiastuni klęski.

²⁵⁸ Mimo tej krytycznej mtowy Czarniecki następnego dnia dowo-
dził z powodzeniem dziesięciu chorągwiami na skraju lewego skrzydła
wojsk sprzymierzonych, najbardziej zagrożonym przez Turków.

²⁵⁹ ad vota — za głosem.

²⁶⁰ sentyment - uczucie, tu: zdanie.

²⁶¹ konwokował - zwoływał, wezwał.

²⁶² Pod Parkanami żołnierzy cesarskich było ok. 16 tyś., wojska
polskie liczyły ok. 15 tyś. zbrojnych.

²⁶³ spod Bud - spod Budy; Buda - m. na prawym brzegu Dunaju,
w latach 1361-1541 stolica Węgier, okupowana przez Turków od
1541 do 1686 r. W 1763 r. Buda i Peszt zostały wolnymi miastami
królewskimi. Buda stolicą Węgier została ponownie w 1848 r.
W 1872 r. połączona została z Pesztem w jedno miasto.

²⁶⁴ W rzeczywistości Turcy pod Parkanami mieli ok. 14 tyś. jazdy
i 1200 janczarów.

²⁶⁵ małe opus - mała rzecz.

²⁶⁶ Wojciech Ciński (popr. Cieński), stolnik bracławski. W 1687
otrzymał list przepowiedni na zaciąg chorągwi pancernej.

²⁶⁷ Chalil-pasza, pasza Aleppo, miasta i prowincji w płn.-zach.
Syrii.

²⁶⁸ prawdopodobnie Marek Zamoyski.

²⁶⁹ pretendował — rościł sobie prawo.

²⁷⁰ na fiscus — na skarb publiczny.

²⁷¹ expensą — kosztem.

²⁷² honestissime - przyzwoicie.

²⁷³ Jan Ignacy Działyński (zm. 1724), woj. pomorski od 1703 r.
Po śmierci hetmańskiej - po 1702 r., kiedy zmarł Stanisław Jabłonow-
ski, hetman w. kor.

²⁷⁴ car moskiewski - Piotr Wielki (1672-1725), car rosyjski od
1682 r.

²⁷⁵ propria authoritate - własną powagą, władzą.

²⁷⁶ senatus consilium - uchwały senatu.

²⁷⁷ Adama Sieniawskiego - zob. przypis 202.

²⁷⁸ liga na Szwedów - tajne przymierze Saksonii, Danii i Rosji
zawarte z inicjatywy Augusta II w 1699 r. w celu rozbioru zamorskich
posiadłości Szwecji.

²⁷⁹ Podkamień - m. i zamek, 11 km na płn.-zach. od Rohatyna.

²⁸⁰ sześć niedziel - pomyłka autora; w rzeczywistości w 3 tygod-
nie po bitwie pod Parkanami.

²⁸¹ z fakcyjami - spiskami, zmowami.

²⁸² Pod Koszycami armia Sobieskiego stanęła dopiero 27 XI.

²⁸³ extra praxim - wbrew praktyce.

²⁸⁴ rz. Hernad, dopływ Cisy.

²⁸⁵ tebinki (popr. tybinki) - boczne płaty skórzane przy siodle.

²⁸⁶ Szyczyn (węg. Szecseny) - m. i zamek niedaleko rz. Ipel, do-
pływu Dunaju; Dyakowski znów przestawił kolejność wydarzeń, gdyż
Szyczyn zdobyty został już 10X1.

²⁸⁷ Franciszek Lanckoroński (ok. 1645-1715), star. stobnicki, pod-
komorzy krak., wielki przyjaciel Jana Chryzostoma Paska, według
którego informacji Lanckorońskiemu „ustrzelono lewą nogę".

²⁸⁸ akkordowało - ułożyło się, zawarło porozumienie.

²⁸⁹ Sabinów (słów. Sabinoy, węg. Kiss Szeban) - m. w komitacic
saryskim nad rz. Torysą; spotkanie z głównymi siłami wojsk litewskich
nastąpiło wcześniej, 19X1, w Rymawskiej Sobocie. Sabinów osiągnięto
i zdobyto 8 XII. Miasto obsadziły wojska litewskie, które ponadto po-
zostały w tym rejonie na kwaterach zimowych.

²⁹⁰ awantaż - korzyść.

²⁹¹ czuhajem - szubą.

²⁹² orlanka - moneta zdawkowa z wyobrażeniem orła cesarskiego.

²⁹³ Plawcze, Plavec, Pławce (węg. Palocsa) - m. nad Popradem
na Słowacji, w okręgu Stara Lubovna, graniczącym z Polską.

²⁹⁴ Hetman w. kor. Jabłonowski z wojskiem koronnym powrócił
do Polski.

²⁹⁵ Muszyna - miasteczko nad Popradem w Beskidzie Sądeckim.

²⁹⁶ koło generalne - narada pułkowników i rotmistrzów zwoływana
w czasie wyprawy wojennej przez hetmana lub regimentarza.

²⁹⁷ assygnacyje - kwity na wypłatę żołdu.

²⁹⁸ konsystencyje - kwatery.

²⁹⁹ Lubomla, Lubowla (słów. Lubovna, węg. Lublo) - m. i zamek
na Spiszu, starostwo w posiadaniu Lubomirskich od 1591 r.

³⁰⁰ 17 Decembris - 17 XII.

³⁰¹ Stary Sącz - spotkanie Jana III z królową Marysieńką w tym
mieście upamiętnione zostało tablicą wmurowaną na kościele farnym
w 200-lecie bitwy wiedeńskiej.

³⁰² żwaniecka potrzeba - wyprawa na Podole i do Mołdawii
(3IX - 2X1684); wojska polskie dotarły tylko nad Dniestr.

³⁰³ bukowińska potrzeba - wyprawa na Bukowinę pod dowódz-
twem hetmana Jabłonowskiego w 1685 r.

³⁰⁴ in obsidione - w oblężeniu.

³⁰⁵ Gaje - wieś w odl. 20 km na płd. wsch. od Lwowa.

³⁰⁶ bez prezencyji - bez obecności.

³⁰⁷ Gliniany - m. w pow. złoczowskim, znane z tzw. rokoszu
1537 r. W latach 1691-1693 miejsce koncentracji wojska i pospolitego
ruszenia w celu odzyskania Kamieńca Podolskiego.

³⁰⁸ Prowidencyja - Opatrzność.

³⁰⁹ Marcin Kątski (1636-1710), generał artylerii kor. od 1667,
woj. kijowski od 1684, woj. krakowski od 1702, autor Diariusza
wyjazdu z Krakowa pod Wiedeń Jana III roku 1683 wydanego dru-
kiem w Krakowie w 1784 r.

³¹⁰ szpansrejter — kozły, przeszkody przeciw konnicy.

³¹¹ alias - albo.

³¹² kampania budziacka — nieudana wyprawa na Wołoszczyznę prze-
ciw Tatarom w okresie: sierpień-wrzesień 1686 r. Stanowiła tylko sku-
teczną dywersję i dopomogła cesarzowi w zdobyciu Budy.

³¹³ druga kampania bukowińska — sierpień-październik 1691 r.;
ostatnia wyprawa wojenna króla Jana III, zakończona również nie-
powodzeniem.

³¹⁴ Soczawa, Suczawa - m. na Bukowinie. W 1673 r. zajęta przez
Sobieskiego.

³¹⁵ Franciszek Gałecki, generał-adiutant wojsk kor., woj. kaliski
od 1703, później woj. poznański.

³¹⁶ Bellator... - „Wojownik, następnie niosący znaki wojenne (cho-
rąży), następnie Scipio, wódz, król". Wiersz jest dwuznaczny, bo moż-
na go przetłumaczyć (trochę w niezgodzie z gramatyką łacińską) w spo-
sób obraźliwy dla króla: „Wojownik, z tyłu niosący znaki wojenne, od
tyłu Scipio, wódz, król".

³¹⁷ Konstanty Turkułł (starszy), Andrzej (młodszy) - obaj rot-
mistrze chorągwi wołoskich.

³¹⁸ Chodzi o pokój karłowicki zawarty 26 11699 r.

³¹⁹ umarłemu sukcesorowi - nieżyjącemu spadkobiercy; popr. król
Jan III był antecessorem, czyli poprzednikiem Augusta II.